تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی سودان

پژوهشگران ادبی، از اشعار صوفیانه، سنّتی و نو به‌عنوان انواع شعر سودانی یاد کرده و برای شعر معاصر سودان، دوره‌های گوناگونی را به شرح زیر، برشمرده‌اند:

1. دوره بعد از جنگ جهانی دوم

2. دوره شعر واقع گرا

3. دوره شاعران نوگرا و مدرن

4. دوره پست مُدرنیسم

5. دوره شاعران جوان.

در طول تاریخ ، به‌ویژه در دوران معاصر، ادبیات سودان، اعم از شعر و نثر، تحت تأثیر فرهنگ‌ها و تمدّن‌های گوناگون و عوامل متعدّدی قرار گرفته است که برخی از آنها عبارت‌اند از:

• فرهنگ و تمدّن اسلامی

در حقیقت با ورود اسلام به سودان، مردم‌ این سرزمین، با آغوش باز، ‌ این دین مبین را پذیرفته‌‌اند و برهمین اساس، ‌اندیشه‌ها و بسیاری از ارزش‌های والای اسلامی، مورد توجّه ادیبان، نویسندگان و شاعران سودانی قرار گرفته و در آثار ‌آنها بازتاب‌هایی داشته است. بیشتر مسلمانان ‌ این سرزمین، به اهل بیت علیهم السّلام علاقه خاصّی دارند و‌ این علاقه‌مندی در آثار آنها و به‌ویژه شعر، آشکار است.

• اندیشه‌های صوفیانه

همان‌گونه که پیش از‌ این اشاره شد تصوّف در سودان، به حدّی گسترش یافته که امروزه، بیشتر مسلمانان ‌ این کشور، به یکی از طریقت‌های صوفیه، وابستگی دارند. بنابر این طبیعی است که ‌اندیشه‌های صوفیانه نیز، بروز و ظهوری گسترده در ادبیات سودان داشته باشند.

• فرهنگ عربی

زبان رسمی‌سودان عربی است و تقریباً همه ساکنان‌ این کشور، به زبان عربی تسلّط دارند. علاوه‌بر ‌ این، روابط دیرینه و مستحکم سودان با کشورهای مختلف عربی، موجب شده تا فرهنگ و تمدّن عربی نیز در ادبیات سودان، نقشی آشکار بیابد.

• فرهنگ بومی‌آفریقایی

ارزش‌ها و باورهای بومیان نوبه‌ای و نژادهای مختلف آفریقایی، در بخش‌هایی از ادبیات سودان، مشاهده می‌شود.

به هرحال، از آنجایی که سودان در قارّه آفریقا قرار دارد و اغلبِ ساکنان آن مسلمان هستند و زبان آنان نیز، عربی است، آمیختگی هویت‌های اسلامی، عربی و آفریقایی، یکی از ویژگی‌های اصلی و اساسی ادبیات ‌ این کشور، به‌ویژه شعر سودانی، به‌شمار می‌رود.

• مبارزات ضدّ استعماری

نظر به ‌ اینکه استعمارگران بر سودانیان نیز، همانند دیگر آفریقائیان، بیدادگری‌هایی را درطول تاریخ روا داشته‌اند، کشور هم، مبارزانی به پاخاسته و علیه استعمار تاخته‌‌اند. از‌ این‌رو پایداری، ‌ایستادگی و مبارزات آفریقائیان به‌طور عام و سودانیان به‌طور خاص، مورد توجّه ادیبان، نویسندگان و شاعران سودان، بوده است (مشاهدات عینی مصطفی امیدی، وابسته فرهنگی سابق ج.ا.اـ خارطوم).

عبد الرحمن کرم الدین، در پژوهشی با عنوان «محیط ادبی سودان و رویکرد اسلامی‌آن» (البیئه الأدبیه فی السّودان وموقع الاتّجاه الإسلامی فیها) زمینه، چنین نوشته است:

«در دوره مبارزات ضد استعماری و حکومت محمّد احمد المهدی (مهدی سودانی) در سال‌های 89ـ1881م. (68ـ1260هـ.ش)، شعر سودانی نقش و جایگاه والاتری یافت. چون بسیاری از شاعران نام آشنای سودانی، مانند محمّد عمر البنا، مبارزات ضد استعماری مردم را، انقلابی دینی می‌دانستند و با سروده‌های خود، به‌ این حرکت مردمی‌ یاری می‌رساندند.

در زمان حکومت دوگانه مصری، انگلیسی بر سودان ـ از سال 1889 تا 1956م. (سال 1260 تا 1335هـ.ش) ـ توجّه شاعران سودان، بیش از پیش به اسلام و میراث معنوی آن، معطوف شد. یکی از شاعران نام آشنای ‌ این دوره، حسن طه است که در قصیده‌ای عدم پایبند نبودن جامعه ملل متّحد به قراردادها و موافقتنامه‌های بین‌المللی را به شدّت مورد نکوهش قرار داده است».

عبدالمنعم عجب الفیّا، یکی از منتقدان ادبی سودان، در کتابی باعنوان «ادبیات معاصر سودان» (الأدب السّودانی الحدیث)، که در 418 صفحه منتشر کرده، به بررسی انواع متون ادبی ‌ این کشور در دوران معاصر، اعم از شعر، داستان کوتاه، داستان بلند (رُمان)، مقالات، پژوهش‌ها و نقدهای ادبی پرداخته است.

کتاب، حمزه الملک طمبل (1960ـ1893م. 1339ـ 1272هـ.ش) ادیب و شاعر سودانی، بنیانگذار ادبیات نوین سودان، قلمداد شده و مقاله‌ای باعنوان «طمبل و بنیانگذاری ادبیات نوین سودان» (طمبل والتأسیس للأدب السّودانی الحدیث) به همین موضوع اختصاص یافته است.

برخی از پژوهشگران سودانی، معتقدند سرآغاز ادبیات نوین سودان را، باید از زمان ورود صنعت چاپ، انتشار مطبوعات، آغاز تحوّل در صنعت نشر کشور و شروع فعالیت مدارس جدید در نظر گرفت. تحوّلاتی که با آغاز اشغال سودان توسط انگلیس ـ سال 1898م. (1267هـ.ش) ـ تقریباً همزمان بوده است. برای مثال، «حضاره السّودان»، نخستین روزنامه ملّی‌ این کشور، در سال 1919م. (1298هـ.ش) به سردبیری حسین شریف، انتشار یافته و کتاب «شاعران سودان» (شعراء السّودان)، تألیف میخائیل نعیمه، نخستین کتاب ادبی است که در سال 1923م. (1302هـ.ش) با بهره‌گیری از دستگاه‌های جدید، چاپ و منتشر شده است. ‌ این کتاب دربردارنده، زندگینامه‌ها و نمونه‌هایی از سروده‌های سی و هفت شاعر سودانی است.

