زبان و ادبیات سیرالئون

زبان‌های رسمی و ملی سیرالئون به ترتیب انگلیسی و کریو(کریول) می‌باشد که زبان کریو ترکیبی از زبان‌های انگلیسی و محلی است[i]. عموم تحصیل‌کردگان و در مجموع تمام افرادی که در مقاطع آموزشی مختلف تحصیل کرده و حداقل دوره‌های آموزش ابتدایی و متوسطه را پشت سر نهاده‌اند به روانی به زبان انگلیسی صحبت می‌کنند. خط و نوع کتابت در سیرالئون به زبان انگلیسی است و دانش آموزان از کلاس اول ابتدائی با خواندن و نوشتن به زبان انگلیسی آشنا می‌شوند. کتابت به زبان‌های قبیلگی نیز با الفبای انگلیسی صورت می‌گیرد.

زبان‌های رایج

جدای از زبان‌های انگلیسی و کریو؛ زبان‌های «مندی» و «تمنی» در مناطق مختلف این کشور کاربرد نسبتاً وسیعی دارند. علاوه بر آن زبان‌های بومی متعلق به قبایل کوچک و بزرگ سیرالئون نیز در مناطق استقرار این قبایل مورد استفاده قرار می‌گیرند.

ادبیات

باوجود فقر نسبی فرهنگی سیرالئون و بی‌سوادی بیش از نیمی از مردم این کشور، سیرالئون از ادبیات غنی و پرمحتوایی برخوردار است و پیشینه ادبیات مکتوب آن به اواسط قرن نوزدهم باز می‌گردد که در مقایسه با دیگر کشورهای قاره سیاه قابل ملاحظه و درخور توجه به‌شمار می‌رود.

یکی از مشکلات کشورهای منطقه زیر خط صحرای بزرگ آفریقا فقدان خط و کتابت تا پیش از ورود استعمارگران اروپایی اعم از پرتغالی‌ها، انگلیسی‌ها و فرانسوی‌هاست. در واقع هرچند این منطقه بزرگ از صدها و حتی هزاران سال پیش از ادبیات شفاهی نیرومندی برخوردار بوده و افسانه‌های بسیار کهن و قدیمی موجود در فرهنگ و آداب و رسوم برجای مانده از پیشینیان از عمق این فرهنگ شفاهی حکایت می‌کنند ولی به‌دلیل آن که اقوام و قبایل آفریقایی فاقد خط بوده‌اند نتوانسته‌اند تاریخ کهن و باستانی خود را حفظ و تمدن گذشته خود را به طور کامل معرفی کنند. البته این وضعیت در مورد کشور‌هایی همچون چاد، مالی و نیجر که از طریق صحرای بزرگ آفریقا با تجار و بازرگآنان و همچنین علمای مسلمان ارتباط داشته و از آنها زبان عربی را آموخته‌اند تا حدودی بهتر است و برخی از قبایل این کشورها که به زبان عربی تسلط داشته‌اند آثاری از خود برجای نهاده‌اند ولی بخش عمده آفریقای سیاه از مشکل عدم بهره‌گیری از خط و الفبا تا پیش از ورود نخستین سفیدپوستان رنج می‌برند. از این روی تاریخ مکتوب اکثر کشورهای شرق، غرب و جنوب آفریقا به اوایل قرن پانزدهم که مصادف با ورود اروپائیان (اعم از دریانوردان، تجار یا کاشفان) به کشورهایشان بوده است باز می‌گردد و پیش از آن هیچ اطلاعات مکتوبی در مورد اقوام و قبایل آفریقایی وجود ندارد. البته عدم وجود مکتوبات به هیچ عنوان نمایانگر بی‌تمدنی کشورهای مختلف شرق، غرب و جنوب آفریقا محسوب نیست و آثار باستانی برجای مانده از گذشته و برخی مستندات همچون نقاشی‌های صخره‌ای حکایت از تمدن‌های عظیم باستانی این کشورها دارد با این حال نبود اطلاعات مکتوب بارها موجب شده‌است که دانشمندان غربی ضمن تلاش برای بی فرهنگ جلوه دادن قبایل و اقوام آفریقایی همواره اروپایی‌ها را نخستین افرادی دانسته‌اند که تمدن جدید را به مردمان این منطقه عظیم معرفی کرده‌اند[ii].

