ادبیات کلاسیک ژاپنی

از دانشنامه ملل

از زمان ورود نوشتار به ژاپن در قرن پنجم، تا مدتی کتابت منحصراً به زبان چینی انجام می‌شد. ادبیات عامیانه ژاپنی به صورت شفاهی منتقل می‌شد و نامه‌های دیوانی و کتب تاریخی و مذهبی و ادبیات چینی با خط و زبان چینی نوشته می‌شد. نخستین آثار ادبی به زبان ژاپنی که اکنون موجودند در قرن هشتم میلادی تألیف شده‌اند. البته پیش از این آثار کتاب‌های دیگری نیز بوده‌اند که در جنگ‌ها و غارت‌ها و کتاب‌سوزی‌ها از بین رفته‌اند.

ادبیات ژاپنی در دوران نارا

دوران نارا که بخش پایانی دوره کهن است عصر آغاز ارتباط منظم ژاپن با قاره آسیا است. فرستادگانی به کره و چین اعزام می‌شدند و ژاپن در حال آموختن و جذب فرهنگ آسیایی بود. شهر نارا پایتخت بود و یافته‌های باستان‌شناختی نشان داده‌اند که آموزگاران بسیاری از خارج از ژاپن در نارا ساکن بودند و به شغل آموزش علوم و هنرهای گوناگون اشتغال داشتند. نخستین کتاب‌های در دست به زبان ژاپنی در این دوره نوشته شده‌اند و برخی از این آثار در شکل‌گیری هویت ملی ژاپنی‌ها نقش مهمی داشته‌اند.

دو کتاب بسیار مشهور این دوره در حوزه تاریخ‌نگاری «کوجیکی» و «نیهون‌شوکی» هستند که کوجیکی را که نگارش آن سال 712 م به اتمام رسیده می‌توان قدیمی‌ترین کتاب به جا مانده از این دوره و قدیمی‌ترین اثر ادبی و تاریخی کشور ژاپن دانست. دو کتاب «کوجیکی» و «نیهون‌شوکی» شباهت‌های زیادی با یکدیگر دارند. هر دو به دستور امپراطور وقت و برای ثبت تاریخ کشور نوشته شده‌اند، هر دو تاریخ را از تاریخ اساطیری و آفرینش آسمان‌ها و زمین و خدایان و ایجاد جزایر ژاپن و تولد نخستین امپراطور آغاز می‌کنند و تا اندکی پیش از دوران معاصر خود ادامه می‌دهند. کتاب «فودوکی» (『風土記』/fudoki) نیز در که در این دوران و سال 713 م تألیف شده، مجموعه‌ای از اخبار و اطلاعات محلی درباره مناطق مختلف ژاپن است.

در زمینه شعر اما بدون تردید، مهم‌ترین اثر دوران نارا کتاب «مانیوشو» قدیمی‌ترین مجموعه شعر ژاپنی است. نگارش این کتاب در سال 759 م خاتمه یافته و شامل حدود 4500 شعر از شاعران مختلف است و انوع قالب‌های شعری رایج آن زمان ژاپن از جمله اشعار بلند چوکا (長歌/Chōka) و اشعار کوتاه تانکا (短歌/Tanka) را در آن می‌توان یافت. قالب تانکا در زمان تألیف مانیوشو قالبی جدید و در حال تکامل بوده است. این قالب 31 هجایی دارای پنج بند است که به ترتیب پنج، هفت، پنج، هفت و هفت هجا دارند. این قالب در طول قرون بعدی تبدیل به رایج‌ترین قالب شعر کلاسیک ژاپن شد.

