نظام فرهنگی اردن
مدیریت فرهنگی كشور در سال 1966 برعهده وزارت فرهنگ و جوانان گذاشته شد؛ شكل گیری این وزارت خانه مرهون به هم پیوستن بخش فرهنگ و هنر، مدیریت كتابخانه‌ها و آرشیوهای ملی و سازمان رفاه جوانان بود. هر یک از بخش‌های ادغام شده مدیریت بخشی از امور فرهنگی را برعهده دارند.
بخش فرهنگ و هنر؛ به منظور پیگیری تمام جوانب امور فرهنگی و هنری در اردن و همچنین حمایت از فعالیت‌های نویسندگان و هنرمندان پایه گذاری شده است. در این بخش به انتشار كتاب‌های نوشته یا ترجمه شده توسط نویسندگان اردنی پرداخته می‌شود. قبل از الحاق این بخش به وزارت فرهنگ و هنر، 28 عنوان كتاب كه 7/5 درصد كل مطالب منتشر شده در تمام زمینه‌هاست در این بخش در طی 10 سال منتشر شدند.
اساسنامه مدیریت كتابخانه‌ها و آرشیوهای ملی به منظور تأسیس و اداره كتابخانه‌ها و آرشیوهای ملی و الحاق آن به وزارت فرهنگ و جوانان در سال 1977 شكل گرفت. طبق این اساسنامه كار ادبی هر نوع نوشته (كتاب‌ها، روزنامه‌ها و ...) را شامل می‌شود. از مسئولیت‌های این بخش می‌توان به تأسیس و ارتقاء كتابخانه ملی و تأسیس بخش اسناد و مدارك و آرشیو اشاره كرد.
سازمان رفاه جوانان: از 16 اكتبر 1966 فعالیت دارد. هدف این سازمان كه به طور مستقیم به جوانان می پردازد، فراهم كردن فضای مناسب برای شكوفایی استعدادها، شایستگی‌ها و مهارت‌های آن‌ها و همچنین توانمند سازی آن‌ها به منظور بهره‌وری از زمان خود با فعالیت در اجتماع و پیشرفت‌های اقتصادی و فرهنگی است. این سازمان تا كنون 25 مركز در سرتاسر اردن تاسیس كرده است كه در هر یک فعالیت‌های متنوعی انجام می‌شود.
وزارت فرهنگ اردن به عنوان یک وزارتخانه مستقل از سال 1988 میلادی به عنوان وزارت فرهنگ و میراث ملی آغاز به كار كرد. پیش از تشكیل وزارت فرهنگ مستقل، این وزارتخانه با وزارت اطلاع رسانی، گردشگری و جوانان ادغام شده بود. (1)
وظایف وزارت فرهنگ به این شرح تعریف شد:
1. معرفی تمدن عربی اسلامی اردن، انتشار و اشاعه نقش اردن در تكمیل تمدن و فراهم آوری فرصت برای ادغام با تمدن‌های بشری دیگر.
2. معرفی جنبش فرهنگی اردن از طریق نشر و ترجمه كتاب، برگزاری همایش‌ها، كنفرانس‌ها، جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های مرتبط با این دو
3. تقویت ابداع فرهنگی و حمایت از طرح‌های مردمی برای پیشرفت فرهنگ عامه
4. تحكیم مفهوم دموكراسی همچون پای بندی به حقوق بشر، آزادی بیان شهروندان و ابراز آزادانه اندیشه همان گونه كه در قانون اساسی آمده است.
5. توجه و اهتمام به زبان فصیح عربی و به كارگیری آن در زمینه‌های مختلف
6. نهادینه سازی فرهنگ ملی از طریق بازگشت به میراث اردن در زمینه‌های ادبیات، هنر و علوم و انتشار آن در وسعتی گسترده
7. گرامیداشت ادبا، هنرمندان و نویسندگان از طریق حمایت مادی و معنوی از آن‌ها و تشویق افراد تازه كار در این زمینه‌ها
8. ایجاد مراكز و موزه‌های فرهنگی، هنری و مردمی
9. حمایت از حركت تالیف، ترجمه، نشر و توزیع كتاب
10. حمایت از كتابخانه‌های عمومی، جمع آوری، نگهداری، رده بندی و فهرست بندی اسناد ملی
11. حمایت همه جانبه از فعالیت‌های فرهنگی و هنری اتحادیه‌ها، انجمن‌ها و سندیکاهای مختلف.
اولین قانون فرهنگی از سوی وزارت فرهنگ اردن در تاریخ 1988/11/26 م به نام نظام نشر فرهنگ و میراث فرهنگ ملی به همراه جوایز تشویقی برای روی آوردن به این قانون تصویب شد. (2)
سازمان‌ها و ادارت زیرمجموعه وزارت فرهنگ شامل مدیریت فرهنگ و هنر، مدیریت کتابخانه‌ها و اسناد ملی و مؤسسه امور جوانان می‌باشد. مدیریت فرهنگ و هنر خود شامل اداره فرهنگی، مؤسسه موسیقی، اداره فیلم، اداره هنرهای مردمی، اداره فولکور، و اداره هنرهای تجسمی است.
نهادها و سازمان‌های فرهنگی دولتی و غیر دولتی
به طور کلی مؤسسات فرهنگی اردن در انواع ذیل خلاصه می‌شوند:
1.مؤسسات فرهنگی رسمی
2.مؤسسات فرهنگی غیررسمی
3.مؤسسات فکری (3)
مؤسسات فرهنگی رسمی
وزارت فرهنگ
چنان که آمد اولین بار در سال 1988 به منظور شناساندن تمدن عربی اسلامی، احیاء میراث قومی در علوم و فنون و آداب، توجه به هنرمندان و نویسندگان و ادیبان و تشویق آنان، ایجاد مراکز فرهنگی و هنری و نظارت بر آن‌ها، حمایت از حرکت نشر و تالیف، ایجاد موزه‌های تاریخی و مردمی و باستان شناسی، ایجاد کتابخانه و نظارت بر آنان و... تأسیس شد.(4)
این وزارت خانه تلاش زیادی در جهت نشر کتاب و مجلات و اجرای نمایش‌ها، ایجاد کتابخانه‌های تخصصی، حمایت از نویسندگان و ادیبان، شرکت در سمینارها و همایش‌های مختلف، توجه به میراث فرهنگی، حمایت از انجمن‌ها و مؤسسات فرهنگی و مراکز و اتحادیه‌ها به عمل آورده است.(5)
• وزارت آموزش و پرورش:
کشور اردن در ابتدای تأسیس امارت شرقی (1921)، شاهد جنبش بزرگی در زمینه آموزش بود و برنامه‌های بسیاری در زمینه آموزش، تأسیس مدارس ابتدایی و دبیرستان اجرا کرد ولی وزارت آموزش و پرورش این کشور، در سال 1940 تأسیس شد. (6)
این وزارت خانه در مناسبت‌های مختلف ملی و دینی در راه اندازی برنامه‌های فرهنگی و تفریحی شرکت و جشنواره‌ها و جشن‌های جمعی برپا می‌کند. مدارس در این برنامه مشارکت فعالی دارند. در زمان اتمام تحصیلات دانشجویان نیز جشن فارغ التحصیلی برپا می‌کند.(7) برای توضیحات بیشتر به فصل مربوطه مراجعه شود.
• وزارت آموزش عالی:
قانون آموزش عالی اردن در سال 1985 به تصویب رسید. این وزارت خانه کلیه اختیارات مربوط به دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی را در اختیار دارد. (8)
اهداف این وزارتخانه عبارت است از ساختن هموطنان مومن، دارای روحیه مسئولیت پذیری، دنبال کننده مسائل انسانی و ارزش‌ها و توسعه آن‌ها، عالم به علوم و مهارت‌ها و معارف و نیز تربیت افراد متخصص، ایجاد مشارکت و همکاری بین مؤسسات آموزش عالی و سایر مؤسسات و... .(9)
این وزارتخانه سعی در گسترش به كارگیری زبان عربی، تألیف و ترجمه بر اساس آن، یادگیری حداقل یک زبان خارجی برای آگاهی از دستاوردهای سایر کشورها، امضای توافقنامه‌های مختلف در زمینه آموزش عالی، تبادل معلومات به ویژه با کشورهای عربی و سایر کشورها، شركت در همایش‌های ملی و بین المللی مربوط به آموزش عالی، ارسال نمایندگان، پذیرش نمایندگان خارجی، و آماده سازی و اجرای پروژه‌های مرتبط دارد.(10)
• وزارت گردشگری و آثار باستانی:
اداره گردشگری در سال 1953 با هدف توسعه اماکن سیاحتی و تنظیم فعالیت‌های گردشگری تأسیس شد. در ابتدای تأسیس، بخشی از وزارت اقتصاد و صنعت و تجارت به شمار می‌رفت که در سال 1960 به صورت یک اداره مستقل شروع به فعالیت نمود و در سال 1967 به وزارتخانه تبدیل شد. در ابتدا، اداره باستان شناسی نیز بخشی از آن بود، اما به تدریج جدا شد. (11)
گردشگری نقش مهمی را در توسعه اقتصادی از طریق سهم بالای آن در درآمد ملی اردن ایفا می‌کند. در سال 1990 میزان این درآمد به حدود 7/116 میلیون دینار رسید. این وزارتخانه، اماکن تفریحی و گردشگری بسیاری را در مناطق مختلف اردن به ویژه در عجلون و جبل نیبو ایجاد کرده است؛ از جمله مدرسه میناکاری که با هزینه 300 هزار دینار تأسیس شده است و منزل ملک عبدالله در شهر معان که با نوسازی، به یک موزه تاریخی برای علاقه‌مندان تبدیل شده است.(12)
• اداره آثار باستانی: قانون تأسیس اداره باستان شناسی در جهت حفظ آثار باستانی، در سال 1923 صادر شد و در سال 1925 با حفظ و نگهداری این آثار در جرش و در قلعه اسلامی در کرک آغاز شد.
در سال 1936 «لانکستر‌هاردنگ» به سمت مفتش آثار باستانی بخش شرقی اردن منصوب گشت و در سال 1948 مسئولیت منطقه وسیعی از فلسطین نیز به وی واگذار شد. وی توانست بخش زیادی از آثار باستانی بخش شرقی اردن را کشف کند و به ضبط و تصویر برساند. در سال 1951 موزه ای در قلعه برای نشان دادن آثار عصر سنگ تا عصر اسلامی افتتاح شد. (13)
• وزارت تبلیغات و رسانه‌های اردن در سال 1964 تأسیس شد. در ابتدا، نام آن وزارت فرهنگ و تبلیغات بود برطبق قانون سال 1978 سازمان‌های تلویزیون، رادیو، اداره چاپ و نشر، خبرگزاری اردن تحت نظارت آن فعالیت می‌کردند.
اهداف این وزارت خانه عبارت است از:
- برنامه ریزی و آگاه سازی فکری در کشور و ترسیم سیاست‌های عمومی‌ادارات و مؤسسات رسمی‌تبلیغاتی و نظارت بر آن‌ها
- تنظیم فعالیت‌های تبلیغاتی و فکری مؤسسات تحت نظارت خود بر اساس ایمان به خداوند و حقیقت گویی و تأکید بر ارزش‌های اخلاقی
-ایجاد حس وطن دوستی و افتخار به آن و تأکید بر ارزش‌هایی چون عدالت و مساوات و.... (14)
اداره چاپ و نشر: قانون چاپ و نشر در سال 1993 صادر شد، و ماده 3 آن تأکید دارد که کلیه مطبوعات اردنی دارای آزادی هستند.(15) اداره چاپ و نشر، قدیمی‌ترین اداره وزارت تبلیغات و رسانه‌ها محسوب می‌شود. این اداره، در سال 1946 در زمان استقلال کشور اردن تأسیس شد.(16) وظایف این اداره عبارت‌اند از: حفظ و نگهداری و مرمت آثار باستانی با روش‌های علمی و هنری، جلوگیری از نابودی آن‌ها، ثبت آن‌ها، نشر فرهنگ آثار باستانی، تأسیس مؤسسات و موزه‌ها در شهرهای مختلف و شناساندن اهمیت این آثار. (17)
• وزارت جوانان کار خود را از سال 1966 آغاز نمود و هدف آن توجه به جوانان و امور آن‌ها، ایجاد روح مسئولیت و ساختن جوانان مؤمن و نیرومند بود. (18) وزارت جوانان تاکنون سلسله برنامه‌های فرهنگی، کنفرانس‌ها و نمایش‌های زیادی برای جوانان برگزار کرده و کتاب‌ها و مجلات بسیاری زیادی به چاپ رسانده و برنامه‌های متنوعی برای جوانان اردنی که در 22 کشور خارجی تحصیل می‌کنند فراهم دیده است. (19)
• وزارت اوقاف و امور و مقدسات اسلامی: از زمان تأسیس امارت شرقی اردن، توجه و اهتمام زیادی به اوقاف اسلامی معطوف شد. در این راستا قانون تأسیس وزارت اوقاف اسلامی در سال 1280 هجری قمری صادر شد.
اهداف این وزارتخانه عبارت‌اند از:
- محافظت از مساجد و اموال اوقاف و حفظ و ترمیم آن‌ها
- توجه به توسعه مساجد برای ادای رسالت اسلامی آن
- پرورش روحیه فداکاری و جهاد و ایثار در میان مردم
- پرورش اخلاق اسلامی
حمایت از فعالیت‌های اسلامی، آموزش دینی، ایجاد مؤسسات، مراکز دینی، مدارس حفظ قرآن، محافظت از میراث اسلامی و نشر فرهنگ اسلامی. (20)
این وزارت خانه فعالیت‌ها و اهداف خود را از طرق زیر پیگیری می‌کند:
- تهیه کادر مجرب متشکل از خطیبان، مدرسین و معلمین و واعظان
- ایجاد مراکز مرتبط در جامعه
- دارالقرآن‌ها و دبیرستان‌های تخصصی و مراکز فرهنگی اسلامی
- شناساندن تمدن اسلامی
- تقویت زبان عربی و... (21)
این وزارتخانه در هر مسجد یک کتابخانه مخصوص فرهنگ اسلامی و دارالقرآن دایر و مجله مخصوص «هدی الاسلام» را در جهت اهداف خود منتشر کرده است. (22) و دارای دو چاپخانه در شهرهای قدس و عمان است، که در آن‌ها قرآن، مجله، تقویم سالانه، آموزش‌های حج و کتابهای مدرسه به چاپ می‌رسد. (23)
حفظ و مراقبت و ترمیم «مسجد الاقصی» و قبه «الصخرة المشرفــة» بر عهده وزارت اوقاف اردن است که برای ترمیم این قبه حدود ده‌میلیون‌دینار هزینه شده است.(24)
مؤسسات فرهنگی غیر رسمی
مؤسسات فرهنگی غیر رسمی عمدتاً انجمن‌های فرهنگی فعال در اردن می‌باشند که از زمان برپایی دولت پادشاهی اردن آغاز به کار کرده‌اند که بیشتر آن‌ها در شهرهای بزرگ قرار دارند؛ مهمترین این انجمن‌ها، انجمن امیرعبدالله است که گروهی از ادیبان و شاعران سوریه، عراق، لبنان و اردن در آن فعالیت می‌کنند. (25)
از دیگر انجمن‌های فرهنگی اردن می‌توان بدین شرح نام برد؛ انجمن «هومنتمن» در عمان تأسیس در سال 1946، انجمن «الشباب الریاضی» در سال 1946، انجمن «الاهلی» در سال 1944، انجمن «الجزیرة» در سال 1947، انجمن «الجیل الجدید» در سال 1950، انجمن «خریجی الجامعــة الامیرکیــة»، انجمن «الاسرة البیضاء»، انجمن «الشابات المسیحیات»؛ بیشتر این انجمن‌ها در دو شهر سلط و اربد مستقرند. (26)
علاوه بر این انجمن‌ها مؤسسات فرهنگی غیررسمی دیگری نیز در اردن وجود دارد كه اهم آن‌ها عبارت‌اند از:
• گروه کتابخانه‌های اردن كه در سال 1965 تأسیس شد. اهداف آن شامل تأسیس کتابخانه‌های مختلف و مراکز ثبت و آرشیو، توسعه خدمات و امکانات کتابخانه‌ها و بهبود فضاهای کتابخانه‌ها و... است.