براساس نوشته‌های عبدالمنعم عجب الفیّا، در کتاب «ادبیات معاصر سودان»، در سال 1927م. (1306هـ.ش) دو کتاب، با سبک ادبی نوین منتشر شده ‌اند: «أعراس ومآتم»، تألیف أمین علی مدنی و «الأدب السّودانی وما یجب أن یکون علیه»، نوشته حمزه الملک طمبل و در سال 1931م. (1310هـ.ش)، مجموعه اشعار حمزه الملک طمبل باعنوان «دیوان الطّبیعه» انتشار یافته است.

عبدالمنعم معتقد است یکی دیگر از کسانی که در تحوّلات ادبی سودان در دوران معاصر، نقش مهمی‌ایفا کرده، معاویه محمّد النّور است. وی، سی و ‌اندی سال بیشتر نزیسته؛ امّا در زمینه نگارش نقد ادبی در سودان، تحوّلی شگرف پدید آورده است. او با بهره‌گیری از دانش روان شناسی، «جریان خودآگاهی» را در مباحث ادبی، مطرح کرده است. معاویه محمّد النّور، به آنان‌که شعرش را، بدون احساس و عاطفه می‌دانستند، ‌ این‌گونه پاسخ داده است:

«آنان نمی‌دانندکه مهم‌ترین هدف شاعر آن است که احساس و عاطفه را با واژگانی که از ‌اندیشه و منطق سرچشمه می‌گیرند، بیان کند. چون عاطفه با عاطفه قابل بیان نیست، بلکه با کلام بیان می‌شود و کلام نیز ابزار ‌اندیشه است؛ نه ابزار عاطفه.»

ادیب بزرگ، عبّاس محمود العقّاد، درباره معاویه محمّد النّور، چنین گفته است:

«اگر معاویه، عمری طولانی‌تر داشت، در آسمان ‌اندیشه عربی، ستاره بی نظیری می‌شد.»

التّجانی یوسف بشیر، عبدالله الطّیّب، محمّد محمّد علی و جمال محمّد احمد در زمره افرادی هستند که در تحوّلات ادبی سودان در دوران معاصر، مؤثر بوده ‌اند.

با آغاز استعمار، ادبیات سودان به مبارزه با آن پرداخته و هیمنه امپریالیسم و مرکزیت فرهنگی غرب را، غیر قابل قبول دانسته است. بر‌ این اساس، بسیاری از ادیبان‌ این دوران، مردم را برای رسیدن به آزادی ملّی و استقلال سیاسی و فرهنگی، تشویق کرده ‌اند. شاعران معاصر سودان، به جنبه‌های زیباشناختی سروده‌ها نیز، توجّهی خاص دارند[vi].

انواع ادبی نظم و نثر

بیشتر اسطوره‌ها، ضرب‌المثل‌های رایج، طنزهای سیاسی و اجتماعی، داستان‌های کوتاه، داستان‌های بلند (رُمان) و سروده‌های شاعران در سبک‌ها و قالب‌های گوناگون، در جمهوری سودان به زبان عربی نوشته شده‌اند و ساختار نگارش آنها نیز، در بیشتر موارد مطابق با اصول فصاحت و بلاغت زبان است. البتّه تفاوت‌هایی هم زمینه‌ها وجود دارند که در‌ اینجا کوشش شده است برخی از آنها با اشاره به انواع ادبی رایج در سودان، بیان شود. به‌عنوان مثال، انواع شعر سنّتی، با همان اوزان عروضی که در کشورهای عربی دیگر رایج است، در سودان نیز، وجود دارد. امّا «الدّوبیت» (دوبیتی سودانی) هم با «دوبیتی»‌های فارسی تفاوت دارد؛ هم با آنچه در کشورهای عربی دیگر، با همین نام موجود است. همچنین سرودن «المُسدار» در سودان سبک و سیاق خاصّی دارد. با توجّه به اهمیت‌ این دو گونه شعری، در ‌ اینجا، توضیحاتی درباره آنها، ارائه می‌شود.

«الدّوبیت» یا دو بیتی‌های سودانی

یکی از قالب‌های مشهور، رایج و پرکاربرد در شعر سودانی «الدّوبیت» به معنی «دو بیتی» است که با ‌ این‌گونه از شعر در زبان فارسی و حتّی دوبیتی در کشورهای عربی دیگر تفاوت دارد. در سودان، برخلاف دیگر کشورهای عربی، «الدّوبیت» یا «دو بیتی»، اوزان متعدّدی دارد و تعداد ابیات آن نیز بیش از دو بیت است. در حقیقت «الدّوبیت» سودانی، سروده‌ای معمولاً طولانی و متشکّل از چند دوبیتی است (عمر خلوف ، 2013). در هریک از‌ این دوبیتی‌ها، قافیه‌های چهار مصراع یکسان است و به‌طور کلی در همه ابیات «الدّوبیت» مصراع‌های اوّل و دوّم هم قافیه هستند. مثال:

الناس العلی الساحر بشقّوا الصیّ^[vii]

أمسوا اللیله فوق رایاً نجیض ما نیّ

ناس أب‌ترمه جاموس النحاس أب دیّ

عقدوا الشوره میعادهم جبال کربیّ

برخی از ادیبان و استادان معاصر سودان، مانند محمّد الواثق، ابراهیم الدّلال الشّنقیطی، الأمین البدوی کاکوم، سیف الدّین عبد الحمید، سعد عبدالقادر العاقب و التّجانی ابراهیم اسماعیل، پژوهش‌هایی را درباره «اوزان عروضی دوبیتی‌های سودانی، موسیقی و قوافی آن» انجام داده‌اند. امّا، با توجّه به دشواری‌هایی که کار وجود داشته تاکنون همه اوزان دوبیتی‌های سودانی و ویژگی‌های موسیقایی آنها، به‌طور کامل، در هیچ پژوهش ادبی بیان نشده است. عبدالمجید عابدین، برای نخستین بار دانشواژه «الدّوبیت» یا «دو بیتی سودانی» را، در کتاب «تاریخ الثّقافه العربیه فی السّودان» به‌کار برده است.

