موسیقی در عربستان سعودی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۰ ژوئیهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۲۲:۰۷

موسیقی در عربستان ترکیبی از موسیقی سنتی و مدرن محسوب می شود. سابقه موسیقیایی عربستان به دوره قبل از اسلام برمی گردد، اما در دوره اسلامی رونق بیشتری گرفت. با شکل گیری عربستان در شکل مدرن خود با توجه به غلبه وهابیت، موسیقی در این کشور رشد خاصی نداشت و با محدودیتهایی همراه بود. اما در دوره اخیر ملک سلمان، موسیقی در کنار سایر حوزه های فرهنگی و هنری دوره‌ای جدید و پویایی‌های قابل توجهی را شاهد است.

پیشینه موسیقی در عربستان

شبه جزیره عربی یا عربستان کنونی در دوره پیش از اسلام سابقه و برجستگی خاصی در خصوص موسیقی به عنوان هنر در معنای امروزین نداشت. آنچه به عنوان موسیقی جاهلی نامیده می‌شود و آن را اصل غنای عربی خوانده اند، "حداء" است که به سخن موزون هنگام شتر رانی گفته می‌شود؛ یعنی خواندن شعری به آواز که شتر را در راه رفتنش گرمی می‌افزاید. "رجز" ساده ترین اوزان شعر عربی و آسان ترین و نزدیک ترین آنها به نثر است. با ظهور اسلام، سنت‌های فرهنگی عربی رنگ و بوی دینی به خود گرفتند. اولین اذان که توسط بلال حبشی خوانده شد، به دلیل کیفیت موسیقایی فوق‌العاده‌اش شهرت یافت و به نمادی از هم‌آمیزی ایمان و هنر تبدیل شد. موسیقی‌های آیینی برای استقبال از زائران مکه نیز بخشی از این سنت غنی بود. در کنار موسیقی، رقص‌های فولکلوریک مانند «العرضه» (رقص شمشیر) و «المزمار» (رقص با چوب) که ریشه در آیین‌های قبیله‌ای و جنگی داشتند، به عنوان بخشی از میراث فرهنگی حفظ شدند. در دوره اولیه اسلامی و به خصوص همزمان با توسعه قلمرو مسلمانان و آشنایی آنان با تمدنهایی مانند ایران، موسیقی در سرزمینهای اسلامی و از جمله شبه جزیره عربی وارد مرحله جدید و پویایی قابل ملاحظه‌ای شد. به خصوص اینکه از دوره خلفای اموی تجمل‌گرایی نیز در میان مسلمانان راه یافت و موسیقی نیز به عنوان بخشی از این شرایط رونق گرفت. در این راستا در شهرهایی چون مکه و مدینه نیز مکاتب موسیقی جدیدی شکل گرفت که با ظهور برخی موسیقی‌دانان و خوانندگان برجسته همراه بود^[۱].

پس از تأسیس پادشاهی مدرن عربستان سعودی، چشم‌انداز فرهنگی این کشور برای دهه‌ها تحت تأثیر تفاسیر محافظه‌کارانه وهابیت از دین قرار گرفت. در این دوره، هنرهایی مانند موسیقی از میان نرفت، بلکه به حوزه‌های خصوصی یا اشکال کاملاً کنترل‌شده عمومی محدود شد و یک دوره طولانی رکود فرهنگی را تجربه کرد. به خصوص در دهه 1980 در نتیجه تحولات سیاسی و فرهنگی جدید بسیاری از امور فرهنگی و هنری از جمله موسیقی با محدودیتهای مهمی همراه شد. با این حال در این دوره نیز برخی از تحولات تدریجی در عرصه موسیقی عربستان قابل اشاره است. در سال ۱۹۵۳ وزارت دفاع و هوانوردی مدرسه گروه موسیقی ارتش عربستان سعودی را با هدف اجرای سرود سلطنتی سعودی و فراهم کردن سرگرمی برای افسران، درجه‌داران و سربازان تأسیس کرد. در سال 1961، تأسیس گروه موسیقی رادیو سعودی به عنوان پایه‌ای برای استودیوهای رادیویی و حمایت از آهنگ‌های نوظهور در آن زمان بود. در سال 1973، انجمن فرهنگ و هنر برای حمایت از هنرمندان و برگزاری رویدادهای موسیقی تاسیس شد. در سال 1983 شرکت‌هایی برای تولید نوارهای کاست در عربستان تاسیس شد. در سال 1999 نیز ظهور اینترنت به دانلود و مبادله دیجیتالی آثار هنری و معرفی سی‌دی‌های دیجیتال منجر شد^[۲].

