جغرافیای طبیعی ژاپن

جغرافیا حاصل کنش و واکنش عناصر محیطی و طبیعی در مجاورت با مولفه‌های انسانی و اجتماعی است. جغرافیا را می‌توان مولود پیوند انسان و طبیعت و یا به عبارت صحیح‌تر جامعه و محیط دانست.

در توالی روند شکل‌گیری موجودیت‌های جغرافیایی، محدوده‌های اجتماعات کوچ‌رو وابسته به شکار، در نتیجه‌ی انقلاب کشاورزی یکجانشین شدند و دهکده‌های اولیه و سپس با افزایش جمعیت روستاها را عینیت بخشیدند. پس از این دوره و با افزایش تولید ناشی از تجربه کشاورزی و پیشرفت ابزار، تولید مازاد به وجود آمد و تلاش برای مبادله‌ی اضافی تولید با نیازهای دیگر، کانون‌های مکانی داد و ستد را خلق کرد که نقطه‌ی آغازین شهرهای امروزی بودند. با تراکم فعالیت و جمعیت در این مکان‌های کانونی و در نتیجه‌ی علاقه‌ی انسان به کاهش هزینه‌ها از طریق کاهش فاصله‌ها، شهرها یکی پس از دیگری به وجود آمدند و این بار شاهد نوعی جدید از مناسبات مکانی بین شهرها بودیم، تعاملی که ابتدا بسیار خشونت بار دنبال می شد. شهرها یکی پس از دیگری به دست نیروهای قدرتمندتر فتح می‌شدند و ادامه‌ی این روند، واحدهای جغرافیایی جدیدی را در قالب پادشاهی و امپراطوری عرضه داشت. با ظهور این واحدهای جدید، روابط جدیدی نیز شکل گرفت و باز خشونت و حمله و لشکرکشی، نوع غالب این روابط بود. کشمکش‌ها تا میانه‌ی هزاره‌یدوم میلادی در نقاط مختلف جهان دو پیامد عمده داشت؛ نخست تبدیل واحدهای عظیم امپراطوری به خرده واحدهای خودگردان، نظیر آنچه در اروپا به واحدهای فئودالی شناخته می‌شد و دوم تضعیف بیش از پیش و فراهم آوردن زمینه‌ی فروپاشی امپراطوری‌های باقیمانده.

این دو نتیجه، در قالب فرآیندی که بعدها به نظام وستفالی شهره گشت، زمینه را برای ظهور یک موجودیت جدید جغرافیایی به نام دولت ملی فراهم ساخت که معمولا از آن به کشور یاد می شود. فرآیندی که تا به امروز ادامه یافته‌است و در آینده نیز شاهد ظهور کشورهای جدید در نقشه‌ی جغرافیای سیاسی جهان خواهیم بود.

در این میان، ژاپن به عنوان یک نمونه‌ی تمام عیار از یک دولت ملی، با تاریخ پرفراز و نشیب و جغرافیای منحصر به فرد، انواع و گونه‌های متنوعی از موجودیت‌های جغرافیایی از دهکده‌های اولیه، روستا تا شهر و مگالاپولیس (Megalopolis)^[i] (ابرمنطقه) و کشور را تجربه کرده و این تجربه‌ی زیست تاریخی-جغرافیایی، ویژگی‌ها و اختصاصات فراوانی برای این سرزمین و ساکنانش به ارمغان آورده است.

در این فصل، با تکیه بر بنیان فلسفی جغرافیا که در بالا بیان شد، ضمن بررسی اختصاصات ژاپن در عناوینی چون جغرافیای طبیعی، جغرافیای انسانی، جغرافیای فرهنگی و جغرافیای سیاسی، تحلیلی از روندها و رویه‌های اجتماعی و فرهنگی این کشور با محوریت عناصر، مولفه‌ها و موجودیت‌های جغرافیایی ارائه می‌شود.

جغرافیای طبیعی ژاپن

نقشه جغرافیایی ژاپن

چنان که اشاره شد، تفکیک طبیعت و محیط از انسان و اجتماع در جغرافیا، نقض غرض است و موضوعیت جغرافیایی یک مطالعه را از بین می‌برد. چه بسا مطالعه‌ی صرف محیط طبیعی در قالب دانش‌های گران سنگی چون زمین‌شناسی، هواشناسی، ژئوفیزیک، زیست‌شناسی، منابع طبیعی و...، بسیار دقیق و عمیق دنبال می‌شود. اما در ساحت آنچه جغرافیای طبیعی نامیده می‌شود، کنش‌ها و واکنش‌های محیط طبیعی در تناظر با عامل انسانی و اجتماعی مورد نظر بررسی میشود و این امر ضرورتی اجتناب ناپذیر در مطالعات اجتماعی و فرهنگی است.

در کنار تمام آنچه در بالا ذکر شد، اگر خصلت بارز فردی و اجتماعی "کار" مردمان سرزمین مورد مطالعه در این کتاب، یعنی ژاپن که شهره‌ی خاص و عام است و در این کشور به ارزشی فرهنگی بدل شده را در کنار فقر سرزمین مذکور در حوزه‌ی منابع طبیعی نظیر نفت، گاز و... قرار دهیم و در مقابل جوامع و ممالکی که برخوردار از مواهب طبیعی مذکور هستند را از حیث میزان بهره وری، ساعات کار مفید، ارزش بودن کار و... بررسی کنیم، به یک نتیجه‌ی معقول و منطقی خواهیم رسید و آن این است که اختصاصات محیط طبیعی تا اندازه‌ی زیادی بر نوع و گونه‌ی کنش‌های فرهنگی و اجتماعی اثر گذار خواهد بود.