بسیاری از سودانیان بر ‌ این باورند که «الدّوبیت» در اصل‌ترکیبی از یک واژه فارسی ـ «دو» ـ و یک کلمه عربی ـ«بیت» ـ است. از نظر‌ایشان، «الدّوبیت» از آن رو برای «دو بیتی» به‌کار رفته که ‌این دانش‌واژه هم در فارسی و هم در بیشتر کشورهای عربی، به قالبی از شعر گفته می‌شود که واقعاً دارای دو بیت یا چهار مصراع است.

واژه‌های «یک» و «دو» فارسی در عربی محلّی سودان نیز، به‌کار می‌روند. به‌عنوان مثال، هر دو واژه یادشده، در یک ضرب‌المثل سودانی،‌ این‌گونه به‌کار رفته ‌اند:

«العِنَب دو و البَلح یکْ!»

یعنی: انگور را «جُفت جُفت»(دوتا، دوتا) بخورید؛ امّا خرما را، «یکی، یکی»!

ملاحظه می‌شود که ضرب المثل، واژه‌های «یک» و«دو» فارسی، تقریباً با همان معنای اصلی، به‌کار رفته‌‌اند.

امّا، از آنجایی که در سودان «الدّوبیت» را، «الدّوبای» نیز می‌نامند و از سوی دیگر، تفاوت‌های «الدّوبیت» سودانی، با «دوبیتی‌های فارسی» و «دوبیتی‌های عربی» در کشورهای دیگر، از نظر تعداد ابیات و بخش‌ها، اوزان عروضی و ضرب آهنگ‌ها، سبب شده است برخی از پژوهشگران سودان، برای دانشواژه «الدّوبیت» در جستجوی اصل و ریشه‌ای دیگر باشند.‌ این گروه معتقدند که «الدّوبیت»، از واژه «دوبا» مشتق شده است. چون «دوبا» ـ که احتمالاً ریشه در زبان‌های «بجّه» یا «نوبه‌ای» دارد، در زبان محاوره‌ای سودان، به معنی«اشتیاق، علاقه‌مندی و مهرورزی» به‌کار می‌رود. به‌عنوان مثال الشّیخ عبد الرّحیم البُرَعی، در یکی از سروده‌هایش، واژه «دوبیت» را با معانی یادشده به‌کار برده است:

دوبیت لسوح نور سیدو ناوی القومه فوت لى مسیدو

معنای مصراع اوّل: بسیار علاقه‌مند و مشتاقم که ساحت مسجد النبی(ص) را زیارت کنم. در‌ اینجا منظور از «نور سیدو» به معنی نور الهی، پیامبر گرامی‌اسلام، حضرت محمّد مصطفی(ص) است.

البُرَعی، در قصیده‌ای دیگر نیز، «دوبیت» را به معانی یادشده، به‌کار برده است:

طال الشوق علی دوبیت لطه وصحبو وآل البیت

اشتیاق و علاقه‌مندی من به حضرت طه (پیامبر عظیم الشأن اسلام) و اصحاب و اهل بیت محمّد مصطفی(ص)، ریشه‌ای دیرینه دارد.

این گروه از پژوهشگران‌ترجیح می‌دهند به‌جای «الدّوبیت»، دانشواژه «الدّوبای» را به‌کار برند. به‌عنوان مثال، الطّیّب محمّد الطّیّب، برای یکی از تألیفات خود «الدّوبای» را برگزیده و آن را برای «اشعار عاشقانه و کودکانه» به‌کار برده است.

به هرحال، «الدّوبیت» با ویژگی‌های خاص خود، میراث معنوی و یکی از گنجینه‌های ارزشمند ادبی در سودان به‌شمار می‌رود. اغلبِ شاعران سودانی، با سبک و قالب شعری «الدّوبیت»، برای علاقه‌مندان به ادبیات، اشعاری را با مضمون‌های گوناگون سروده‌‌اند و بیشترین سروده‌های شاعران ‌ این سرزمین، در قالب «الدّوبیت» است.

نمونه‌هایی از «الدّوبیت» سودانی

«الدّوبیت» سودانی، از نظر اوزان عروضی، با بحر «الموالیا»، هم‌گونی‌هایی دارد؛ با‌ این تفاوت که در شعر «الموالیا» یکسانی قافیه‌های هریک از بخش‌های یک سروده، ضروری نیست. از ‌ این قالب شعری در سراسر سودان، اعم از شهری و روستایی، با اهداف مختلف، مانند مدح و ثنا، رثاء، حماسه، بیان احساسات عاشقانه، شرح افتخارات و طرح مسائل اجتماعی استفاده می‌شود. شاید ذکر نمونه‌هایی از برخی انواع «الدّوبیت» یا دو بیتی‌های سودانی، در‌ اینجا خالی از لطف نباشد.

وَد ضحویه، یکی از شاعران نام آشنا، در ابیات زیر، ضمن پرداختن به یک مسأله اجتماعی، جوان بیکاری را نکوهش می‌کند که به زندگی خفّت باری، تن داده است و به جای دل به دریا زدن و کار و کوشش، بی هیچ عاری در خیابان‌ها پرسه می‌زند و به‌رغم تنبلی و تن‌پروری، هنگامی‌که چند دختر از مقابل او می‌گذرند، چون عقابِ تیزبین، به آنها چشم می‌دوزد و با غرور و فخرفروشی، پیش روی آنان راه می‌رود.

ولداً ما سَفَر لمن شهیرُو یهلّ ما وَرَدَ البَحَر .. عطَّن شنانُو یَبلّ وکت الشوف .. یشوف متل الصقیر یقدل وا خیبهً علی ولداً یعیش بالذل

قیس البُطانه (المحلق الحمرانی)، احساسات عاشقانه خود را نسبت به همسرش، با «الدّوبیت» زیر، بیان کرده است:

فص الماز مرکَّب فوق مجمَّر فص عینیکِ یا أم خشماً متمَّر فوق بستان .. تِحِت سالک مَضمَّر جلیدک .. طاقه الکیدی المنمَّر

ود البنا (الفرجونی)، در رثای یکی از دوستانش، حسان أبوعاقله أبوسن، شیخ قبیله الشّکریه، با سرودن «الدّوبیت» زیر، از آذرخش می‌خواهد که در فقدان آن سوار تیز تَک و پاک دست، گریه آغازد و اشک‌هایش را سیل آسا فروبارد:

فارس الصف، وطاهر الکف، خبارو اللیله؟ ما لاقانا بیتبسم لَزومَ الشیله أبکَنْ یالبروق .. کُبَّنْ دموعکن سیله رقَدَ البِسند الهاکعه وبعدل المیله

