زبان و ادبیات مالی

زبان رسمی ‌و اداری کشور مالی زبان فرانسه است که در سراسر کشور کاربرد وسیعی دارد^[i] زبان‌های محلی بامبارا، پل، سونرای، دوگون، تماچگ، مالینکه، بوبو، مور، سنوفوو خاسونگه نیز زبان قبایل اصلی مالی به‌شمار می‌روند. گروهی از طوارق و مورها نیز به زبان عربی با لهجه خاص اقوام صحرا صحبت می‌کنند. در این بین مهم‌ترین زبان محلی که تقریباً تمام مردم این کشور به آن آشنایی دارند، زبان بامباراست. علاوه ‌بر این زبان‌های محلی، حدود سی زبان محلی دیگر هم در شهرها، روستاها و بیابان‌های مالی مورد استفاده قرار می‌گیرند. البته هیچ یک از زبان‌های فوق دارای خط نوشتاری نیستند و فقط زبان تماچک که زبان طوارق و لهجه‌ای از خانواده زبان‌های بربری است، خط نوشتاری خاص خود را داراست.

امپراطور مانساموسی. برگرفته از سایت bayt al fann، قابل بازیابی از https://www.baytalfann.com/post/mansa-musa-and-the-manuscripts-of-mali

تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی مالی

هرچند در حال حاضر کشور مالی از نظر درصد سوادآموزی عمومی در بین کشورهای قاره آفریقا جایگاه نازلی دارد ولی این کشور از نظر ادبیات در زمره غنی‌ترین کشورهای زیر منطقه صحرای بزرگ آفریقا محسوب می‌شود. ادبیات در کشور مالی دربرگیرنده دو بخش عمده و کاملاً مجزا از یکدیگر است: ادبیات شفاهی و ادبیات کتبی. ادبیات شفاهی مالی که بخش عظیمی از فرهنگ، آداب و رسوم و سنت های قومی قبیلگی این کشور را در خود جای داده‌است از پیشینه ای هزاران ساله برخوردار است و نسل به نسل از پدر به پسر انتقال یافته است. این ادبیات عمدتاً شامل داستان‌ها، ضرب‌المثل‌ها و پندهایی اخلاقی است که در طول تاریخ رنگ و بوی اسطوره‌ای به خود گرفته و تقریباً تمام تاریخ گذشته این کشور را از گذشته‌های بسیار دور تاکنون دربر می‌گیرد. در این داستان‌های حماسی شخصیت‌هایی همچون پادشاهان سلسله مغربی المراودین، سونجاتاکیتا، سلطان ابوبکر، امپراطور مانساموسی، سلطان سنی علی بر، سلطان ازکیا محمد، الحاج عمرتال، المامی ساموری توره و... به جنگ با دشمنان خود رفته و مردم این کشور را به افتخارات بزرگی رهنمون می‌سازند. همانطور که گفته شد گریوت ها (گریوها) که ناقلان ادبیات شفاهی مالی و داستان سرایان مالی به‌شمار می روند در نقل این داستان ها تبحر و تسلط خاصی دارند و با بیانی شورانگیز و سحرآمیز شنوندگان خود را به فراخنای تاریخ پرفراز و نشیب این کشور انتقال می دهند. ادبیات مکتوب مالی نیز همچون ادبیات شفاهی این کشور، پیشینه درخشانی دارد و برخلاف دیگر کشورهای غرب و جنوب آفریقا، که از اوایل قرن شانزدهم و با ورود دریانوردان و کاشفان پرتغالی و دیگر ملل اروپایی به‌تدریج با ادبیات مکتوب آشنا شدند؛ بومیان این سرزمین از اوایل قرن هشتم میلادی (قرن دوم هجری قمری) و در نتیجه ارتباط با اعراب مسلمان از راه کشورهای شمال آفریقا، با ادبیات عربی آشنا شدند.

دانشگاه اسلامی‌ سانکوره(2020). برگرفته از سایت daily trust، قابل بازیابی از https://dailytrust.com/the-university-of-sankore-timbuktu/

در دوره پادشاهی‌ بومی‌ مناطق مختلف مالی مانند امپراطوری واگادو، پادشاهی ماندینگو، امپراطوری سونگای و....، کاتبان درباری دستورات و فرامین پادشاهان را به زبان عربی می‌نوشتند. طی این دوره، تعدادی از بومیان کشورهای شمال آفریقا به‌ویژه مصر، به تحصیل علوم دینی پرداختند و در بازگشت به این کشور، به‌تدریج مبانی فرهنگ و تمدن اسلامی‌ را در بین تازه مسلمانان مناطق مختلف مالی انتقال دادند. اوج شکوفایی این روند تأسیس دانشگاه اسلامی‌ سانکوره بود که موجب گسترش فرهنگ اسلامی ‌در مناطق وسیعی از مالی امروزی شد و آثار و نشانه‌های آن در هیأت مساجد قدیمی ‌و کتابخانه‌های مشهور تمبوکتو تاکنون برجای مانده‌است. این وضعیت سبب آشنایی بومیان مناطق مختلف مالی با خط و کتابت شد و تا زمان ورود استعمارگران فرانسوی به این سرزمین تداوم داشت.