توسعه موسیقی در دوره ملک سلمان

به قدرت رسیدن ملک سلمان و در اولویت قرار گرفتن برنامه های چشم انداز 2030 با ابعاد فرهنگی و اجتماعی خاص خود به تحولات مهمی در عرصه فرهنگی عربستان و از جمله توسعه و رشد موسیقی در این کشور انجامید. نهادسازیها و سرمایه‌گذاریهای عربستان در عرصه موسیقی که به خصوص با ورود و تسلط موسیقی و هنرمندان غربی همراه بوده است، به ایجاد شرایط جدیدی انجامید که سابقه چندانی در این کشور نداشته است. شکل گیری هیئت تفریح و سرگرمی، ایجاد استراتژی برای موسیقی و همچنین تاسیس کمیسیون موسیقی از جمله اصلی ترین اقدامات نهادی دولت سعودی برای توسعه بخش موسیقی در دوره جدید بوده است.

کمیسیون موسیقی نهادی است که به فعالیت‌های مرتبط با تولید، توسعه و انتشار محتوای موسیقی در پادشاهی عربستان سعودی، از جمله اجراهای زنده و ضبط‌شده، ضبط‌های موسیقی، موسیقی دیجیتال، نوآوری‌های صوتی و غیره می‌پردازد. این کمیسیون که در سال ۲۰۲۰ تأسیس شد، یکی از یازده نهاد فرهنگی است که به طور همزمان توسط شورای وزیران تأیید شده و وابسته به وزارت فرهنگ است. کمیسیون فعالیت‌های خود را از مقر اصلی خود در ریاض، اداره می‌کند. این کمیسیون از یک هیئت مدیره به ریاست وزیر فرهنگ تشکیل شده است که بر برنامه‌ها و طرح‌های کمیسیون نظارت کرده و تصمیمات لازم برای دستیابی به اهداف آن را اتخاذ می‌کند. کمیسیون موسیقی برنامه‌های آموزشی و نهادهای صدور گواهینامه تخصصی در زمینه‌های آموزشی تحت صلاحیت خود را تأیید می‌کند، علاوه بر این، بورسیه‌های تحصیلی برای افراد با استعداد، همراه با برنامه‌های حرفه‌ای و آموزشی ارائه می‌دهد. کمیسیون موسیقی از جمله با هدف ترویج فرهنگ به عنوان یک سبک زندگی، با فراهم کردن دسترسی به موسیقی‌شناسی برای همه کودکان، از جمله کودکان با نیازهای ویژه، و همچنین پذیرش و توانمندسازی کودکان با استعداد، فعالیت می‌کند^[۳].

کمیسیون موسیقی چندین وظیفه را بر عهده دارد که مهمترین آنها حمایت از فعالان بخش موسیقی، توانمندسازی استعدادهای محلی، تشویق تولیدات هنری موسیقی، ابلاغ قوانین در بخش موسیقی، تشویق تأمین مالی و سرمایه‌گذاری در حوزه‌های صلاحیت کمیسیون، ایجاد پایگاه داده بخش موسیقی، صدور مجوز برای فعالیت‌ها در زمینه کاری خود، سازماندهی رویدادها و مسابقات، و برگزاری نمایشگاه‌ها و کنفرانس‌های محلی و بین‌المللی است. طرح‌های استراتژیک کمیسیون موسیقی از جمله شامل تأسیس آکادمی‌های کلیدی موسیقی بوده است. این هدف از طریق افتتاح مرکز موسیقی سعودی، که به دلیل روش‌شناسی، جامعیت، گستره وسیع آموزشی و تمرینی، و پراکندگی جغرافیایی، اولین در نوع خود در پادشاهی است، محقق شد. شعب این مرکز در چندین منطقه از پادشاهی توزیع شده‌اند، که با دو شعبه اصلی در ریاض و جده شروع می‌شود که شروع به دریافت درخواست‌های ثبت‌نام برای علاقه‌مندان به یادگیری موسیقی کرده‌اند. مرکز موسیقی سعودی درس‌هایی در زمینه سازهای عربی، سازهای غربی، تولید موسیقی با کامپیوتر، مهارت‌های تنظیم آهنگ، خوانندگی و سایر رشته‌های موسیقی ارائه می‌دهد. در سال ۲۰۲۲، کمیسیون موسیقی راه‌اندازی مرکز موسیقی سعودی را با دریافت درخواست‌های همه علاقه‌مندان به یادگیری موسیقی و هنرهای مختلف آن، تحت نظارت مربیان معتبر موسیقی، اعلام کرد^[۳].