گاهی نیز، «الدّوبیت» برای توصیف یک منظره یا پدیده طبیعی یا یک منطقه خاص، سروده می‌شود. مانند «الدّوبیت» زیر از شاعر نام آشنا «الحردلو» که در آن به توصیف «البُطانه»^[viii] پرداخته است:

الخبر الأکید .. قالوا البُطانه اترشَّت ساریهً تبقبق للصباح ما انفشَّت هاج فحل أم صریصر والمنایح بشَّت وبت أم سایق علی طرف الفریق اتعشت

گاهی «الدّوبیت» واقعاً از چهار مصراع یا دو بیت تشکیل شده است. مانند سروده زیر از شاعر جوان سودانی سلیمان العجیمی:

اللیـــل بوبا و اتخافض نـــواح السُّقْده وحبل الریده رابط فی الحنـاجــر عُقْده صقراً فی القلب کل حین بیاخد نقده اسمو الشوق وما بخلیک تضوقلکْ رقده

گاهی«الدّوبیت» با بخش‌های سه مصراعی یا چهار مصراعی نیز سروده شده است. البتّه «الدّوبیت» با بخش‌های شش مصراعی نیز، به ندرت، در سروده‌های شاعران سودان، به‌ویژه ساکنان دارفور و کُردُفان، مشاهده می‌شود. نمونه‌ای از «الدّوبیت»، با بخش‌های سه مصراعی که در جشن عروسی برای عروس و داماد خوانده می‌شود، چنین است:

سقتـا النَّــم علـی الجـــاغوس

الشجره الظلیله الما نقرها السوس

فی راسها النمر وفی ظلها الجاموس

«المُسدار»

واژه «المُسدار» از ریشه «سدر» به معنی «رفت، وارد شد» است. در بخش‌های مرکزی سودان به مراتع و چراگاه‌های چارپایان نیز، «المُسدار» گفته می‌شود و جمع آن «المُسادیر» است. واژه‌های «المُسدار» و «المُسادیر» در بسیاری از سروده‌های شاعران سودانی نیز، به همین معانی، به‌کار رفته‌‌اند.

«المُسدار»، از نظر اصطلاحی، به نوع خاصی از قصیده‌های مردمی‌ سودان گفته می‌شود که به سبک «رُباعی» سروده شده و تا حدودی همانند قصیده‌های قدیم عربی است. به این دلیل که شاعر با ‌ این‌گونه از شعر، سفر به سرزمین معشوق خویش را شرح می‌دهد، آن را «المُسدار» نامیده‌اند. سفر شاعر به دیار یار،گاهی واقعی است، مانند «مُسدار قوز رجب» از الصادق حمد الحلال؛ امّا در بسیاری از موارد، سفر شاعر جنبه‌ای خیالی دارد.

گاهی گونه از شعر، تنها مشاهدات و حاصل یک سفر بیان می‌شود؛ مانند «مُسدار الصّید» اثر الحردلو وگاهی سر اینده «المُسدار» به بیان چندین سفر زمانی یا مکانی می‌پردازد و منزلگاه‌های سفرها را در فصل‌های مختلف سال با احساسات و عواطف شاعرانه، شرح می‌دهد.

معمولاً شاعرانِ «المُسدار»ّ به دانش ستاره شناسی هم تسلّط کامل دارند و پدیده‌های مختلف طبیعی را به خوبی درمی‌یابند. یکی از بهترین مثال‌ها زمینه، «مُسدار النّجوم»، سروده عبدالله حمد وَد شورانی ـ شامل بیست و هشت رباعی ـ است که با ابیات زیر، آغاز شده است.

غاب نجــــم النَطِــح والحـر علینــا إشتدَ ضَیـَّـقـْنــــا وقِصــــر لَیلُو ونهــــارُوْ إمتدَّ نَظِره المنـــــــــُّو للقانون بِقیـــت إتحدَّى فتحـــت عنــــــدی منطقـــه الغُنا الإنســَدَّ

ابیات، شاعر با اشاره به ستاره «نطح»^[ix] آغاز فصل تابستان را خبر می‌دهد و پس از آن به کوتاه‌تر شدن شب‌ها، طولانی شدن روزها و افزایش دمای هوا می‌پردازد و در حقیقت، چند رویداد طبیعی را شرح می‌دهد.

در برخی موارد نیز، شاعر داستان عشق خود را در «المُسدار» بیان می‌کند و به توصیف معشوق خویش می‌پردازد و چگونگی نیل به وصال او را شرح می‌دهد.

به‌طور خلاصه می‌توان گفت: قصیده‌ای که بیانگر سفر عاشقانه شاعرـ اعم از سفر خیالی یا واقعی، زمانی یا مکانی ـ است، «المُسدار» نامیده می‌شود.

براساس معنای واژگانیِ «المُسدار»، شاعران سودانی دیارِ یار را سرزمینی خرّم و سرسبز می‌دانندکه حتی مَرکب آنها ـ اسب یا شترـ نیز، بیشتر اوقات با انگیزه درونی، به سوی آن سرزمین می‌شتابد.

استادان و ادیبان، «المُسدار» را به دو گونه کلی تقسیم کرده ‌اند:

• مُسدار مکانی

معمولاً نام شهر یا روستای آغاز سفر شاعرانه و عاشقانه را بر آن می‌نهند؛ مانند«مُسدار رفاعه»، «مُسدار ستیت» و «مُسدار الصباع»

• مُسدار زمانی

«مُسدار» با درنظر گرفتن‌ایام و فصل‌های مختلف سال، با استفاده از دانش ستاره شناسی، آب و هوا، رویدادها و مناظر طبیعی در سفرنامه واقعی یا خیالی شرح داده می‌شود؛ مانند«مُسدار النجوم»، اثر عبد الله حمد ود شورانی.

أحمد عوض الکریم أبوسن، الصادق حمد الحلال (أبوآمنه)، عبد الله حمدود شورانی، العاقب عبدالقادر موسى، إبراهیم الفراش و عبدالله أبو سن، شاعرانی هستند که به سرودن «مُسدار» مشهورند.

اشعار مذهبی

نظر به ‌ اینکه اکثریت قریب به اتّفاق مردم سودان مسلمان‌اند و بیشتر آنان به اهل بیت علیهم السّلام علاقه خاصّی دارند، بسیاری از شاعران سودانی ‌اندیشه‌ها و ارزش‌های والای اسلامی را، در سروده‌های خویش منعکس کرده ‌اند. از سوی دیگر، با عنایت به رواج تصوّف در سودان، ‌اندیشه‌های صوفیانه نیز، در اشعار شاعران ‌ این کشور، بروز و ظهوری گسترده‌ای یافته‌اند. صوفیان، احساسات درونی و دریافت‌های خود را با شیوه خاصی، برای مردم بیان می‌کنند تا ادّعاها و گفته‌هایشان بهتر و باورپذیرتر، جلوه گر شود.