تاریخ ادبیات در سیرالئون

به هرصورت با درنظر گرفتن این موضوع ادبیات شفاهی سیرالئون با انبوه افسانه‌ها و داستان‌های حماسی گونه در مورد قهرمانان، رؤسای قبایل، ارواح پیشینیان، جادوگران و... (که عمدتاً نشأت گرفته از آداب و رسوم نسل به نسل انتقال یافته قومی قبیلگی این سرزمین است)را می‌توان ادبیاتی عمیق و درخشان خواند. با این حال کشور سیرالئون نیز همچون دیگر کشورهای آفریقای جنوب صحرای بزرگ تا پیش از ورود اروپائیان از خط و کتابت بهره‌مند نبود و بومیان این کشور از اوایل قرن نوزدهم و با فراگیری زبان و ادبیات انگلیسی به نوشتن روی آوردند که این وضعیت پس از تأسیس کالج فورا به گسترش یافت به‌گونه‌ای که پس از دانش آموختگی نخستین گروه از دانشجویان این مرکز آموزش عالی، تألیف کتاب‌های مختلف توسط آنان (عمدتاً رمان‌های ادبی و داستان‌های کوتاه) آغاز شد.

نخستین نویسندگان سیرالئونی

براساس شواهد موجود دکتر آفریکانوس هورتون(Africanus Horton) مشهور به جیمز بیل(James beale) افسر پزشک و معلم قبیله کریول که در انگلستان تحصیل کرده بود نخستین فرد از بومیان سیرالئون به‌شمار می‌رود که در دهه 1860 چند کتاب ارزشمند در حوزه علوم سیاسی و ادبیات سیاسی به مردم این کشور تقدیم کرد به‌گونه‌ای که امروز مردم سیرالئون با افتخار تمام از وی به‌عنوان یکی از پیشگامان این حوزه یاد می‌کنند. آثار دکتر آفریکانوس هورتون عبارتند از:

- اقتصاد سیاسی مستعمرات غرب آفریقای بریتانیا (1865) (Political economy of British west africa)

- مردم و کشورهای غرب آفریقا (1868) (West African and peoples)

- ناسیونالیسم سیاه در آفریقا (1867) (Black Nationalism in africa)

- طلوع ناسیونالیسم در آفریقای مدرن (چاپ مجدد در سال 1969- سال نخستین چاپ مشخص نیست)(The dawn of nationalism in modern africa)

سیرالئون در دهه 1870 نیز شاهد نقش‌آفرینی چند تن دیگر از چهره‌های ادبی سرشناس کشور بود که با نوشتن کتاب‌هایی ارزشمند به‌تدریج مردم این کشور را با نویسندگان بومی سرزمین خویش آشنا ساختند. آرون بلیزاریوس کوسیما سیبتورپ(Aaron Belissarius casime sibthorpe)از بردگان گینه‌ای الاصل آزاد شده‌ای بود که پس از به‌دست آوردن آزادی خود در سیرالئون اقامت گزید و برای نخستین بار تاریخ این سرزمین را به زبان انگلیسی به رشته تحریر درآورد. کتاب «تاریخ سیرالئون» (The history of sierra Leone) سیبتورپ یکی از قدیمی‌ترین کتب تاریخی است که در مورد این سرزمین نوشته شده و بسیاری از پژوهشگران غربی قاره آفریقا نیز در تحقیقات خود بارها به این کتاب استناد جسته‌اند. دکتر ساموئل آجایی کروثر(Dr Samuuel Ajayj crowther) اسقف کلیسای انگلیکان و زبان‌شناس نیجریه‌ای سیرالئونی الاصل عضو قبیله کریول از دیگر چهره‌های علمی ادبی اواخر دهه 1870 به‌شمار می‌رود که علاوه بر انجام تحقیقات علمی فراوان در اطراف دلتای رود نیجر سفرنامه‌ای در ارتباط با این مناطق از خود برجای نهاد که علاوه بر ارزش علمی از سبک ادبی خاصی نیز برخوردار است.