تدوین استراتژی برای بخش موسیقی نیز یکی از دیگر از اقدامات مهم در این عرصه در دوره جدید بوده است. استراتژی توسعه بخش موسیقی یک طرح ملی سعودی است که برای رشد بخش موسیقی در عربستان از طریق مجموعه‌ای از طرح‌ها و برنامه‌ها که تحت پنج ستون اصلی سازماندهی شده‌اند، تدوین شده است. این استراتژی توسط کمیسیون موسیقی، یکی از کمیسیون‌های وزارت فرهنگ، در تاریخ ۲۰ دسامبر ۲۰۲۱ با هدف تأسیس و تحکیم پایه‌های هنرهای موسیقی در پادشاهی راه‌اندازی شد. کمیسیون موسیقی از طریق این استراتژی برای احیای میراث موسیقی سنتی، تحریک تولیدات هنری محلی و افزایش مشارکت پادشاهی در مجامع جهانی موسیقی تلاش می‌کند. کمیسیون موسیقی از طریق استراتژی توسعه بخش موسیقی قصد دارد کارایی این بخش را افزایش داده و از افراد با استعداد و فعالان این حوزه حمایت کند، که این امر به تبدیل بخش موسیقی به یکی از حامیان اقتصاد محلی و ایجاد فرصت‌های شغلی برای تقریباً ۶۵,۰۰۰ نفر تا سال ۲۰۳۰ کمک می‌کند. استراتژی توسعه بخش موسیقی در عربستان بر اساس پنج ستون اصلی عمل می‌کند که عبارتند از: آموزش، تولید، حمایت و ارتقاء آگاهی، اجراهای موسیقی، و حفاظت از آثار آهنگسازان از طریق یک سیستم صدور مجوز و حقوق مالکیت معنوی برای موسیقی. این ستون‌ها از طریق حدود شصت طرح اجرا می‌شوند^[۴].

در دوره جدید برگزاری جشنواره های فرهنگی و کنسرتهای موسیقی به یکی از روندهای فرهنگی و اجتماعی مهم در عربستان تبدیل شده است. از جمله کنسرت شاهکارهای موسیقی سعودی یک کنسرت بین‌المللی بود که توسط کمیسیون موسیقی، در سال ۲۰۲۲ برگزار شد. این کنسرت در تئاتر دو شاتله پاریس، با مشارکت گروه موسیقی ملی و گروه کر عربستان، علاوه بر ارکستر فیلارمونیک فرانسه، برگزار ‌شد. این کنسرت اولین مشارکت عربی در تاریخ تئاتر دو شاتله را با اجرایی ترکیبی بین یک گروه سعودی و یک ارکستر فرانسوی به نمایش گذاشت. علاوه بر ارکستر فیلارمونیک فرانسه، بیست و دو نوازنده و چهل خواننده از گروه موسیقی ملی عربستان در کنسرت شاهکارهای موسیقی سعودی شرکت کردند. این دو گروه یک اجرای موسیقی مشترک ارائه دادند که شامل نواختن و خواندن مشهورترین آهنگ‌های سعودی مانند «شرطان الذهب»، «کل ما نسنس»، «مجموعه انسان» و «من عذابی» بود^[۵].

برداشته شدن ممنوعیت برگزاری کنسرت‌های عمومی در عربستان باعث شده این کشور میزبان جشنواره‌های ‌های موسیقی بزرگی باشد. جشنواره‌های موسیقی در عربستان سعودی در سال‌های اخیر به طور فزاینده‌ای محبوب شده‌اند. این جشنواره‌ها بخشی از تلاش‌های این کشور برای تنوع بخشیدن به اقتصاد خود و ایجاد فرصت‌های سرگرمی و گردشگری هستند. یکی از بزرگترین این جشنواره‌ها، جشنواره "طوفان صدا است که در ریاض برگزار می‌شود و هنرمندان بین‌المللی و محلی در آن به اجرای برنامه می‌پردازند. همچنین، جشنواره "زمستانی طنطوره در العلا نیز یک جشنواره فرهنگی سالانه است که شامل کنسرت‌های موسیقی و رویدادهای دیگر می‌شود. جشنواره میراث موسیقی که در جده برگزار می‌شود، نیز بر روی تاریخچه و میراث موسیقی عربستان سعودی تمرکز دارد^[۶].