فرانسوی‌ها با استقرار در این کشور و اطلاع از آشنایی مالیایی‌ها با ادبیات عربی و اینکه برخی از مردم این سرزمین به خواندن و نوشتن به این زبان تسلّط دارند؛ تلاش گسترده‌ای را برای تغییر این وضعیت و جایگزین کردن آن با زبان و ادبیات فرانسوی آغاز کردند. طیّ دهه‌های 1910 تا 1960، دامنه این سیاست در سراسر سودان غربی (مالی و سنگال آن روزگار) گسترده شد. در نتیجه سیاست کارگزاران مستعمراتی فرانسه، تأسیس مدارس سبک جدید و تشویق مردم به تحصیل فرزندان خود در این مدارس و به موازات آن رسمی‌ کردن زبان رسمی ‌و اداری کشور به زبان فرانسه؛ به مرور ادبیات مکتوب سودان غربی (مالی و سنگال) از عربی به فرانسه تغییر کرد. از اوایل دهه 1950 تعدادی از نویسندگان و شعرای بومی ‌مالی سرایش و نگارش به زبان فرانسه را نیز آغاز کردند.

طیّ چند دهه گذشته و پس از استقلال مالی، نویسندگان و شعرای مالی از ادبیات فرانسه کاملاً تأثیر پذیرفتند و نوشتن کتاب‌های تاریخی، هنری، ادبی و حتی رمان به زبان فرانسه را معرف دانش و سواد خود می‌دانستند که این وضعیت تاکنون ادامه یافته‌است. در این سال‌ها، نویسندگان و شعرای مالی با بهره‌گیری از پیشینه عمیق ادبی خود، کتاب‌های بسیاری را به زبان فرانسه نگاشته‌اند و جوایزی نیز در مجامع منطقه‌ای به خود اختصاص داده‌اند.

کتب و اسناد دست‌نویس اسلامی مالی

نمونه‌ای از نسخه‌های خطی مالی(2022). برگرفته از سایت BBC، قابل بازیابی از https://www.bbc.com/news/world-africa-60689699

یکی از مهمترین شاخصه‌های ادبی کشور مالی که بخوبی از پیشینه عمیق تمدن اسلامی این کشور از گذشته‌های دور حکایت دارد کتب و نسخه‌های خطی بی شماری است که عمدتاً در شهر تمبوکتو وجود دارند. این اسناد که تماماً دست‌نویس و خطی می‌باشند در برگیرنده اطلاعات مهمی در ارتباط با علوم و معارف اسلامی بوده و جایگاه اسلام و مسلمانان را در این سرزمین به بهترین صورت ممکن به تصویر می‌کشند. اسناد مزبور که برخی از آنها چاپ و انتشار یافته‌اند به همراه کتابخانه‌هایی که این ذخایر را در خود جای داده‌اند به کشور مالی شهرت زیادی بخشیده و به منزله افتخاری برای این کشور در سطح قاره آفریقا بشمار می‌روند.

در واقع می‌توان گفت حجم عظیم کتب خطی و دست نویس متعلق به قرن نهم تا پانزدهم میلادی که بخشی از آنها با وجود شرایط نامساعد محیطی و گرمای فوق العاده هوا هنوز سالم مانده‌اند از ویژگی‌های منحصر به‌فرد کشور مالی و شهر تمبوکتو است.پیشینه این کتاب‌ها به قرون میانه میلادی باز می‌گردد و اوج نگارش این کتب مربوط به قرن‌های سیزده تا پانزده میلادی است که در آن عهد صنعت چاپ و نشر کتب، نسخه‌برداری کتاب‌های قدیمی و خرید و فروش نسخه‌های خطی منحصر بفرد در تمبوکتو رواج داشت و این در زمانی بود که اروپا همزمان با عهد رنسانس بتدریج خود را برای ورود به صنعت چاپ و نشر آماده می‌نمود. این کتب در آن دوره توسط عده‌ای خاص که شغل آنها نسخه‌برداری از کتب وارداتی از کشورهای اسلامی خاورمیانه و شمال آفریقا بود کتابت می‌شد. علاوه بر آن دانشمندان دانشگاه سانکوره نیز جدای از تدریس در این دانشگاه به تألیف کتب مختلف در مضامین گوناگون علوم اسلامی اشتغال داشته و آثار خطی و دست‌نویس گرانبهایی از خود بر جای نهادند.کتب و نسخه‌های خطی موجود در تمبوکتو که تاکنون مورد شناسایی قرار گرفته‌اند بالغ بر هفتاد هزار نسخه می‌باشند با این حال متخصصان و دست‌اندرکاران معتقدند هنوز نسخه‌های خطی بسیاری وجود دارند که توسط ساکنان تمبوکتو نگهداری می‌شوند و آنها تاکنون از معرفی این نسخ و کتب به مقامات دولتی خودداری کرده‌اند.

این درحالی است که به گفته برخی از محققان این تعداد تنها بخش اندکی از انبوه کتب و نسخه‌های خطی علوم اسلامی است که در دوران شکوفایی تمبوکتو و زمانی که این شهر مهد علم و دانش در سرتاسر آفریقا به‌شمار می‌رفت به‌رشته تحریر در آمده‌اند. محققان معتقدند بیش از دو سوم این نوشتجات در طول قرن‌ها در اثر حملات اقوام بیگانه به تمبوکتو و هوای غبار آلود از بین رفته اند. آنان از آن بیم دارند کتب و نسخه‌هایی که در خانواده‌ها در شرایطی بد و در جعبه‌های پوسیده و مملو از گرد و غبار نگهداری می‌شوند نیز بتدریج از بین رفته و اطلاعات گرانبهای موجود در این نسخ نابود گردند. مضامین و موضوعات کتب و نسخه‌های خطّی که تاکنون جمع‌آوری شده‌‌است عبارتند از:

• نجوم و مطالعات نجومی (قرن‌ها پیش از مطالعات نجومی گالیله و کوپرنیک)؛
• طب اسلامی؛
• نحوه انجام جراحی‌های کوچک و بزرگ؛
• دامپزشکی؛
• پیشه‌وری؛
• جغرافیا؛
• سفرنامه‌؛
• تاریخ؛
• تاریخ اسلام؛
• قرآن؛
• فلسفه؛
• فقه؛
• قراردادهای حقوقی؛
• شرح جنگ‌های قومی؛
• شجره‌نامه‌های خانوادگی.