جان کریستوفر تایلور(John Christopher taylor) از اهالی قبیله ایگبو متولد کشور سیرالئون و از مبلغان فعال کلیسای انگلیکان نیز در همین سال‌ها نقش مهمی در توسعه ادبیات کشور برعهده داشت. مشهورترین چهره ادبی سیرالئون در دهه 1880 و 1890 خانم آدلاید کسلی هایفورد(Adelaide casley Hayford) دو رگه نیمه انگلیسی نیمه سیرالئونی عضو قبیله کریول (از طرف مادر) بود که پس از اتمام تحصیلات خود در انگلستان و آلمان و بازگشت به سیرالئون تلاش زیادی برای بهبود وضعیت آموزشی زنان این کشور انجام داد. وی که از فعالان فرهنگی در عرصه ناسیونالیسم و برابری زنان و مردان به‌شمار می‌رفت در طی این دو دهه چند کتاب و مجموعه داستان‌های کوتاه به چاپ رساند و موفق به دریافت مدال کینگ سیلور جوبیلی(King's silver jubilee medal)شد و به عضویت انجمن امپراطوری بریتانیا نائل آمد. دو کتاب مشهور وی «داستان کوتاه آقای کوریفر(Mister courifer)» و «مجموعه مقالات، اشعار و داستان‌ها» در دهه 1890 به چاپ رسیدند. مهم‌ترین شاخصه آثار این نویسنده و فعال فرهنگی تلاش برای جلوه‌گر ساختن سنت‌ها و آداب و رسوم مردم آفریقا است.

ادبیات معاصر سیرالئون

با آغاز قرن بیستم میلادی خلق آثار ادبی هنری در این کشور شتاب بیشتری گرفت و نویسندگان صاحب نامی همچون خانم گلادیس کسلی هایفورد (1950-1904) (Gladys casery -Hayford) کتب و اشعار ادبی زیادی به زبان‌های انگلیسی و کریو چاپ و منتشر ساخت. بسیاری از اشعار و نوشتجات این نویسنده در آمریکا و انگلستان به چاپ رسیده است. وی برای نخستین بار اشعاری به زبان کریو نیز سرود و در سال 1948 در قالب کتابچه‌ای کوچک در فریتاون به چاپ رساند که در زمره شاهکارهای ادبی کریو به‌شمار می‌رود.(Take Am so) کریستین جرج(Cristian George) از دیگر چهره‌های ادبی درخشان سیرالئون در این دوره به‌شمار می‌رود که مجموعه اشعار خود تحت عنوان «جواهر گران‌بها» (Precious Gem) را در سال 1952 منتشر ساخت. در طول این دهه (1950) توماس دکر(Thomas Decker) نیز اقدامات خلاقانه و مبتکرانه قابل توجهی در خصوص چگونگی بهره‌گیری از زبان کریو در مباحث ادبی انجام داد که موجب شکوفایی نمایشنامه‌های کریو و به کارگیری پیشنهادات وی توسط نمایشنامه‌نویسان معروف آن عهد همچون «دله چارلی» (Dele charley) ، «ریموند دوسوزا جرج» (Reymond De souza George) ، «استر تایلور پیرس» (Esther Taylor Perrce) و «لورنس کوه‌کو وود» (Lawrence Kweku woode) و پدید آمدن نمایشنامه‌هایی جالب با مضامین فرهنگی مورد علاق مردم کریو زبان گردید. در طی این دوره که به‌تدریج آزادی‌خواهان سیرالئونی زمزمه‌های استقلال و آزادی کشور خود را آغاز کرده بودند برخی از اشعار توماس دکر در مطبوعات سیرالئون به چاپ رسید و چند نمایشنامه شکسپیر از جمله «جولیوس سزار» از انگلیسی به کریو ترجمه شد. منتخبی از افسانه‌های کریو نیز در اواخر دهه 1950 از زبان کریو به انگلیسی ترجمه شد و کودکان کشور به فراگیری فرهنگ بومی سیرالئون تشویق شدند.