در مجموع در دوره ملک سلمان در پرتو اصلاحات فرهنگی جدید، بخش موسیقی در عربستان شاهد تحرکات و پویایی‌های مهمی بوده است. ایجاد زیرساختهای جدید، برگزاری جشنواره‌های بزرگ، افزایش علاقه‌مندی به موسیقی در جامعه و رشد تدریجی برخی هنرمندان از جمله نتایج سیاستهای جدید در عرصه موسیقی عربستان بوده است. با این حال چالشهای مهمی مانند تداوم برخی محدودیتهای مذهبی و اجتماعی، کنترل و سانسور نسبی محتوای موسیقی، آموزش محدود موسیقی در مدارس، مراکز و دانشگاهها، فقدان سابقه قوی عربستان در عرصه موسیقی و تسلط موسیقی غربی در رویدادهای هنری در این خصوص قابل توجه است.

نیز نگاه کنید به

کتابشناسی

↑ سپهری، محمد(1392). موسيقی حجاز در عصر امويان، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهشنامه ی تاریخ اسلام، 3(9)، 140-146.
↑ Saudipedia, Timeline of the Development of the Music Industry in the Kingdom, available for https://saudipedia.com/en/article/2013/culture/cultural-affairs/timeline-of-the-development-of-the-music-industry-in-the-kingdom
↑ ^۳٫۰ ^۳٫۱ Saudipedia, The Music Commission, Available for https://saudipedia.com/en/article/174/government-and-politics/commissions/the-music-commission
↑ Saudipedia, Music Sector Development Strategy, Available for https://saudipedia.com/en/article/2009/culture/cultural-affairs/music-sector-development-strategy
↑ Saudipedia, Masterpieces of Saudi Music Concert, Available for https://saudipedia.com/en/article/589/culture/performing-arts/masterpieces-of-saudi-music-concert
↑ عصر ایران، جشنواره موسیقی در عربستان سعودی، ( مورخ 1 فروردین 1400)، قابل بازیابی از https://www.asriran.com/fa/news/818708

نویسنده مقاله

معصومه فاریابی

[1] سپهری، محمد(1392). موسيقی حجاز در عصر امويان، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهشنامه ی تاریخ اسلام، 3(9)، 140-146.

[2] Saudipedia, Timeline of the Development of the Music Industry in the Kingdom, available for https://saudipedia.com/en/article/2013/culture/cultural-affairs/timeline-of-the-development-of-the-music-industry-in-the-kingdom

[:0-3] ۳٫۰ ^۳٫۱ Saudipedia, The Music Commission, Available for https://saudipedia.com/en/article/174/government-and-politics/commissions/the-music-commission

[4] Saudipedia, Music Sector Development Strategy, Available for https://saudipedia.com/en/article/2009/culture/cultural-affairs/music-sector-development-strategy

[5] Saudipedia, Masterpieces of Saudi Music Concert, Available for https://saudipedia.com/en/article/589/culture/performing-arts/masterpieces-of-saudi-music-concert

[6] عصر ایران، جشنواره موسیقی در عربستان سعودی، ( مورخ 1 فروردین 1400)، قابل بازیابی از https://www.asriran.com/fa/news/818708