اکثر این نوشته‌ها به زبان عربی^[ii] و برخی به زبان عبری و در زبان‌های قبایل بومی این منطقه به رشته تحریر در آمده اند.

دولت مالی طیّ دهه گذشته، با همکاری برخی مؤسسات غربی نظیر بنیاد ملون، اقدام به تأسیس کتابخانه‌ها و مراکزی برای حفظ، نگهداری و ترمیم این میراث ارزشمند فرهنگی کشور نموده‌است. پژوهشگران این مراکز با اظهار تأسف از نابودی اکثر کتابخانه‌های قدیمی صدوبیست گانه تمبوکتو، که در قرون شانزده تا هجده میلادی در این شهر فعالیت داشته‌اند، تلاش می‌کنند با حفظ کتب و نسخه‌های دست‌نویس موجود، میراث بر جای مانده از دوران شکوه و عظمت اسلام و مسلمانان را به مردم این کشور و جهانیان معرفی کنند. در این بین انستیتو تحقیقات اسلامی احمدبابا و کتابخانه ماماحیدرا که مورد حمایت مرکز مطالعات آفریقا و آمریکا دانشگاه‌‌ هاروارد و بنیاد آندره ملون فرانسه است، نقش مهمی در حفظ این میراث ارزشمند دارند. این مراکز تاکنون تعداد بسیاری از این گنجینه فرهنگی اسلامی را جمع‌آوری نموده‌اند و تنها انستیتو تحقیقات اسلامی احمد بابا، موفق به گردآوری 25 هزار نسخه دست‌نویس متعلق به قرن سیزده میلادی شده است.

محققان معتقدند مسلمانان تمبوکتو هنوز تعداد زیادی از کتب و نسخ خطی اسلامی متعلق به قرن سیزده تا پانزده میلادی را نزد خود نگاه داشته و از واگذاری این اسناد به محققان خوداری می‌کنند.در واقع خانواده‌های مسلمان تمبوکتو که کتب و نسخ دست نویس اسلامی را قرن‌ها از نسلی به نسل دیگر انتقال داده‌اند وجود این میراث فرهنگی را موجب برکت و وسعت روزی خود دانسته و بر این باورند که با دور کردن این کتب و اسناد از خود برکت خداوند را نیز از خود دور می‌سازند. از این روی ترجیح می‌دهند آنها را در منازل محقر خود و در پارچه‌هایی مستعمل و ضخیم در هم پیچیده و در صندوق‌های پوسیده چوبی مخفی نمایند و در هنگام مرگ این اسناد را به فرزندان ارشد خود منتقل سازند. جالب اینجاست که با وجود فقر و مسکنت اکثر خانواده‌های مسلمان شهر تمبوکتو و اطلاع آنان از ارزش والای این کتب و نسخه‌های خطی و پیشنهادات جذاب و فریبنده دلالان مراکشی و فرانسوی برای خرید این اسناد؛ مسلمانان کماکان از فروش این اسناد بشدت خودداری نموده و حاضر نیستند این گنجینه ارزشمند را با پول معاوضه کنند^[iii].

مشاهیر ادبی در مالی

با توجّه به پیشینه عمیق فرهنگ و تمدن کشور مالی، در قرون اسلامی، ‌مشهور‌‌‌‌ترین نویسندگان و شعرای این کشور، به دو گروه اصلی مشاهیر و چهره‌های ادبی قرون اولیّه و میانه اسلامی‌ و مشاهیر ادبی چند دهه اخیر تقسیم می‌شوند:

مشاهیر ادبی قرون اولیه و میانه اسلامی‌ در مالی

مهم‌ترین و مشهور‌‌‌‌ترین نویسندگان و ادیبان مالی طی هزار سال گذشته را شخصیت‌های ارزشمندی تشکیل می‌دهند که اطلاعات اندکی در مورد آنان وجود دارد و به‌دلیل نابودی برخی از کتاب‌ها و مخطوطات قدیمی، ‌حتی نام و نشانی از بسیاری چهره‌های ادبی مشهور این سرزمین در قرون میانه اسلامی‌ برجا نمانده است. اکثر این ادبا و نویسندگان در دوره حیات علمی دانشگاه سانکوره در این مرکز بزرگ علمی فرهنگی تدریس می‌کردند.

شیخ احمد بابا التنبکتی

شیخ احمد بابا التنبکتی. برگرفته از سایت afrikhepri، قابل بازیابی از https://afrikhepri.org/en/who-was-ahmed-baba/

استاد احمد بابا از علمای مشهور مالی، متخصص حکمت الهی و استاد برجسته دانشگاه سانکوره بود. وی در طول مدت زندگی خود 54 کتاب در موضوعات گوناگون شامل قانون، پزشکی، فلسفه، نجوم، ریاضیات، و... به‌رشته تحریر درآورد که برخی از این کتاب‌ها در حال حاضر در کتابخانه‌های شهر تمبوکتو نگهداری می‌شود.