در دهه 1960 و با آغاز استـقلال سـیرالئون، این کشور شاهد شـکوفایی ادبیات خود بود و نویسـندگانی همچون «آبیوسه نیکول(Abioseh Nicol)»، «ریموند شریف ایسمون(Rimond sharif easmon)»، «ویلیام کنته(William Conte)»، «الدرد جونز(Eldred jones)»، «مختار مصطفی(Muctarr mustapha)»، «ویلفرد تایلور(Wilfred Taylor)»، «دلفین کینگ(Delphine king)» و «سیل کنی کوکر(Syl cheney coker)» آثار ادبی منحصر به‌فردی را در حوزه ادبیات خصوصاً رمان‌های ادبی به‌وجود آوردند که در نوع خود بی‌نظیر بود. در این زمان مجموعه‌های «افسانه‌های آفریقایی» (The African Tales) و «بانوی متأهل وفادار و دیگر داستان‌ها»(The truly married woman and oteher stories) اثر آبیوسه نیکول، چند نمایشنامه و کتاب اثر ریموند شریف ایسمون، کتاب «آفریقا»(The African)اثر ویلیام کنته (که از سال 1960 تا 1964 چندین بار در انگلستان و آمریکا چاپ شده به زبان‌های مجاری و روسی نیز ترجمه گشت)، «نه گذشته نه حال نه آینده»(No Past No Present No future) اثر یولیسا آمادو مدی(Yulisa Amadu maddy) و «آخرین هارماتان» اثر «آلوسین دونبار»(The last Harmattan of Alusine Dunbar) با استقبال وسیع مردم این کشور روبرو شدند.

در دهه‌های 1970 و 1980 نویسندگان جدیدی در عرصه ادبیات سیرالئون ظهور کردند که از مشهورترین آنان می‌توان به «یما لوسیلدا هانتر» (Yema Lucilda Hunter) نویسنده کتاب «راهی به سوی آزادی» (Road to freedom) ، پرینس دوو پالمر(Prince Dowu Palmer) نویسنده رمان «سنگ‌های ساختگی(The mocking stones) ، و عثمان کنته(Osman Conteh) نویسنده رمان «مشکل دو چندان» (Double Trouble) اشاره کرد.

جنگ داخلی سیرالئون در دهه 1990 ضربه سختی بر ادبیات و هنر داستان‌نویسی این کشور وارد آورد و هر چند بعدها خاطرات جنگ داخلی و وحشی‌گری‌های شورشیان دستمایه رمان‌های ادبی بسیاری قرار گرفت ولی در دهه 1990 بسیاری از نویسندگان این کشور به دیگر کشورها فرار کرده و به سبب مشکلات حاد سیاسی اقتصادی کشور آثار ادبی ارزشمندی به‌وجود نیامد با این حال ادبیات کودکان در این دهه به پیشرفت‌هایی نائل آمد و نویسندگانی همچون «تالابی آیسی لوکان»(Talabi Aisie Lucan)، «ملویل استوارت»(Melville stuart)، «مریلین آوونور رنر»(Marilyn Awoonor renner)، «وینستون فورد»(Winston forde)، «کلیفورد فیف»(Clifford N.fyfe)، «پیتر کارفا اسمارت»(Peter karefa smart) و «بریما راجرز»(Brima rogers) آثار ارزشمندی در حوزه ادبیات کودکان به‌وجود آوردند. محمد شریف نمایشنامه‌نویس معروف سیرالئونی نیز چند نمایشنامه به زبان انگلیسی به چاپ رساند که یکی از این نمایشنامه‌ها به نام «ترس نهانی» (Secret fear) در سال 1997 برنده جایزه ادبی جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا شد.