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

@@ خط ۴: / خط ۴: @@
 شبه جزیره عربی یا عربستان کنونی در دوره پیش از اسلام سابقه و برجستگی خاصی در خصوص موسیقی به عنوان هنر در معنای امروزین نداشت. آنچه به عنوان موسیقی جاهلی نامیده می‌شود و آن را اصل غنای عربی خوانده اند، "حداء" است که به سخن موزون هنگام شتر رانی گفته می‌شود؛ یعنی خواندن شعری به آواز که شتر را در راه رفتنش گرمی می‌افزاید. "رجز" ساده ترین اوزان شعر عربی و آسان ترین و نزدیک ترین آنها به نثر است. با ظهور اسلام، سنت‌های فرهنگی عربی رنگ و بوی دینی به خود گرفتند. اولین اذان که توسط بلال حبشی خوانده شد، به دلیل کیفیت موسیقایی فوق‌العاده‌اش شهرت یافت و به نمادی از هم‌آمیزی ایمان و هنر تبدیل شد. موسیقی‌های آیینی برای استقبال از زائران مکه نیز بخشی از این سنت غنی بود. در کنار موسیقی، رقص‌های فولکلوریک مانند «العرضه» (رقص شمشیر) و «المزمار» (رقص با چوب) که ریشه در آیین‌های قبیله‌ای و جنگی داشتند، به عنوان بخشی از میراث فرهنگی حفظ شدند. در دوره اولیه اسلامی و به خصوص همزمان با توسعه قلمرو مسلمانان و آشنایی آنان با تمدنهایی مانند ایران، موسیقی در سرزمینهای اسلامی و از جمله شبه جزیره عربی وارد مرحله جدید و پویایی قابل ملاحظه‌ای شد. به خصوص اینکه از دوره خلفای اموی تجمل‌گرایی نیز در میان مسلمانان راه یافت و موسیقی نیز به عنوان بخشی از این شرایط رونق گرفت. در این راستا در شهرهایی چون مکه و مدینه نیز مکاتب موسیقی جدیدی شکل گرفت که با ظهور برخی موسیقی‌دانان و خوانندگان برجسته همراه بود<ref>سپهری، محمد(1392). موسيقی حجاز در عصر امويان، ''فصلنامه علمی  پژوهشی پژوهشنامه ی تاریخ اسلام''، 3(9)، 140-146.</ref>.
-پس از تأسیس پادشاهی مدرن عربستان سعودی، چشم‌انداز فرهنگی این کشور برای دهه‌ها تحت تأثیر تفاسیر محافظه‌کارانه وهابیت از دین قرار گرفت. در این دوره، هنرهایی مانند موسیقی از میان نرفت، بلکه به حوزه‌های خصوصی یا اشکال کاملاً کنترل‌شده عمومی محدود شد و یک دوره طولانی رکود فرهنگی را تجربه کرد. به خصوص در دهه 1980 در نتیجه تحولات سیاسی و فرهنگی جدید بسیاری از امور فرهنگی و هنری از جمله موسیقی با محدودیتهای مهمی همراه شد. با این حال در این دوره نیز برخی از تحولات تدریجی در عرصه موسیقی عربستان قابل اشاره است. در سال ۱۹۵۳ وزارت دفاع و هوانوردی  مدرسه گروه موسیقی ارتش عربستان سعودی را با هدف اجرای سرود سلطنتی سعودی و فراهم کردن سرگرمی برای افسران، درجه‌داران و سربازان تأسیس کرد. در سال 1961،  تأسیس گروه موسیقی رادیو سعودی به عنوان پایه‌ای برای استودیوهای رادیویی و حمایت از آهنگ‌های نوظهور در آن زمان بود. در سال 1973، انجمن فرهنگ و هنر برای حمایت از هنرمندان و برگزاری رویدادهای موسیقی تاسیس شد. در سال 1983 شرکت‌هایی برای تولید نوارهای کاست در عربستان تاسیس شد. در سال 1999 نیز ظهور اینترنت به دانلود و مبادله دیجیتالی آثار هنری و معرفی سی‌دی‌های دیجیتال منجر شد<ref>Saudipedia, Timeline of the Development of the Music Industry in the Kingdom, available for https://saudipedia.com/en/article/2013/culture/cultural-affairs/timeline-of-the-development-of-the-music-industry-in-the-kingdom</ref>.