شیخ احمدبابا پس از مرگ در مسجد سانکوره دفن شد و مدفن او بعدها به زیارتگاه تبدیل شد^[iv]. مهم‌ترین کتاب‌های وی که هریک در زمان خود شاهکاری به‌شمار می‌رفت عبارتند از:

جدول شماره 1. شاهکارهای ادبی کشور مالی

مرات‌التعریف النکث‌المستجده المقصد الکفیل جواب عن‌القوانین خمائل‌الازهار نیل الامل النکث‌الوفیه بشرح‌الالفیه جلب‌النعمه شرح صغری السنوسی ابن مالک

تحفه الفضلاء المنهج‌المبین نیل الابتهاج ارشادالواقف غایه‌الامل الدرالنادر درر الوشاح اللالی السندسیه المطلب والمأرب درر السلوک

غایه‌الاجاده الابداء والاعاده وسیلتی شفیعی تنویرالقلوب درر السلوک التحدیث و التانیس ترتیب جامع‌المعیار مراوح الرواه منور الحالک فی شرح بیتی تنبیه‌الواقف

یکی از مهم‌ترین کتاب‌های احمد بابا، تکمیلات الدیباج، در شرح حال رجال آن عهد است. استاد احمدبابا در این کتاب ارزشمند، جنبش روشنفکری سودان غربی از قرن پانزده تا شانزده میلادی از جمله مکاتب، اساتید، کتابخانه‌ها، کاتبان و... را تشریح نموده است.

عبدالرحمن السعدی

استاد عبدالرحمن السعدی شاگرد احمد بابا و از طایفه مور بود. مشهور‌‌‌‌ترین اثر او کتاب تاریخ السودان در مورد وقایع تمبوکتو، سرزمین سونگای و همسایگان آن است.

دیگر مشاهیر آن دوره عبارتند از:

• استاد محمدبن ابی بکر (نویسنده کتب خطّی متعدّد)؛
• الفقیه محمد الکابری؛
• استاد عمر بن محمد اقیت؛
• استاد سیدی یحیی التادلسی؛
• استاد احمد بن عمر بن محمد قتیت؛
• قاضی عبدالرحمن بن ابوبکر بن حاج؛
• استاد عبدالله بن عمر بن محمد؛
• استاد محمود بن عمر بن محمد؛
• استاد ابوحفص عمر القاضی؛
• استاد ابوبکر بن احمد؛

• استاد محمود کعت الکرمنی التنبکتی؛
• استاد محمد بن عبدالکریم المغیلی (نویسنده کتب متعدّد)؛
• استاد بن علی بن صالح البلبابی؛
• استاد الوانگاری التنبکتی^[v]؛
• استاد مودیبو محمد اکبوری؛
• استاد ابوالعباس احمد بوربوراین؛
• استاد آق محمد بن عثمان؛
• استاد ابوعبدالله؛
• استاد آق محمد بن المختار.

اگر چه آثاری از این علما برجا نمانده ولی هریک از آنان در شمار بهترین دانشمندان جهان اسلام بودند و برخی در دانشگاه‌های مصر و مراکش نیز سابقه تدریس داشتند.

مشاهیر ادبی معاصر مالی

استاد یعقوب دکوری

استاد یعقوب دکوری یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های علمی‌ فرهنگی کشور مالی است که با تألیف ده‌ها کتاب در زمینه موضوعات مختلف اسلامی، سهم مهمّی ‌در توسعه فرهنگ و معارف اسلامی‌ این کشور داشته‌است. وی در حال حاضر امامت مسجد جامع شهر وابرما در منطقه سیکاسو را عهده‌دار است و علاوه‌بر آن، در چندین سازمان و جمعیّت اسلامی ‌در سیکاسو عضویت دارد. برخی از کتب وی در مدارس دولتی مالی به عنوان کتاب درسی تدریس می شوند^[vi].

موسی دیابی. برگرفته از سایت researchgate، قابل بازیابی از https://www.researchgate.net/profile/Moussa-Diaby-3

موسی دیابی

موسی دیابی (Musa Diaby) از نویسندگان و محققان مشهور کشور مالی است که آثار متعدّدی را به زبان‌های بامبارا و خاسونکه تألیف و چندین کتاب را از زبان فرانسه به بامبارا ترجمه کرده است. ترجمه قانون اساسی مالی، منشور احزاب، قانون انتخابات و...، برخی از ترجمه‌ها و اقدامات مهم ادبی وی به‌شمار می‌آید. موسی دیابی در زمینه اصلاح دستور زبان خاسونکه نقش‌آفرین بوده است و علاوه‌ بر تألیف و ترجمه کتاب‌های متعدّد؛ هماهنگ‌کننده پروژه فرهنگ لغت زبان‌های آفریقایی و یکی از اعضای مؤثر این پروژه- که کشورهای بوکینافاسو، ساحل عاج، گینه کوناکری، نیجر، مالی و سنگال در آن عضویت دارند- به‌شمار می‌آید.

دمبا ابوبکر پامانتا

دمبا ابوبکر پامانتا(Demba Aboubacar Paamanta) از متخصصان تدریس زبان فرانسه و فولانی است که تعداد بسیاری کتاب‌ رمان و شعر به زبان فولانی چاپ و منتشر کرده‌است. وی در انجمن‌های ادبی متعدّدی عضویت دارد و در سال 1995 به‌دلیل نوشتن رمان کلو کدی (Kelu-Cuudi) به زبان فولفولده، موفق به دریافت جایزه ادبیات غرب آفریقا یونسکو شد. ابوبکر پامانتا در مالی و دیگر کشورهای غرب آفریقا شهرت بسیاری دارد.