• انجمن نویسندگان اردنی که مؤسسه ای فرهنگی و مردمی به شمار می‌رود و دارای نظام مستقل ویژه‌ای است. این مؤسسه برای اولین بار به عنوان انجمنی عادی، در سال 1966 میلادی در عمان پایتخت اردن به ثبت رسید و از آن زمان تا كنون دوبار در سالهای 1971م و 1974م قانون این مؤسسه تعدیل و اصلاح شده است. اولین نشست این انجمن به صورت رسمی در سال 1974م در باشگاه فارغ التحصیلان دانشگاه اردن برگزار شد كه در آن نماینده ای از سوی وزارت كشور حضور داشت و با یک دقیقه سكوت به احترام محمود سیف الدین الایرانی یکی از اعضای كمیته مؤسسان این انجمن همراه شد.
از اعضای كمیته موسسان انجمن نویسندگان اردنی می‌توان افراد سرشناسی همچون دكتر محمود السمرة، دكتر عبدالرحمن یاغی، دكتر‌هانی العمد، دكتر فواز طوقان، روكس العزیزی، سالم النحاس و مرحوم محمود سیف الدین الایرانی را نام برد. این انجمن با هدف توسعه حرکت فکری و ادبی در اردن، شناساندن ادیبان و نویسندگان مناطق اشغالی و دفاع از حقوق آنان، تشویق طرح‌ها و تحقیقات در زمینه‌های ادبیاتی و فکری، صدور و چاپ مطبوعات ادبی، تحکیم روابط بین ادیبان و... به وجود آمد.(27) از مواد اساسنامه انجمن نویسندگان اردنی می‌توان به گزینه‌های زیر اشاره كرد:
1. فعال سازی حركت فكری و ادبی اردن از طریق گسترش آن و تلاش برای افزایش تعداد خوانندگان اردنی و ایجاد ساختاری فرهنگی و فكری در نزد مردم این كشور
2. فراهم آوری شرایط مناسب برای رشد و تحول مبدعانه نویسندگان عربی در زمینه‌های آفرینش و بیان اندیشه در فضای آزاد همگانی
3. الهام‌گیری از جوانب انسانی و ملی موجود در میراث ملی و ادبی مردم اردن و قرار دادن آن در جریان ادبیات جهانی
4. صدور مطبوعات و نشریات ادبی كه تریبونی برای نویسنده اردنی و انتشار آثارش به شمار می‌رود.
5. تلاش برای تأمین سطح زندگی مناسب برای نویسندگان اردنی، تا بتوانند در شرایط ثبات مادی و معنوی آثار درخشانی را خلق و ماندگار کنند.
تعداد اعضای انجمن نویسندگان اردنی را بیش از هزار تن می‌توان برشمرد كه در كمیسیون‌های شعر، داستان و رمان، نقد ادبی، درام، ادبیات كودكان، میراث ملی و كتابخانه مشغول به كار هستند.
دهه هشتاد شاهد تحولات بزرگی در زمینه مؤسسات فرهنگی بود و انجمن‌ها و مؤسسات زیادی در زمینه‌های فرهنگی پدید آمدند. یکی از مهمترین این موسسات فرهنگی موسسه عبدالحمید شومان می‌باشد.
• مؤسسه عبدالحمید شومان: مؤسسه فرهنگی عبدالحمید شومان در سال 1980 میلادی با تصمیم هیئت عمومی بانک عربی و در سالروز عبدالحمید شومان مؤسس این بانک در عمان پایتخت اردن آغاز به كار كرد. از آغاز به كار این مؤسسه فرهنگی، اعضای آن اهدافش را این گونه برشمردند:
1. شركت مستقیم و غیرمستقیم در پژوهش‌های علمی عربی و فعال سازی آن از طریق مؤسسات، كمیسیون‌ها و افراد كه به افزایش معرفت و علم آموزی جهان عرب بینجامد. اهتمام مؤسسه عبدالحمید شومان بیشتر متوجه پژوهش‌ها و مطالعات در علوم تجربی، تطبیقی و تكنولوژی و همچنین علوم انسانی است.
2. سهیم شدن در ساخت نسلی از دانشمندان، كارشناسان و متخصصان عرب كه به زمینه‌های علوم تجربی، تطبیقی و تكنولوژی می‌پردازند و استفاده جهان عرب از دستاوردهای این افراد كه در شرایط كنونی علوم آزمایشگاهی و فناوری در آن اهمیت ویژه‌ای در جهان به دست آورده است.
مؤسسه عبدالحمید شومان تاكنون اقداماتی همچون تشویق به ایجاد جنبشی فرهنگی و علمی با مشاركت آحاد مردم اردن را انجام داده و تسهیلاتی را برای كسب مهارت‌های شغلی از طرق علمی و فرهنگی با حضور كارشناسان و به كارگیری دستگاه‌های جدید به مردم این كشور ارائه نموده است. این مؤسسه همچنین از آغاز به كار خود با میزبانی از مشاهیر ادبی جهان عرب در اردن همچون محمود درویش، عبدالوهاب البیاتی، بلند الحیدری، توفیق فیاض و سمیر فرید همكاری‌های مستمری با نخبگان زنده جهان عرب داشته است. (28)
• مؤسسه آل البیت: این مؤسسه خود را به عنوان یک هیئت علمی اسلامی و جهانی، مستقل، غیر دولتی معرفی كرده است. مؤسسه آل البیت در سال 1980 میلادی به دستور ملك حسین پادشاه اردن با ریاست ناصرالدین الاسد ایجاد شد. پیش از تشكیل در تاریخ 2/2/1981 میلادی 23 تن از دانشمندان جهان اسلام اساسنامه این مؤسسه را تنظیم و تصویب كردند.
از اهداف مؤسسه آل البیت می‌توان به معرفی شریعت اسلام و نقاط درخشان آن، پاكسازی فرهنگ اسلامی و ترویج مفاهیم دقیق از اسلام و میراث برجای مانده از آن اشاره کرد. همچنین ارائه جهان بینی اسلام در شرایط كنونی، همكاری بیشتر علمای اسلام و تبادل نظر در نشست‌های سالیانه از دیگر اهداف این مؤسسه است.
از دیگر نهادها و سازمان‌های فرهنگی اردن كه تأثیر گذاری قابل ملاحظه ای در تاریخ معاصر این كشور داشته‌اند مجمع زبان عربی اردن، مجمع فكر عربی، مؤسسه نور الحسین، جمعیت كتابخانه‌های اردن و چند مؤسسه كوچک هستند.
• مجمع زبان عربی اردن در سال 1976 تأسیس شد و اهداف آن عبارت‌اند از: ایجاد معاجم و فرهنگ لغت‌ها، ایجاد فرهنگ لغت و معاجم، احیاء میراث عربی و اسلامی در زبان و آداب و هنر و سایر علوم، تولید اصطلاحات علوم و آداب و هنر (29)
• انجمن فرهنگی اربد در سال 1982 در شهر اربد تأسیس شد. اهداف آن عبارت‌اند از: تشویق فعالیت‌های فکری و فرهنگی و ادبی، حمایت از نویسندگان و پژوهشگران و فعالیت در جوی مملو از آزادی، وطن دوستی و روحیه جهاد و دفاع است. (30)
• مؤسسه نورالحسین در سال 1945 با هیئت امنای پانزده نفری به ریاست ملکه نورالحسین تشکیل شده است. اهداف آن شامل مشارکت در ساخت جامعه ای آباد و بزرگ، تحقق اهداف جامعه، بیداری کشور اردن در جنبه‌های مختلف است. (31)
• اتحادیه نویسندگان و ادبای اردن در سال 1985 با هدف توسعه حرکت فرهنگی تلاش‌های اعضا و هماهنگی بین آن‌ها، توجه به نویسندگان جوان، توجه به فرهنگ عربی و مشارکت در فعالیت‌های فرهنگی و فکری تأسیس شد.
در دهه نود نیز انجمن‌های زیادی در شهرهای عمان، جرش، اربد، عقبه، عجلون، زرقاء، طفیله و مادبا و... با هدف احیای میراث و هنر و ادامه فعالیت‌های فرهنگی و هنری و اجتماعی و اجرای طرح‌های فرهنگی و تشکیل گروه‌های فرهنگی به وجود آمدند. (32)
تحولات دموکراتیک در اردن به دنبال فضای نسبتاً آزاد فکری به نویسندگان و فرهنگیان فرصت داد تا مؤسسات فکری و فلسفی دیگری پدید آورند؛ از جمله جمعیــة الاردنیــة للدراسات المستقبلیــة که در سال 1991 در عمان به‌وجود آمد و منحل شد. انجمن الفکر الدیمقراطی در سال 1991 عمان، انجمن‌های السلام الاردنی و مناهضــة الصهیونیــة والنصریــة در سال 1992، الجمعیــة الفلسفیــة الاردنیــة در سال 1993 عمان، انجمن الفکر الاشتراکی در سال 1993 عمان و الوطنیــة للحریــة و النهج الدیمقراطی که در سال 1993 در عمان به‌وجود آمدند.
در سال 1995 انجمن الجمعیــة الاردنیــة الدیمقراطیــة در عمان و انجمن رابطــة السلام الاردنیــة در اربد به وجود آمدند.(33)
سیاست گذاری و سیاست گذاران فرهنگی
ابتدا به خلاصه‌ای از شکل‌گیری و توسعه امور فرهنگی در اردن می‌پردازیم؛ از زمان تغییر چارچوب جمعیتی اردن در اثر مهاجرت و کوچ اجباری فلسطینیان در سال 1948، نیازهای جدیدی چون توسعه شهرها، افزایش تعداد مدارس، توسعه آموزش، افزایش درآمدها پدید آمد؛ از جمله آن‌ها نیاز به قوانین فرهنگی بود. (34) در همین سال‌ها مجلات جدیدی از جمله «الافق الجدید» و «صوت الاجیال» منتشر شدند.
در طی سالهای 1967-1936 برنامه‌های پنجگانه توسعه اقتصادی و اجتماعی اجرایی شد که تا سال 1970 تمدید شد. به دنیال آن میانگین سالانه توسعه درآمد 9درصد، میانگین رشد جمعیتی 3درصد و میانگین رشد تعداد دانش آموزان 8.2 درصد افزایش یافت. در آن زمان اداره فرهنگ و هنر و انجمن کتابخانه‌های اردن تأسیس شد و حرکت فرهنگی فعالیت خود را در بستر گالری‌های هنری و نمایش‌ها آغاز نمود.
دولت اردن پس از فاجعه 1967 بودجه نظامی‌خود را افزایش داد و رشد اقتصادی کاهش یافت، زیرا بسیاری از پروژه‌های توسعه ای متوقف شد. در همین سال‌ها جامعه اردن بیش از پیش به فعالیت‌های فرهنگی پرداخت و تعداد چاپخانه‌ها و مراکز چاپ و نشر افزایش قابل توجهی یافت. (35)
در اواسط دهه هفتاد وضعیت اقتصادی رو به بهبود نهاد. مجله الفنون العامــة در سال 1974 منتشر شد و وزارت فرهنگ و هنر به طرق مختلفی از جمله برپایی نمایشگاه‌های صنایع دستی و پخش ترانه‌ها و موسیقی‌های سنتی از رادیو و تلویزیون توجه زیادی به میراث عامه نشان داد. (36) در همان زمان توافق نامه‌های همکاری فرهنگی بین اردن و کشورهای عربی و برخی کشورهای بیگانه به امضا رسید. در طی همین دهه‌ها اهداف برنامه پنج ساله (1976-1980) بر نقش زنان در تولید و توسعه اجتماعی تأکید می‌کرد و تولیدات تلویزیونی نیز به آن می‌پرداختند. دانشگاه اردن، دانشکده هنرهای زیبا را تأسیس کرد و موزه ملی اردن افتتاح شد.
مهم ترین نقطه تحول در دهه هشتاد و اوایل نود حرکت استراتژیک حکومت به دموکراسی واعادة فعالیت پارلمان و انتخابات مجلس بود. (37) همچنین اساس نامه‌ای كه برای تحکیم بنیان‌های کاری و تعیین محدوده‌های آن تدوین گردید. این اساسنامه به مسائل اجتماعی با تمرکز بر روی خانواده، بشر، آزادی شخصی و مساوات پرداخت و دستورالعمل‌هایی در زمینه سیاست با توجه به اصول قانون اساسی و تراث مردمی، به عنوان پشتیبان دموکراسی می‌پرداخت. (38) و در زمینه فرهنگ عربی و اسلامی مفاد قابل توجهی داشت و دستورالعمل‌هایی را جهت پیشرفت برنامه‌های فرهنگی ارائه می‌نمود. كه بر موارد زیر تأکید داشتند:
- التزام به زبان عربی، حفظ و توسعه آن، تشویق ترجمه از زبان عربی به سایر زبان‌ها و برعکس
- تشویق مؤسسات دانشگاهی و علمی‌جهت ادامه فعالیت‌های آموزشی، تشویق نشر به زبان عربی در زمینه علوم و فنون مختلف و حمایت از فرهنگ قومی و نشر آن از طریق فعالیت‌های مختلف
همچنین بر حس افتخار به تاریخ عرب و اسلام، حفظ تاریخچه اردن، حفاظت از آثار باستانی اردن و شناسایی آن به همگان تأکید بسیاری داشت و تلاش می‌کرد تا فرهنگ و اطلاعات فرهنگی مردم را به طرق مختلف بالا برد و فرهنگ اصیل و قومی اردن را از خلال کتابخانه‌ها، مراکز آموزشی، نمایش‌ها، موزه‌ها و نمایشگاه‌ها به همگان عرضه کند.
در دهه نود به دلیل آزادی‌هایی که به اهل فرهنگ و روشنفکران در زمینه‌های مختلف داده شد، پیشرفت‌های قابل توجهی حاصل شد. (39) در همین دهه یعنی سال 1988 وزارت فرهنگ استقلال یافت و براساس ماده 4 از قانون مراقبت فرهنگی، وزارت فرهنگ مسئول آماده سازی سیاست فعالیت‌های فرهنگی و تعیین مسیر آن در بخش‌های مختلف گردید تا در راستای مصالح کشور بدان مهم اقدام نمایند. به این ترتیب وزارت فرهنگ در رأس سیاست‌گذاران فرهنگی کشور قرار گرفت.(40)
در این راستا به طور كلی سیاست گذاری فرهنگی وزارت فرهنگ به دو بخش اهداف اصلی فرعی تقسیم می‌شود:
اهداف اصلی شامل تقویت هویت ملی اردن از طریق پروژه‌های فرهنگی و ابداعات هنری، توسعه زیربناهای فرهنگی و بخش هنری از طریق ایجاد توازن بین بخش‌های دولتی و خصوصی و توسعه روابط عمومی‌وزارت فرهنگ می‌باشد.
اهداف فرعی شامل اجرا و مدیریت فعالیت‌های فرهنگی در تمامی‌استان‌ها، ایجاد صندوق‌های حمایت از فرهنگ از طریق بخش‌های دولتی و خصوصی، بازاریابی محصولات فرهنگی اردن در خارج از آن، تشویق سرمایه گذاری در بخش‌های فرهنگی، حمایت از گردشگری فرهنگی از طریق برپایی سالانه جشنواره‌هاست. (41)
در همین دهه جشنواره و باشگاه‌های فرهنگی بسیاری برپا شد. هنر تئاتر شاهد جنبشی قابل توجه بود و هنرمندان به سوی آن گرایش یافتند. گروه‌های نمایشی بسیاری تشکیل گردید که از سوی وزارت فرهنگ حمایت می‌شدند. (42) وزارت فرهنگ اردن جشنواره تئاتر اردن، جشنواره تئاتر جوانان با همکاری مؤسسه هنرمندان و جشنواره تئاتر کودکان را تشکیل داد و نمایش‌های طنز سیاسی پس از کسب اجازه رایج و با اقبال بسیاری روبرو شد. (43)
این استقرار و آرامش طولی نکشید که از بین رفت. با ورود به سال 2000 زمینه‌های فرهنگی با رکود مواجه شد و دیدگاه دولت تغییر کرد، به گونه ای که تلاش برای لغو وزارت فرهنگ و جایگزین کردن سازمانی (شورای عالی ) به جای آن به عمل آمد تا امور فرهنگی را عهده دار شود از این رو مجوز توقف فعالیت وزارت فرهنگ در 25نوامبر سال 2003 به مدت یک سال صادر شد و وزارت فرهنگ بدون وزیر، شورای عالی یا تشکیلات اداریی که بتواند فاجعه ناشی از تعلیق را سامان بخشد رها شد.