لذا در این نوشتار، به بررسی اختصاصات و ویژگی‌های محیط طبیعی ژاپن می‌پردازیم و ضمن بررسی اهم موارد در قالب: موقعیت نسبی و ریاضی، وسعت، مرزها، جزایر، ارتفاعات و ناهمواری‌ها، منابع آبی رودخانه‌ها و دریاچه‌ها، دریاها و خلیج‌ها، پوشش گیاهی، زندگی جانوری، وضعیت خاک، آب و هوا، بارش و دما، ویژگی‌های منحصر به فرد، جاذبه‌ها و شگفتی‌های طبیعی، پارک‌ها و مناطق حفاظت شده، چشمه‌ها، بلایا و مخاطرات طبیعی، سعی می‌شود زمینه‌ی لازم برای نیل به شناختی عمیق از روابط و مناسبات فرهنگی و اجتماعی ناشی از این ویژگی‌های محیط طبیعی فراهم آید.

ویژگی های اقلیمی ژاپن

موقعیت ریاضی هر کشور توصیفی دقیق از محل قرارگیری آن در کره زمین ست. از این رو ژاپن به عنوان یک مجمع‌الجزایر استراتوولکانیک (Stratovolcanic)^[ii] در امتداد ساحل اقیانوس آرام گسترش و بین عرض‌های جغرافیایی 24 و 46 درجه شمالی و بین مدارات 123 درجه تا 146 درجه شرقی امتداد یافته‌است. ژاپن بخشی از هر دو نیمکره شمالی و شرقی است.اقیانوس آرام در شرق، دریای ژاپن در غرب، دریای چین شرقی در جنوب، دریای اختسک (Sea of Okhotsk)^[iii] در شمال و دریای داخلی سه‌تو (瀬戸内海/Seto Naikai)^[iv] بین جزایر شیکوکو (四国/Shikoku)، کیوشو (九州/Kyūshū) و هونشو (本州/Honshū)، ژاپن را محصور در آب کرده‌است. مجمع‌الجزایر یا زنجیره‌ای از جزایر ژاپن که شامل چهار جزیره اصلی یعنی هونشو، هوکایدو (北海道/Hokkaidō)، کیوشو و شیکوکو و هزاران جزیره کوچکتر (به یک حساب، 3413 جزیره) است، روی محور تقریبی شمال-جنوب تا 3000 مایل (4800 کیلومتر) درازا یافته‌است.

اما در ساحت موقعیت نسبی که وضعیت یک واحد جغرافیای سیاسی همچون یک کشور را در تناظر با سایر کشورها، مناطق مهم و... توصیف می‌کند، ژاپن از شرایط کاملا منحصر به فردی برخوردار است. این اذعان وجود دارد که ژاپن بخشی از قاره آسیا است. ژاپن در جنوب شرق فدراسیون روسیه واقع شده و دو کشور توسط دریای اختسک از هم جدا شده‌اند، شبه جزیره‌ی کره، توسط دریای ژاپن از این کشور تفکیک شده است و چین و تایوان، توسط دریای چین شرقی در مجاورت ژاپن قرار گرفته‌اند. نزدیکترین کشور همسایه به ژاپن، فدراسیون روسیه است. ژاپن با کشورهای چین،کره جنوبی، کره شمالی و روسیه از طریق اقیانوس آرام و دریاهای داخلی همسایه است.

آب و هوای ژاپن

به طور کلی، آب و هوای ژاپن متأثر از عرض جغرافیایی کشور، نزدیکی به اقیانوس‌ و دریاهای اطراف و ارتفاعات داخلی آن است. هیچ جایی از ژاپن بیشتر از 160 کیلومتر با دریا فاصله ندارد که همین نزدیکی با دریا و اقیانوس نقش بسیار مهمی در تعدیل دمای این مجمع‌الجزایر دارد. تأثیرپذیری از بادهای موسمی سبب شدهاست تا این کشور چهار فصل مجزای بهار، تابستان، پاییز و زمستان داشته باشد، هر چند که در مقایسه با خاک اصلی قاره آسیا زمستان آن چندان سرد نیست و معتدل است. در فصل زمستان، غلبه جریانات پرفشار سیبری و وزیدن بادهای فصلی شمال غرب باعث ایجاد رطوبت زیادی در مسیر وزش بر روی جریانات گرم دریای ژاپن می‌شود که در نهایت باعث باریدن برف بسیار زیاد در 52% مناطق کشور و روزهای خشک بسیار در سواحل مجاور اقیانوس می‌شود. در فصل تابستان تأثیر جریان پرفشار اقیانوس آرام قوی‌تر است، روزهای گرم و دارای رطوبت بالا ادامه پیدا می‌کند، و تایفون‌های (台風/Taifū/Typhoon)^[v] مکرر و مخرب بیشتر به وقوع می‌پیوندد.

از جمله ویژگی‌های طبیعی فیزیکی که بیشترین تاثیر را بر آب و هوا دارد، ستون فقرات کوهستانی جزایر ژاپن است. این ارتفاعات سبب می‌شود تا افراد بتوانند از گرمای سواحل لذت ببرند وقتی که ارتفاعات همچنان پوشیده از برف است.

مجمع‌الجزایر ژاپن روی محور تقریبی شمال-جنوب تا 4800 کیلومتر امتداد یافته و به دلیل گستردگی طولی فراوان جزایر آن، از تنوع آب و هوایی زیادی نیز برخوردار است. از هوکایدوی بسیار سرد در شمال تا جزایر کوچک نیمه گرمسیری جنوب، در هر جا آب و هوا با دیگر جاها تفاوت دارد.