+پس از تأسیس پادشاهی مدرن عربستان سعودی، چشم‌انداز فرهنگی این کشور برای دهه‌ها تحت تأثیر تفاسیر محافظه‌کارانه وهابیت از دین قرار گرفت. در این دوره، هنرهایی مانند موسیقی از میان نرفت، بلکه به حوزه‌های خصوصی یا اشکال کاملاً کنترل‌شده عمومی محدود شد و یک دوره طولانی رکود فرهنگی را تجربه کرد. به خصوص در دهه 1980 در نتیجه تحولات سیاسی و فرهنگی جدید بسیاری از امور فرهنگی و هنری از جمله موسیقی با محدودیتهای مهمی همراه شد. با این حال در این دوره نیز برخی از تحولات تدریجی در عرصه موسیقی عربستان قابل اشاره است. در سال ۱۹۵۳ وزارت دفاع و هوانوردی مدرسه گروه موسیقی ارتش عربستان سعودی را با هدف اجرای سرود سلطنتی سعودی و فراهم کردن سرگرمی برای افسران، درجه‌داران و سربازان تأسیس کرد. در سال 1961،  تأسیس گروه موسیقی رادیو سعودی به عنوان پایه‌ای برای استودیوهای رادیویی و حمایت از آهنگ‌های نوظهور در آن زمان بود. در سال 1973، انجمن فرهنگ و هنر برای حمایت از هنرمندان و برگزاری رویدادهای موسیقی تاسیس شد. در سال 1983 شرکت‌هایی برای تولید نوارهای کاست در عربستان تاسیس شد. در سال 1999 نیز ظهور اینترنت به دانلود و مبادله دیجیتالی آثار هنری و معرفی سی‌دی‌های دیجیتال منجر شد<ref>Saudipedia, Timeline of the Development of the Music Industry in the Kingdom, available for https://saudipedia.com/en/article/2013/culture/cultural-affairs/timeline-of-the-development-of-the-music-industry-in-the-kingdom</ref>.
 === توسعه موسیقی در دوره ملک سلمان ===
@@ خط ۲۱: / خط ۲۱: @@
 در مجموع در دوره ملک سلمان در پرتو اصلاحات فرهنگی جدید، بخش موسیقی در عربستان شاهد تحرکات و پویایی‌های مهمی بوده است. ایجاد زیرساختهای جدید، برگزاری جشنواره‌های بزرگ، افزایش علاقه‌مندی به موسیقی در جامعه و رشد تدریجی برخی هنرمندان از جمله نتایج سیاستهای جدید در عرصه موسیقی عربستان بوده است. با این حال چالشهای مهمی مانند تداوم برخی محدودیتهای مذهبی و اجتماعی، کنترل و سانسور نسبی محتوای موسیقی، آموزش محدود موسیقی در مدارس، مراکز و دانشگاهها، فقدان سابقه قوی عربستان در عرصه موسیقی و تسلط موسیقی غربی در رویدادهای هنری در این خصوص قابل توجه است.
-نیز نگاه کنید به
+== نیز نگاه کنید به ==
+[[موسیقی در زیمبابوه]]؛ [[موسیقی در ژاپن]]؛ [[موسیقی در روسیه]]؛ [[موسیقی در کانادا]]؛ [[موسیقی در کوبا]]؛ [[موسیقی در لبنان]]؛ [[موسیقی در مصر]]؛ [[موسیقی در تونس]]؛ [[موسیقی در افغانستان]]؛ [[موسیقی سنتی چین]]؛ [[موسیقی در سنگال]]؛ [[موسیقی در فرانسه]]؛ [[موسیقی در آرژانتین]]؛ [[موسیقی در مالی]]؛ [[موسیقی در ساحل عاج]]؛ [[موسیقی در تایلند]]؛ [[موسیقی در اوکراین]]؛ [[موسیقی در اردن]]؛ [[موسیقی در اتیوپی]]؛ [[موسیقی در سیرالئون]]؛ [[موسیقی در قطر]]؛ [[موسیقی در بنگلادش]]؛ [[موسیقی در سریلانکا]]؛ [[موسیقی در تاجیکستان]]؛ [[موسیقی در گرجستان]]
-'''منابع و مآخذ:'''
-----[1]  محمد سپهری، موسيقي حجاز در عصر امويان، فصلنامه علمی  پژوهشی  پژوهشنامه ی تاریخ اسلام، سال سوم، شماره نهم، بهار 1392، صص 140-146.
-[2] Saudipedia, Timeline of the Development of the Music Industry in the Kingdom, at: <nowiki>https://saudipedia.com/en/article/2013/culture/cultural-affairs/timeline-of-the-development-of-the-music-industry-in-the-kingdom</nowiki>
-[3] Saudipedia, The Music Commission, at: <nowiki>https://saudipedia.com/en/article/174/government-and-politics/commissions/the-music-commission</nowiki>
-[4] Ibid.
-[5] Saudipedia, Music Sector Development Strategy, at: <nowiki>https://saudipedia.com/en/article/2009/culture/cultural-affairs/music-sector-development-strategy</nowiki>
-[6] Saudipedia, Masterpieces of Saudi Music Concert, at: <nowiki>https://saudipedia.com/en/article/589/culture/performing-arts/masterpieces-of-saudi-music-concert</nowiki>
-[7]  عصر ایران، جشنواره موسیقی در عربستان سعودی، ( 1/1/1400)، قابل بازیابی در:
-<nowiki>https://www.asriran.com/fa/news/818708</nowiki>
+== کتابشناسی ==
+<references />
+== نویسنده مقاله ==
 معصومه فاریابی
+[[رده:موسیقی]]