در سال 2004 مرکز امور فرهنگی در طی یک نظرسنجی از اهل فرهنگ خواست تا نظر خود را درمورد بازگشت وزارت فرهنگ یا ایجاد شورای عالی بیان کنند؛ 78 درصد از شرکت کنندگان بازگشت وزارت فرهنگ را می‌خواستند و 16.8 درصد مخالف بازگشت آن بودند.(44) از این رو وزارت فرهنگ بار دیگر در سال 2007 احیا شد.(45) در همین سال طی دیدار ملک عبدالله با روشنفکران و فرهنگیان (46)، برخی از مهم ترین چالش‌های سد راه توسعه فرهنگ بدین شرح بیان شد: ناتوانی در توسعه فرهنگ درداخل و خارج از اردن، عدم حمایت مالی از ابداعات فرهنگی، سختی شرایط زندگی هنرمندان، مبدعان و اهالی فرهنگ، ضعف زیربناهای فرهنگی در اغلب استان‌های اردن و تجمع فعالیت‌های فرهنگی درپایتخت و ارتباط و هماهنگی ضعیف بین مراکز ذی ربط در مسائل فرهنگی.(47)
در این ملاقات همچنین اولویت‌های فرهنگی و مهم ترین نیازهای اهالی فرهنگ شامل برپایی صندوقی برای حمایت از حرکت فرهنگی و اختصاص 10میلیون دلار جهت حمایت مادی از حرکت فرهنگی و نشر و ابداع ، بالابردن سطح خدمات فرهنگی، حفظ آثار باستانی و مراقبت از آن‌ها و... بیان شد.(48)
به دنبال آن دولت بودجه فرهنگی را افزایش داد و صندوق حمایت از فرهنگ تشکیل شد و تلاش‌های بسیاری برای بهبود وضعیت و شرایط فرهنگی به عمل آورد؛ به عنوان مثال انتخاب سالانه شهر فرهنگی اردن و اختصاص میلیون‌ها دینار به شهری که به این عنوان انتخاب می‌شد. (49)
همچنین بودجه حمایت از گروه‌های فرهنگی از 130هزار دینار به 600 هزار دینار افزایش یافت و بودجه صنعت چاپ و نشر و حمایت از کتاب نیز به نسبت سال 2006 حدود 300 درصد افزایش پیدا کرد.(50)
هم اکنون این وزارتخانه سیاست گذاری‌های فرهنگی مشخصی را ارائه می‌دهد که عبارت‌اند از:
• توسعه فرهنگ در تمامی‌استان‌های کشور به عنوان جزئی از شهر فرهنگی که از سال 2007 آغاز به کار کرد.
• حمایت از تولیدات فرهنگی و اعطای تسهیلات و تسهیل دسترسی مردم به محصولات فرهنگی و محافظت از میراث فرهنگی،
• اقامه دموکراسی و مفاهیم حقیقی آن از جمله حقوق بشر و آزادی بیان که در قانون اساسی نیز تأکید شده است.(51)
برخی اولویت‌های وزارت فرهنگ که در اکتبر 2009 توسط وزیر فعلی فرهنگ - صبری ربیحات - بیان شد عبارت‌اند از:
• خلق تولیدات فرهنگی فاخر،
• تقویت ارتباط مردم با موزه‌ها که به دست فراموشی سپرده شده بود.
• توسعه گفتگوهای فرهنگی(52)
• توسعه حرکت فرهنگی اردن از طریق صنعت نشر و ترجمه، همایش، جشنواره، سمینار و نمایشگاه‌ها
• تحکیم آزادی‌های ابداعات فرهنگی (53)
• جمع آوری اسناد ملی و حفظ آن‌ها،
• برپایی مراکز فرهنگی، هنری، مردمی، نمایش‌ها و موزه‌ها در نقاط مختلف کشور
• تجهیز کتابخانه‌های عمومی‌و کتابخانه‌های مدارس (54)
استراتژی برجسته فرهنگی در اردن بر همکاری و مشارکت با وزارت آموزش، آموزش عالی، وزارت گردشگری، وزارت امور شهرداری‌ها، شورای عالی جوانان و سایر فعالان در عرصه‌های فرهنگی استوار است. (55) کم وکیف مشارکت فرهنگی فعالان فرهنگی به شرحی است که درادامه می‌آید.
1. وزارت آموزش و پرورش در زمینه‌های استفاده از زبان عربی در ارتباط با دیگران، توجه به عناصر میراث فرهنگی، تشویق فعالیت‌های فرهنگی و علمی، صدور مطبوعات علمی و مختلف، احیای ارزش‌های پسندیده انسانی با وزارت فرهنگ مشارکت دارد. (56)
2. وزارت آموزش عالی و تحقیقات علمی در زمینه‌های استفاده از زبان عربی به عنوان زبان علمی مراکز آموزشی، تحکیم همکاری‌های علمی و فرهنگی و فناوری در زمینه آموزش عالی و تحقیقات علمی با وزارت فرهنگ مشارکت می‌کند.(57)
3. وزارت رسانه‌ها در زمینه نظارت بر اداره مطبوعات و نشر، روزنامه‌های اردن، مؤسسه رادیو و تلویزیون و خبرگزاری اردن (پترا) مشارکت دارد.
این وزارتخانه در سال 2003 به حالت تعلیق درآمد و شورای عالی جایگزین آن شد. شورای عالی نیز در سال 2009 به حالت تعلیق درآمد. (58)
4. وزارت گردشگری و آثار باستانی از طریق مشارکت در همایش‌ها، نمایشگاه‌ها و تنظیم نمایشگاه‌های مختلف در زمینه گردشگری و معرفی آن به هموطنان با وزارت فرهنگ مشارکت می‌کند.
5. وزارت جوانان که در سال 1976 تأسیس شد، سپس در سال 2001به «شورای عالی امور جوانان» تبدیل شد، در زمینه افزایش آموزش میراث فرهنگی به جوانان که شامل میراث دینی و عربی می‌باشد، تشریک مساعی می‌کند.
همچنین اهتمام به ترویج فرهنگ معاصرداخلی، ملی، اسلامی‌و جهانی دارد. (59)
6. وزارت اوقاف و امور اسلامی با حمایت از فعالیت‌های اسلامی‌و آموزش‌های دینی، برپایی حلقه‌های درس و دارالقرآن، نشرفرهنگ اسلامی و محافظت از میراث اسلامی، شناخت دین و نزدیک کردن مسلمانان به دین اسلام با وزارت فرهنگ مشارکت می‌کند.
این وزارت خانه قریب نیم قرن است که مجله «تبشیر الاسلام» را ماهانه در 5000 نسخه منتشر می‌کند و اخیرا سایت اینترنتی این مجله را نیز راه اندازی کرده است. (60)
7. وزارت توسعه اجتماعی که در سال 1977 تأسیس شد، در زمینه افزایش آگاهی و فرهنگ اجتماعی با وزارت فرهنگ مشارکت می‌کند.
افزون بر این‌ها می‌توان از سازمان‌های ذیل نیز كه در كار سیاست‌گذاری فرهنگی دخیل می باشند نام برد.
8. نیروهای مسلح كه دارای مؤسسات آموزشی است که در زمینه برآوردن نیازهای بازار کار فعالیت دارند. مدرسه علوم اسلامی‌امیرحسن و دانشکده مرکز جغرافیایی اردن و دانشگاه موته زیر نظر این مجموعه فعالیت می‌کنند. (61)
9. شهرداری امان كه فعالیت‌های فرهنگی متنوعی از جمله اداره کتابخانه‌های عمومی و مرکز فرهنگی الحسین و خانه شعر عربی را برعهده دارد و در سپر مطبوعات، به ویژه مجلاتی در زمینه‌های فرهنگی و فرهنگ کودکان و فرهنگ عربی و فرهنگ زنان فعالیت دارد. همچنین در ایجاد و اداره خیابان‌های فرهنگی، باغ‌های ملکه رانیا عبدالله و باغ‌های ملک حسین، نقش اساسی داشته و مؤسس دارالفنون اردن که شامل سالن موسیقی و نمایش و صنایع دستی و هنرهای مختلف می‌باشد.(62)
5-3-1 سیاست گذاران و سیاست گذاری‌های فرهنگی در بخش خصوصی
پیش تر اسامی و اهداف تعدادی از سیاست گذاران فرهنگی بخش خصوصی از جمله: انجمن نویسندگان اردن، اتحادیه نویسندگان اردن، مرکز فرهنگی عبدالحمید شومان، و ... را یادآور شدیم و در اینجا برای پرهیز از تكرار تنها اسامی و اهداف برخی را كه نیامده اند، می آوریم.
1- دارالفنون یکی از مهمترین مراکز اردن می‌باشد که به طور تخصصی به هنر و به طور عمومی‌به فرهنگ می‌پردازد. در سال 1993 تأسیس شد. موسسان آن خالد شومان و سها شومان بودند. هدف آنان برپایی مرکز اطلاعات هنری در جهان عرب و مکانی برای انجام گفتگوهای فرهنگی بود. برخی فعالیت‌های آنان در راستای این اهداف شامل: برپایی نمایشگاه رایگان برای هنرهای مختلف و انتشار مطبوعات مختص هنرهای تجسمی‌و بصری است.(63)
2- انجمن هنرمندان در سال 1997 به عنوان مرکزی مستقل از نظر اداری و مالی تأسیس شد. برخی اهداف آن عبارت‌اند از: توسعه ارزش‌های برگرفته از تمدن عربی و اسلامی، توسعه و پیشرفت حرکت هنر در اردن به منظور قرار گرفتن به عنوان یکی از مهم ترین مراکز حرکت هنری منطقه و جهان، شرکت در سمینارها، همایش‌ها و نمایشگاه‌ها ، تحقیق و پژوهش‌های هنری و فرهنگی در داخل و خارج از کشور، بهره گیری از تمدن‌های بیگانه و شرکت در فعالیت‌های هنری و فرهنگی داخلی و خارجی، ایجاد فضای مناسب جهت ارائه ابتکارات و خلاقیت‌های مختلف هنری، حمایت از کودکان بی سرپرست و برپایی صندوق مالی جهت پرداخت حقوق اعضاست.(64)
3- انجمن هنرمندان تجسمی‌اهداف آن جذب هنرمندان تجسمی‌اردن و حمایت از آن‌ها، تشویق و پایه گذاری قواعد هنرهای تجسمی، اجرای مسابقات سالانه، برگزاری سفرهای هنری و کارگاه‌های آموزش نقاشی کودکان و بزرگسالان است.(65)
همچنین برخی مؤسسات و مراکز تجاری بخش خصوصی مانند بانکها، شرکت‌های ارتباطات، سازمان‌های اطلاع رسانی و هتل‌ها با اهداف تجاری نقش مهمی‌را در حمایت از فعالیت‌های فرهنگی ایفا می‌کنند؛ از مهم ترین این مراکز بانک قاهره امان، شرکت ارتباطات زین، شرکت ارتباطات اورنج، روزنامه الغد، و بانک ملی اردن است.(66)
5-4 وضعیت تفكر و جریان‌های فكری مؤثر
پیش از ورود در بیان جریان‌های فکری در اردن باید دانست که گرایش‌های مختلفی که در اینجا تحلیل میکنیم نه تنها درجهان عرب من جمله اردن حضور دارند، بلکه با عنایت به روند سریع جهانی شدن در جهان مشاهده می‌شوند. این گرایش‌ها سنت سنی و شیعی را، البته با تمایزاتی گسترده، در می‌نوردند و بنابر قاره، منطقه یا کشور مورد بررسی کم و بیش دارای نماینده و هوادارند. سنخ شناسی پیشنهادی بر پایه اصولی است که ضمن آنکه دقیق است وارد جزئیات نمی‌شود. بدیهی است که این سنخ شناسی می‌تواند در تقسیم بندی‌های دیگر به شکلی کلانتر یا خردتر ارائه گردد و طبیعی است که نامگذاری‌ها در مقالات و نوشتارهای مختلف دارای اختلافی به نسبت قابل توجه باشد به گونه ای که انسان را دچار سردرگمی‌سازد. زیرا در هر یک ملاک‌ها و معیارهای تقسیم با اندکی تفاوت و دقت منجر به افزایش یا کاهش یا درهم تنیده شدن برخی در برخی خواهد گردید. به هر حال از آن جا که این نوشتار رویکردی فرهنگی دارد تا سیاسی اگر چه گرایش‌های سیاسی خود هر یک مبتنی بر اندیشه‌های فرهنگی متفاوتی است، لذا تمرکز بر جدایشی فرهنگی در آن ملحوظ گردیده است. تمام این جریان‌های فکری منابع واحدی دارند و اصول اساسی دین اسلام را جز موارد استثنایی و نادر، درهمگی می‌توان جست وجو کرد.(67) دیگر آن که جمله این جریان‌های فکری در مواجهه با غرب شکل گرفته اند و محصول رویکرد‌های متفاوت نسبت به تمدن غربی می‌باشند.
تمدن اسلامی از قرن دوم تا قرن هفتم هجری عصر شکوفایی و طلایی خود را گذراند كه تولید علم و جریان آزاد مبادلات فکری و صدور دانش از بستر جامعه اسلامی به سایر سرزمین‌ها ویژگی مهم این دوره تلقی می‌شود. این تمدن از قرن نهم و دهم به امتناع تفکر و تولید دانش رسید. حمله ناپلئون به مصر و سقوط امپراتوری عثمانی، جهان اسلام را از ضعف خود آگاه كرد. از این زمان سوالی در میان متفکران سرزمین اسلامی مطرح شد که چرا تمدن اسلامی با آن دوره طلایی به افول رسید و تمدن غربی با دوران قرون وسطایی به برسازی تمدنی نوین مبادرت ورزیده است؟ در نهایت این سوال ذهنیت اندیشمندان اسلامی را به خود مشغول كرد که پس از خودآگاهی از این افول تمدنی چه باید کرد تا دوباره مسیر احیای تمدن اسلامی را در پیش گرفت؟ این پرسش‌ها متفکران اسلامی را از پی پاسخ روانه جست‌وجوی عالمانه کرد (68) که به جریان‌های اصلاح طلب دینی، غرب گرایان لیبرال، اسلام گرایی سنتی و نهضت انتقادی منجر گردید. در اردن در کنار جریان‌های قوم گرا و سوسیالیست‌ها و لیبرال‌ها، دو نوع جنبش سازمان یافته مذهبی اسلامی وجود دارند که نخستین نوع از جریان‌های اسلام گرا بر اهداف دینی در حوزه فردی تأکید دارد و دومین جریان اسلام گرا، نگرش دینی- سیاسی به اسلام دارد و خواستار تأثیرگذاری بر دولت است.(1/68) در ادامه به شرح مختصری از جریان‌های عنوان شده در اردن می‌پردازیم.
5-4-1 ملی گرایی عربی
ملی گرایی در سال 1939تحت عنوان بیداری عرب سربرآورد. ساطع الحصری پدر این جریان بود. میشل عفلق نیز از بزرگان آن به حساب می‌آید. اما این جریان یک پدیدار ناقص و ناپایدار در جهان عرب بود؛ چرا كه از اوایل قرن بیستم تا جنگ جهانی دوم که کسب استقلال صوری در جهان عرب شکل گرفت، رهایی از بیگانگان، رشد اجتماعی و اقتصادی، یکپارچگی سیاسی و رضایت عمومی را به همراه نداشت.