جشن شکوفه‌های گیلاس در ژاپن

در ژاپن تقویم میلادی مرسوم است. بهار یا هارو(春/Haru) در ماه مارس آغاز می‌شود. در این زمان درختان شکوفه می‌دهند و روزها گرم‌تر می‌شوند. در ابتدا شکوفه‌های درختان آلوی ژاپنی به رنگ‌های مختلف پدیدار می‌شود و سپس درختان هلو به شکوفه می‌نشینند. تقریباً در اواخر ماه مارس یا اوایل ماه آوریل همه مشتاقانه به انتظار پیش‌گویی هواشناسان تلویزیون درباره روز شکوفایی درختان گیلاس در هر شهر می‌نشینند. سپس جشن‌های تماشای گل زیر درختان گیلاس برپا می‌شود. عمر شکوفه‌های صورتی رنگ و ظریف گیلاس فقط یک یا دو هفته است و پس از آن گل‌های دیگر بهاری نظیر گـــلیسین پدیدار می‌شوند.

پس از بهار، تابستان یا ناتسو(夏/Natsu) فرا می‌رسد که از ماه مه تا اوایل سپتامبر به طول می‌انجامد. اوایل تابستان یا شوکا(初夏/Shoka) دوران کوتاهی با روزهای گرم و آفتابی است. سپس فصل بارندگی یا تسویو(梅雨/Tsuyu) فرا می‌رسد که در آن تقریباً هر روز ممکن است باران ببارد. در طول تابستان به استثناء هوکایدو که کاملاً معتدل است، در سراسر ژاپن هوا گرم و شرجی است. در اواسط تابستان یا ماناتسو(真夏/Manatsu) در ماه اوت که هوا گرم اما صاف است، بسیاری از مردم به چادرزدن در دامان طبیعت، پیادهروی و گردش و شنا می‌پردازند.

جشنواره سازه‌های برفی ساپورو

پاییز یا آکی(秋/Aki) از سپتامبر تا نوامبر به طول می‌انجامد. در این فصل هوا خشک‌تر و سردتر می‌شود، گاه باران و حتی بادها و توفا‌ن‌های شدید وزیدن می‌گیرد و به دنبال آن برگ‌ها تغییر رنگ می‌دهند. در پاییز طی جشن‌های متعدد محلی، برنج و سایر محصولات برداشت می‌شود. در زمستان یا فویو(冬/Fuyu) که از اواخر نوامبر تا فوریه طول می‌کشد، بادهای سرد سیبریایی و مغولی از سمت سیبری و مغولستان به ژاپن می‌رسند. گرچه دمای هوا در جنوب معتدل است، دمای هوای توکیو در اکثر روزها تنها کمی از صفر درجـــه بالاتر می‌رود. در مناطق شمالی جزیره هونشو که توهوکو(東北/Tōhoku)^[vi] و هوکوریکو(北陸/Hokuriku) نامیده می‌شوند، برف سنگینی می‌بارد و هوای هوکایدو بسیار سرد می‌شود. هوای سرد مناطق شمالی مانع از آن نمی‌شود که مردم اقصی نقاط جهان به منظور تماشای مجسمه‌های عظیم برفی و یخی به شهر ساپورو(札幌/Sapporo) مرکز هوکایدو سفر نکنند.

بارش و دما

بارش به صورت باران و برف در سراسر جزایر ژاپن فراوان است. حداکثر بارش در زمان گذر از بهار به تابستان یعنی اواخر بهار و اوایل تابستان اتفاق می‌افتد و حداقل در زمستان. این در حالی است که چنان که قبلا نیز اشاره شد، ساحل دریای ژاپن، بالاترین بارش برف را در بر می‌گیرد. فصل بارانی تابستان از ماه ژوئن و ژوئیه اتفاق می‌افتد، به عنوان بای‌یو (梅雨/Tsuyu/Baiyu) (باران آلو) یا تسویو شناخته شده، چرا که فصل به ثمر نشستن درختان آلو هست، هرچند که میزان بارش در این فصل بارانی برای مناطق مختلف ژاپن متفاوت است و اصولا هوکایدو دارای چنین فصل بارشی نیست. بیشترین میزان بارندگی مربوط به جزایر جنوبی که آب و هوای گرمسیری دارند و کمترین میزان بارندگی مربوط به جزایر شمالی و قسمت‌هایی از هوکایدو است که آب و هوایی سرد و قطبی دارند. میانگین بارندگی سالانه ژاپن، 1690 میلی‌متر است.

به تناسب شکل طویل سرزمین ژاپن و امتداد آن در عرض‌های جغرافیایی متفاوت و همچنین ناهمواری‌ها و وضعیت توپوگرافی و علاوه بر آن‌ها، بادها و جریانات مجاور، وضعیت دمایی ژاپن بسیار متغیر و در مناطق مختلف و زمان‌های مشخص، متفاوت است. به عنوان مثال درجه حرارت در جنوب نسبت به شمال بسیار بیشتر است و فصل‌های بهار و پاییز در شمال نیز کوتاهتر است. در فاصله سال‌های 1981 تا 2010، میانگین دما در شهر ساپورو در جزیره هوکایدو 8.9، در سِندای (仙台/Sendai) واقع در شمال شرق جزیره هونشو 12.4، در توکیو 16.3، در اوساکا 16.9، در فوکوئوکا (福岡/Fukuoka) واقع در جزیره کیوشو 17 و در ناهاشی (那覇市/Nahashi) بزرگترین شهر اوکیناوا 23.1 درجه سانتی‌گراد بوده‌است.

وضعیت میانگین دمای سالانه‌ی ژاپن به شکل معناداری با عرض جغرافیایی مناطق مختلف این کشور ارتباط دارد. به این معنا که هر چه از عرض‌های بالاتر به سمت پایین (شمال به جنوب) حرکت کنیم، دمای هوا افزایش یافته و بالعکس. وضعیت دمای ژاپن در مناطق مختلف بسیار متفاوت است و از میانگین سالانه زیر 6 درجه‌ی سانتی‌گراد در شمال تا بیش از 21 درجه سانتی‌گراد در جنوب متغیر است.