یکی از شاعران برجسته سودانی که اشعار مذهبی فراوانی دارد، الشّیخ عبدالرّحیم البُرَعی است. بسیاری از سروده‌های البُرَعی، به‌ویژه مدیحه‌های وی، توسط گروه‌های سرود و تواشیح، اجرا می‌کنند و شرکت‌کنندگان در اغلبِ حلقه‌های ذکر در سراسر سودان، اشعار او را، در بخش‌هایی از برنامه‌هایشان می‌خوانند.

یکی از سروده‌های الشیخ عبدالرّحیم البُرَعی، که بسیار مورد توجّه علاقه‌مندان به حضرت محمّد بن عبدالله، صلّی الله علیه و آله وسلّم، قرار گرفته، قصیده‌ای است با ‌ این مطلع:

بکی الغریب لفقد الدّار و الجار إنّ الغریب غزیر دمعه الجاری

وی در ابیاتی از‌ این قصیده در مدح حضرت رسول(ص) چنین گفته است:

محمّد دعوه الحقّ الرّسول إلی عرب و عجم و بدو ثمّ حضار

سرّ السّراره لبّ اللّب خیر فتی من فتیه ساده السّادات أخیار

مستغرق باسمه کل المحامد من علم و حلم و إفضال و‌ایثار

• ترجمه:

حضرت محمّد(ص)، فراخواننده حق است که خداوند او را به سوی همه مردمان، اعم از عرب و عجم، روستایی(بادیه‌نشین) و شهری فرستاده است.

او راز و رمز آفرینش، سرچشمه نیکی و یکی از جوانمردان بزرگوار و نیک رفتار است.

همانا، نام اوـ محمّد ـ دربردارنده همه ستودنی‌ها، اعم از دانش، بردباری، فضیلت، ‌ایثار و فداکاری است.

البُرَعی، در بخش دیگری از ‌ این قصیده چنین آورده است:

ذا بهجه الکون ذا سرّ الهدایه ذا روح الوجود المصطفی خیر مختار

إنجیل عیسی مع التّوراه بشّرنا ببعثه مسنداً عن کعب احبار

و کم له فی علامات النّبوه من مصنفات صحیحات و آثار

• ترجمه:

او، مایه شادمانی همه جهانیان، رمز و راز هدایت، جان مایه هستی و بهترین برگزیده آفریدگار جهان است.

انجیل عیسی(ع) و تورات موسی(ع)، بعثت او را به ما، بشارت داده‌‌اند. بشارتی که کعب بن احبار نیز، بدان اشارت کرده است.

آثار و نشانه‌های نبوّت او، اعم از معجزات و اسناد و نوشته‌های صحیح و قابل استناد، بسیارند.

البُرَعی، در ادامه ‌ این قصیده، برخی از معجزات پیامبر اسلام(ص) را برشمرده و در پایان آن نیز، چنین گفته است:

و کم لأشرف رسل الله من شرف لم تبلغ الخلق منه عُشر مِعشار

یا منقذ الخلق من نار الجحیم و هم علی شَفا جُرُفٍ‌هارٍ بمنهار^[x]

إسمع غرائب مدح لا أرید بها تحصیل دار و دینار و قنطار

فما مدحتُک بالتّقصیر معترفا إلّا لتخفیف آصاری و أوزاری

و‌ این ینزل مدحی فیک بعد ثنا سبع المثانی و سجعی و أشعاری

علیک أزکی صلاه الله دائمه تبقی بقاء عشیّات و أبکار

• ترجمه:

شرفِ اشرف رسولان خداوند ـ حضرت محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ چنان زیاد است که مردمان نتوانسته‌‌اند به یک صدم آن هم، دست یابند.

ای رهایی بخش خَلق از آتش دوزخ؛ درحالی‌که آنها در لبه پرتگاه نابودی قرار دارند.

مدیحه‌های شگفت انگیزِ مرا، گوش کن. من با سرودن آنها، پول، طلا یا خانه و کاشانه نمی‌خواهم.

تو را من می‌ستایم، فقط زان رو که از بار گناهانم بکاهم؛ به کوتاهیِ خود ثنایم هم گواهم.

جایی که قرآن کریم، تو را ستوده، مدح و ثنای من با نثرِ مسجّع یا سرودن شعر، چه جایی دارد؟

پیوسته، تا زمانی که شب و روز در گردش است، بهترین درودهای خداوند، بر تو باد.

عبدالله الطّیّب، یکی دیگر از شاعران معاصر سودان است که سروده‌های بسیاری در مدح و ثنای حضرت رسول الله، صلّی الله علیه و آله وسلّم، دارد. از آن جمله می‌توان به «قصیده نبویه» اشاره کرد که مطلع آن چنین است:

سلام ٌ علی المختار ساکن یثربا نبی الإله أریحیا مهذّبا

وی در سروده‌ای دیگر، با مطلع زیر، ضمن آنکه به مدح پیامبر اکرم(ص) می‌پردازد، با اعتراض به استعمار انگلیس، بیدادگری‌های ‌ این کشور را بیان می‌کند.

لعلّ رسول الله أرغب من دعا الی الله قلباً فی الأنام و أرحبا

شعر نو

در دوره معاصر، شعر نو در سودان هم، مانند کشورهای عربی دیگر، رواج یافته است. امّا با ‌ اینکه شعر نو در برخی کشورهای عربی، مسیر درستی را طی نکرده در سودان، ‌ این شعر هم، برای حفظ فرهنگ ناب کوشیده و از مسیر صحیح، منحرف نشده است.^[xi]

ضرب‌المثل‌های سودانی

فرهنگ و میراث معنوی هر ملّت، جلوه‌هایی در ادبیاتِ آن دارد. باورها و ارزش‌های حاکم بر هر جامعه، در ضرب‌المثل‌های رایج، اسطوره‌ها، داستان‌های کوتاه و بلندِ نویسندگان و سروده‌های شاعران، تجلّی می‌یابند. به‌طوری‌که با مطالعه و بررسی ادبیات یک سرزمین، می‌توان با فرهنگ عمومی ‌(عامه)، آداب و رسوم، عادات، سنّت‌ها، میراث فرهنگی، اخلاق، سبک زندگی، نوع نگرش و شیوه رفتار مردمان آن سرزمین پی‌برد.