فصل مشترک جملۀ ملی گرایی‌های عرب با تمام گرایش‌های چپ و راست این بود که اگرچه نوسازی دنیای عرب در اخذ قالب‌های غربی است ولی این وام‌گیری باید به شیوه‌ای انجام گیرد که هویت ملی عرب حفظ شود. همچنین ملی‌گراها، حجیت مدل تاریخی اسلامی را در تعیین ساختارهای سیاسی یا اجتماعی جامعه عربی آتی رد كردند.(69) ظهور ملی گرایی اردن به عنوان بخشی از جهان عرب در جریان انقلاب بزرگ عربی در سال 1961 اتفاق افتاد. این جریان ملی گرایی امروز در شاخه حزب بعث در اردن و جریان ملی اردن در سالهای اخیر بروز و ظهور دارد. این حزب در سال 1993 میلادی و به دنبال اتحاد حزب عربی سوسیالیسم و حزب بعث عراق تشکیل شد ولی هیچ‌گاه نتوانست محبوبیت لازم را درمیان سیاستمداران و جوانان و دانشجویان پیدا کند و سقوط نظام صدام که بزرگترین حامی‌حزب بعث بود ضربه سنگینی بر پیکره این حزب وارد آورد و آن را از درون متلاشی کرد، اکنون حزب بعث اردن فقط نام یک حزب را یدک می‌کشد.(70) جریان ملی اردن هنوز به طور رسمی‌تبدیل به حزب نشده و فقط صرف یک همپیمانی میان احزاب و شخصیت‌های بارز سیاسی اردن است که می‌خواهند نقشه حزبی این کشور را که در اختیار اخوان المسلمین می‌باشد تغییر دهند. رهبری این حزب در شرف تأسیس را سیاستمداران بزرگ و کهنه کار اردن برعهده دارند و از معروف ترین این شخصیت‌ها می‌توان به فایز طراونه نخست وزیر اسبق، عبدالهادی المجالی رئیس کنونی پارلمان و تعدادی از وزرای با نفوذ پیشین اشاره کرد.
ناظران سیاسی اردن معتقدند که به زودی و پس از تشکیل رسمی‌این حزب تعداد بیشتری از افراد با نفوذ و مشهور به این جبهه عمل اسلامی اردن که شاخه اخوان المسلمین در انتخابات آینده خواهد بود، می‌پیوندند. (1/70)
5-4-2 اسلام گرایی سنتی غیر سیاسی
جریان‌های اسلام‌گرایی غیرسیاسی اردن، جریان‌هایی هستند که فعالیت خود را در حوزه‌های به طور صرف، فرهنگی و مذهبی متمرکز کرده اند. گروه‌های مذهبی سازمان یافته اسلامی‌که برنامه سیاسی ندارند و شامل صوفی‌های و گروه‌های جماعــة التبلیغ و جماعــة الصوفیه هستند؛ گروه‌های صوفی که طی چهار یا پنج دهه گذشته از کشورهای مختلف همسایه در سراسر اردن پخش شده‌اند بر رفتار و سلوک روحانی و مذهبی فردی و رابطه با خداوند خالق تأکید دارند. گروه‌های صوفی که در اردن حضور دارند، شامل شاذلیه، تمیه و قلوطیه هستند؛ آن‌ها اعضای خود را از همه لایه‌های اجتماعی اقتصادی مناطق شهری و روستایی اختیار می‌کنند. اعضا به طور مرتب گردهم می‌آیند. یکی از تأثیرهای مهم فعالیت این گروه‌ها بالا بردن سطح آگاهی اسلامی‌است؛ برای نمونه جماعــة التبلیغ (یا تبلیغی جامعه) که از هند آغاز شد بر گسترش کلام خدا و اسلام تأکید می‌کند. اعضای این جماعت، ملزم هستند که یک ساعت در روز یا یک روز کامل در ماه را به تبلیغ و موعظه کلام خدا بپردازند. جماعــة الصوقیــة، خواستار بازگشت به قرآن و سنت و نیز راه و رسم و قرون نخست اسلام هستند. (2/70)
5-4-3 جریان اسلام گرایی سیاسی
این جریان اسلامگرای عرب، جریانی واكنشی بود؛ زیرا بر اثر واکنش به جریان غرب‌گرا و مدافع جدایی دین از سیاست به وجود آمد. آنان در واکنش به نفوذ جریان‌های غیردینی و ناسیونالیستی در جامعه و نیز آشفتگی و به هم ریختگی جنبش‌های اسلامی و دفاع از اسلام و ناخوشایندی از این اتهام که سنت اسلامی عامل اصلی انحطاط تمدنی و جامعه اسلامی بوده است، سربرآوردند.
به این ترتیب جریان تفکر اسلام گرای سیاسی طیف وسیعی از حرکت‌های امروزی را در میان مسلمانان رقم زده است که مبتنی بر رویکرد‌های مختلف با اسامی و گروه‌بندی‌های مختلفی از آن‌ها یاد می‌شود.
5-4-3-1 جریان اخوان المسلمین
جریان اخوان المسلمین که توسط حسن البناء و از مصر آغاز شده، امروز در اردن یکی از بارزترین جریان‌های اسلام گرایی سنتی است.
برخی محققان، مهم ترین گروه‌های اسلامی از این دست در اردن را جماعت اخوان المسلمین و حزب سیاسی وابسته به آن، یعنی جبهه عمل اسلامی، حرکت دعاء و حزب اسلامی الوسط می‌دانند و البته بر این باورند که دو جریان اخیر، پایگاه اجتماعی و مردمی‌چندانی ندارند و برخی دیگر از محققان از سه جریان اصلی و تأثیرگذار اسلامی در صحنه سیاسی اردن یاد کرده اند که شامل جماعت اخوان المسلمین، سلفیه (در دو شکل سنت گرا و رادیکال) و حزب التحریر اسلامی‌می‌شود به نظر می‌رسد تقسیم بندی دوم، بیشتر با واقعیت عرصه سیاسی اردن مطابقت داشته باشد؛ هرچند برخی از این جریان‌ها مانند سلفی‌های رادیکال و حزب التحریر درحال حاضر به طور رسمی‌به فعالیت مجاز نیستند ولی به شکل مخفیانه در داخل و خارج این کشور فعالیت می‌کنند. (4/70)
گرچه رهبران اخوان اردن، بومی بودند، اما تحت تأثیر جماعت مادر در مصر شکل گرفتند. گفتنی است حاج عبداللطیف ابوقوره، بنیانگذار جماعت در اردن که در سال 1936 در فلسطین جنگیده بود، با جماعت اخوان المسلمین مصر در سال 1943 تماس برقرار کرد. عامل پیوند وی با اخوان، مواضع اخوان در قبال مسئله فلسطین بود. ابوقورة، با شیخ حسن البنا تماس گرفت و با او بیعت کرد؛ پس از آن به عضویت در هیئت مؤسسین اخوان المسلمین در مصر انتخاب شد؛ سپس وی به اردن بازگشت و مقدمات تأسیس اخوان اردن را فراهم کرد. (5/70)
فعالیت‌های اخوان المسلمین اردن را با توجه به چگونگی تعامل آن با دولت این کشور می‌توان به چند دوره کم و بیش متمایز تقسیم کرد:
نخست، دوره همزیستی و حمایت متقابل که از زمان تأسیس اخوان اردن تا اوایل دهه 1980 ادامه یافت. از ابتدای ورود اخوان به اردن، برخلاف جریان اخوان در دیگر کشورهای عرب روابطی ویژه میان این گروه و سلطنت هاشمی اردن ایجاد شد که این عامل، باعث شد طی ده‌ها سال گذشته، اسلام گرایی اردن، شکلی محافظه کارانه داشته باشد. برپایه این روابط، اخوان در بحران‌های مختلف از حکومت دفاع کرد. در سالهای بعد نیز اخوان با مشغول کردن خود در اقدام‌های اجتماعی به نظاره اوضاع سیاسی پرداخت. در مقطع زمانی (یعنی از 1970 تا 1979)، اخوان تمام تلاش خود را برای ایجاد مؤسسات خیریه، اجتماعی، تربیتی و بهداشتی صرف کرد و به وسیله این مؤسسات در دل اجتماع اردن نفوذ خود را گسترش داد و امکانات تشکیلاتی عظیمی‌به دست آورد.
از طرف دیگر، ترقی بسیاری از شخصیت‌های اخوانی و دستیابی آن‌ها به موقعیت‌ها و مناصب رسمی‌و مشاغل عمومی‌مهم، موقعیت آن‌ها را محکم تر کرد؛ اخوان در این سال‌ها موقعیت خود را به سندیکاهای کارگری اتحادیه‌های شغلی مختلف گسترش داد و توانست رهبری برخی از آن‌ها را بر عهده بگیرد؛ علاوه بر این به آغاز و افزایش مشارکت در فعالیت‌های سیاسی در دانشگاه‌های اردن اقدام نمود و دو طرف با صرف نظر از اهداف نهایی و عوامل و اسباب در خصوص حمایت از اخوان سوری در درگیری با دولت این کشور از سال 1979 تا 1982، اتفاق نظر داشتند و به آن‌ها پناهندگی و اقامت دادند.
در دهه 1980 و تحت تأثیر رشد اسلام گرایی در منطقه، دو جریان فکری و تشکیلاتی در جماعت اخوان تبلور یافت؛ جریان اول، جریان رادیکال جهادی (و پس از آن، تکفیری) بود که جامعه فعلی را جامعه ای جاهلی می‌دانست و به شیوه ای انقلابی خواستار تربیت جوانان براساس تربیت اسلامی‌بود؛ اما جریان دوم، جریان بازی بود که به کنش با جامعه و گفتگو با دولت‌ها، جریان‌ها و گرایش‌های سیاسی و مشارکت در توسعه و ساخت جامعه، براساس شیوه‌ها ی سیاسی و دموکراتیک معتقد بود.
در این سال‌ها جریان جوان رادیکال تر توانست تا حدودی موقعیت خود را در جماعت اخوان اردن در دهه 1980 تحکیم بخشد و همین امر موجب چالش میان حکومت و اخوان شد و بر این اساس، اخوان به اتهام تهدید بالقوه برای ثبات رژیم، هدف دستگاه‌های امنیتی اردن قرار گرفت، از این روی اعضای جنبش، دستگیر شده شغل خود را از دست دادند که این وضعیت، موجب تضعیف اخوان و به خصوص جریان تندرو آن گردید.
این شرایط ادامه داشت تا اینکه اردن از سال 1989 به افت اقتصادی و کاهش ارزش دینار به میزان 50 درصد، دچار شد و متعاقب آن، سلسله بحران‌های اقتصادی، نقض حقوق سیاسی، فساد مالی و اداری و...، جامعه اردن را به ناآرامی‌های خشونت بار کشاند؛ شاه اردن به منظور مهار بحران و پیامدهای آن، تصمیم گرفت برخی اصلاحات از جمله لغو حکومت نظامی، آزادی احزاب و مطبوعات را انجام دهد که با این اصلاحات، انتخابات پارلمان در سال 1989 با مشارکت گروه‌های مختلف از جمله جریان معتدل اخوان همراه شد. با توجه به سازماندهی مناسب و پایگاه اجتماعی، اخوان با شعار «اسلام تنها راه حل است» (الأسلام هو الحل) در این انتخابات به پیروزی‌هایی مهم دست یافت.
جنبش اخوان المسلمین، طی دوران مشارکت در قدرت، روش محافظه کارانه و سیاست‌های گام به گام را دنبال کرد و به دنبال تغییری در اصل نظام نبود؛ به این سبب، پیروزی انتخاباتی اخوان با دشمنی یا ترش پادشاه مواجه نشد.
نتیجه بحث در خصوص مشارکت جماعت در کابینه از یک سو به تنش‌های داخلی و اعتراض‌های درون گروهی میان گروه رادیکال که خواستار عدم مشارکت در دولت بودند و مشارکت در کابینه را به طور شرعی، حرام می‌دانستند، با جناح میانه رو که قائل به مشارکت در کابینه بودند منجر شد. جناح رادیکال میان مجلس و دولت تفاوت قائل بودند در حالی که مشارکت در مجلس را جائز می‌شمردند زیرا آن را نوعی جایگاه نظارتی می‌دانستند اما شرکت در دولت را شرکت در گناه کسانی می‌دانستند که به امر خدا حکومت نمی‌کنند.
در مقابل، گروه میانه رو از مشارکت در دولت حمایت می‌کردند و با استناد به سیره برخی پیامبران مانند یوسف با پادشاه کافر معتقد بودند که مشارکت در دولت می‌تواند منافعی بسیار را برای جنبش اسلامی‌به وجود آورد بنابراین حرمتی ندارد.
این استدلال‌های فقهی دوطرف در خصوص همکاری با دولت یا عدم همکاری با پادشاه غیرمشروع و فاسق، صف بندی جدیدی را در جماعت ایجاد کرد؛ زمینه‌های این انشعاب پیش از مشارکت در کابینه و در پی انتخابات تشکیلاتی (به منظور تطبیق جماعت با تغییرات سیاسی دموکراتیک) در تابستان 1990 فراهم شده بود؛ در این انتخابات، عناصر افراطی از مناصب رهبری که در نیمه دهه 1970 جماعت را رهبری می‌کردند، دور شدند و افرادی میانه رو به عضویت دفتر اجرایی و مجلس شورا تسلط یافتند. از سوی دیگر در این شرایط، اخوان در موضع اجرایی قرار گرفتند که این امر می‌توانست محبوبیت آن‌ها را در جامعه تغییر دهد.
در سال 1991 با صدور قانون احزاب از سوی دولت، جناح میانه رو اخوان المسلمین، ضمن استقبال از آن، تصمیم گرفت به فعالیت سیاسی در قالب حزبی جدید اقدام کند و به منظور حفظ قدرت خود در عرصه سیاسی در این سال با همکاری افراد اسلام گرای مستقل و گروه‌های سیاسی دیگر، حزبی سیاسی با عنوان «حزب عمل اسلامی» تأسیس کرد؛ این راهکار به اخوان المسلمین اجازه داد که از لحاظ سیاسی، همچنان با نفوذ باقی بمانند اما به طور مستقیم در فعالیت‌های سیاسی مشارکت نکنند؛ جناح رادیکال با طرح تبدیل جماعت به حزب مخالفت کردند، زیرا این تغییر و تبدیل را خطری برای جماعت می‌دانستند که سرنوشت جماعت را به سرنوشت سایر احزاب مربوط می‌کند.
در مقابل، تعدادی اندک از رهبران معتقد بودند که تبدیل جماعت به حزب سیاسی، فرصت فعالیت در پارلمان و مؤسسات عمومی را برای جماعت فراهم و راهی مناسب برای دستیابی به حکومت، یعنی تشکیل دولت پارلمانی مهیا می‌کند؛ سرانجام جماعت تصمیم گرفت خود به ادامه فعالیت‌های محلی، نظیر فعالیت‌های تربیتی و خیریه تعاونی بپردازد و حزب سیاسی با تسکیلات مستقل از جماعت ایجاد شود که در آن، اخوان و اسلام گرایان مستقل به فعالیت سیاسی بپردازند.
جماعت با این انتخاب از یک سو، مخالفت داخلی را خنثی کرد و در عین حال، پاسخگوی خواست‌های قانون احزاب نیز بود که دولت در عمل آن را اعلام کرده از اخوان خواسته بود که خود را با استلزامات این قانون تطبیق دهد. این چنین، اخوان به نگاه رو به رو شدن با نظام پارلمانی جدید و رقابت حزبی، تصمیم گرفت حزبی سیاسی- اسلامی با شرکت همه اسلام گرایان تأسیس کند.