مساحت ژاپن

هر چند کشور ژاپن از تعداد زیادی جزیره تشکیل شدهاست، اما بزرگترین جزایر آن هونشو، هوکایدو،کیوشو و شیکوکو در مجموع 98درصد از خشکی‌های آن را تشکیل می‌دهند. ژاپن از شمال به جنوب امتداد می یابد، به طوری که 3000 مایل (4800 کیلومتر) طول دارد و شامل مجموعه‌ای از جزایر است. سطح کل زمین کشور 145000 مایل مربع (378000کیلومتر مربع) است، که می‌شود بیست بار آن را در مساحت خاک اصلی ایالات متحده آمریکا گنجاند. در مقایسه با سرزمین اصلی قاره آسیا یا با ایالات متحده، ژاپن کشوری بسیار کوچک است، اما در مقایسه با برخی از کشورهای اروپای غربی، وسعت قابل توجهی دارد. برای مثال ژاپن بزرگتر از ایتالیا یا بریتانیا است. با تمامی این اوصاف ویژگی انحصاری سرزمین ژاپن این است که به صورت خط منحنی باریکی به طول بیش از 3000 مایل (4800 کیلومتر) گسترده شده، امری که این کشور را در دسته‌بندی‌های شکلی به عنوان یک نمونه‌ی تام از اشکال طویل معرفی می‌کند.

مقایسه وسعت ژاپن با بعضی کشورها: ایران 1648000 کیلومتر مربع(حدودا 4 برابر)، استرالیا 7741000 کیلومتر مربع(حدودا 20 برابر)، ایالات متحده امریکا 9629000 کیلومتر مربع(حدودا 25 برابر)، ماداگاسکار 587000 کیلومتر مربع(1 و نیم برابر).

مرزهای جغرافیایی ژاپن

ژاپن شامل مجموعه‌ای از جزایر واقع در شرق آسیا است. این کشور با دریای ژاپن در غرب، اقیانوس آرام در شرق، دریای چین شرقی در جنوب دارای مرز بین المللی است. آب‌های محصور بین کشورهای همسایه و ژاپن و برخی از جزایر واقع در این آب‌ها، در برخی از این مناطق، اختلاف نظرهایی به وجود آورده است. ژاپن سه منازعه قلمروی با کشورهای همجوار خود دارد. اولین‌ آن با روسیه که مسأله اعاده چهار جزیره شمالی کونا‌شیری (国尻島/Kunashiritō)^[vii]، اِتورُفو (択捉島/Etorofu tō)^[iix]، جزایر هابومای (歯舞群島/Habomai guntō)^[ix] و شیکوتان (色丹島/Shikotan tō)^[x] (جزایر شمال شرقی هوکایدو) است. دومین آن با کره جنوبی بر سر جزیره تاکه‌شیما (دوکوتو) (竹島/Takeshima)^[xi] و سومین آن هم با چین و پیرامون مسأله جزایر سِنکاکو (尖閣諸島/Senkaku Shotō) است . در مورد جزایر شمالی، پس از آن که شوروی سابق سال 1945 آنها را تصرف کرد و در ادامه، روسیه همچنان به حاکمیت بر آنها ادامه می‌دهد، این مسئله با حساسیت بیشتری همراه شده است. ژاپن با استناد به قرارداد صلح سان فرانسیسکو در1952، این مناطق را به عنوان قلمرو اصلی ژاپن می‌داند و این مسئله به یک منازعه دائمی در روابط روسیه و ژاپن تبدیل شده‌است.

از آنجایی که ژاپن مجمع‌الجزایر است، بنابراین فاقد مرزهای خشکی مشترک با همسایگان خود بوده و مرز آبی مشترک نیز ندارد. این کشور محدوده سرزمینی خود را سال 1977 در نقطه 12 مایل دریایی از ساحل بنا نهاد، بنابراین روسیه، چین و جمهوری کره نزدیک‌ترین کشورها به ژاپن هستند. این امر به خودی خود، یک عامل مهم در مصونیت نژادی و فرهنگی ژاپن به ویژه در عصر ماقبل از انقلاب ارتباطات و صنعتی شدن به حساب می‌آمدهاست. چنان که تا اندازه‌ زیادی این سرزمین را از چنگ اندازی اقوام مهاجم نظیر مغول‌ها و... محفوظ داشته‌است.

پهنه‌های آبی که ژاپن را از کشورهای آسیایی جدا می‌کنند شامل دریای ژاپن، دریای چین شرقی و دریای اختسک است. آب‌های شرقی ژاپن بخشی از اقیانوس آرام شمالی است. طبق آخرین برآوردها، ژاپن دارای 34850 کیلومتر خط ساحلی است که از این لحاظ در جهان در رتبه پنجم قرار می‌گیرد.

جزایر ژاپن

جزیره آئوگاشیما

چنان که اشاره شد، ژاپن کشوری مجمع‌الجزایری است که بر اساس پژوهش جامع انجام شده توسط سازمان امنیت دریایی در سال 1987، حدود 6852 جزیره دارد که این عدد هنوز هم در تمامی منابع مورد استناد قرار می‌گیرد. در پژوهش سازمان امنیت دریایی ملاک جزایر دارای محیطی بیش از 100 متر بود. از تعداد 6852 جزیره ژاپن تنها 416 جزیره آن داری سکنه است که این آمار مربوط به سال 2015 است. با وجود این اکثر مردم ژاپن در چهار جزیره هوکایدو، هونشو، شیکوکو و کیوشو زندگی می‌کنند. در میان جزایر مذکور، هونشو، بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین جزیره با مساحت 230966 کیلومتر مربع است. این در حالی است که یکی از کوچکترین جزایر ژاپن، آئوگاشیما (青ヶ島/Aogashima)^[xii]، سال 2011 فقط 165 نفر جمعیت داشته است. سیستم راه‌آهن مدرن، جزایر اصلی را به هم متصل و با سرعت بالا بین مناطق عمده شهری ارتباط برقرار می‌کند. یک اکوسیستم متنوع به عنوان دریا، ژاپن را محاصره می‌کند.

