معماری ژاپن تا دوران مدرن
نیشی و هوزومی در بحث از معماری سنتی ژاپن (قبل از دوران مدرن) آن را در چهار دسته کلی 1- پرستش؛ معابد بودایی و ایزدکدههای شینتو، 2- زندگی روزانه؛ اقامتگاهها و زندگی شهری، 3- رزم؛ دژها و شهردژها و 4- سرگرمی و هنر؛ معماری اتاق چای یا سوکییا (数奇屋/Sukiya) مورد مطالعه قرار دادهاند.[۱] در اینجا ما هم در بحث از معماری ژاپن ما قبل از مدرن، به اختصار در مورد همین چهار دسته توضیح میدهیم، چرا که طراحی و ساخت همین سازهها تشکیل دهنده هنر معماری ژاپن قبل از مدرن است. با این همه توجه به ساخت همین چهار دسته اصلی سازه، ما را متوجه ویژگیهایی کلی میکند که میتوانیم آنها را ویژگی معماری ژاپنی به حساب آوریم. در اینجا برخی از این ویژگیها را با استناد به میچیکو و دیوید یانگ توضیح میدهیم.[۲]
یکی از ویژگیهای هنر معماری ژاپن، استفاده از مصالح طبیعی و هماهنگی آن با طبیعت است. با توجه به اقلیم ژاپن، مهمترین مصالح مورد استفاده در معماری چوب است. سایر مصالح طبیعی عمده مورد استفاده، خیزران، پوست درخت و گل رس است. تمامی ستون و تیرها چوبی هستند، اکثر سازههای معماری این کشور چوبی است. بنابراین سازههای ژاپنی در مقابل سازههای غربی که از سنگ و آهناند، به لحاظ وزن هم سبکتر هستند که این ویژگی برای کشور زلزله خیزی مانند ژاپن بسیار مناسب است. قدیمیترین بنای چوبی موجود جهان، در ژاپن قرار دارد که معبد هوریوجی با قدمت بیش از سیزده قرن است[۳]
عموما سازههای ژاپنی هماهنگ با طبیعت هستند، بدین معنی که آنها نه سازهای مصنوعی در برابر طبیعت که انگار جزوی از طبیعت هستند. نا متقارنی و سادگی و خودداری از کاربرد رنگ به نوعی این سازهها را جزئی از طبیعت کرده است. شاهد امر این نکته که بر خلاف معماری چینی که قسمتهای آشکار چوب را رنگ میکنند، در معماری ژاپنی، چوبهای بدون رنگ مورد استفاده قرار میگیرند.
توجه به جزئیات یکی دیگر از ویژگیهای معماری ژاپن است. هر چند بناها بسیار ساده به نظر میرسد، اما در آن جزئیات بسیار زیادی از سوی معمار، سازنده، نجار و... لحاظ شده است. برای مثال برخی از بناهای چوبی عظیم و چند طبقه بدون استفاده از یک میخ ساخته شدهاند و این تنها با توجه به جزئیات مقدور است.
تلفیق بومی و خارجی از دیگر ویژگیهای معماری این کشور است که البته همان طور که پیشتر و در بحث فرهنگ ژاپن هم اشاره کردیم، این مسأله یکی از سنتهای فرهنگی ژاپن بوده و هست. بدین معنی که ژاپنیها تأثیرات خارجی را راحت میپذیرند، آن را هضم میکنند و با در آمیختن با آنچه دارند، ژاپنیاش میکنند. در زمینه معماری هم به کرات شاهد تأثیر پذیری از معماری چینی و بعد خلق سبکهای ژاپنی هستیم.
معماری ژاپن پیش از دوره باستان عموما مرتبط با سکونتگاهها است و تنها بعد از آمدن آیین بودایی است که ما شاهد ساخته شدن معابد بودایی و به نوعی معماری سازههای بسیار بزرگ هستیم. مردمان دوره جومون عموما در خانچالها زندگی میکردند، جایی که با کندن گودالی در زمین و قرار دادن و اتصال ستون و تیرکهای چوبی سقف آن را با گل، نی و سایر گیاهان میپوشاندند. در دوره یایویی ما شاهد خانههایی هستیم که دارای کفی بلندتر از زمین بودند. در این سبک از خانه، کف را روی ستونهای چوبی زمخت عمود بر زمین میساختند. این نوع سبک خانه بیشتر در ساخت خانههای ثروتمندان و نیز انبارها مورد استفاده قرار میگرفت. همچنین با استناد به کشفیات باستان شناسی بناهایی با چنین کفهایی به شکل بزرگتر از حد متعارف ساخته شده است که به نظر میرسد محلهایی برای پرستش ایزدان ژاپنی بودند، بنابراین میتوان تاریخ ایزدکدههای شینتو را به این دوران رساند.