اصول و عقاید اعلام شده این حزب در مرام نامه حزبی، نمایانگر روش محافظه کارانه و سیاست‌های گام به گام بسیاری از اعضای برجسته سازمان است؛ این حزب همچنان گفتمان مخالف معتدل را مطرح و در سطح عملکرد نیز، توافق و نزدیکی خود را با دربار حفظ می‌کرد، اسحاق فرمان، دبیر کل حزب، تفاوت میان کارکرد و اهداف جماعت و حزب را شرح داد و خاطرنشان کرد که جماعت، حزبی سیاسی نیست، بلکه گسترده تر و فراگیرتر از یک حزب است، «وظیفه آن دعوت به اسلام فراگیر و به کار بستن آن در تمامی‌مسائل زندگی است، اما حزب، یک تلاش سیاسی معاصر برای ایجاد قالب اسلامی‌انعطاف پذیری است که شامل تمام شهروندانی می‌شود که به فکر و فرهنگ اسلامی‌به عنوان راه حلی برای مشکلات امت اسلامی‌ایمان دارند و طرح نهضت اسلامی‌و عربی را می‌پذیرند.» وی خاطرنشان می‌کند که این حزب دینی، طایفه ای و منطقه ای نیست بلکه حزبی اسلامی‌است. بیانیه حزب با عنوان «برخی از مشخصات جبهه عمل اسلامی» ضمن ترسیم گرایش‌های سیاسی و فکری این حزب، اهداف آن را اینچنین تبیین می‌کند: حرکت به سمت اجرای شریعت اسلامی، رسیدگی به مسئله فلسطین و تلاش برای آزادسازی این کشور، تحکیم وحدت ملی، تحکیم شورا و دموکراسی و دفاع از آزادی‌ها و حاکمیت قانون، خدمت به مردم و توجه به مشکلات آن‌ها، توسعه فراگیر از دیدگاه اسلامی‌حزب برای تحقق اهدافش بر فعالیت مردمی‌و اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، تربیتی، تبلیغاتی و همچنین بر فعالیت پارلمانی و نیز فعالیت سیاسی از طریق مشارکت در قوه مجریه با مخالفت سیاسی سازنده تکیه خواهد کرد.
نتایج انتخابات سال 1993، جبهه عمل اسلامی‌را به عنوان بزرگ ترین حزب سیاسی اردن مطرح ساخت چراکه 16 کرسی از مجلس را به خود اختصاص داد؛ در این انتخابات برنامه انتخاباتی حزب، نگرانی‌های پارلمانی و مسئله آزادی‌ها و سپس مسائل تربیتی و اخلاق اسلامی‌در جامعه و اسلامی‌کردن قوانین و مؤسسات اجتماعی و سیاسی را مطرح شد؛ این برنامه، خواستار کاستن از اختیارات قوه مجریه و اختیارات وزارت کشور و واگذاری حق اداره روند انتخابات به قوه قضائیه شد؛ همچنین زدودن ربا از قوانین مالی و اصلاح تلویزیون از بعد نظارت اخلاقی و تبدیل دستگاه وعظ و ارشاد در وزارت اوقاف به مؤسسه ای مستقل از نظر اداری و مالی از دولت را خواستار شد؛ این برنامه به سیاست اجتماعی عام از دیدگاه اصلاح طلبان در خصوص مبارزه با فقر، توزیع ناعادلانه ثروت، مبارزه با فساد و تأسیس صندوقی برای ازدواج اشاره کرد و بر مبارزه با عادی سازی روابط فرهنگی و تبلیغاتی با دشمن صهیونیستی تأکید و خط سازش و قرارداد اسلو را محکوم کرد و به شعائر آزادسازی فلسطین و تحقق وحدت عرب در چارچوب اسلامی‌آن، متعهد ماند.
امضای معاهده صلح اردن با اسرائیل در 1994، به طور مجدد ، روابط اخوان و پادشاه را تیره ساخت و حکومت دوباره دستگیری اسلام گرایان را به ویژه در 1994 تا 1995 آغاز کرد و آن‌ها پست‌های خود را در کابینه از دست دادند؛ بر این اساس، جماعت اخوان و حزب جبهه عمل اسلامی، پس از 1993، دیگر با دولت، روابط دوستانه و همبستگی و همفکری نداشتند. اخوان در سالهای بعد، انتخابات 1997 و دیگر انتخاب‌ها را به طور عمده تحریم کرد و این مسئله، رقابت انتخاباتی را تضعیف و فضای انتخابات را نیز از جنجال و هیجان‌های انتخاباتی خالی کرد و روابط دولت و اخوان را در دهه بعد، شکل تقابلی داد. اما در سالهای اخیر، دولت تلاش کرده است تا بر اساس منافع و مصالح خود از اخوان حمایت کند به طوری که در این سال‌ها پادشاهی اردن برای جلوگیری از گسترش فعالیت سلفیان و دیگر گروه‌های اسلامی، خود را ناچار از پشتیبانی و تأمین فضای عمل برای اخوان و حزب سیاسی آن، یعنی جبهه عمل اسلامی دیده است؛ درحال حاضر ، این گروه به عنوان جریانی مهم و تأثیرگذار با مواضع میانه‌رو و محافظه کارانه در عرصه سیاسی اردن حضور دارند. (6/70)
5-4-3-2 جریان سلف‌گرای سنت‌گرا یا محافظه کار
این جریان در اردن در واقع به واسطه اخوان المسلمین و از طریق جناح تندروی درون آن ایجاد شد. می‌توان گفت که دو جریان در داخل اخوان از ابتدای تأسیس آن پدید آمدند: نخست، جریان پراگماتیست/ عمل‌گرا که ملتزم به خط و افکار حسن البناء بود و اصول آن را مرشد اخوان، حسن الهضیبی در کتاب خود با عنوان دعاة لاقضاة ترسیم کرد؛ جریان دیگر گروه تندرو که پیرو افکار سید قطب بود و اصول آن در کتاب وی با نام معالم فی الطریق آمده است. سلف‌گرایی به عنوان پدیده ای اجتماعی از اوایل دهه 1980 و همزمان با استقرار و سکونت یافتن یکی از رهبران معروف این حرکت به نام شیخ حسن الالبانی (1914 تا 1999) در اردن (اوایل دهه 1980) آغاز شد. وی در سال 1922 در پی سقوط امپراطوری عثمانی در آلبانی به دمشق مهاجرت کرد. او در آنجا و از طریق مجله المنار که رشید رضا (1914 تا 1935) آن را منتشر می‌ساخت با سلفیه آشنا شد.
با وجود آنکه از ابتدا اعلام کرده بودند به فعالیت‌های سیاسی نمی‌پردازند و مفهوم و مبانی تحزب سیاسی را قبول ندارند و اطاعت از حکام را واجب می‌شمردند، به زودی بر سر جذب هوادار و تسلط بر مساجد به رقابت و حتی منازعه ای شدید با دیگر گروه‌های سیاسی به ویژه اخوان المسلمین، وارد شدند؛ تا آن زمان، مساجد، مکانی مساعد برای اخوان به عنوان پایگاه اجتماعی و محل تبلیغ و فعالیت بودند. شایان گفتن است، دولت اردن که در دوره ای از سخنرانی و تدریس شیخ سلفیان، ناصرالدین الالبانی در مساجد (به ظاهر، تحت فشار جماعات صوفیه مورد پشتیبانی دولت) جلوگیری می‌کرد از اوایل دهه 1990 حمایت از طرفداران و مریدان وی و زمینه سازی برای فعالیت عمومی‌آنان به منظور مقابله با اقتدار و نفوذ اخوان المسلمین را آغاز کرد.
از لحاظ فکری، سلفی گری محافظه کارانه الالبانی، آن‌گونه که خود وی تصریح می‌کند، در نظریات اهل حدیث ریشه دارد که به باور وی، ایشان نمایندگان اصول، منابع، مصادر حقیقی باور، سلوک، خط اسلام سره و پاک اند. به باور وی، دموکراسی چون مردم را منشأ و مصدر بلا منازع مشروعیت حاکمیت می‌داند، نظامی‌طاغوتی و نقیض اسلام است؛ انتخابات سیاسی نیز به دلیل ابتنای آن بر دموکراسی و روش‌های ساخته و پرداختة یهود و نصارا، حرام و طاغوت است.
سلفی گری سنتی و محافظه کار در دوره‌هایی با حمایت دولت تقویت شد و در مقابل اخوان قرار گرفت؛ درواقع، این جریان، پیمانی غیر رسمی با سازمان‌های رسمی‌دولت اردن منعقد ساخت که طی آن، دولت از مواضع رسمی و علنی سلفی گری دایر بر کنار ماندن از عمل سیاسی تشکیک در معارضه با دولت، ضرورت اطاعت از حاکم به عنوان «اولی الأمر مشروع» و نیز رقابت این جریان با دیگر جماعات اسلامی‌در مساجد و مجلات اجتماعی و فرهنگی حمایت کرد و از آن در جهت مقابله با این جنبش‌ها و به طور مشخص، برای مقابله با اخوان در ابتدا و سپس با جهادیون بهره برد؛ در مقابل، سلف گرایان نیز از چتر امنیتی وسیع و آزادی عملی گسترده در مساجد و مدارس و دانشگاه‌ها بهره مند شدند و دولت، آنان را از هرگونه سخت گیری و پیگردی مصون داشت و حتی مسیر دریافت پشتیبانی مالی از کشورهای خلیج فارس را (که برای سلفیان ارسال می‌شد) بازگذاشت و تسهیلات لازم را در زمینة چاپ و انتشار کتب و فعالیت‌های مختلف برای آنان فراهم کرد.(7/70)
5-4-3-3 گروه‌های سلفی تکفیری- جهادی:
در طول دهه 1980 تغییرهایی در صحنه عمومی‌سیاسی- اجتماعی کشورهای اسلامی به صورت کلی و اردن به طور اخص پدید آمد و البته پیروزی انقلاب اسلامی‌ایران (1979) و نیز موفقیت گروه‌های جهادی مصر در ترور انور سادات (1981) در آن تأثیر داشت؛ این تغییر به طور عمده در گرایش گروه‌های اسلامی‌به روش‌های انقلابی و جهادی نمود یافت؛ درواقع، اولین اقدام در جهت جدایی صریح از صفوف اخوان المسلمین براساس افکار سید قطب به وسیله محمد رأفت سعید صالح در سال 1973 و پس از اتمام تحصیلات و بازگشت از عربستان با تأسیس سازمان «طلیعــۀ البعث الإسلامی» انجام پذیرفت؛ وی یکی از اعضای شورای اخوان و البته پیرو افکار سید قطب بود و گروهی از همفکرانش با اتخاذ شیوه‌های انقلابی در پی ایجاد دولت اسلامی‌از طریق جهاد برآمدند؛ با این حال، این اقدام استمرار نیافت و رأفت، چندی بعد، پس از مناظراتی با شیخ ناصرالدین الالبانی از افکارش دست کشید و سازمان «الطلیعــة» را منحل کرد و به جریان سلفی سنت گرا و محافظه کار به رهبری الالبانی، نزدیک شد.
در اردن این گرایش‌ها به صورت جدی ابتدا از سوی گروه‌های فلسطینی مقیم یا دارای پایگاه در این کشور عملیاتی شدند؛ با این حال، حرکت فراگیر و تأثیرگذار گروه‌های اسلامی‌معتقد به مشی مسلحانه، بیشتر از دهه 1990 و با بازگشت گروه‌های درگیر در جنگ افغانستان آغاز شد؛ این افراد که به اصطلاح «اعراب افغان» نامیده می‌شدند در قالب گروه‌هایی مسلح شکل گرفتند که یا در پی گسترش قدرت و پایگاه خود در داخل از طریق عملیات‌هایی مانند منفجر کردن سینماها و ... بودند یا در مرزهای اردن و فلسطین به انجام عملیات مسلحانه اقدام می‌کردند.
شکل نوین اسلام سلفی سیاسی رادیکال به گونه ای سازمان یافته تر از نظر فکری و عملی به طور تقریبی در سال 1994 و همزمان با اعلان رسمی‌دستگیری و زندانی شدن «عصام البرقاوی» معروف به «ابومحمدالمقدسی» ظهور یافت. پیروان او مخفیانه کتاب‌هایی را منتشر می‌ساختند که نوعی سلفی گری جدید را ترویج می‌کرد که با سلفی گری جماعت الالبانی تفاوت داشت و نظام سیاسی اردن و کشورهای عربی را تکفیر کرده، خواهان تطبیق و تحکیم شریعت اسلام بود؛ این نحله از سلفی گری، ورود و پرداختن به رقابت‌های سیاسی را مردود می‌دانست و بر این باور بود که تغییر جز با توسل به شیوه مسلحانه، ممکن نیست.
در پی این موضع گیری‌ها، موج دستگیری افراد وابسته به این جریان در اردن شدت گرفت و بسیاری از آنان در محاکم قضایی به جرم انجام اقدام‌های مسلحانه و ترورهای تکفیری، محکوم شدند؛ با این حال همچنان این گروه فعال بود و کتب المقدسی و نیز عمر محمود ابو عمر ملقب به «ابوقتادة الفلسطینی» اردنی فلسطینی الاصل مقیم لندن، چاپ و منتشر می‌شد. درسال 1999 پادشاه جدید اردن، فرمان عفو عمومی‌محکومان سیاسی متهم به تروریسم را صادر کرد و بر اساس آن افراد وابسته به سلفیه جهادی و در پیشاپیش آنان ابومصعب الزرقاوی آزاد شدند و بی درنگ به افغانستان و سپس عراق رفته، در آنجا به تأسیس گروهی اقدام کردند که بعدها «قاعدۀ الجهاد فی بلاد الرافدین» نام گرفت.
از جمله این گروه‌ها می‌توان به حزب جهاد اسلامی(جماعــة الجهاد الاسلامی)، حماس، ارتش محمد (ص) (جیش محمد) و جنبش جوانان مسلمان (حرکــۀ الشباب الاسلامی) اشاره کرد که به طور عمده قانونی نیستند، این احزاب به استثنای حماس، خواستار سرنگونی رژیم‌های حاکم و جایگزینی آن‌ها با دولت‌های اسلامی‌هستند؛ این گروه‌ها در دهه‌های اخیر، فعالیت سیاسی مهمی‌در این کشور نداشته‌اند و فشار مداوم دولت باعث شده است که بسیاری از رهبران این گروه‌ها اردن را ترک کنند؛ نکته قابل توجه در این زمینه اینکه به تازگی و همسو با انقلاب در کشورهای عربی، تحولاتی جدید در رهبری و سازمان برخی گروه‌های سلفی جهادی مبتنی بر اعلان پذیرش عمل سیاسی آشتی جویانه به چشم می‌خورد که در این زمینه می‌توان به المقدسی و گروه وابسته به وی اشاره کرد.
5-4-3-4 جریان نوگرا و میانه‌رو
این جریان متأخر در اردن را به طور عمده «حزب الوسط الإسلامی» نمایندگی می‌کند؛ گروهی از اعضای جدا شده و مدرنیست اخوان المسلمین این حزب را در تاریخ 19 دسامبر 2001 تأسیس کردند در اساسنامه، خود را ملتزم به میانه‌روی معرفی کرده اند: «حزب ما در مبانی اسلامی و در عملکرد میانه رو، متعهد به اردن و معتقد به شیوه‌های سیاسی است. استناد ما در این ویژگی‌ها نص قرآن است که در آن، خداوند امت اسلامی‌را «امت وسط» قرار داده است.» با اینکه گاهی الوسط مواضعی مخالف برخی سیاست‌های دولت اتخاذ کرده، روابط این حزب با دولت اردن، خوب است.
حزب الوسط با اخوان المسلمین در زمینه پذیرش ارزش‌های دموکراتیک و قواعد بازی سیاسی و عمل بر اساس قانون اساسی اشتراک نظر دارد و گرچه با تمایز خود در تساهل بیشتر و التزام به اعتدال و میانه روی تأکید می‌کند، افتراق اساسی این حزب با اخوان در دو مورد، نمودی واضح تر دارد: نخست اینکه اخوان مواضعی آشکارتر در برابر مذاکرات و دیگر سیاست‌ها ی داخلی و خارجی دولت دارد در حالی که الوسط اغلب سیاست‌ها ی دولت از جمله معاهده صلح «وادی عربــة» با اسرائیل را به استناد تصویب در مجلس و قانونی شدن مشروع می‌داند؛ دوم، اینکه بیشتر رهبران و افراد حزب الوسط اردنی الاصل هستند درحالی که رهبران و اعضای اصلی اخوان به طور عمده اصالتی فلسطینی دارند و البته مقبول و مورد تأیید اردنی‌ها هستند؛ با این حال؛ پشتوانه اجتماعی و مردمی این حزب در مقایسه با اخوان، اندک است و توانایی رقابت با آن را در انتخابات و فعالیت‌های سیاسی نداشته است.