ارتفاعات و ناهمواری های ژاپن

کوه آلپ در ژاپن

شکل کنونی جزایر ژاپن در اثر برخورد تدریجی قسمت‌های مختلف متحرک قشر زمین، فعالیت‌های آتشفشانی و در نتیجه تغییرات حاصل از خطوط ساحلی اقیانوس بوجود آمده است. این رویداد جغرافیایی قابل توجه را می‌توان در شکل سرزمین ژاپن ملاحظه کرد. بخش بزرگی از ژاپن را کوه‌های مرتفع و دره‌های باریک بین آن‌ها تشکیل می‌دهد. در واقع حدود 75% این مجمع‌الجزایر کوهستانی است و تنها 20% از این سرزمین مناسب توسعه است. اغلب مردم، مناطق مســـــطح یا تپه‌ای را برای زندگی انتخاب می‌کنند، زیرا کشاورزی و دامداری و حمل و نقل کالاها در آن‌ها بسیار آسان‌تر استکوه‌های ژاپن یکی از زیباترین مظاهر طبیعی آن به شمار می‌روند. آلپ ژاپن (日本アルプス/Nihon Arupusu/Japanese alps)^[xiii] در جزیره هونشو شهرت بــــــسیار دارد، اما معروف‌ترین کوه ژاپن، کوه فوجــــی (富士山/Fujisan)، فوجی‌یاما یا فوجی‌سان است که با ارتـــفاع 3776 متر بلندترین کوه ژاپن بشمار می‌رود. کوه فوجی در مرکز توجه هنر و فرهنگ ژاپن قرار دارد، از باسمه‌های چوبی تا نقاشی و عکس های مدرن. این کوه با شکل تقریبا کامل مخروطی، به مدت طولانی مورد احترام قرار گرفته است. ژاپن دارای یک زمین کوهستانی است و دارای چندین قله بیش از 3000 متر از جمله کوه کیتا، کوه هوتاکاداکه، کوه یاری‌گاتاکه، کوه اونتاکه، کوه آینو و...و 532 کوه با ارتفاع بیش از 2000 متر است.

ژاپن در منطقه‌ای موسوم به حلقه آتش اقیانوس آرام قرار دارد، جایی که 80 درصد آتشفشان‌ها و زلزله‌های جهان در آن رخ می‌دهد این کشور 100 آتشفشان فعال یعنی یک دهم کل آتشفشان‌های جهان را دارد.

جزایر ژاپن با ناهمواری‌هایی شناخته می‌شوند که عمدتا با جنگل‌های انبوه پوشانده شده‌اند و رودخانه‌های کوتاه سریع از آن عبور می‌کنند. بدین روی مقدار مساحت بسیار کمی از مساحت ژاپن مناسب کشاورزی است. چنان که پیشتر اشاره شد، تنها حدود 20 درصد این سرزمین، مناسب زندگی اجتماعی و اقتصادی است، تنها در نوارهای ساحلی است که ارتفاع کم و دشت‌های حاصلخیز، زمینه را برای فعالیت اجتماعی و اقتصادی ساکنان این کشور فراهم آورده و همین امر، مسبب تمرکز و تراکم جمعیت در نواحی مشخصی از سرزمین شده‌است.

رودها و دریاچه های ژاپن

تقاضای روزافزون برای آب شیرین برای استفاده در کشت و زرع برنج، صنعت و برای مصرف داخلی در ژاپن یک مشکل و معضل جدی است. مشکلات عرضه در فقدان مخازن آب طبیعی، روان آب‌های سریع رودخانه‌ها و مشکلات مهندسی ساخت سد‌های بزرگ در کوه‌های ناهموار نیز بر سختی کار افزوده است. رودخانه‌های ژاپن عموما کوتاه، کم عمق و سریع هستند و توسط حوضه‌های آبریز کوچک تامین می‌شوند. میانگین باران سالانه در ژاپن 1690 میلیمتر است که دو برابر میانگین بارش سالانه جهان می‌شود، اما با احتساب جمعیت و مساحت این کشور، سرانه بارش سالانه هر نفر 5000 میلیمتر مکعب بر فرد است که این تنها یک سوم میانگین جهانی آن است.

مهمترین رودخانه‌های ژاپن عبارت‌ از، رودخانه‌های تشِی‌ئو (天塩川/Teshio gawa)^[xiv] و ایشیکاری (石狩川/Ishikari gawa)^[xv] در هوکایدو، رودخانه‌های کیتاکامی (北上川/Kitakami gawa)، شینانو (信濃川Shinano gawa)^[xvi] و کیسو (木曽川/Kiso gawa) در هونشو و رودخانه چیکوگو (筑後川/Chikugo gawa) در کیوشو هستند.. تمام این موارد در کنار ویژگی غالب رودخانه‌های ژاپن در خصوص عدم تامین پیش نیازهای کشتیرانی (اعم از عمق، وسعت و سرعت جریان آب)، ویژگی‌های اصلی رودهای ژاپن را تشکیل می‌دهد.

دریاچه‌ها نیز از دیگر منابع تامین آب و همچنین از مظاهر طبیعی بی‌بدیل ژاپن هستند. دریاچه بیوا (琵琶湖/Biwa ko)، به عنوان بزرگترین دریاچه این کشور، 669 کیلومتر مربع وسعت و در بخش مرکزی جزیره‌ی هونشو قرار دارد. این در حالی است که همه دریاچه‌های بزرگ دیگر در شمال شرق ژاپن واقع شده‌اند^. اکثر دریاچه‌های ساحلی، مانند دریاچه‌ هامانا (浜名湖/Hamana ko) در هونشو، غرق‌دره‌های سابق (اشکال ژئومورفولوژیکی که در نتیجه‌ی بالا آمدن سطح آب دریاها و اقیانوس‌ها به زیر آب رفته‌اند) هستند.