ادبیات سیرالئون در دهه 2000 میلادی شاهد پدید آمدن رمان‌های ادبی ارزشمندی عمدتاً در ارتباط با جنگ داخلی این کشور بود که از مشهورترین آنها می‌توان به کتاب «سنگ‌های اجداد» (Ancestors stones) و کتاب بسیار مشهور «خاطره عشق» (The memory of love) نوشته آمیناتا فورنا اشاره کرد که کتاب «خاطره عشق» در سال 2011 موفق به دریافت جایزه کشورهای مشترک المنافع شد.

«اولوفمی تری» (Ulufemi Terry) نویسنده سیرالئونی ساکن آفریقای جنوبی نویسنده داستان کوتاه «روزهای چوب بازی» (Stickfighting days (این کتاب در بین 115 داستان از 13 کشور آفریقایی جایزه مقام نخست را بخود اختصاص داد)) برنده جایزه ادبی کین (معتبرترین جایزه ادبی قاره آفریقا) در سال 2010 و «دلیا جارت ماکائولی» (Delia Jarrett Macauley) (ساکن انگلستان) نویسنده رمان سیاسی «موسی، شهروند و من»(Moses, citizen and me) برنده جایزه معروف اُرول در سال 2005 [iii] نام کشور سیرالئون را نه در سطح قاره آفریقا بلکه در سرتاسر جهان پرآوازه ساختند. رمان «راه طولانی سپری شده، خاطرات یک کودک سرباز» (A long way Gone: memories of a boy soldier) نوشته «اسماعیل باه(Ishmael Beah) » در سال 2007 نیز با وجود آن که جایزه‌ای را در سطح بین‌الملل و منطقه ی بخود اختصاص نداد ولی با استقبال عظیم محافل علمی کشورهای مختلف جهان مواجه شد.

البته سیرالئون در دهه 2000 میلادی جدای از رمان شاهد آثار ادبی دیگری از جمله کتب «آرتور ادگار اسمیت» نیز بوده است که از آینده درخشانی برخوردار است[iv]. بسیاری از پژوهشگران معتقدند ادبیات سیرالئون که طی چند دهه گذشته و به‌ویژه در دهه جنگ داخلی به اوج پختگی و بلوغ خود رسید هنوز به مرحله شکوفایی کامل نائل نیامده و در آینده نزدیک آثار بزرگی در حوزه رمان‌های ادبی به‌ویژه ادبیات جنگی و خاطره‌نویسی به جهان عرضه خواهد کرد.

وضعیت انواع نظم و نثر

همان گونه که در صفحات قبل اشاره شد ادبیات کشور سیرالئون عمدتاً دربرگیرنده رمان‌های ادبی و داستان‌های کوتاه است و در رشته‌های دیگر کمتر آثاری خلق شده است. جدای از رمان و داستان‌های کوتاه، برخی از شعرای این کشور نیز مجموعه‌های شعری به زبان‌های انگلیسی، کریو و تمنه خلق کرده‌اند. با این حال این مجموعه‌های شعری که بخشی از فرهنگ شفاهی این کشور را در خود جای داده‌اند کمتر از رمان‌های ادبی این سرزمین مرزهای سیرالئون را درنوردیده و به شهرت چندانی در سطح آفریقا و جهان دست نیافته‌اند.

ادبیات کودک و نوجوان

هرچند طی دو دهه اخیر آثار قابل توجهی در ارتباط با ادبیات کودک و نوجوان توسط نویسندگان این کشور در داخل و خارج از سیرالئون به چاپ رسیده است با این حال تعداد نویسندگان کتب کودک در این کشور به هیچ عنوان قابل مقایسه با نویسندگان رمان‌های ادبی و داستان‌های کوتاه نیست. برخی منتقدان بی توجهی وزارت فرهنگ و گردشگری سیرالئون به این بخش و عدم حمایت از اندک نویسندگان کودک را علت اصلی عدم رشد ادبیات کودک و نوجوان سیرالئون دانسته و معتقدند ظرفیت عظیمی در ارتباط با رشد ادبیات کودک در این کشور وجود دارد که هنوز کشف نشده است.