5-4-3-5 جریان طرفدار خلافت اسلامی
حزب التحریر اسلامی به عنوان نماینده این جریان در اردن و سپس در خارج آن، مطرح است. در تاریخ 17 دسامبر 1952، تقی الدین النبهانی، داود حمدان، منیر شقیر، عادل النابلسی و غانم عبده، طی درخواستی رسمی‌به وزارت کشور اردن، خواستار اجازه تأسیس «حزب التحریر» شدند. شیخ تقی الدین النبهانی در سال 1909 در شهر حیفاء در فلسطین به دنیا آمد و سپس برای کامل کردن تحصیلات دینی به الأزهر مصر رفت و پس از اتمام تحصیلات در سال 1932 به فلسطین بازگشت؛ در پی حوادث سال 1947 در آنجا ماند. اگرچه النبهانی خود را از نظر فکری به اخوان به ویژه حسن البنا نزدیک می‌دید، عضو این انجمن نشد و اخوان نیز به او نظر مساعد داشت و اجازه استفاده از پایگاه‌های اخوان برای تشکل جلسات تدریس و چاپ مقالات وی در مجلات این جماعت وجود داشت. وی حتی در دوره ای به سید قطب و به ویژه کتاب وی با عنوان العدالــة الإجتماعیــة فی الإسلام، گرایش نشان داد و از وی تأثیر پذیرفت؛ با این حال، روابط النبهانی با اخوان پس از ماجرای دعوت اخوان از وی برای ایراد سخنرانی در یکی از محافل اخوان در قدس به تیرگی گرایید؛ وی در این سخنرانی بیان کرد که پیدایی و قوام ملل، امری نه اخلاقی (آن‌گونه که اخوان می‌اندیشد) بلکه مبتنی بر باورداشت‌ها و اندیشه‌هایی است که دارند و نیز سازمانی است که برپا می‌دارند.
النبهانی از ابتدای تأسیس حزب التحریر با نگارش کتب و رساله‌هایی به تبیین هویت، اهداف و برنامه حزب همت گماشت که از مهم ترین آن‌ها می‌توان به کتاب نظام الإسلام و طریق الایمان اشاره کرد. طرح و اندیشه «دولت اسلامی» جایگاهی مهم و تعیین کننده در بنیاد نظری حزب التحریر دارد و سایه خود را بر بیشتر فعالیت‌ها و راهبردهای سیاسی و عملی حزب گسترده است. در اساسنامه رسمی‌این حزب آمده است:«این حزب در پی بازگرداندن حیات اسلامی‌است و تلاش خواهد کرد تا برای محقق ساختن این هدف به حاکمیت دست یابد، چراکه برای احیای شیوة زندگی اسلامی، ایجاد دولتی اسلامی‌ضرورت دارد و اردن نقطه آغاز تأسیس آن خواهد بود.» النبهانی تأکید داشت که حزب التحریر درواقع به هدف اجابت فرمان الهی «ولتکن منکم امّــةٌ یدعون إلی الخیر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و أولئک هم المفلحون»[1] و در جهت جلوگیری از به سراشیبی افتادن امت اسلامی و آزاد ساختن یا همان «تحریر» امت از افکار، نظام‌ها و احکام کفر و فرادستی و نفوذ دولت‌های کافر تأسیس شده است. از نظر حزب، یکی از اساسی ترین دلایل انحطاط امت اسلامی‌از میان رفتن مفهوم خلافت و دولت اسلامی‌به دست استعمار و غرب است که باعث استیلای کفار بر بیشتر بلاد اسلامی‌شد. (8/70)
5-5 ذائقه فرهنگی مردم
فعالیت‌های فرهنگی و رسانه ای همواره در سطح جامعه به لحاظ استقبال مخاطب و تأثیرگذاری بر آن، در طیف گسترده‌ای پراکنده بوده است که از جمله عوامل اصلی این رخداد را می‌توان در تفاوت فعالیت‌های فرهنگی و رسانه ای از حیث نوع و میزان توجه به ذایقه فرهنگی مخاطب دانست. (9/70)
فرهنگ اردن به عنوان بخشی از جهان عرب از مذهب متاثر است. (71) سنت‌های اردن و آداب و رسوم این كشور تأثیر گرفته از مذهب و رسوم سوریة بزرگ - شامل فلسطین، لبنان، سوریه و اردن - است. منطقة سوریه بخش مهمی‌از جهان عرب بود که گویش خاص و فرهنگ و غذاهای خاص خود را دارا بود. (72)
اردنی‌ها علی رغم تمام تغییرات دنیای جدید بسیار به سنت‌های خود وفادارند.(73) شاید تا مدت‌ها تنها جلوة مدرنیته وسایل نقلیه موتوری بود. اکنون بسیاری از شهرهای اردن سالن تئاتر و سینما دارند که در آن‌ها فیلم‌های عربی و خارجی نمایش داده می‌شود.(74)
اردنی‌ها ظرف 50 سال گذشته ( از 1940 به بعد) از بیابان نشینی به روستا نشینی روی آورده اند و از 1960 به این طرف به سرعت شهری شدند. اکنون در کل خاورمیانه یکی از بالاترین کشورها از نظر سطح تحصیلات هستند. با وجود تمام این تغییرات سریع آن‌ها در تعاملات فرهنگی با دنیا بسیار محافظه کارند. (75)
در عصر جدید و با گسترش روزافزون وسایل ارتباط جمعی بدیهی است كه بسیاری از فرهنگ‌ها از مناطق و نواحی مختلف جهان به سراسر جهان مخابره شود. فرهنگ كشور اردن را در عصر حاضر می‌توان تا حدودی تحت نفوذ عناصر فرهنگی اروپا و امریکا دانست و شاید هم تعامل این كشور با كشورهای قاره‌های گوناگون در طول زمان از عوامل شكل گیری فرهنگ كنونی این كشور باشد. اشكال متنوع فرهنگی را می‌توان در نقاط مختلف این كشور ملاحظه كرد. از جمله مظاهر فرهنگی وارداتی به كشور اردن را می‌توان موسیقی و ورزش به ویژه فوتبال و بسكتبال دانست كه از اروپای غربی و ایالات متحده به این كشور وارد شده است، با این وجود آداب و رسوم عربی همچنان در این كشور به چشم می خورد كه از جمله پای بندی مردم به بخشش و پذیرایی و مهمان نوازی است كه می‌توان آن‌ها را از تأثیرات كشورهای عربی و همسایه اردن مانند عربستان سعودی، عراق، فلسطین و سوریه دانست.
طبق بررسی‌های به عمل آمده، به دلیل وجود سندیکاهای مختلف فكری و فرهنگی و وجود رسانه‌های مختلف نظیر مطبوعات و كانال‌های تلویزیونی با برنامه‌های متنوع و نیز سازمان‌های فعال فرهنگی خارجی مستقر در اردن، كشور اردن در میان كشورهای عربی از موقعیت برتر فرهنگی، آموزشی و ادبی - هنری برخوردار است، از این رو تمایزاتی را برای نسل جوان این كشور در زمینه‌های مختلف فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و مذهبی در مقایسه با سایر همسایگان چون عراق، سوریه، مصر و لبنان می‌توان قائل شد. (76)
در نهایت می‌توان ابراز داشت كه دو ویژگی اساسی در فرهنگ اردن وجود دارد:
نخست این كه، مردم از نظر فرهنگی ما بین آن چه در گذشته بوده و آن چه اكنون وجود دارد گرفتار شده اند. گذشته، شكوهمند و حقیقتا دارای جاذبه‌های نامحدود است. سرگشتگی میان دنیای جدید و قدیم موجب شده است تا افراد ویژگی‌های رفتاری چند شخصیتی به خود بگیرند.
دوم این كه اردن ادامه ای از فرهنگ اعراب اطراف می‌باشد، به گونه ای كه می‌توان گفت این كشور بخشی از فرهنگ اعراب است. بنابراین امكان متمایز دانستن فرهنگ اردن از فرهنگ اعراب سرزمین‌های اطراف آن تنها برای اشخاص تیزبین میسر است، به عبارت دیگر تنها تفاوت محلی وجود دارد.
این تفاوت‌ها به واسطه وجود اقلیت‌های مختلف به وجود آمده است. آشوری‌ها به خوراكی‌های ویژه و موسیقی قدیمی علاقه‌مندند. سركانی‌ها كه یک طایفه قفقازی هستند، دارای رقص‌ها و لباس‌هایی كاملا متفاوت هستند و كلیساها، سرودها و مراسمی با قدمت تاریخی دارند.
همه این رسوم و آداب فرهنگی اقلیت‌ها را می‌توان در كشورهای همسایه نیز مشاهده كرد. بسیاری از صنایع سنتی اساسا تقلیدی از الگوهای قدیمی است و تحول چندانی در آن‌ها صورت نگرفته است؛ بدین ترتیب وسایل خانگی ساخته شده از چوب، ظروف فلزی (غالبا مسی و برنجی) كاسه، كوزه و انواع مختلف لیوان نشان دهنده الگوهای قدیمی و مبتنی بر تأمین منافع عمومی است. اگرچه به واسطه استفاده از ابزار جدید و غالبا وارداتی، تعداد معدودی از هنرمندان و صنعتگران به صنایع دستی اشتغال دارند، اما هنوز بادیه نشینان و برخی از روستاییان در این منطقه، به واسطه همراه داشتن خورجین‌های سنگین، چاقوهایی با روكش نقره ای و فرش‌های پشمی معروف هستند. لباس‌های سنتی و به خصوص لباس‌های زنان كه دارای طرح‌هایی ماهرانه است وضعیت و شرایط روستا، قبیله یا شخص را در شرق اردن مشخص می نمایند، ولی مردان و زنان به طور روز افزون به لباس‌هایی گرایش پیدا می كنند كه دارای مدل و سبك غربی هستند که در میان جوانان و در مناطق شهری بیشتر مشهود است. از نظر حكومت اسلامی سنتی، هنرهای تجسمی ممنوع بود، بنابراین تا قرن معاصر تنها خطاطی، تذهیب و طراحی هندسی رونق یافتند و هنرهای تجسمی تضعیف گردیدند. امروزه در اردن مدرسه فعال نقاشی وجود دارد كه در آن شیوه‌های شرقی و غربی آموزش داده می‌شود، حتی برخی از اعضای خانواده سلطنتی نیز در آن مدرسه تعلیم می بیند. گذشته، حال و آینده ای كه به آن اشاره شد، بیش از همه در لباس‌ها و موسیقی جلوه گر است. انواع مختلف لباس‌های روستایی كه با لباس‌های مدرن توام گردیده اند، همراه با موسیقی‌های گوناگون توجه دیدار كنندگان را جلب می نماید. در این سرزمین ممكن است طی یک روز، آوازهای مخصوص صحرانشینان و سرودهای جنگی كه احتمالا با صدای طبل همراه است و همچنین موسیقی مدرن غربی و اشعار و آوازهای ام كلثوم و صبا را كه در سراسر جهان معروف است بشنوید. در ضمن همواره نوای موسیقی كلاسیک و موسیقی غربی از خانه‌های اردن به گوش می رسد. طی قرون گذشته موذن مسجد با صدایی زیبا و دلنشین پنج مرتبه در روز اذان می گوید و سرودهای كلیساهای مسیحی كه به زبان‌های یونانی، عربی یا لاتین خوانده می شوند، از زمان‌های دور تا كنون به گوش می رسد. آن چه پس از پوشش، موسیقی و آواز، نظر دیداركنندگان را جلب می كند، نثر، شعر و تكلم است كه پرقدرت ترین جلوه فرهنگ عربی است. اعراب عموما زبان خود را زبانی كامل و مطلوب می دانند و كسانی را كه بتوانند آن را به خوبی به كار گیرند، گرامی می دارند.
شیوه نگارش سنتی كلاسیک در ادبیات و عربی كلاسیک مدرن در روزنامه‌ها رادیو و تلویزیون استفاده می‌شود. مردم این كشور به لهجه‌های مختلف عربی سخن می گویند و نثر این زبان به كلیه صورت‌ها مشاهده می‌شود. این در حالی است كه نویسندگان از سبك كلاسیک فاصله می گیرند.
به طور خلاصه فرهنگ اردن مانند فرهنگ بسیاری از كشورهای درحال توسعه، تركیبی در حال تكامل از فرهنگ قدیمی، جدید و همچنین فرهنگ شرق و غرب می‌باشد.