ادبیات ژاپنی در دوران هیان

دوره باستان در ادبیات کلاسیک ژاپن دوره موسم به هیان است که از سال 794 م و با انتقال پایتخت از نارا به کیوتو آغاز شد و تا سال 1185 م طول کشید و به دلیل صلح و ثبات نسبی که طی آن بر کشور حاکم بود، عصر شکوفایی ادبیات ژاپنی محسوب می‌شود. بسیاری از شاهکارهای ادبیات کلاسیک ژاپن در این دوران نوشته شده‌اند و بسیاری از ادیبان و نویسندگان و شاعران بزرگ ادبیات کلاسیک در این دوران می‌زیسته‌اند. هیان دوران ستایش فرهنگ چین در ژاپن است. ژاپنی‌ها در همه هنرها از جمله ادبیات به فرهنگ چین چشم دوخته بودند و از آن تقلید می‌کردند. در دوره هیان داشتن دانش ادبی و ذوق هنری برای اشراف و سیاستمداران فضیلت مهمی محسوب می‌شد. در این دوران زنان اشراف و درباری نقش بی‌همتایی در ادبیات ژاپنی ایفا کردند. بسیاری از آثار ادبی مهم این دوران را زنان پدید آورده‌اند. زنان که از آموختن زبان چینی محروم بودند در این دوره همچنین نقش اصلی را در ابداع الفبای هجانگار هیراگانا برای نوشتن زبان ژاپنی ایفا کردند. باید توجه داشت که در این دوران ادبیات در انحصار اشراف و درباریان بود و هم اغلب نویسندگان و شاعران و هم مخاطبان اصلی آنان از این قشر بودند.

اتفاق مهمی که در دوره هیان برای شعر افتاد آن بود که شعر ژاپنی که تا پیش از آن کم ‌اهمیت‌تر از شعر چینی شمرده می‌شد، اهمیتی همتراز با آن پیدا کرد. در این دوره و در سال 905 م کتاب «کوکین واکاشو» (『古今和歌集』/Kokin wakashū) (مجموعه اشعار ژاپنی گذشته و حال) که گلچینی از 1111 شعر از شاعران آن روزگار و گذشته ژاپن است به فرمان امپراطور تدوین شد. این کتاب بعدها به الگویی برای تدوین مجموعه شعرهای سلطنتی تبدیل شد.

اما مهم‌ترین اثر ادبی دوران هیان کتاب «داستان گِنجی» نوشته بانوی درباری موراساکی شیکی‌بو در سال‌های نخستین قرن یازدهم است. بسیاری این کتاب را مهم‌ترین اثر سراسر ادبیات کلاسیک ژاپن می‌دانند. کتاب ساختار و ویژگی‌هایی شبیه رمان‌های مدرن دارد و از این لحاظ می‌توان آن را شکل اولیه‌ای از رمان محسوب کرد، به طوری که برخی منابع داستان گنجی را نخستین رمان جهان می‎‌دانند. تأثیر «داستان گنجی» نه‌تنها بر ادبیات داستانی ژاپن، بلکه به طور کلی بر آثار هنری قرون بعدی این کشور انکارناپذیر است.

یکی دیگر از شاهکارهای ادبی دوره هیان کتاب «یادداشت‌های بالینی» (『枕草子』/Makura no Sōshi) نوشته سِی شوناگون (清少納言/Sei Shōnagon(966-1025)) ندیمه درباری در آخرین سال‌های قرن دهم است. این کتاب که مجموعه‌ای از تک‌نگاره‌های (زوی‌هیتسو) نویسنده درباره نظرات و افکار و خاطرات و شرح زندگی خود و درباریان دیگر است، تصویر بسیار زنده‌ای از زندگی و افکار درباریان دوره هیان، به‌ویژه زنان درباری به دست می‌دهد. نویسنده این کتاب احتمالاً با موراساکی شیکی‌بو نویسنده «داستان گنجی» هم‌روزگار بوده و در یک دوره در دربار خدمت می‌کرده‌اند.

از دیگر کتاب‌های مشهور این دوره می‌توان به «خاطرات توسا» (『土佐日記』/Tosa Nikki) نوشته شده در اواخر قرن دهم اشاره کرد که اثر کینو تسورایوکی (紀貫之/Kino Tsurayuki(872-945)) سیاستمدار، شاعر و نویسنده دوران هیان است. نویسنده کتاب مدتی به‌عنوان مأمور دولتی در ایالت توسا (در جزیره شیکوکو) خدمت کرده بود. اما نکته جالب آن است که این کتاب را که یادداشت‌های سفر به توسا و خاطرات اقامت در آنجا است، نه از زبان خود، بلکه از زبان زن خدمتکاری که به همراه مأمور دولت به توسا رفته است روایت می‌کند. دلیل این انتخاب آن است که همان‌طور که پیش‌تر گفتیم، نوشتن به زبان ژاپنی در آن دوران هنوز بین مردان رواج نداشت و امر زنانه‌ای تلقی می‌شد. زیرا مردان چینی می‌آموختند و به زبان چینی می‌نوشتند.