دین بودایی در اواسط قرن ششم ، معماری را هم چون بقیه وجوه فرهنگ ژاپن به شدت تحت تأثیر قرار داد. با آمدن آیین بودایی ساخت معابد بودایی هم شروع شد. نخستین معبد بودایی ژاپن یعنی معبد آسوکا سال 592 م ساخته شد که سبک ساختش آشکارا متفاوت از چیزی بود که تا کنون وجود داشت. در میان سازندگان این معبد تعدادی خارجی یا تورایجین بودند که این افراد سبک معماری چینی را به ژاپن آوردند و به ژاپنیها معرفی کردند. با اعزام هیأتهایی از ژاپن به چین برای یادگیری تأثیر معماری چین باز هم شدیدتر شد. برای مثال تا این زمان در معماری این کشور، ستونهای چوبی با قرار دادن در خاک عمود میشدند، اما متأثر از معماری چین سنت قرار دادن ستونها روی پایهای از سنگ متداول شد.
دوره هیان دوره ژاپنی کردن چیزهایی بود که از چین گرفته بودند و این ژاپنی کردن شامل معماری هم شد. برای مثال در این دوره با باریکتر کردن ستونها سقفها را با شیب بیشتر میساختند که این متفاوت از سبک چینی بود. به سبک جدید وافو (和風/Wafū) یا سبک ژاپنی اطلاق شد. این ژاپنی کردن در برخی از ویژگیهای معابد بودایی این دوره نمود یافته است. همچنین در این دوره و در رابطه با خانههای مسکونی ما سبک شیندِن زوکوری (寝殿造/Shinden zukuri) را داریم که امروزه دیگر وجود ندارد. این سبک معماری در خانههای اشراف استفاده میشد. در این نوع سبک، اتاق خواب در مرکز بنا و سایر اتاقها در سه سوی شرق، غرب و شمال قرار میگرفتند. این نوع بنا درابتدا به خصوص در مورد اتاقهای شرقی و غربی دارای تقارن بود، اما در اواخر هیان این تقارن را به هم زدند.
در دوره کاماکورا ما بار دیگر شاهد تأثیرگذاری معماری چین بر ژاپن هستیم. در این دوره ما با دو سبک روبروییم که متأثر از معماری چین هستند. نخست سبک دایبوتسو (大仏様/Daibutsu yō) یا بودای بزرگ است و دیگری سبک ذِنشو (禅宗様/Zenshū yō) یا آیین ذِن. بعد از قطع ارتباط با چین در دوران هیان، از اواخر این دوره و نیز در دوره کاماکورا ما مجددا شاهد رابطه فعال با چین دوره دودمان سونگ هستیم. در همین دوره هم هست که سبک معماری سونگ به ژاپن وارد شد. این سبک در بازسازی معبد تودایجی که دچار آتش سوزی شده بود، مورد استفاده قرار گرفت. از آنجا که تندیس بودای بزرگ یا دایبوتسو هم در همین معبد قرار دارد، به سبک جدید عنوان دایبوتسو را دادند. ویژگی بارز این سبک استفاده از سقف، ستون و چوبهای رنگ شده بود.