سلیمان دیابات

سلیمان دیابات(Souleymane Diabate) از شخصیت‌های فرهنگی مالی و نویسنده کتاب کوتاکولولو است. وی که از مطالعات اسلامی ‌عمیقی برخوردار است، در رادیو اسلامی ‌باماکو نیز برنامه‌هایی اجرا می‌کند.

دکتر آدام باکناره

دکتر آدام باکناره(2018). برگرفته از سایت herstory، قابل بازیابی از https://herstoryfirst.wordpress.com/2018/04/02/adam-ba-konare/

خانم دکتر آدام باکناره(Adam Bo Conare) همسر آلفاعمر کناره رئیس‌جمهور سابق مالی و دانش آموخته مقطع دکترای تاریخ از دانشگاه ورشو لهستان است و از نویسندگان و مورّخان مشهور مالی به‌شمار می‌رود. وی علاوه ‌بر داشتن پست‌های مدیریتی، تاکنون چند کتاب در ارتباط با شخصیت‌های تاریخی و ادبی این کشور، به رشته تحریر درآورده است. مهم‌ترین کتاب‌های دکتر آدام باکناره عبارتند از:

- سنی علی بر (1977)(Sonni Ali Ber. Études Nigériennes, no 40, 1977)

- سونجاتا بنیان‌گذار امپراطوری مالی (1983)(Sunjata, fondateur de l'Empire du Mali. NEA, 1983)

- تاریخ‏های مهم مالی (با همکاری آلفا عمر کناره)"1983"(Grandes dates du Mali. (en collaboration avec Alpha Oumar Konaré). EDIM, 1983)

- حماسه سگو (1987)(L'Epopée de Ségou. Editions Pierre Marcel Favre, 1987)

- فرهنگ مشاهیر زن مالی (1993)(Bamako: Editions Jamana, 1993)

- سخنانی که با شما در میان می‏گذارم: سخنرانی بانوی نخست آفریقا (1998)(Bamako: Editions Jamana, 1998)

- استخوان کلام: کیهان شناسی قدرت (2000)(Paris: Présence Africaine, 2000)

- رایحه‏‌های مالی: در امتداد ووزولان (2001)(Editions Cauris, 2001)

- وقتی سیر تن به عود می مالد (2006)(Paris: Présence africaine, 2006)

- رساله ای کوچک در باب تاریخ آفریقا برای استفاده ی رییس جمهور سارکوزی(2008)(Petit précis de remise à niveau sur l'histoire africaine à l'usage du président Sarkozy. Paris: La Découverte, 2008)

موسی کوناته

موسی کوناته(2014). برگرفته از سایت writer pictures، قابل بازیابی از https://www.writerpictures.com/gallery/KONATE-Moussa/G0000KNnlpMUYR9c/C0000oRQKY6s_F6w

موسی کوناته (Moussa Konate) از نویسندگان مشهور کشور مالی است که نقش مهمّی ‌در شکل‌گیری ادبیات این کشور داشته است. وی مدیریت نمایشگاه بین‌المللی کتاب باماکو را بر عهده داشته و بنیان‌گذار انتشارات پریکلی پیر (Prickly Pear) است. مشهور‌‌‌‌ترین داستان‌ها و رمان‌های ادبی موسی کوناته طی سه دهه اخیر عبارتند از:

- رد روباه(2006)(L'Empreinte du renard, Fayard, 2006)

- ترور بانکونی، به همراه شرافت کیتا(2002)(L’assassin du Banconi, suivi de L’Honneur des Keita, Editions Gallimard, Paris, 2002)

- گورگی(1998)(Goorgi, Editions Le Figuier, Bamako, Mali, 1998)

- فصل ها(1990)(Les Saisons, Editions Samana, Bamako, Mali, 1990)

- فرزند آشوب(1986)(Fils du chaos, L’Harmattan, Paris, 1986)

- سپیده دمی نامطمئن(1985)(Une Aube incertaine, Présence Africaine, Paris, 1985)

- ارزش روح(1981)(Le Prix de l’âme, Présence Africaine, Paris, 1981)

- سیتان،کوچولوی بی احتیاط(1997)(Sitan, la petite imprudente, Editions Le Figuier, Bamako, Mali, 1997)

- بارو و زن بابای بدجنس(1997)(Barou et sa méchante marâtre, Editions Le Figuier, Bamako, Mali, 1997)

- کفتار و فافای زیرک(1997)(L’Hyene et le Malin Fafa, Editions Le Figuier, Bamako, Mali, 1997)

- سه شکمو (1997)(Les Trois gourmands, Editions Le Figuier, Bamako, Mali, 1997)

- صابون ساز(2003)(La Savonnière, Editions Le Figuier, Bamako, Mali, 2003)

- سفالگر(2003)(La Potière, Editions Le Figuier, Bamako, Mali, 2003)

- ریسنده(2003)(La Fileuse, Editions Le Figuier, Bamako, Mali, 2003)

- مالی- ترور امید(1985)(Mali–Ils ont assassiné l’espoir, essai, L’Harmattan, Paris, 1985)

- وقایع نگاری یک روز سرکوب(1998)(Chronique d’une journée de répression, L’Harmattan, Paris, 1988)

- پرونده ی قضایی(Le casier judiciaire, nouvelle publiée dans le recueil La Voiture est dans la piroge publié par les Editions Le Bruit des Autres)

- خاسو(2004)(Khasso, (2004))

دکتر آمیناتا ترائوره. برگرفته از سایت forodeinnovacionsocial، قابل بازیابی از https://forodeinnovacionsocial.org/en/speaker/aminata-traore/

آمیناتا ترائوره

دکتر آمیناتا ترائوره (Aminata Traore) دانش آموخته رشته روانشناسی اجتماعی از فرانسه است و در کشورهای ساحل عاج و مالی عهده دار پست های مدیریتی گوناگونی بوده است. وی طی سال های 1997 تا 2000 تصدی وزارت فرهنگ مالی و گردشگری مالی را برعهده داشت و با برنامه توسعه سازمان ملل نیز از دیرباز همکاری دارد.