ادبیات ژاپنی در قرون میانه

طبقه سربازان سامورای که در دوره هیان به وجود آمدند و اندک ‌اندک قدرت گرفتند، سر انجام اداره امور کشور را در دست گرفتند و با تأسیس پایتختی جدید در شهر کاماکورا عملاً امپراطور را به مقامی تشریفاتی تبدیل کردند. این آغاز قرون میانه در تاریخ ژاپن است که در طول آن کشور به سمت آشوب و نا امنی رفت، نظامیان قدرت گرفتند و جنگ‌های داخلی بر سر قدرت به مدت چند قرن ژاپن را دچار بی‌ثباتی و نا آرامی کرد. حضور استعمارگران غربی نیز که در لباس مبلغان مسیحی به ژاپن می‌آمدند شعله جنگ‌ها را شعله‌ورتر ساخت. بسیاری از گونه‌های ادبی در این دوران رو به ضعف و انحطاط رفتند و تا مدت‌ها نویسندگان می‌کوشیدند از شاهکارهای ادبی دوران هیان تقلید کنند.

چون در این دوران جنگ‌سالاران و نظامیان بر کشور حاکم بودند، ادبیات از انحصار طبقه اشراف بیرون آمد و سربازان سامورای از مخاطبان اصلی ادبیات شدند. به همین دلیل، ادبیات نظامی و حماسی رونق بیشتری یافت. از آنجا که نمایش‌های مختلف در این دوران مخاطب بسیاری یافتند، ادبیات نمایشی نیز پیشرفت چشمگیری کرد. ویژگی دیگر قرون وسطا گسترش و قدرت‌گیری دین بودا و به ‌ویژه آیین ذن بود که بر همه شئون فرهنگی ژاپن سایه افکند و بر ادبیات نیز تأثیر گذاشت. بسیاری از شخصیت‌های ادبی این دوران راهبانی هستند که پیوسته در سفرند و زندگی زاهدانه‌ای دارند.

از آثار تاریخی و داستانی مشهور این دوره می‌توان به «داستان هِی‌که» (『平家物語』/Heike monogatari) اشاره کرد که اثری حماسی درباره خاندان تایرا (平氏/Taira uji/Hei shi) و جنگ‌های این خاندان با خاندان میناموتو (源氏/Minamoto uji/Genji) بر سر قدرت در قرن 12 م است. این کتاب حدد سال 1330 میلادی نوشته شده و نویسنده آن نامعلوم است. برخی منابع غربی از این کتاب با عنوان «ایلیاد ادبیات ژاپنی» یاد می‌کنند. دیگر اثر حماسی مشهور این دوره کتاب «تای‌هِی‌کی» (『太平記』/Taihēki) (صلح بزرگ) تألیف شده در اواخر 14 است که بر خلاف نامش داستان جنگ‌هایی بزرگ و خانمان‌سوز را در این قرن روایت می‌کند.

همچنین دو کتاب زوی‌هیتسو (مجموعه تک‌نگاره) مشهور نیز در این دوران تألیف شده‌اند که عبارت‌اند از «یادداشت‌های کومه» (『方丈記』/Hōjōki) و «یادداشت‌های فراغت» (『徒然草』/Tsurezuregusa). کتاب یادداشت‌های کومه نوشته کامونو چومِی (鴨長明/Kamo no Chōmē(1153/1155-1216)) در سال 1212 م، درباره ناپایایی جهان و بی‌اعتباری عمر آدمی و ناپایداری خانه و مال و روابط انسانی است. تک‌نگاره مشهور دیگر این دوران یعنی «یادداشت‌های فراغت» نوشته راهب و نویسنده قرن چهاردهم یوشیدا کِنکو (吉田兼好/Yoshida kenkō(1284-1350)) در حدود سال 1332 م است. سه کتاب «یادداشت‌های بالینی»، «یادداشت‌های کومه» و «یادداشت‌های فراغت» را «سه تک‌نگاره بزرگ» (三大随筆/San dai zuihitsu) ادبیات ژاپن می‌نامند.