همچنین سبک معماری ذِنشو همراه با آیین بودایی ذن به ژاپن وارد شد و تأثیراتی بر معماری گذاشت که این تأثیرات را در چهارچوب سبک ذنشو بیان میکنند. از آنجا که این سبک و سبک دایبوتسو در یک دوره از چین وارد شدند، برخی ویژگیهای آنها شبیه به هم هست، اما تفاوتهایی هم دارند. برای مثال در سبک ذِنشو چوبهای قسمت بیرونی بنا را رنگ نمیکنند و به همان شکل باقی میگذارند، اما چوبهای قسمت درونی را رنگ میکنند. دیوارها در این سبک، همه از الوار چوبی است و از گل به هیچ وجه استفاده نمیشود. به علاوه لبههای سقفها هم در این سبک دارای برگشتگی در لبه است. نمونه این سبک را میتوان در تالار قرار دادن استخوان بودا در معبد اِنگاکوجی (円覚寺/Engakuji) مشاهده کرد.[۴]
یکی دیگر از سبکهای دوره کاماکورا که در دوره موروماچی بدل به جریان اصلی معماری شد، سبک سِچّو (折衷様/Sechchū yō) است. این سبک در واقع سبک معماری ژاپنی یا وافو است که قسمتهایی از دو سبک چینی دایبوتسو و ذِنشو را جذب کرده است.[۴] همچنین در این دوره در زمینه ساخت خانههای مسکونی سبک شوئینزوکوری (書院造/Shoin zukuri) رواج پیدا کرد. در این سبک بر خلاف سبک شیندِن زوکوری که در آن اتاق خواب مرکزیت داشت، شوئین یا اتاق مطالعه محوریت دارد. این سبک نخست در ساخت خانه جنگجویان رواج پیدا کرد و بر ساخت خانههای ژاپنی در زمانهای بعد تأثیر زیادی گذاشت. شوئین که دارای تزئیناتی مانند توکونوما (床の間/Toko no ma) بود، به تدریج به اتاق پذیرایی در خانههای ژاپنی بدل شد. توکونوما فضایی در اتاق پذیرایی به شکل کمی بر آمده از کف و فرو رفته در دیوار و تقریبا تاقچه مانند است که با دیوار آویز نقاشی یا خوشنویسی و گلدان آراسته به سبک ایکهبانا تزئین میشود. نمونه بارز سبک معماری شوئینزوکوری را میتوان در معبد نقرهای یا گینکاکوجی مشاهده کرد.[۵]
دوره آزوچی مومویاما، دوره توسعه ساخت قلعه و دژشهر بود. نماد این قلعه سازی هم ساخت برجک دفاعی یا تنشو (天守/Tenshu) یا در واقع اضافه شدن آن به قلعههای دفاعی بود. بارزترین این قلعهها هم قلعه هیمهجی در استان هیوگو است که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. همچنین در این دوره ما سبکی به نام سوکییازوکوری (数寄屋造り/Sukiya zukuri) را در ساخت خانههای ژاپنی داریم که در واقع استفاده از سبک ساخت سوکییا یا اتاق چای در ساخت خانههای مسکونی است. نخستین اتاق چای توسط ریکیو استاد چای بزرگ این دوران ساخته شد.[۶] اتاق چای کوچک و بسیار ساده است و این سادگی حاصل تقلید از صومعههای آیین ذن است.[۷] بنابراین اتاق چای در پیوند نزدیک با ذن است. بعدتر برخی از روشهای ساخت اتاق چای در ساخت خانهها هم مورد استفاده قرار گرفت و بدین شکل ذن بر ساخت خانههای ژاپنی هم تأثیرگذار شد.
چنانکه قبلا اشاره کردیم، دوره ادو دوره مردمی شدن هنر بود. این مسأله در مورد معماری هم صادق است. بنابراین پدیده بارز معماری در این دوره، گرایش به عامیانه و مردمی شدن در ساخت سازهها است. سبک سوکییازوکوری که پیشتر به آن اشاره شد، در این دوره رونق گرفت، چرا که کاربرد آن در زندگی مردم عادی هم بیشتر شد. همچنین در این دوره ما شاهد ساخت سازههایی چون تماشاخانه و عشرتکده برای وقت گذرانی و تفریح هستیم.[۸]
نیز نگاه کنید به
کتابشناسی
- ↑ Nishi, K. Hozumi, k (1996)(first paperback ed). What is Japanese Architecture?. Translated, adapted, and introduction by H Mack Horton. Kodansha International.
- ↑ Young, M. Young, D (2007). The Art of Japanese Architecture. Tuttle Publishing. P12.
- ↑ Yamakawa, shōsetsu Nihonshi zuroku Henshuūiinkai (2010). Yamakawa shōsetsu Nihonshi Zuroku. Dai yonhan. Yamakawa shuppansha. P35.
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ Yamakawa, shōsetsu Nihonshi zuroku Henshuūiinkai (2010). Yamakawa shōsetsu Nihonshi Zuroku. Dai yonhan. Yamakawa shuppansha. P109.
- ↑ Yamakawa, shōsetsu Nihonshi zuroku Henshuūiinkai (2010). Yamakawa shōsetsu Nihonshi Zuroku. Dai yonhan. Yamakawa shuppansha. P129.
- ↑ اُكاكورا، كاكوزو (1396). كتاب چای. ترجمه از ژاپنی قدرتاله ذاكری، انتشارات پرنده. ص68.
- ↑ اُكاكورا، كاكوزو (1396). كتاب چای. ترجمه از ژاپنی قدرتاله ذاكری، انتشارات پرنده. ص71.
- ↑ ذاکری، قدرت اله (1402). «هنر ژاپن». در پالیزدار، فرهاد، ذاکری، قدرت اله. جامعه و فرهنگ ژاپن، تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص.242- 281.