اکثر دریاچه های درونی مانند بیوا، سووا (諏訪湖/Suwa ko) و ایناواشیرو (猪苗代湖/Inawashiro ko) در جزیره‌ی هونشو، نتیجه‌ی فعالیت‌های تکتونیکی از منشا گسل‌های جدید زمین‌شناسی هستند. در مقابل بعضی دریاچه‌ها منشا آتشفشانی دارند که برای مثال می‌توان به دریاچه کوچّارو (クッチャロ湖/Kuchcharo ko) در هوکایدو و یا تووادا(十和田湖/Towada ko) و آشی (芦ノ湖/Ashi no ko) در هونشو اشاره کرد.

پوشش گیاهی ژاپن

غالب مناطق کوهستانی ژاپن پوشیده از جنگل‌های انبوه بوده و تنها در دشت‌ها و جلگه‌هاست که با توجه به فعالیت‌های بشری اعم از کشاورزی، سکونت و صنعت، پوشش گیاهی تنک و غیرجنگلی است. در ژاپن، جنگل‌های مانگرو، جنگل‌های نیمه گرمسیری، چمن جنگل، جنگل‌های شمالی، گیاهان آلپ و گیاهان جنگلی وجود دارند. 70 درصد سرزمین ژاپن پوشیده از جنگل است که از این مقدار 60 درصد آن جنگل طبیعی و 40 درصد مابقی جنگل‌های مصنوعی است که به منظور بهره‌برداری از الوار توسط انسان کشت می‌شود.

ژاپن کشوری با تنوع بسیار زیاد پوشش گیاهی است که در آن گیاهان مناطق گرمسیری تا گیاهان مناطق سرد قطبی، خزه و گلسنگ توندرا و گیاهان آلپی وجود دارد. جنگل‌های شمالی ژاپن را می‌توان در هوکایدو پیدا و مشاهده کرد و این در حالی است که گیاهان آلپی در قسمت‌های شمالی‌تر شیکوکو و هونشو رشد می‌کنند. گل داوودی و شکوفه‌های گیلاس به عنوان گل ملی مورد توجه هستند. ژاپن دارای طیف گسترده‌ای از شکوفه‌های گیلاس می‌باشد، اما گونه‌های یخینی سومه‌ئی (染井/Somei) بیشترین و محبوب‌ترین آنها است که شامل گلبرگ های سفید با رگه‌های صورتی است.

پوشش جانوری ژاپن

خرس سیاه آسیایی

در ژاپن حدود صد گونه حیوانی زیست می‎‌کنند که در این میان 30% آن بوم زاد هستند به این معنی که بومی و مختص به این کشور هستند. برخی از گونه‌های دارکوب، قرقاول، سنجاقک، خرچنگ، کوسه ماهی، حلزون، سمندر و پستانداران دریایی ژاپن در هیچ جای دیگری یافت نمی‌شوند. حیواناتی مثل خرس قهوه‌ای، خرس سیاه آسیایی، سِرُو ژاپنی، سمور دریایی ژاپنی، گرگ ژاپنی که در اوایل قرن بیستم بطور کامل نسل آن منقرض شد، سمور رودخانه‌ای ژاپن که نسل آن هم این اواخر منقرض شده است، شیر دریایی ژاپنی، چشم سفید بونین (مِگورو (メグロ/Meguro))، اکراس کاکلی، گوزن، گراز، سنجاب‌های پرنده، انواع خفاش، میمون و نوعی راکون به نام سگ‌راکون(تانوکی(タヌキ/Tanuki)) از جمله وحوش ژاپن هستند.

میمون وحشی (ماکاک ژاپنی) (ニホンザル/Nihonzaru/Japanese macaque) در بسیاری از مناطق دماغه‌ی شمالی هونشو یافت می‌شود. این منطقه شمالی‌ترین نقطه‌ی زندگی میمون‌ها در جهان است. از آنجا که در زیستگاه این میمون‌ها در ماه‌هایی از سال برف می‌بارد به آنها میمون برفی هم می‌گویند. جالب‌ترین نکته در مورد این میمون‌ها که بیش از هرچیزی سبب شناخته شده آنها در جهان شده، استفاده آنها از چشمه‌های آبگرم برای محافظت از سرما است.

وضعیت خاک

با توجه به ویژگی‌های جزیره‌ای، آتشفشانی و همچنین کوهستانی بودن سرزمین ژاپن، برآورد وضعیت خاک این کشور چندان دشوار نخواهد بود. البته برخی از تغییرات محلی وجود دارد. تنها بخش‌های محدودی از سرزمین و خاک آن به عنوان لایه‌ی حاصلخیز، اجازه‌ی کشاورزی را به ساکنان آن داده که حدود 6% برای کشاورزی و 7% برای شالیزار است. این مسأله باعث شده است تا خودکفایی غذایی ژاپن در سال 2003، 40% باشد در حالیکه این درصد برای دیگر کشورهای توسعه یافته مانند آلمان 84%، فرانسه 122%، آمریکا 128% و استرالیا 237% است. همچنین این کشور حدود 53% از مایحتاج غذایی خود را وارد می‌کند.