در زمینه شعر اتفاقات نویی در این زمانه افتاد. خواندن اشعار 31 هجایی تانکا در مراسم شعرخوانی و مشاعره که از دوره هیان مرسوم بود رونق بیشتری یافت. کم‌کم سنتی به وجود آمد که در آن دو شاعر در مجلس مشاعره یک شعر تانکا را مشترکاً می‌سرودند. یعنی سه بند پنج هجایی، هفت هجایی و پنج هجایی نخست را یک شاعر می‌سرود و دو بند هفت هجایی متوالی را شاعر دیگری به آن می‌افزود. البته ترتیب زمانی سرایش می‌توانست بالعکس باشد. بعدها این روش سرودن شعر تغییر بیشتری کرد و شاعران بندهای بیشتری به این شعر مشترک افزودند.

پس از مدتی تعداد شاعرانی که در سرودن شعر همکاری می‌کردند نیز افزایش یافت و شعرهای طولانی‌تری سروده شد که طول بعضی از آن‌ها به صد بند می‌رسید. به این شعرهای بلند رِنگا (連歌/Renga) گفته شد که به معنی «شعر پیوسته» یا «شعر زنجیره‌ای» است. معمولاً بخش نخست (سه بند پنج هجایی، هفت هجایی و پنج هجایی ابتدای شعر) را متبحرترین شاعر جمع می‌سرود و پس از او دیگران شعر را ادامه می‌دادند. وجود یک فصل‌واژه (季語/Kigo)یعنی نام یک گیاه یا حیوان یا پدیده جوی یا مانند آن‌ها که فصل سرودن شعر را نشان می‌داد نیز در شعر اجباری شد.

در سال‌های نخست قرن سیزدهم کتاب «شین‌کوکین واکاشو» (『新古今和歌集』/Shin kokin wakashū) (مجموعه جدید اشعار ژاپنی گذشته و حال) به فرمان امپراطور وقت تدوین شد که گلچینی از حدود 2000 شعر از شاعران آن روزگار و گذشته ژاپن است. در ادبیات دینی قرون میانه نیز می‌توان به کتاب «شوبوگِنزو» (『正法眼蔵』/Shōbōgenzō) نوشته دوگِن راهب قرن سیزدهم اشاره کرد که برخلاف سنت رایج در آن روزگار، به جای زبان چینی، به زبان ژاپنی نوشته شده است. در ادبیات نمایشی نیز کان‌آمی (観阿弥/Kanami(1333-1384)) و فرزندش زه‌آمی (世阿弥/Zeami(1363-1443)) تحولات بزرگی در نمایشنامه‌های نمایش نو پدید آوردند و آثار ارزشمندی تألیف کردند.

ادبیات ژاپنی در دوران ادو

اصطلاحات «دوره نزدیک» یا «نوین آغازین» در تاریخ ادبیات ژاپن برای اشاره به دوران ادو به کار می‌روند. دوران ادو از زمانی آغاز می‌شود که توکوگاوا ایئه‌یاسو با کنار زدن رقبا به مقام شوگونی رسید و پایتخت سیاسی و نظامی جدید خود را در شهر ادو (توکیوی امروزی) بنیان نهاد. با آغاز حکومت شوگون‌سالاری خاندان توکوگاوا و دوران ادو، کشور بار دیگر آرامشی نسبی را تجربه کرد. تأثیر مثبت این آرامش را بر آثار ادبی این دوران نیز به‌خصوص در شعر و نمایشنامه می‌توان دید.