در نتیجه این روند شكل گیری فرهنگی، افراد این كشور فرصت دارند به شیوه‌های مختلف زندگی كنند و احساسات و استعدادهای خود را بروز دهند. فرهنگ اردن تنها بخشی از فرهنگ گسترده عرب می‌باشد كه از یک سو موجب قدرت و از سوی دیگر موجب تحولات جدید آن می گردد. (77)
5-6 تقویم فرهنگی
بدیهی است که تقویم فرهنگی کشورها سال به سال تغییرمی‌کند؛ اردن نیز از این قاعده مستثنی نیست از این رو ما به اهم رویدادهای فرهنگی شش ماه نخست سال 2015 بر اساس اعلام وزارت فرهنگ اردن اکتفا میکنیم که از این رهگذر می‌توان به شمای کلی رویدادهای فرهنگی این کشور و حال و هوای آن پی برد. بدیهی است برخی از رویدادها دائمی‌است و هرساله برگزار می‌شود؛ از آن جمله است رویدادهای تاریخی، مذهبی و ملی و جهانی و برخی چنان که ملاحظه می‌شود فصلی و موقتی است که انعکاس تمایلات متولیان فرهنگ یا علایق مردم است. (78)
| ماه | فعالیت‌ها |
| کانون الثانی | نمایشگاه هنری اردن - ایتالیا، افتتاح کلکسیون تابلوهای هنری با موضوع «فرهنگ»،نمایش فیلم کوتاه اردن در تئاتر رینبو، برگزاری جشن میلاد پیامبر(ص)، نمایش فیلم جهانی «کاجاکی»، کنفرانسی در «الخیمه» به مناسبت هفته جهانی هماهنگی بین ادیان، کنسرت گروه موسیقی از لبنان، تمدید نمایشگاه کلکسیون وزارت فرهنگ، کنفرانس «جوانان و تغییر»، پخش فیلم ترکی «لیلة الصمت»، تکریم برندگان مسابقه «اللویبدة...بعیونک»، نمایشگاه «تسونامی‌الحرف2»، برگزاری شب شعر «راتب قرشی»، نمایشگاه «حب صوفی» اثر محمد عامری، جشن موسیقی طلال ابوراغب، جشن موسیقی گروه ارکستر اردن، حضور ناقد برجسته احمد غماز در انجمن اسرة القلم، تکریم ایتام رصیفه توسط انجمن نویسندگان و ادیبان اردن، برگزاری نمایشگاه کتاب در عمان، برگزاری شب قصه در انجمن اسرة القلم، برگزاری نمایشگاه «خیوط بیت لحم الذهبیــة»، جشن تقدیم جوائز مسابقه «بهجت ابوغربیــة لثقافــة المقاومــة»، جشن معرفی کتاب در انجمن شومان، نمایشگاه هنری اثر نصر عبدالعزیز، یادواره غالب هلسا در دارالفنون، همایش ادبیات زنان، کنفرانس «مهارات الاتصال و ادارۀ الجلسات»، نمایشگاه هنری اثر هنرمند روسی سوتجاینا، برگزاری شب قصه در انجمن نویسندگان اردن. |
| شباط | شب شعر حسام ابوغنام و زبیدة خلیل، کنفرانس «الادعاءات الصهیونیــة علی الاثار الدینیــة»، توزیع 500 کتاب در بین کودکان کفرنجــة، کنفرانس « العرب المسیحیون ملح الارض و سکر الشعب»، هفته فیلم ایرانی، نمایشگاه «عمان بوابــة الثقافات»، کنفرانس «الاصلاح السیاسی فی الاردن»، همایشی تحت عنوان «تجربه شعری محمود درویش»، کنفرانس «ماهی داعش و الی این؟»، شب شعر مصطفی قرنه و نایف هریس، همایش «تغییر شیوه‌های آموزش در اردن»، کنفرانس «آینده ورزش در اردن». |
| آذار | کنفرانس «واقعیت‌های حقوق بشر در اردن»، برگزاری شب شعر در انجمن نویسندگان، کنفرانس «استفاده از انرژی هسته‌ای - محاسن و معایب»، شب شعر د. مهند ساری، کنفرانتس «روابط اسلام - مسیحیت در زمان پیامبر(ص)»، برگزاری روز جهانی زن، هفته فیلم زنان، برگزاری شب قصه در اربد، برگزاری شب شعر اسراء حیدرمحمود و محمد طکو، برگزاری یادواره شاعر عبدالله رضوان، برگزاری شب شعر شاعر لبنانی حسن عبدالله، نمایشگاه هنری آثار دانش آموزان مدارس، نمایشگاه هنری آثار محمد نصرالله، برگزاری شب شعر به مناسبت روزجهانی شعر در اربد، توزیع 1000جلد کتاب در بین کودکان طفیله، کنفرانس «جوانان و مواد مخدر». |
| نیسان | همایش «روابط مؤلف و ناشر در اردن»، نمایشگاه آثار هنری فاروق لمبز، برگزاری کنفرانس «مادر نمونه»، هفته فیلم تونس، برگزاری شب شعر، برگزاری نمایشگاه هنری با موضوع «تلاش برای صلح»، کنفرانس «بهبود اوضاع در یمن»، کنفرانس «آموزش عالی در یمن»، برگزاری تئاتر «حریر آدم»، برگزاری تئاتر «الابراج و الریح». |
| ایار | برگزاری شب قصه با حضور جمعــة ابوشنب، نمایشگاه آثار هنری محمود شاهین، برگزاری جشن استقلال اردن، کنفرانس «اصلاح و توسعه آموزش عالی»، کنفرانس «توسعه شعر عربی»، برگزاری تئاتر طنز «مدفون حیا»،
پخش فیلم‌های کارگردان سوری محمد ملص در سینما رینبو، برگزاری نمایشگاه کتاب در خیابان فرهنگی در منطقه شمیسانی، برگزاری تئاتر «شکسبیر فی الزعتری»، کنفرانس «زندگی پیامبران» |
5-7 نمادها و سمبل‌های فرهنگی
نماد فرهنگی می‌تواند یک تصویر، سمبل، آرم، نام، چهره، شخصیت، ساختمان یا چیزهای دیگری باشد که با سهولت شاخص و برجسته می‌شود و به طور کلی چیزی یا طرز فکری را با یک مفهوم وسیع فرهنگی ارائه دهد. نمادهای فرهنگی اردن را می‌توان در پرچم و شعار اردن و برخی آثار تاریخی و طبیعی اردن جست‌وجو کرد.
مهم ترین عناصر فرهنگی اردن در شعار اردن به شرح زیر تجلی دارد.
1-تاج پادشاهی‌هاشمی:
این نماد به نظام حکومتی پادشاهی در اردن اشاره دارد. تاج سلطنتی از 5 ضلع به هم پیوسته تشکیل شده که بر پایه‌ای مزین به یاقوت و زمرد استوارند. در بالای پایه 5 نیلوفر قرار دارد که نماد خلوص و پاکی است. نوک طلایی تاج نیز نماد آزادی خاندان‌‌ها شمی است.
2-شال:
تاج سلطنتی اردن بر روی پارچه‌ای قرار گرفته که نشان دهنده تاج و تخت هاشمی است، پارچه ابریشم قرمز رنگ از بیرون و سفید رنگ از داخل كه نماد فداکاری و آرامش می‌باشد.
دو طرف این شال برابر هستند. در دو سمت آن دو گره وجود دارد و بقیه شال به شکل عمودی از آن گره آویزان شده است. در پایان هرسمت یک نخ ابریشمی طلایی وجود دارد که دو طرف را به یکدیگر متصل می‌کند. دو نخ ابریشمی طلایی نیز از هر دوطرف آویزان است.
3-دو پرچم:
هریک از این پرچم‌ها نماد یک انقلاب بزرگ عربی هستند. طول آن‌ها دو برابر عرضشان است؛ هر یک از پرچم‌ها از سه نوار افقی سبز، سیاه و سفید که توسط حاشیه قرمز رنگ به هم متصل شده‌اند، تشکیل شده است و دارای تناسب 1:2 می‌باشد. بخش بالای پرچم سیاه، بخش وسط سبز و بخش پایین سفید است.
4-بال عقاب
نشان دهنده قدرت، شجاعت و برتری است. رنگ آن نماد پرچم و عمامه پیامبر است. این پرنده با بال‌های باز بر روی کره زمین ایستاده که هر یک از این بال‌ها بر روی یکی از پرچم‌ها قرار دارد. سر عقاب نیز به سمت راست می‌باشد.
5-کره زمین
رنگ آن آبی بوده و به انتشار اسلام و تمدن آن در جهان اشاره دارد.
6-سلاح عربی
سپری است از جنس برنز که با گل داوودی مزین شده که توسط اعراب درتزیین دکوراسیون مورد استفاده قرار می‌گرفت. این سپر در مقابل کره زمین قرار دارد و نماد دفاع از حق می‌باشد.
شمشیر، نیزه، کمان و تیر نیز در دوطرف سپر به رنگ طلایی قرار دارد.
7-خوشه‌های طلایی و نخل سبز
سپر را خوشه‌های طلایی و برگ نخل احاطه کرده اند. در سمت راست سپر سه خوشه طلایی و در سمت چپ آن یک برگ نخل وجود دارد. مدال درجه یک نهضت خوشه‌ها و برگ نخل را به هم مرتبط کرده است.
8-مدال نهضت
در وسط آن نواری وجود دارد. این مدال پایة خوشه‌های طلایی و برگ نخل را به هم وصل کرده است.
9-نوار زرد
نوار زرد رنگ روی مدال درجه یک نهضت از 3 قسمت تشکیل شده است. در هر یک از این قسمت‌ها عباراتی زرد رنگ نوشته شده است:
سمت راست:
عبدالله الثانی ابن الحسین بن عون (عون همان جد دوم شریف حسین بن علی است.)
وسط:
ملك المملكــۀ الأردنیــۀ الهاشمیــۀ
سمت چپ:
الراجی من الله التوفیق والعون (79)
افزون بر این می‌توان به سرود ملی و رنگ‌های پرچم که شرحش پیشتر گذشت، اشاره کرد. همچنین از اهم نمادهای فرهنگی و ملی اردن زنبق سیاه و و درخت سندیان طبری است که زیرگونه ای از درخت بلوط می‌باشد. پرنده گل سرخ سینایی که سرخی اش نشانی از پترا دارد و غزال عربی با شاخ‌های کشیده را نیز می‌توان از نمادهای کشور اردن شمرد.
5-8 مفاخر فرهنگی
جامعه كنونی اردن، تركیبی از خاندان‌های مختلف با اصل و نَسَب‌های گوناگون است؛ از شرق اردن گرفته تا فلسطین، حجازی، سوری، اقلیت چركسی، شیشانی، ارمنی، ترك و كرد. از تركیب این قومیت‌ها افراد و مشاهیری به‌وجود آمدند كه موجب پیشرفت كشور اردن در زمینه‌های مختلف ادبی، هنری، مهندسی، پزشكی، ورزشی، رسانه‌ای، اقتصادی، تكنولوژی، آموزش، سیاست شده اند. اسامی برخی از مشاهیر فرهنگی اردن در ذیل خواهد آمد:
1-عیسی الناعوری:
عیسی ابراهیم الدبابنــۀ در سال 1918 در روستای ناعور متولد شد. تحصیلات ابتدایی را در روستای ناعور، راهنمایی را در قدس سپری نمود. سپس به مدت 5 سال به تدریس زبان و ادبیات عرب در فلسطین و اردن پرداخت. در طی سالهای 1975-1954 به عنوان کارمند وزارت آموزش و پرورش مشغول به فعالیت شد و انجمن زبان عربی اردن را در سال 1976 تأسیس نمود و تا پایان عمر خود به عنوان دبیر آن فعالیت می‌کرد.
وی با بسیاری از مشاهیر ادبی عربی و ایتالیایی و برخی از مستشرقین ارتباط داشت و مدال‌هایی را نیز از روسای جمهور تونس و ایتالیا دریافت نمود و برای کنفرانس‌های انگلیسی و عربی و ایتالیایی به کشورهای مختلف دعوت می‌شد.
برخی آثار ادبی وی به زبان‌های انگلیسی، روسی، ایتالیایی، اسپانیایی، فرانسوی و... ترجمه شده است. وی مجله ادبی ماهانه القلم الجدید را در سال 1952 منتشر ساخت ولی فقط به مدت یکسال انتشار یافت.
اهم تألیفات وی در شعر: الربیع الذابل، اناشیدی، اخی الانسان، همسات الشلال و در قصه: طریق الشوک، خلی السیف یقول، عائد الی المیدان، بطولات عربیــة فی فلسطین، اقاصیص اردنیــة، حکایا جدیدة و در رمان: الشریط الاسود، جراح جدیدۀ، لیلــة فی القطار، بیت وراء الحدود است.
2-غالب هلسا:
در سال 1932 در روستای ماعین/مادبا متولد شد. از همان کودکی نبوغ بالای خود را آشکار کرد به گونه ای که همیشه کم سال ترین دانش آموز کلاس بود.
در سن 14سالگی در مسابقه داستان کوتاه اردن و فلسطین رتبه اول را کسب کرد. زبان انگلیسی را به خوبی فراگرفت و برای تکمیل تحصیلات خود به دانشگاه آمریکایی بیروت سفر نمود ولی شرایط به گونه ای رقم خورد که نتوانست تحصیلات خود را در آنجا تکمیل کند.
سپس به بغداد رفته و به صفوف حزب کمونیسم عراق (1951-1953) پیوست. در سال 1952 عراق را به مقصد مصر ترک نمود و به مدت 25 سال در مصر سکنی گزید.
در سال 1977 به دلیل شرکت در تظاهراتی علیه رفتن سادات به اسرائیل، از مصر بیرون شد و به عراق پناه برد و از آنجا به بیروت رفته و به صفوف انقلابیون فلسطینی پیوست و مدت زیادی را درسنگرهای خط مقدم سپری کرد. پس از آن به همراه مبارزان به یمن و سپس به دمشق رفت و در سال 1989 درگذشت.
در سال 2010 انجمن نویسندگان اردن مبلغی جهت بازسازی منزل وی در ماعین اختصاص داد و آن را به مکانی برای بازدید علاقمندان تبدیل کرد.
اهم تالیفات وی در قصه: ودیع و القدیســۀ میلاده و آخرون و در رمان: خماسین، الضحک، السوال، سلطانــۀ، الروائیون، البکاء علی الاطلال است.
3-حسنی زید الکیلانی:
در سال 1910 در خانواده‌ای فقیر در شهر سلط متولد شد و در 6 سالگی پدرش را از دست داد و به همراه خانواده به کرک رفت و سپس به سلط بازگشت. وی اشعار بسیاری در برخی نشریات مانند مجله الرائد و المعرفــة و روزنامه الجزیره به چاپ رساند.
در دهه 1930 در شهر الخلیل به کارآموزی پرداخت. سپس به همراه مادرش در سال 1940 به عمان رفت. وی توانست ارتباط نزدیکی با ملک عبدالله بن حسین برقرار کند و او را در قصائدش مدح نمود. ملک حسین نیز سمتی در ارتش به وی اعطا کرد که 13 سال در آن منصب باقی ماند، اما به دلیل زیاده روی در استعمال دخانیات در سال 1960 در سن 50 سالگی بازنشسته شد و پای چپش را به دلیل بیماری دیابت از دست داد و در سال 1979 در شهر زرقاء دارفانی را وداع گفت.
اهم تالیفات وی در شعر اطیاف و اغارید است.
4-محمد سیف الدین الایرانی
در سال 1914در یافا متولد شد. زبان انگلیسی و فرانسه را به خوبی می‌دانست. در اوایل دهه 1940 به عمان رفت و به کار آموزگاری پرداخت. سپس به وزارت آموزش و پرورش منتقل شد و درسال1971 به عنوان مشاور در وزارت رسانه‌ها انتخاب گردید و دبیری مجله رسالــۀ الاردن و سپس مجله الافکار را برعهده گرفت.
وی در حوزه‌های داستان کوتاه، مقالات ادبی و اجتماعی در روزنامه‌های الدفاع، الجامعــة الاسلامیــة و فلسطین می‌نوشت.
اول الشوط اولین مجموعه داستان‌های وی است که در سال 1937 به چاپ رسید.
گرچه شهرت وی در زمینه داستان کوتاه است ولی بیشترین فعالیت او در حوزه ترجمه از زبان‌های دیگر می‌باشد. در سال 1974 از دنیا رفت.
داستان‌های اول الشوط، مع الناس، متی ینتهی اللیل، ما اقل الثمن، اصابع فی الظلام از آثار اوست.
در سال 1907 در شهر سلط متولد شد. تحصیلات دبیرستان خود را در سال 1927 به پایان رساند و وزارت آموزش و پرورش او را برای ادامه تحصیل به دانشگاه امریکایی بیروت فرستاد. وی پس از 5 سال لیسانس ادبیات خود را اخذ نمود. سپس در شهرهای سلط، عمان و کرک به تدریس ادبیات عرب، تاریخ و جغرافیا پرداخت. در سال 1944 مدیر دبیرستان سلط و پس از آن به عنوان بازرس در وزارت آموزش و پرورش مشغول به کار شد.
پس از بازنشستگی نیز به عنوان مشاور ادبی وزارت رسانه‌ها به فعالیت پرداخت و مقالات هفتگی در روزنامه الرأی منتشر می‌کرد. آخرین مقاله اش را یک روز قبل از وفات به چاپ رساند.
اهم تألیفات وی در شعر بلادی، هیاکل الحب، غزل و زجل، الزهور و در قصه مغامرات حمار، مغامرات تائبــة، عروۀ و عفراء، قصص من بلدی، قصص و تمثیلیات، شجرة التفاح است.
در سال 1907 در یافا متولد شد. تحصیلات خود را تا پایان دبیرستان در یافا گذراند و سپس برای اخذ لیسانس به دانشگاه امریکایی بیروت رفت و در سال 1930 لیسانس خود را در رشته زیست، شیمی‌و فیزیک اخذ و به همراه برخی از هموطنانش انجمن دانشجویان را تأسیس نمود.
در سال 1929 درخلال انقلاب البراق دستور بازداشت وی صادر شد، از این رو به اردن پناه برد و به عنوان معلم علوم تجربی در دبیرستان سلط مشغول به کار شد و طولی نکشید که اداره این مدرسه را برعهده گرفت. سپس به عنوان بازرس در وزارت آموزش و پرورش مشغول به کار شد.
پس از آن عامری به فلسطین بازگشت و مشاور مدیر رادیو در قدس شد. پس از واقعه 1948 بار دیگر به اردن بازگشت و مدیر رادیوی اردن و نماینده اردن در کمیسیون آتش بس بین المللی شد.
وی در دهه‌های پنجاه و شصت نیز در مقامات عالی دولتی در وزارت خارجه، وزارت معارف، اداره واردات وصادرات، دیوان کارمندان و دیوان حسابرسی مشغول بود.
پس از سال 1967 به ترتیب وزیر امور خارجه، سفیر اردن در مصر و وزیر فرهنگ و رسانه شد تا اینکه از مشاغل دولتی استعفا داد.