جاذبه ها و دیدنی های طبیعی ژاپن

در میان مناطق طبیعی ژاپن، آنچه در قالب کنوانسیون میراث جهانی یونسکو و سازمان ملل متحد به عنوان میراث طبیعی جهانی ثبت شده است، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

طبیعت جزایر اوگاساوارا (小笠原諸島/Ogasawara Shotō): بیش از 30 جزیره در سه خوشه که مساحت آن ها برابر با 73939 هکتار است. این جزایر دارای مناظر متنوع و دارای تعداد زیادی از جانوران هستند، از جمله بونین فلایینگ فاکس (オガサワラオオコウモリ/Ogasawara ōkōmori/Bonin Flying Fox) یا خفاش بزرگ اوگاساوارا (یک خفاش در خطر انقراض) و گونه‌های پرنده دیگر در خطر انقراض. چهارصدوچهل و یک تاکسون گیاهی بومی در جزیره‌های مذکور ثبت شده است که آب‌های آنها از گونه‌های مختلف ماهی، بوته‌ها و مرجان‌ها میزبانی می‌کند. اکوسیستم‌های جزایر اوگاساوارا، طیف وسیعی از فرآیندهای تکاملی را که از طریق جمع آوری گونه‌های گیاهی از جنوب شرقی و شمال غربی آسیا نشان داده شده‌اند، در کنار بسیاری از گونه‌های در حال انقراض گرد هم آورده است.

جنگل شیراکامی سانچی

جنگل شیراکامی سانچی (白神山地/Shirakami sanchi): در کوه‌های شمال هونشو واقع شده است. این سایت بی نظیر شامل آخرین بقایای دست نخورده از جنگل‌های سرد و درختان راش است که به شکل یکپارچه تپه‌ها و کوه‌های شمال ژاپن را تحت پوشش قرار داده است. خرس سیاه، سِرُو و 87 گونه پرنده در این جنگل یافت می‌شوند.

شبه جزیره‌ی شیره‌توکو (知床半島/Shiretoko hantō): در شمال شرقی هوکایدو، جزیره شمالی ژاپن، شامل بخش‌هایی از سطح زمین از قسمت مرکزی شبه جزیره تا دماغه و منطقه دریایی اطراف آن است. این منطقه یک نمونه برجسته از تعامل اکوسیستم‌های دریایی و زمینی و همچنین بهره‌وری اکوسیستم فوق العاده‌ای است که عمدتا تحت تأثیر تشکیل یخ‌های فصلی دریا در پایین‌ترین عرض جغرافیایی در نیمکره شمالی قرار می‌گیرد. این امر اهمیت ویژه‌ای برای تعدادی از گونه‌های دریایی و زمینی که بعضی از آنها در معرض خطر انقراض هستند، از جمله جغدها، ماهی سیاه و سفید و گیاه بنفشه شیره‌توکو دارد.

جزیره یاکوشیما (屋久島/Yakushima): در حاشیه خلیج شرقی ژاپن است که گونه‌ها و زیر گونه‌های گیاهی بسیار زیادی، از جمله نمونه‌های باستانی سدر ژاپنی موسوم به یاکوسوگی (屋久杉/Yakusugi): از اهمیت و غنای ویژه‌ای برخوردار است. این جزیره همچنین حاوی بقایای یک جنگل باستانی گرم و معتدل است که منحصر به فرد است.

مخاطرات طبیعی ژاپن

کمتر جایی در جهان است که بتواند به لحاظ بلایای طبیعی با ژاپن رقابت کند، کشوری که مهیب‌ترین بلایای طبیعی شامل زلزله، فوران آتش‌فشانی، سونامی و... را تجربه کرده است. این بلایای طبیعی بدان اندازه زیاد است که محققی که درباره بلایای طبیعی در ژاپن مطالعه می‌کرد، عنوان اثر خود را «کشور زلزله» برگزید. بطور میانگین این کشور سالانه 1500 زلزله یعنی هر روز 4 زلزله را تجربه می‌کند. در طول قرن بیستم این کشور شاهد 13 زلزله 7 ریشتر یا بالاتر از آن بوده است.

زلزله کانتو

چنانکه پیشتر اشاره شد، ژاپن به عنوان یک مجمع‌الجزایر استراتوولکانیک در نظر گرفته شده است. این منطقه از لحاظ جغرافیایی درون حلقه آتش اقیانوس آرام واقع شده، منطقه‌ای که به علت فعالیت تکتونیکی (زمین ساختی) بالا و فعالیت‌های آتشفشانی ناشی از آن و همچنین زمین لرزه شناخته شده است. حدود 80 درصد زمین لرزه‌های دنیا در حلقه آتشفشانی اقیانوس آرام رخ می‌دهد. از این رو ژاپن دارای بالاترین خطر بلایای طبیعی در تمام کشورهای توسعه یافته است. این منطقه جایی است که بیشتر زمین لرزه‌ها و فوران‌های آتشفشانی رخ می‌دهد. سال 1923، زلزله بزرگ کانتو (関東大震災/Kantō daishinsai)^[xvii] و آتش‌سوزی بعد از آن، بیش از 140000 نفر را در منطقه توکیو کشت، زلزله‌ای که به لحاظ تلفات انسانی هنوز هم بدترین زلزله تاریخ ژاپن است. انرژی آزاده شده در اثر زلزله بزرگ کانتو برابر با انرژی حاصل از انفجار 400 بمب اتمی از نوعی است که در هیروشیما انداخته شد. این زلزله به لحاظ وسعت خرابی نیز، تا زمان وقوع زلزله و سونامی یازده مارس 2011 بدترین بلیه طبیعی در ژاپن به شمار می‌رفت. زلزله بزرگ دیگری، ژانویه 1995 با قدرت 7.2 ریشتر کوبه در کانسای را لرزاند که بیش از 5000 کشته و 37000 زخمی برجای گذاشت، 200 هزار بنا را ویران و 300 هزار نفر را بی‌خانمان کرد. 11 مارس 2011، قوی‌ترین زلزله ثبت شده تاریخ ژاپن، منطقه توهوکو را لرزاند که باعث ایجاد امواج تسونامی حتی تا ارتفاع 40 متر شد، که این امواج بیست استان ژاپن را در گرفت، نزدیک به 18 هزار کشته و مفقود برجای گذاشت و باعث انفجار در یکی از نیروگاه‌های اتمی شد، تا نخستین زلزله بعد از جنگ جهانی دوم با بیش از ده هزار کشته و سومین حادثه پرخسارت بعد از میجی شناخته شود.