مهم‌ترین آثار این شخصیت برجسته فرهنگی مالی عبارت است از:

- هزار بافنده در جستجوی آینده(1999)(Mille tisserands en quête de futur Bamako: EDIM, 1999)

- آفریقا در جهانی بدون مرز(1999)(L'étau. L'Afrique dans un monde sans frontières, Arles: Actes Sud, 1999)

- تجاوز خیال(2002)(Le viol de l'imaginaire [The violation of the imaginary]. Paris: Fayard ET Actes Sud, 2002)

- نامه به رییس جمهور فرانسه درباره‌ی ساحل عاج و کل آفریقا (2005)(Essay.Lettre au Président des Français à propos de la Côte d'Ivoire et de l'Afrique en général. Paris: Fayard, 2005)

- آفریقای تحقیر شده (2008)(Essay. L'Afrique humiliée. Paris: Fayard, 2008)

اویاکیتا

خانم اویاکیت ا(Aoua Keita) از چهره‌های سرشناس سیاسی و ادبی مالی است که در دهه 1950 و در فرآیند استقلال این کشور نقش به‌سزایی داشت و در دیگر کشورهای غرب آفریقا نیز به‌ عنوان شخصیتی مبارز از شهرت زیادی برخوردار بود. وی در طول زندگی خود مدال‌های افتخار زیادی از دولت‌مردان مالی، اتیوپی، سنگال، لیبریا و بنین دریافت کرد. اویاکیتا در سال 1980 و در سن 68 سالگی درگذشت. مشهور‌‌‌‌ترین اثر ادبی وی عبارت است از: زن آفریقایی. زندگی آیویا کیتا به روایت خودش.

فاطمه فاثی سیدیبه

خانم فاطمه سیدیبه دانش‌آموخته دانشگاه سوربن فرانسه در رشته ارتباطات و روزنامه‌نگاری و درحال حاضر خبرنگار مجله امینه (Amina) در بروکسل است و با دیگر مجلات بلژیک نیز همکاری می‌کند.

تنها رمان ادبی‌ که وی به رشته تحریر درآوده کتاب فصلی آفریقایی است.

عایشه فوفانا

خانم عایشه فوفانا دانش‌آموخته دانشگاه‌های مانهایم و سوربن و شغل اصلی وی ترجمه آثار ادبی مختلف از انگلیسی به فرانسه است. مهم‌ترین اثر ادبی او رمان" تصاویری از ازدواج" (Bamako: Jamana, 1994) است. این اثر ادبی پس از انتشار شهرتی جهانی یافت.

دیارا اومو آرماند سانگاره. برگرفته از سایت LinkedIn، قابل بازیابی از https://fr.linkedin.com/posts/oulimata-sarr-a7291725_senegal-africa-womenempowerment-activity-7126466804964585473-jMjF?trk=public_profile

دیارا اومو آرماند سانگاره

خانم اومو دیارا (Diarra Oumou Armand Sangare) از نویسندگان مشهور مالی است که به‌دلیل شغل پدر خود (سفیر مالی در یوگسلاوی و تونس)، بخش عمده‌ای از زندگی خود را در این کشورها سپری نموده است. وی دانش‌آموخته سینما، ارتباطات و ادبیات فرانسه است و درحال حاضر در نیویورک زندگی می‌کند. اومو نویسندگی را از اواخر دهه 1999 آغاز کرده و علی‌رغم زندگی در ایالات متحده آمریکا، با کشور و مردم خود ارتباط نزدیکی دارد.

آثار خانم دیارا عبارتند از:

آفریقا، چالشی از دیدی زنانه(1999) (L'Afrique un défi au féminin ,Alger: Casbah Editions (15, lot saïd Hamdine, 16012 Alger), 1999)

داستان های کوتاه مالی(2006) (Les Nouvelles du Pays. Paris: Editions Le Manuscrit, 2006)

سنت و مدرنیته در خون ماسک های سیدو بادیان و در شرف قبیله رشید(2006)(Tradition et Modernité dans Sang des Masques de Seydou Badian et dans l'Honneur de la Tribu de Rachid Mimouni. Montréal: Fondation littéraire Fleur de Lys, 2006)

سایه اسرارآمیز نایوما (The Shadow of the Mysterious Nayouma. Xlibris, 2011)

دکتر قاسم کنی. برگرفته از سایت researchgate، قابل بازیابی از https://www.researchgate.net/profile/Kassim-Kone

دکتر قاسم کنی

دکتر قاسم کنی (Kassim Kone) از زبان‌شناسان و جامعه‌شناسان مشهور کشور مالی است که هم اکنون در دانشگاه نیویورک تدریس می‌کند. وی از متخصصان زبان بومی‌ بامباراست و در تقویت ادبیات زبان‌های بومی ‌کشور مالی و آفریقاشناسی دانشگاه‌های مختلف آمریکا سهم به‌سزایی دارد.

محمدکونتاه

محمدکونتاه (Mohamadou Kontah) از شعرا و زبان‌شناسان کشور مالی به‌شمار می‌آید که در زمینه تقویت زبان‌های بومی‌ خدمات شایان توجّهی داشته‌است. محمدکونتاه از بنیان‌گذاران انجمن زبان‌های ملی مالی بشمار می‌رود و مهم‌ترین کتاب او مجموعه اشعار انپالان (NPalan) است که در سال 1995 به زبان بامبارایی منتشر شده است.