از ویژگی‌های فرهنگی دوران ادو بالا رفتن نرخ باسوادی در کشور و رواج صنعت چاپ به شکل چاپ‌های چوبی اولیه بود که باعث گسترش مخاطبان ادبیات شد و بسیاری از مردم جامعه از طبقات مختلف خواننده آثار ادبی شدند. همین مسأله باعث گرایش ادبیات به سمت عامه‌پسندی شد و ادبیات عامه‌پسند دوران ادو پدید آمد. البته گسترش طبقه بازرگان در این دوره که اساساً اوقات فراغت و ثروت زیادی داشتند نیز بر عامه‌پسند شدن هنر و ادبیات تأثیر به‌سزایی گذاشت. زیرا ثروت این طبقه برای نخستین بار موجب ظهور طبقه نویسندگان حرفه‌ای در ژاپن شد که جز نوشتن شغل دیگری نداشتند و از این راه ارتزاق می‌کردند. عمده آثار عامیانه محبوب و پرطرفدار این دوره عبارت بودند از کتاب‌های داستانی مصور، داستان‌های بلند دنباله‌دار، داستان‌های عاشقانه با ذکر جزئیات خوش‌گذرانی‌ها و عشرت‌ها، داستان‌های فکاهی، داستان‌های وحشتناک و داستان‌های اخلاقی عامیانه که در این دوران بسیار نوشته شدند.

در این دوران در زمینه شعر نیز آثار برجسته زیادی خلق شدند. قالب ادبی هایکو که شهرت جهانی دارد نیز در این دوره پدید آمد. اشعار زنجیره‌ای (رِنگا) در آن دوران تحول بسیار یافته بود و سبک‌ها و مکاتب مختلفی پیدا کرده بود. یکی از این مکاتب هایکای (俳諧/Haikai) نام داشت که به معنی طنز و مطایبه است. سه بند نخست یعنی بندهای پنج هجایی، هفت هجایی و پنج هجایی ابتدای اشعار رِنگای طنزآمیز به تدریج مستقل شد و تبدیل به یک قالب شعری 17 هجایی جدید شد که با نام هایکای مشهور گشت. بعدها در قرن نوزدهم ماسائوکا شیکی (正岡子規/Masaoka Shiki(1867-1902)) شاعر به این قالب شعری نام هایکو داد. با ظهور ماتسوئو باشو (松尾芭蕉/Matsuo Bashō(1644-1694)) در نیمه دوم قرن هفدهم و با فعالیت‌های او های‌کای به یک قالب جدی ادبی تبدیل شد و به لحاظ فکری و همچنین از دید زیباشناختی قدر و منزلت یافت. یوسا بوسون (与謝蕪村/Yosa Buson(1716-1784)) و کوبایاشی ایسّا (小林一茶/Kobayashi Issa(1763-1828)) نیز از شاعران مطرح هایکای در این دوره هستند. این سه تن یعنی باشو، بوسون و ایسّا را به همراه ماسائوکا شیکی چهار شاعر بزرگ هایکوی کلاسیک می‌دانند.

یکی از مهم‌ترین نویسندگان و شاعران این دوره ایهارا سایکاکو (井原西鶴/Ihara Saikaku(1642-1693)) است که سبک جدیدی در داستان‌های عامه‌پسند ژاپنی پدید آورد که به سبک اوکی‌یو زوشی (浮世草子/Ukiyozōshi) (جهان شناور) معروف شد. کتاب‌های این سبک، زندگی و مسائل مورد علاقه عامه مردم آن روز را به شکلی واقع‌گرایانه به تصویر می‌کشید. اوئه‌دا آکیناری (上田秋成/Ueda Akinari(1734-1809)) نویسنده بزرگ دیگر این دوره کتاب‌هایی نظیر «داستان‌های ماه و باران» (『雨月物語』/Ugetsu monogatari) را نوشت که مجموعه‌ای از داستان‌های کوتاه با موضوع ارواح است که از حکایت‌های قدیمی چینی و ژاپنی الهام گرفته شده است. همچنین چیکاماتسو مونزائه‌مون (近松門左衛門/Chikamatsu Monzaeimon(1653-1725)) که بسیاری او را بزرگ‌ترین نمایش‌نامه‌نویس تاریخ ژاپن می‌دانند نیز در این دوره زندگی و فعالیت می‌کرده است.[۱]

نیز نگاه کنید به

کتابشناسی

  1. حسینی، سیدآیت (1402). «زبان و ادبیات». در پالیزدار، فرهاد، ذاکری، قدرت اله. جامعه و فرهنگ ژاپن. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص. 218- 241.