آتش‌فشان و رانش زمین، دیگر بلایای طبیعی ژاپن‌اند که معمولا هرساله خساراتی ببار می‌آورند. برای مثال فعالیت مجدد آتش‌فشان ئونزِن(雲仙岳/Unzendake)^[xviii] در سال 1993، سی و چهار دانشمند و خبرنگار را به کام مرگ فرستاد و رانش زمین در تابستان همین سال هم، 2000 بنا را ویران کرد.

حادثه اتمی فوکوشیما

ژاپن دو کمربند آتشفشانی با حدود 50 آتشفشان فعال دارد که بیشتر مناطق ژاپن به استثنای جزیره شیکوکو، منطقه کانسای وکانتو را در برگرفته‌اند، هرچند که کوه فوجی در کانتو خود یک آتشفشان است که آخرین بار قرن هیجدهم فوران کرد. اکثر این آتشفشان‌ها بخشی از حلقه آتش اقیانوس آرام‌اند. ژاپن بین صفحات تکتونیکی (زمین ساختی) آمریکای شمالی، فیلیپین، اوراسیا و اقیانوس آرام واقع شده است.

در کنار تمام مخاطرات طبیعی که ژاپن را تهدید می‌کند، وضعیت صنعت هسته‌ای این کشور نیز که پس از جنگ جهانی دوم با توسعه‌ای خیره کننده همراه بوده و این کشور را به یکی از پیشتازان تولید انرژی اتمی و استفاده از آن بدل ساخته، به عنوان یک نقطه‌ی ضعف و تهدید جدی برای این کشور در هنگام بروز بلایای طبیعی بدل گشته است. چنان که در زلزله‌یِ 11 مارس 2011 و سونامی ناشی از آن، حادثه اتمی فوکوشیما (福島/Fukushima) رخ داد، که آلودگی‌های زیست‌محیطی زیادی در پی داشت.

نیز نگاه کنید به

جغرافیای طبیعی روسیه؛ جغرافیای طبیعی سودان؛ جغرافیای طبیعی اردن؛ جغرافیای طبیعی ژاپن؛ جغرافیای طبیعی کانادا؛ جغرافیای طبیعی کوبا؛ جغرافیای طبیعی در چین؛ جغرافیای طبیعی تونس؛ جغرافیای طبیعی مصر؛ جغرافیای طبیعی ساحل عاج؛ جغرافیای طبیعی مالی؛ جغرافیای طبیعی افغانستان؛ جغرافیای طبیعی فرانسه؛ جغرافیای طبیعی سوریه؛ جغرافیای طبیعی اسپانیا؛ جغرافیای طبیعی اوکراین؛ جغرافیای طبیعی تایلند؛ جغرافیای طبیعی آرژانتین؛ جغرافیای طبیعی قطر؛ جغرافیای طبیعی امارات متحده عربی؛ جغرافیای طبیعی سیرالئون؛ جغرافیای طبیعی اتیوپی؛ جغرافیایی طبیعی سنگال؛ جغرافیای طبیعی زیمبابوه؛ جغرافیای طبیعی بنگلادش؛ جغرافیای طبیعی سریلانکا؛ جغرافیای طبیعی تاجیکستان

پاورقی

[i] - مگالاپلیس یا مگاپلیس یا ابرمنطقه به زنجیره‌ای از چند منطقه کلان‌شهری تقریبا همجوار گفته می‌شود.

[ii] - استراتو ولکان آتشفشانی مرتفع و مخروطی شکل است که از روی هم قرار گرفتن لایه‌های سفت شده گدازه، سنگ آذرین و خاکستر آتشفشانی بوجود می‌آید.

[iii] - بخشی از اقیانوس آرام است که توسط شبه جزیره کامچاتکا و جزایر ساخالین محصور شده است. در شمال شرق هوکایدو واقع است.

[iv] - بخشی از آب‌های اقیانوس آرام که میان سه جزیره بزرگ ژاپن یعنی هونشو، کیوشو و شیکوکو قرار گرفته است.

[v] - به توفان‌هایی که سرعتی بیش از 17 متر در ثانیه دارند، در ژاپنی تایفو گفته می‌شود.

[vi] - به معنی شمال شرقی است.

[vii] - در انگلیسی به آن کوناشیر می‌گویند. در حال حاضر تحت حاکمیت روسیه است، اما ژاپن نسبت به آن ادعا دارد.

[iix] - در زبان روسی به آن ایتوروپ می‌گویند. در حال حاضر تحت حاکمیت روسیه است، اما ژاپن نسبت به آن ادعا دارد.

[ix] - این جزایر در حال حاضر تحت حاکمیت روسیه‌اند، اما ژاپن نسبت به آنها ادعای مالکیت دارد.

[x] - در حال حاضر تحت حاکمیت روسیه است، اما ژاپن نسبت به آن ادعا دارد.

[xi] - در کره‌ای به آن Dokdo و در عرف بین‌الملل به نام صخره‌های لیانکورت شناخته می‌شوند.

[xii] - جزیره‌ای متعلق به استان توکیو که درمجموعه جزایر ایزو قرار می‌گیرد. مساحت آن حدود 6 کیلومتر مربع است.

[xiii] - در واقع آلپ ژاپن رشته کوه نیست، بلکه مجموع سه رشته کوه در جزیره هونشو را آلپ ژاپن می‌گویند.

[xiv] - چهارمین رودخانه بلند ژاپن است.

[xv] - در ژاپن، از لحاظ مساحت حوزه آبریز دوم و از لحاظ طول سوم است.

[xvi] - بلندترین رودخانه ژاپن با طول 367 کیلومتر است.

[xvii] - در منطقه کانتو با محوریت دو شهر بزرگ توکیو و یوکوهاما رخ داد.

[xviii] - کوه آتش‌فشان فعال واقع در استان ناگازاکی.