سالیف سوگوبا

آقای سالیف سوگوبا (Salif Sogoba) از مدیران یکی از سازمان های غیردولتی مالی است که در راستای توسعه و تقویت زبان های ملی مالی فعالیت می کند. انجمن مزبور که سی.ای.ال.ای.ان نام دارد تاکنون مجموعه ای از افسانه ها، قصه ها و ضرب المثل های این کشور را به زبان محلی بامبارا ترجمه و چاپ کرده‌است.

دارامانی تاراوه‌ره

دارامانی تاراوه‌ره. برگرفته از سایت African Language Materials Archive، قابل بازیابی از http://alma.matrix.msu.edu/author-bios#tarawere

دارامانی تاراوه‌ره (Daramani Tarawere) از نویسندگان مشهور کشور مالی است و تاکنون نزدیک به صد عنوان کتاب به زبان بامبارا چاپ و منتشر کرده‌است. تاراوه‌ره (ترائوره) سردبیر نخستین مجلدات مجله دو هفته نامه نافاریما (Nafarima) در ارتباط با توسعه و تاریخ مالی نیز بوده‌است. وی که اکنون 64 سال دارد (2012)، هم‌چنان به تألیف کتاب‌های مختلف اشتغال دارد و به سبب انبوه کتاب‌های خود، جوایز متعدّدی از جشنواره‌های مختلف داخلی و بین‌المللی دریافت کرده که مهم‌ترین آنها عبارتند از: دریافت جایزه ادبیات غرب آفریقا یونسکو در سال 1995 و کسب جایزه بین‌المللی کادیما آژانس فرانکفون سال 2001.

لازم بذکر است نویسندگان معاصر کشور مالی به دو بخش تقسیم می‌شوند: گروهی از آنان بیشتر متوجّه دوره پیش از استعمار فرانسه‌ بوده و آثار خود را معطوف به این دوره نموده‌اند و گروهی نیز با دیدگاهی انتقادی، تلاش می‌کنند مشکلات اجتماعی کنونی کشور را به تصویر کشند.

نیز نگاه کنید به

زبان و ادبیات ژاپن؛ زبان و ادبیات روسی؛ زبان و ادبیات کانادا؛ زبان و ادبیات کوبا؛ زبان و ادبیات لبنان؛ زبان و ادبیات مصر؛ زبان و ادبیات تونس؛ زبان و ادبیات افغانستان؛ زبان و ادبیات چینی؛ زبان و ادبیات سنگال؛ زبان و ادبیات تایلند؛ زبان و ادبیات آرژانتین؛ زبان و ادبیات فرانسه؛ زبان و ادبیات اسپانیا؛ زبان و ادبیات ساحل عاج؛ زبان و ادبیات سوریه؛ زبان و ادبیات اتیوپی؛ زبان و ادبیات زیمبابوه؛ زبان و ادبیات سیرالئون؛ زبان و ادبیات قطر؛ زبان و ادبیات سودان؛ زبان و ادبیات گرجستان؛ زبان و ادبیات تاجیکستان؛ زبان و ادبیات قزاقستان؛ زبان و ادبیات بنگلادش؛ زبان و ادبیات سریلانکا؛ زبان و ادبیات اردن

پاورقی

[i] - عدم تسلّط بسیاری از مسلمانان مالیایی به زبان فرانسه، از ضعف‌های جامعه اسلامی مالی است. بسیاری از مسلمانانی که در مدارس اسلامی مالی تحصیل می‌کنند، به‌دلیل آنکه زبان اول این مراکز آموزشی عربی است، به فرانسه زبان رسمی این کشور، تسلّط نمی‌یابند. بنابراین، پس از پایان تحصیلات، در دست‌یابی به فرصت‌ شغلی مناسب و استخدام در مراکز دولتی یا شرکت‌های خصوصی، با مشکلات فراوانی مواجه می‌شوند. زیرا اولین شرط استخدام در این مراکز توانایی تکلم به زبان فرانسه است. این موضوع به نوبه خود موجب ضعف جامعه اسلامی مالی و به حاشیه رانده شدن بسیاری از افراد واجد صلاحیت از گردونه فعالیت‌های مختلف در عرصه اجتماعی می‌شود.

[ii] - اکثر کتب خطی موجود در کتابخانه‌های تمبوکتو به سبک کوفی و حجازی متعلق به قرون سوم و چهارم هجری قمری نوشته شده‌اند با این حال سبک سودانی نیز در برخی از این مخطوطات بچشم می‌خورند. اغلب کتب و نسخ خطی موجود به خط نسخ نوشته شده‌اند.