از آنجا که ضرب المثل‌ها نیز، جزئی جدایی‌ناپذیر از زبان و ادبیات مردم هستند و زمینه آشنایی بیشتر با فرهنگ مردم را، فراهم می‌کنند؛ نمونه‌هایی از ضرب‌المثل‌های سودانی، در‌ اینجا آورده شده است. استنادات قرآنیِ ضرب‌المثل‌های رایج در عربی سودانی و معادل‌های آنها به زبان عربی فصیح و زبان فارسی نیز، در برخی موارد افزوده شده تا اشتراکات فرهنگی سودان و کشورهای اسلامی ‌از جمله ایران و کشورهای عربی، برای خوانندگان گرامی‌ آشکارتر شود.

• «بخیت شکروه قال داک شهر تانى»

ترجمه: وقتی از بخیت تشکر کردند؛ گفت: «این هم ماه دوم.»

توضیح: می‌گویند فردی به نام «بخیت» در پایان ماه مبارک رمضان، به همراه عدّه‌ای دیگر در جستجوی هلال ماه نو بود. وقتی که هلال را به آنها نشان داد؛ مردم، با تأیید تیزبینی‌اش، از او تشکر کردند. وی از سپاسگزاری مردم مغرور شد و گفت: «این هم ماه دوم.» ‌ این ضرب‌المثل برای افرادی به‌کار می‌رود که درباره یک موضوع ادّعای آگاهی بیش از حدّ معمول دارند.*«الجایاک ما بتختاک» ترجمه: تقدیر را گریزی نیست.

توضیح: آنچه برای تو مقدّر شده، بی‌هیچ ‌تردیدی اتّفاق خواهد افتاد.

• «الحساب وَلَد»

ترجمه: حساب مانند فرزند است.

توضیح: مطالبات مالی هر کس مانند فرزند اوست که هرگز آنها را فراموش نمی‌کند.

• «إذا حضر الماء بطل التّیمم»

ترجمه: چون که آب آمد تیمّم باطل است.

توضیح: ‌ این ضرب‌المثل با «إذا حضر الأصیل ألغی الوکیل» (وقتی که فرد اصلی حاضر باشد نیازی به وکیلش نیست.) تقریباً هم معنی است.

• «الحوت ما بهددوه بالغرق»

ترجمه: ماهی را از آب نمی‌ترسانند. ماهی را از آب می‌ترسانی!

توضیح: ‌ این ضرب‌المثل برای اهمّیت ندادن یک فرد به هرگونه تهدید به‌کار می‌رود.

• «خت الخمسه فوق الاثنین»

ترجمه: دستت را بر روی لبانت بگذار (و سکوت اختیار کن).

خوش زبان باش، در امان باش.

گر سخن نقره است خاموشی طلاست.

توضیح: ضرب‌المثل منظور از الخمسه (به معنی پنج)، پنجه دست و منظور از الاثنین (به معنی دو) لب‌های انسان است. ‌ این ضرب‌المثل برای ضرورت سکوت به‌کار می‌رود. معادل‌های ‌ این ضرب‌المثل در زبان عربی، عبارت‌اند از:

«المسلم من سلم المسلمون من یده و لسانه»

«رُبَّ کلمه سلبت نعمه»

«إذا کان الکلام من فضه فالسّکوت من ذهب»

«إیّاک و أن یضرب لسانک عنقک»

«کم انسان اهلکه لسانه»

«کم حرف أدّی إلی حتف»

• «إن جاتک فی مالک سامحتک وان جاتک فی نفسک بکتک»

ترجمه: اگر زیانی مالی دیده‌ای، در حقیقت به تو رحم شده است. چون زیانِ مالی در برابرِ آسیبی که به جان، فرزند و آبروی انسان می‌رسد، ارزش و اهمّیّتی ندارد.

• «اسمع کلام الکبیر و لوکان»

ترجمه: گوش کن ‌اندرزِ پیران را ، حتّی اگر...

توضیح: پندِ پیران را گوش کن. چون آنان اگر پُست و مقام یا اموالِ فراوان هم نداشته باشند، تجربیّات شایان توجّهی دارند.

به عبارت دیگر و به گفته حافظ شیرازی:

پیران سخن ز تجربه گویند گفتمت هان ‌ای پسر که پیر شوی پند گوش کن

• «ابلم مو شقی شقی البتکلم معاه»

ترجمه: فردِ کودن و نادان بدبخت نیست؛ بلکه بدبخت کسی است که با او هم‌سخن می‌شود.

جواب جاهلان باشد خموشی.

توضیح: فرد کودن و نادان سخن دیگران را درست درنمی‌یابد و سخن خود را هم، به درستی بیان نمی‌کند و از سخن گفتن خسته نمی‌شود؛ ولی کسی که با نادان هم سخن می‌شود، به دلیل کم عقلی‌اش، نه تنها در فهمیدن کلام او بلکه در فهماندن مقصود خویش به او نیز، با مشکل روبروست. بنابر این بهتر آن است که انسان با نادان سخن نگوید. حتّی اگر فرد جاهل سخنی نابجا بر زبان آورد، به حکم‌ آیه 63 از سوره فرقان^[xii]، جز سلام با او سخنی گفته نشود.‌ این ضرب‌المثل با «ترک الجواب علی الجاهل جواب» هم معناست.

• «أبوک أمیر وأبوی أمیر مین بسوق الحمیر»

ترجمه: پدر تو امیر است و پدر من هم امیر؛ پس چه کسی خران را هدایت خواهد کرد؟

توضیح: منظور‌ این است که من و تو، هر دو، امیرزاده‌ایم. به همین دلیل، معلوم نیست کدامیک از ما باید به دیگری خدمت کند. ‌ این ضرب‌المثل در جایی به‌کار می‌رود که دو فرد متکبّر به هم رسیده‌اند و هیچ یک از آن دو فروتنی پیشه نمی‌کند.

• «الخواف ربّى عیالو»

ترجمه: فردی که محتاط است فرزندانش را خوب‌ تربیت می‌کند.

توضیح: فرد محتاط، از خطرها می‌گریزد و معمولاً نسبت به دیگران، عمری درازتر دارد. از‌ این‌رو، فرصتی بیشتر و بهتر می‌یابد تا با تأمین غذای مناسب، جسم فرزندانش را بپرورد و با آموزش، عقلشان را تقویت کند.‌ این ضرب المثل، برای دوری از خطرها و رعایت احتیاط در امور، به‌کار می‌رود.