مشاهیر ادبی

مشاهیر ادبی سیرالئون عمدتاً نویسندگان و شعرای دو سده اخیر می‌باشند که در رشته‌های مختلف رمان ادبی، ادبیات کودک و نمایشنامه نویسی افتخارات بزرگی را برای این کشور درسطح منطقه‌ای و جهانی ببار آورده‌اند.مشهورترین مشاهیر ادبی سیرالئون عبارتند از:

دکتر آفریکانوس هورتون، آرون بلیزاریوس کوسیما سیبتورپ، دکتر ساموئل آجایی کروثر، جان کریستوفر تایلور، آدلاید کسلی هایفور، گلادیس کسلی هایفورد، کریستین جرج، توماس دکر، آبیوسه نیکول، ریموند شریف ایسمون، ویلیام کنته، الدرد جونز، مختار مصطفی، ویلفرد تایلور، دلفین کینگ، سیل کنی کوکر، ریموند شریف ایسمون، ویلیام کنته، یولیسا آمادو مدی، آلوسین دونبار، یما لوسیلدا هانتر، پرینس دوو پالمر، عثمان کنته، تالابی آیسی لوکان، ملویل استوارت، مریلین آوونور رنر، وینستون فورد، کلیفورد فیف، پیتر کارفا اسمارت، بریما راجرز، آمیناتا فورنا، اولوفمی تری، دلیا جارت ماکائولی، اسماعیل باه.

نیز نگاه کنید به

زبان و ادبیات ژاپن؛ زبان و ادبیات روسی؛ زبان و ادبیات کانادا؛ زبان و ادبیات کوبا؛ زبان و ادبیات لبنان؛ زبان و ادبیات مصر؛ زبان و ادبیات تونس؛ زبان و ادبیات افغانستان؛ زبان و ادبیات چینی؛ زبان و ادبیات سنگال؛ زبان و ادبیات آرژانتین؛ زبان و ادبیات فرانسه؛ زبان و ادبیات اسپانیا؛ زبان و ادبیات مالی؛ زبان و ادبیات ساحل عاج؛ زبان و ادبیات اردن؛ زبان و ادبیات سوریه؛ زبان و ادبیات اتیوپی؛ زبان و ادبیات زیمبابوه؛ زبان و ادبیات تایلند؛ زبان و ادبیات قطر؛ زبان و ادبیات سودان

پاورقی

[i] - زبان کریو که بومیان سیرالئون آن را «کریول» می‌نامند مخلوطی از زبان انگلیسی و زبان‌های بومی این سرزمین است. کریول در واقع همان زبان انگلیسی است که واژه‌های بومی مختلفی در آن راه یافته و افراد غیر سیرالئونی که به زبان انگلیسی تسلط داشته باشند به‌سرعت می‌توانند این زبان را فرا گیرند.کریو از بدو استقلال نقش مهمی در اتحاد گروه‌های قومی مختلف کشور سیرالئون ایفا نموده است.

[ii] - در جدیدترین اظهارنظر ساموئل هانتینگتون نظریه‌پرداز آمریکایی در کتاب جنگ تمدن‌ها قاره آفریقا را قاره‌ای در حاشیه تمدن و در لیست آخرتمدن‌های هشت گانه خود دانسته است. 

[iii] - داستان این کتاب در مورد پسر کوچکی است که در جریان جنگ داخلی سیرالئون توسط شورشیان اجیر شده و مأمور قتل پدربزرگ و مادربزرگش می‌شود.

[iv] - کتاب‌های نوشته‌شده توسط آرتور ادگار اسمیت عبارتند از:

- The struggle of the blacks in sierra Leone

- Life and works celebrating black dignity

- Folktales from freetown