[iii] - براساس مطالعات میدانی پژوهشگر دلیل خودداری مردم تمبوکتو از واگذاری این کتب و نسخه‌های خطی به دولت تجربه تلخ آنها از دوره حاکمیت فرانسه بر این شهر است. در زمان استعمار فرانسه کارگزاران فرانسوی با فریب مسلمانان تمبوکتو بسیاری از اسناد و مخطوطات ارزشمند قدیمی را جمع‌آوری کرده و به کتابخانه‌ها و موزه‌های فرانسه انتقال دادند. از این روی برخی از مردم این شهر کماکان از آن بیم دارند که دولت مالی در صدد جمع‌آوری این میراث ارزشمند فرهنگی و فروش کتب و اسناد مزبور به کتابخانه‌های مشهور اروپا و آمریکا ‌باشد لذا با وجود آن که مقامات دولتی و مدیران کتابخانه‌های خصوصی مبالغ قابل توجهی را برای خرید این اسناد پرداخت می‌کنند مردم کماکان از واگذاری کتاب‌ها و نسخه‌های خطی به ارث برده از اجدادشان به دولت و مسئولان طفره می‌روند. این در حالی است که مسلمانان این اسناد مهم را معمولاً در جعبه‌های چوبی نگهداری می‌کنند بدون آنکه اهمیتی برای شرایط نگهداری این نسخه‌های خطی قائل باشند. البته طی چند سال گذشته ائمه جمعه و جماعات تمبوکتو موفق شده‌اند برخی از مردم را برای تحویل کتب و نسخ خطی خود به دولت و کتابخانه‌های خصوصی متقاعد سازند ولی این افراد تنها بخش کوچکی از مردم شهر تمبوکتو و روستائیان را در برمی‌گیرند.

[iv] - شیخ احمد بابا در جوانی به‌دلیل مخالفت با مغربی‌های حاکم بر تمبوکتو به مراکش تبعید شد و چند سال در مسجد شورفس، برای علمایی که از نواحی مختلف به این کشور می‌آمدند، تدریس می‌کرد. وی پس از بخشوده شدن به تمبوکتو بازگشت و تا آخر عمر به تدریس علوم اسلامی در دانشگاه سانکوره پرداخت.

[v] - وی درمسیر سفر حج به افتخار دکترای افتخاری از دانشگاه الازهر مصر نائل آمد.

[vi] - آثار مهم این عالم بزرگوار که تا کنون چاپ و منتشر شده‌ عبارت است از:

- الاسم (الله) التعریف به و ببعض مافیه من العلوم و المعارف

- التضامن الاسلامی‌ الفتاوی (اسئله و أجوبه متنوعه)

- اسئله و أجوبه اسلامیه معاصره لقدر و القضاء

- التوحید و دلیله من القرآن المجید المراسلات علی الاسماء و الصفات

- کیفیه الدعوه إلی الله الجنان و الشیاطین والاعتصام منهم

- الخمور و المخدرات فی الاسلام الادله العقلیه و النقلیه علی وجود الباری

- الجواب الصواب لانقاد العوام و الشباب بالعربیه و الفرنسیه الشباب فی الاسلام و اجباتهم و مشکلاتهم و علاجها

- ثلاث محاضرات: أ- معرفه الله و توحیده ب- صفاء تداعه فی الاسلم ج-المرأه فی‌الاسلام صفات الامم و مسئولیته فی الاسلام

- نظم ادوا التشریع الاسلامی‌مع کتاب (اقیموأ الدین و لا تفرقوا فیه) کتاب البائر

- شرح وصایا الرسول صلی الله علیه و سلم فی حجه الوداع لصیام أحکامه و حکمه

- الاجوبه علی الاسئله فی الإذاعه رسائل فی المتعه و اقوال العلماء فیه

- رسائل فی حکم العقد علی الحمل من الزّنا و أقوال العلماء فیه البیعه تعریفها و أمثله لها

- الرقی و النشر و العوذ و أقوال العلماء فیها أعداد إرشادیه و نصائح دینیه من القسم الأحادی الی القسم العشاری

- مناظرات مع منصرین آیات و احادیث مختاره

- الجواب الصریح علی نزول المسیح الاحتفال بالمولد النبوی و أقوال العلماء فیه

- زواج المسلم من الکتابیه و أقوال العلماء فیه الرّد علی المرتد المتجری علی الله و علی کتابه

- کتاب الحقوق جواب السؤال ماهو دلیل الاسدال

- النظافه فی الاسلام لاسراء و المعراج

- غزوه بدرالکبری الی منزله المقربین

- اهل الکهف و مسائل روحیه أشراط الساعه

- محمد علیه السلام منزله و أخلاقه خطب و مواعظ مهمه

- نصوص من التوراه و الانجیل نواقض الایمان

- تفسیر جزء عم باللغه المحلیه أم الکتاب منزلتها و فوائدها

- تفسیر آیه الکرسی تفسیر آیه النور

- تفسیر (هو الاول و الآخر و الظاهر و الباطن) تفسیر سوره الاخلاص

- الدّعا بأسماالله العظام (بالعربیه و الفرنسیه) مقدمات مهمه فی أذکار الصلاه و غیرها (بالعربیه و الفرنسیه)

- صلوات و أذکار و أدعیه مهمه (بالعربیه و الفرنسیه) الاهم من کتاب الذکر و الدعاء المهم من الکتاب و السنّه

- الذکر و الدعاء و آدابهما جغرافیه مالی للصف 6 الإبتدائی (مقرره فی مدارس مالی)

- الجغرافیه للصف (5) الابتدائی الجغرافیه للصف (4) الابتدائی

- البشاره (شرح آیات و احادیث فی العربیه الاسلامیه 3 أجزاء) کتاب الباب فی القراء و الکتابه

- البستان (أنا شید مدرسیه علمیه دینیه و وطنیه و غیرها البراوات للبدرب علی کتابه الرسائل

- المحادثه الواقعیه خلاصه کتاب الباب

- کتاب الفکاهات و النوادر رحله الی القاهره

- مؤجز تاریخ مالی التعلیم العربی و علوم العرب و حضاراتهم و اهمّیتها فی العالم الاسلامی‌

- طب الجنان فی القصائد الحسان التربیه الاسلامیه للأولاد و حق الوعد علی الوالد

- لدیوان الجلهاوی