• «الدَّین لو دِرهَمین یُسَوِّدُ الخَدَّین»

ترجمه: به فرض، که قَرض، تنها دو دِرهَم باشد، باز هم موجب آبروریزی است.

توضیح: ‌ این ضرب المثل، در حقیقت تأکیدی بر ‌ این گفتار اعراب است که می‌گویند «الدَّین هَمٌّ باللّیل و ذُلٌّ بالنَّهار» بدین معنی که «قرض باعث دل مشغولی و نگرانی در شب و موجب ذلّت و خواری در روز است.»

• «الرشوه الیاخدا راجل والیدیها راجل»

ترجمه: رشوه‌دهنده و رشوه‌گیرنده هر دو ریسک پذیرند.*«العِنَب دو و البَلَح یکْ» ترجمه: انگور را «جُفت جُفت» (دوتا، دوتا) بخورید؛ امّا خرما را، «یکی، یکی»!

• توضیح: ضرب‌المثل، واژه‌های «یک» و«دو» فارسی، تقریباً با همان معنای اصلی، به‌کار رفته‌‌اند.

• «زی الدّنیا»

ترجمه: دنیا همین است.

جهان روزی دهد، روزی ستاند.

توضیح: منظور آن است که دنیا وفایی ندارد. معادل‌های ‌ این ضرب‌المثل در زبان عربی، عبارت‌اند از:

«یومٌ لک و یومٌ علیک»

«سهمٌ لک و سهمٌ علیک»

«الدّهر یومان: یومٌ لک و یومٌ علیک»

«إن تعش،‌تری مالم‌تر»

• «الید الواحده ما بتصفق»

ترجمه: یک دست صدا ندارد.

توضیح:‌ این ضرب‌المثل برای تأکید بر وحدت و همبستگی، به‌کار می‌رود.

• «الکلام یجیب الکلام»

ترجمه: حرف حرف را می‌آورد.

توضیح:‌ این ضرب‌المثل با «الحدیث یجرّ بعضه بعضا» هم معناست.

• «دقّ الحبیب زی أکل الزبیب»

ترجمه: یاد و دیدار دوست، شیرین است.

از هرچه بگذری سخن دوست خوشتر است.

توضیح:‌ این ضرب‌المثل با «ذکر الحبیب زبیب» هم‌معناست.

• «مدّ رجلیک علی قدر لحافک»

ترجمه: پایت را به ‌اندازه گلیمت دراز کن.

• «یا حافر حفره السوء وسّع مراقدها»

ترجمه:‌ ای که درحال کندن چاهی! استراحتگاهش را گشادتر گردان (چون پیش از هر کسی، خود در آن خواهی افتاد و نیاز به استراحت در همان جا خواهی داشت).

چاه نکن بهر کسی، اوّل خودت، دوّم کسی.

توضیح: ‌ این سخن، برای کسی به‌کار می‌رود که در صدد توطئه‌ای بر ضد دیگری است و براساس ‌آیه 43 سوره فاطر،^[xiii] نتیجه عملش، گریبان‌گیر خودش خواهد شد. سودانیان، ضرب‌المثل دیگری با مضمون مشابه دارند که چنین است: «یا حافر الجره یا واقع فیها».

• «الأمه عریانه مایکسی خالته»

ترجمه: کسی که مادرش نیاز مبرم به لباس دارد، برای خاله اش لباس نمی‌خرد.

چراغی که بر خانه رواست، بر مسجد حرام است.

توضیح: ‌ این ضرب‌المثل با «الأقرب یمنع الأبعد» تقریباً هم‌معناست.

• «برکه الکلام فی قلّته»

ترجمه: خیر و برکت سخن، در کوتاهی آن است.

سخن کوتاه باید والسلام.

چون سخن نیک بود، مختصر ‌آید.

برکت سخن در‌ایجاز آن است.

کم گوی و گزیده گوی چون دُر.

توضیح: ‌ این ضرب‌المثل با «خیر الکلام ما قَلَّ وَ دَلَّ» (بهترین سخن آن است که کوتاه و گویا باشد.) تقریباً هم‌معناست.

• «الحقیقه مرّه»

ترجمه: حقیقت تلخ است.

• «عین الحسود فیها عود»

ترجمه: حسود هرگز نیاسود.

توضیح: معادل‌های‌ این ضرب‌المثل در زبان عربی، عبارت‌اند از:

«لیس للحاسد الّا ما حسد»

«ویلٌ للحسود من حسده»

«دع حسداً تبیت منه فی کمد فلیس للحاسد الّا ماحسد»

• «الدّنیا ما دوّامه»

ترجمه: دنیا دائم بر یک قرار نیست.

این نیز بگذرد.

• «جاء یکحلها عماها»

ترجمه: خواست ابرویش را درست کند، چشمش را کور کرد.

• «الجواب بائن من عنوانه»

ترجمه: رنگ رخساره خبر می‌دهد از سِرّ نهان.

• «الطّمع ودّر ماجمع»

ترجمه: طمع انسان را ضایع می‌کند.

توضیح: ‌ این ضرب‌المثل با «الحریص محروم» تقریباً هم‌معناست.

• «من خلا عادته قلّت سعادته»

ترجمه:‌ ترک عادت موجب مرض است.

توضیح: ‌ این ضرب‌المثل با «العاده طبیعه خامسه» تقریباً هم‌معناست.

• «باب النّجار مخلّع»

ترجمه: درب نجّار، نااستوار است.

کوزه‌گر از کوزه شکسته آب می‌خورد.

توضیح: ‌ این ضرب‌المثل با «کالإبره تکسی غیرها و هی عریانه» تقریباً هم‌معناست.

• «حلم الجیعان العیش»

ترجمه: گرسنه خواب نان می‌بیند.

شتر در خواب بیند پنبه دانه.

توضیح: «الجیعان» در عربی سودانی برابر «الجوعان» در عربی فصیح یعنی گرسنه و «العیش» برابر «الخبز» به معنی نان است.

• «الجوع کافر»

ترجمه: آدم گرسنه دین و‌ ایمان ندارد.

توضیح:‌ این ضرب‌المثل با «کاد الفقر أن یکون کفرا» مضمونی تقریباً یکسان دارد.

• «الجمل ما بشوف عوجه رقبته»

ترجمه: شتر کجی گردن خود را نمی‌بیند.

دیگ به دیگ می‌گوید: «رویت سیاه است.»

• «إعمل الخیر و اجدعه فی البحر»

ترجمه: تو نیکی می‌کن و در دجله ‌انداز که ‌ایزد در بیابانت دهد باز

توضیح: معادل‌های‌ این ضرب‌المثل در زبان عربی، عبارت‌اند از:

«الخیر أبقی و إن طال زمانه»

«لایذهب العرف بین الله و النّاس»

در سروده‌ای از الحطیئه چنین آمده است:

«من یفعل المعروف لایعدم جوائزه لایذهب العرف بین الله و النّاس»

• «القِرَد فی عین أمّه غزال»

ترجمه: بچه میمون، در چشمِ مادرش، مثل آهوست.

هیچ بقّالی نمی‌گوید: «ماست من‌ ترش است.»

همه‌کس را عقل خود به کمال نماید و فرزند خود به جمال.

توضیح: معادل‌های‌ این ضرب‌المثل در زبان عربی، عبارت‌اند از:

«کلّ فتاه بأبیها معجبه»

«من یمدح العروس إلّا أهلها»

کتاب‌های متعدّدی درباره ضرب‌المثل‌های رایج در سودان، به زبان عربی، منتشر شده‌اند که از آن جمله می‌توان به دو کتاب زیر اشاره کرد:

• «الأمثال السّودانیّه»، تألیف شیخ بابکر بدری

• «أمثال العوام فی مصر و السّودان و الشّام»، تألیف نعوم شقیر

کتاب، 1526 ضرب‌المثل مصری، 1435 ضرب‌المثل شامی‌ و 533 ضرب‌المثل سودانی، درج شده است.

طنز

در ادبیات سودان نیز، همانند بسیاری از کشورهای دیگر، طنزهای سیاسی و اجتماعی، جایگاه ویژه‌ای دارند. از ‌ این‌رو، تصویری از بریده یکی از جراید عربی زبان سودان ـ دربردارنده نمونه‌هایی از طنزهای اجتماعی‌ این کشور، در صفحه بعد، به همراه ‌ترجمه برخی از طنزها، آورده شده است:

• لبخند بزنید

کشاورز پیری که ساق یکی از پاهایش درد می‌کرد، نزد طبیب رفت. پزشک، پس از مع اینه ساق پای پیرمرد، به او گفت: «این‌گونه دردها طبیعی است. علّت آنها هم پیری و سالخوردگی است.»

پیرمرد با ریشخند و تمسخر پاسخ داد: «اگر‌ این جوری است، پس چرا ساق پای دیگرم درد نمی‌کند، درحالی‌که آن هم همین ‌اندازه عمر کرده است؟!»

• گفتار‌هایی طنز آمیز درباره ازدواج

دوران نامزدی، دوره نقاهت است و بیماری آن هم ازدواج.

ازدواج قراردادی است یک سویه که براساس آن، زن می‌تواند مرد را به‌طور تمام وقت (24 ساعت در شبانه روز) به خدمت خویش درآورد؛ درحالی‌که مرد نمی‌تواند در برابر کارش مزدی درخواست کند.

اگر ازدواج کنی، با بدبختی زندگی می‌کنی ... و درصورتی‌که ازدواج نکنی با محرومیّت خواهی زیست.

نیز نگاه کنید به

تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی روسیه؛  تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی کانادا؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی کوبا؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی تونس؛ ادبیات کلاسیک ژاپنی؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی افغانستان؛ تاریخ ادبیات معاصر لبنان؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی مصر؛ ادبیات باستان در چین؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی سنگال؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی آرژانتین؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی فرانسه؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی مالی؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی تایلند؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی اوکراین؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی اسپانیا؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی اردن؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی سیرالئون

پاورقی

[vi] برای کسب اطلاعات بیشتر درباره شعر و ادبیات سودان، مراجعه کنید به:

1ـ أعراس ومآتم، نوشته أمین علی مدنی

2ـ الشّعر الحدیث فی السّودان، نوشته محمّد إبراهیم الشوش

3ـ الشعر القومی فی السّودان، نوشته عز الدین إسماعیل

4ـ أجمل ما قیل فی الشّعر السّودانی

5ـ شعراء السّودان نوشته میخائیل نعیمه

6ـ مختارات من الشّعر السّودانی

7ـ وصف الطّبیعه فی الشّعر السّودانی الحدیث، نوشته بابکر الأمین دردیری

8ـ النّیل فی الشّعر السّودانی، نوشته فتح الرّحمن حسن

9ـ روائع من الشّعر السّودانی

10ـ الشّعر السّودانی الفصیح

11ـ سحر الشّعر السّودانی الحدیث

12ـ الصّوره فی الاتّجاه الواقعی فی الشّعر السّودانی الحدیث، نوشته أحمد بابکر أحمد (عبد الرحمن کرم الدین، 2013)

[vii] هدف از ذکر برخی نمونه‌های شعری در این قسمت، صرفاً بیان سبک سُرایش و ساختار آنها در عربی سودانی است و به منظور رعایت اختصار، از ترجمه آنها خودداری شده است.

[viii] نام منطقه ای در بخش مرکزی سودان

[ix] در علم ستاره شناسى«نطح»، دو ستاره در شاخ حمل را گویند.

[x] مصراع دوم این بیت، اشاره‌ای دارد به آیه 109 سوره توبه که می‌فرماید: «أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْیَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللّهِ وَرِضْوَانٍ خَیْرٌ أَم مَّنْ أَسَّسَ بُنْیَانَهُ عَلَىَ شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِی نَارِ جَهَنَّمَ وَاللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ»

[xi] ولید قصاب ، متن سخنرانی در همایش انجمن ادبیات اسلامی و جهانی(رابطه الأدب الإسلامی العالمیه)، به نقل از پایگاه اینترنتی دانشنامه رقومی سودان(موسوعه السّودان الرقمیه)، بخش «قسم الأدب والنقد والروایه: منتدى الأدب والنقد» مدخل «البیئه الأدبیه فی السّودان وموقع الاتجاه الإسلامی فیها» به نشانی:

http://www.tawtheegonline.com/vb/showthread.php?t=46973

[xii] «وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا و َإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا» یعنی: «و بندگان خدای رحمان، آنانند که در زمین با فروتنی و آرامی گام برمی‌دارند و وقتی نادانان، سخنی (ناروا) بدیشان می‌گویند، درود و سلامشان می‌گویند.»

[xiii] «...وَ لَایَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ ...» یعنی «... و نیرنگ بد، تنها دامن گیر اهل نیرنگ می‌شود ...»