در اواخر سال 1967 به عنوان رئیس انجمن نویسندگان اردن انتخاب شد و در سال 1978 درگذشت. وی مقالات زیادی را در روزنامه‌ها و مجلات به چاپ رساند. تألیفات وی در تاریخ شامل القدس العربیــة، عروبــة فلسطین فی التاریخ و در داستان، شعاع النور و قصص اخری است.
7-فؤاد الخطیب
در روستای شحیم لبنان در سال 1880 متولد شد. پدرش قاضی بود. تحصیلات دانشگاهی خود را در دانشگاه امریکایی بیروت گذراند و به عنوان مدرس در دانشکده الزیر یافا مشغول و سپس به خرطوم رفته و استاد دانشکده غوردون شد.
در سال 1915 سردبیری روزنامه القبله را برعهده گرفت. در سال 1926 امیر عبدالله بن حسین او را به عنوان مشاور خود به اردن فراخواند که تا سال 1939 در این منصب باقی ماند. در سال 1940 به لبنان بازگشت که ملک عبدالعزیز آل سعود او را فراخواند و به عنوان مشاور خود به کار گماشت. سپس سفیر عربستان در افغانستان گردید و در سال 1957 درگذشت.
وی دارای دیوان شعر و مؤلف نمایشنامه ای با نام فتح الاندلس است.
8-محمد صبحی ابوغنیمــة
در سال 1902 در شهر اربد متولد شد. تحصیلات ابتدایی را در اربد گذراند. سپس به دمشق رفته و برای تحصیل در مدرسه مهندسی به آستانه سفرکرد ولی وقوع جنگ جهانی سبب شد تا دوباره به دمشق برگردد و در آنجا ادامه تحصیل دهد.
پس از آن به دانشگاه برلین رفته و در رشته پزشکی فارغ التحصیل شد. سپس به عمان رفته و در سال 1929 درمانگاه خود را افتتاح نمود و در کنار پزشکی به فعالیت‌های مطبوعاتی و سیاسی روی آورد.
وی مجلات المیثاق و الحمامــة را منتشر ساخت. در سال 1947 به دمشق رفت و در سال 1960 دوباره به عمان برگشت. وی در سال 1964 به عنوان سفیر در دمشق مشغول به کار گردید و سپس در سال 1969 بازگشت و در سال 1970 در دمشق درگذشت.
داستان اغانی اللیل از تألیفات اوست. هم چنین از آثار دیگر او می‌توان از من الایام، نظرة فی اعماق الانسان نام برد.
9-شکری شعشاعــۀ
درسال 1890 در غزة هاشم در خانواده ای شریف و با اصالت متولد شد. تحصیلات ابتدایی خود را در زادگاهش گذراند و برای ادامه تحصیل به نابلس رفت. در کودکی زبان‌های انگلیسی و فرانسه را به خوبی فراگرفت. سپس در سال 1919 به شرق اردن رفت.
وی مناصب زیادی را در عهد فیصلی و عهد امارت برعهده گرفت که آخرین آن‌ها وزیر دارایی و وزیر دفاع بود.
هم چنین مقالات بسیاری در روزنامه‌ها و مجلات به چاپ رساند و در سال 1963 درگذشت.
کتاب شعر النفثات و رمان‌های فی طریق الزمان، فی الحکومــة و الحیاة از آثار اوست. هم چنین از نوشته‌های دیگرش می‌توان از ابوصوفه، العودات، قطامی، هاشم، همس الصور نام برد.
10-ندیم الملاح
در سال 1893 در طرابلس/لبنان متولد شد. تحصیلات اولیه خود را در آنجا گذراند و برای ادامه تحصیل در مقطع دانشگاه به الازهر رفت و در سال 1913 فارغ التحصیل شد. همچنین تحصیلات خود را در مؤسسه حقوق مقدسی در سال 1914 ادامه داد و توانست مدرک آن را دریافت نماید.
وی در طول جنگ جهانی اول و پس از ورود استعمار فرانسه به کشورهای عربی سوریه و لبنان، به عنوان فرمانده در سپاه عثمانی خدمت کرد.
فرانسویان که از حضور و دعوت ملاح احساس خطر کردند، به تعقیب او پرداختند، ازاین رو در سال 1920 به قدس رفت و به عنوان معلم ادبیات عرب و تعلیمات دینی مشغول به کار شد. در همین اوان انگلیسی‌ها عرصه را براو تنگ نمودند که ناگزیر درسال 1925 به عمان رفت و به عنوان معلم در اربد، عمان و سلط به فعالیت پرداخت.
وی در سال 1947 از اعضای مجلس اوقاف و در طی سالهای 1955-1961 نیز عضو هیئت عالی اسلامی‌بود.
سپس به عضویت مجلس اعیان درآمد و ندیم ملک عبدالله بن حسین در مجالس دینی و ادبی گردید.
کتابهای شعر المشاعر، دیوان شعر از آثار اوست. (80)
11- ناصرالدین الاسد
در سال 1923 در عقبه متولد شد. تحصیلات خود را دررشته ادبیات ادامه داد و دوره لیسانس ادبیات را در سال 1947 و فوق لیسانس ادبیات در سال 1955 به اتمام رساند. دکترای وی نیز در رشته ادبیات است. وی دارای مدال افتخار درجه یک می‌باشد و مناصب فرهنگی بسیاری در دانشگاه‌ها ی عربی برعهده داشته است؛ رئیس دانشکده ادبیات در دانشگاه لیبی، نماینده اداره فرهنگی در دانشگاه کشورهای عربی، سفیر اردن در سوریه، رئیس دانشگاه اردن در سالهای 1980-1978 و وزیر آموزش عالی در سالهای 1989-1985 بوده است. (81)
12- خالد عبدالعزیز سلیمان الکرکی
وی در تاریخ 10/6/1946 در شهر الکرک متولد شد. تحصیلات دبیرستان خود را درسال 1965در شهرستان کرک به پایان رساند. لیسانس خود را در رشته زبان و ادبیات عرب در سال 1969 در دانشگاه اردن و فوق لیسانس خود را در دانشکده زبان عربی دانشگاه اردن در سال 1977 و دکترای خود را در رشته فلسفه در دانشگاه کمبریج انگلستان به پایان رساند.
وی مناصب فرهنگی متعددی را از جمله استادیار گروه زبان و ادبیات عرب در دانشگاه اردن در سالهای 1980-1987، استاد گروه زبان و ادبیات عرب در دانشگاه پترا در سال 2000، استاد گروه زبان و ادبیات عرب در دانشگاه جرش در سال 2002، استاد گروه زبان و ادبیات عرب در دانشگاه اردن در سال2007، معلم در وزارت آموزش و پرورش، عمان-اردن در سالهای 1969-1974، مشاور پادشاه اردن، عمان-اردن در سالهای 1991-1992، مشاور پادشاه اردن، عمان-اردن در سالهای 1993-1995، رئیس دانشگاه جرش در سالهای 2002-2006، رئیس دانشگاه اردن در سالهای 2010-2007 و نائب رئیس مجمع زبان عربی اردن عهده‌دار بوده است.
او همچنین وزیر فرهنگ در سالهای 1991-1989 ، وزیر فرهنگ و رسانه در سال 1991، وزیر فرهنگ و جوانان در سال 1991، وزیر فرهنگ و آموزش عالی در سال 1991، معاون نخست وزیر و وزیر رسانه در سال 1995-1996 و معاون نخست وزیر و وزیر آموزش و پرورش در سالهای 2010-2011 بوده است.
تحقیقات و پژوهش‌های وی شامل: ترجمة برخی اشعار عرار به انگلیسی، رموز جاهلی در شعر نو عربی، رموز قرآنی در شعر نو عربی، گفتمان جدید اردن، رمان در اردن و منابع و چگونگی تحقیق در زبان و ادبیات است. (82)
در سال 1952 در منطقه کفرقود در جنین متولد شد. علاوه بر زبان عربی، زبان‌های اسپانیایی و انگلیسی را به خوبی فرا گرفت. لیسانس خود را در رشته زبان و ادبیات عرب در سال 1974 و فوق لیسانس خود را در رشته ادبیات اندلس در سال 1978 از دانشگاه اردن و دکترای خود را در رشته ادبیات اندلس از دانشگاه لندن در سال 1982 اخذ نمود. وی در سالهای 2011- 2010 وزیر فرهنگ بود. وی در اتحادیه‌ها و انجمن‌های عربی و بین المللی بسیاری عضویت دارد و مدال استقلال درجه 2 را درسال 2002 دریافت نمود.
وی طی سال‌ها ی 1982-1999 و از سال 2002 تاکنون در دانشگاه اردن به تدریس اشتغال دارد. همچنین استاد دانشگاه آل البیت در سالهای 1997/1998 و 2006/2007 بوده و در دانشگاه‌های عمان، دانشگاه زیتونه، دانشگاه فیلادلفیا، آکادمی‌موسیقی اردن و در وزارت آموزش و پرورش در سال 1974-1978 تدریس کرده است. همچنین معاون دانشگاه اردن 2010-2007 بوده است.
تحقیقات و پژوهش‌های وی در زمینه توجه سیوطی به تراث اندلس، تاریخ ادبیات عرب، خاطرات و سفرنامه‌ها، شیخ ابراهیم قطان و تاریخ ابن خلدون (بخش چهارم) است.(83)
14-طلال ابوغزالــۀ
در 22 آوریل 1938 در منطقه یافا-فلسطین متولد شد. وی موسس و رئیس مجموعه طلال ابوغزاله است که در سال 1972 تأسیس شده و خدمات شغلی و آموزشی ارائه می‌دهد. این مرکز دارای 80 شعبه درسراسر جهان می‌باشد.
وی ریاست مؤسسات و هیئت‌های زیر راعهده دار بوده است: انجمن ارکستر ملی اردن، دانشکده طلال ابوغزاله در بحرین (2012)، دانشکده بین المللی طلال ابوغزاله در لبنان (2012)، دانشکده طلال ابوغزاله در اردن(از سال2006)، اتاق بازرگانی بین المللی، فرانسه (2006-2008)، هیئت تجارت الکترونیک و فناوری اطلاعات و ارتباطات، اتاق بازرگانی بین المللی، فرانسه (2001-2008)، مجلس خاورمیانه، مرکز پژوهش‌های استراتژیک بین‌المللی، امریکا (1995-1997)، کنفرانس امریکا درباره توسعه آموزش حسابداری، امریکا (1995)، وی همچنین مشاور سازمان بین المللی مالکیت فکری در مجمع عربی مالکیت فکری، آلمان (1987 تاکنون) و عضو افتخاری در هیئت امنای سازمان عربی مبارزه با فساد (2007 تاکنون)، هیئت امنای مرکز تحقیقات سرطان ملک حسین، اردن (2003-2006)، هیئت امنای مرکز ملی موسیقی، اردن (2003-2005)، انجمن فکر عربی (1998-تاکنون )، هیئت امنای دانشگاه امریکایی لبنان (1980-1982) و جشنواره اندیشمندان، امارات (2011) می‌باشد. هم چنین وی در سال‌ها ی 2010-2011 عضو مجلس سنا بود. وی دارای دکترای افتخاری در علوم انسانی از دانشگاه بیت لحم در سال 2014، دکترای افتخاری در ادبیات از دانشگاه کانیسیوس امریکا در سال 1988 است.
همچنین دارای مدال افتخار جمهوری تونس از دست رئیس جمهور این کشور در سال 1985 و مدال استقلال اردن از دست ملک طلال حسین در سال 1968 است. (1/83)
15-جریس سماوی
نام وی جریس حنا جریس سماوی است. وی در سال 1956 در عمان متولد شد و لیسانس خود را در سال 1988 در رشته زبان انگلیسی از دانشگاه اردن دریافت نمود. در سالهای 1992-1997 تهیه کننده برنامه‌های فرهنگی برای شبکه‌های عربی و انگلیسی برای تلویزیون اردن بود. برنامه‌های فرهنگی متعددی برای شبکه‌های نون النسوة و ذاکرة النغم تهیه کرده است.
در سالهای 1997-2001 نائب رئیس جشنواره فرهنگ و هنر جرش و پس از آن در سالهای 2001-2006 مدیر جشنواره جرش بود و در سال 2011 وزیر فرهنگ اردن گردید.
وی که در اتحادیه نویسندگان اردن عضویت دارد توانست جایزة نخست بهترین قصیدۀ عربی از جنگ فلسطین را در سال 1987 به خود اختصاص دهد.
کتاب شعر زلــة اخری للحکمــة از آثار اوست. (84)
5-9 تأثیر فرهنگ خارجی؛ فعالیت‌های فرهنگی خارجیان در کشور
بیش از 60 درصد جمعیت در متروپلیس واقع در امان زندگی می كنند. فرهنگ مردم اردن به شدت تحت تأثیر فرهنگ غرب قرار گرفته است. موسیقی، فیلم، مد و سایر اشكال سرگرمی اروپایی و آمریکایی بین مردم اردن مشهور است. فرهنگ باشگاه و میهمانی به خصوص در نیمة غربی شهر امان رواج دارند. تعداد كمی از جوانان كه اغلب از مناطق ثروتمند نشین غرب امان هستند، ویژگی‌های فرهنگی مغایری هم چون خالكوبی یا سوراخ كردن صورت را به نمایش می گذارند.
امان یکی از شهرهای منطقه است كه بیشترین تأثیر را از فرهنگ غربی پذیرفته است. پیاده روهای پردرخت، فروشگاه‌ها با مارك‌های غربی، هتل‌ها و باشگاه‌های شبانه عناصر مهمی در زندگی شهری امان محسوب می شوند. زبان انگلیسی در بین اردنی‌های لوانتین و طبقه بالا و متوسط به بالا به خوبی فهمیده و حتی صحبت می‌شود. فرهنگ غرب به خصوص انگلستان و آمریکا بر حیات سیاسی جامعه و امور خارجه، تأثیر بسیار زیادی داشته است.
علاوه بر آن بسیاری از مردم اروپای غربی و امریکا در چند سال اخیر به اردن مهاجرت كرده اند و آنجا را وطن خویش قرار داده اند. این ارتباط با غرب فرهنگ جدیدی به وجود آورده است. آشپزی از ملت‌های مجاور به خصوص مصر، سوریه و تركیه به اردن راه یافته است.(85)
طبیعی است که بخش مهمی از تأثیر فرهنگ بیگانه، در ارتباط با مدیریت‌ها و سیاست گذاری‌های دولتی رقم می‌خورد. مؤسسات اصلی دولتی به جز وزارت فرهنگ اردن، که در بخش بین المللی فعالیت دارند، وزارت برنامه ریزی و وزارت کار می‌باشند و از طرق مختلف مدیریت فرهنگی بین المللی و مدیریت سیاست گذاری و تحقیقات را برعهده دارند.
وزارت برنامه ریزی از طریق مدیریت همکاری‌های بین المللی، توافق نامه‌های فرهنگی جهانی را مهیا می‌کند و همیشه به دنبال فرصت‌های جدید سرمایه گذاری و راه‌های استفاده از آن و توزیع بودجه در پروژه‌های توسعه چند جانبه در همکاری با کشورها می‌باشد.
مدیریت سیاست گذاری و تحقیقات نیز از طریق اداره هماهنگی مساعدت‌ها، اداره روابط عمومی‌بخش آسیا، اداره روابط عمومی‌بخش کشورهای عربی واسلامی، اداره روابط عمومی‌بخش اروپا، اداره اتحادیه اروپا، اداره همکاری‌های علمی‌و فرهنگی در زمینه همکاری‌های بین المللی نقش مؤثری را دارا می‌باشد.
اردن کشوری کوچک و دارای امکانات فرهنگی ضعیفی است اما نقش مهمی‌را در منطقه ایفا می‌کند و نقطه ارتباطی منطقه و جهان محسوب می‌شود.(86) ازاین رو متولیان امور فرهنگی نیاز به همکاری‌های مستحکم با کشورهای عرب و غیرعرب فعال در زمینه فرهنگی را به خوبی احساس می‌کنند، در این راستا توافق نامه‌های متعددی جهت تبادل فرهنگ بین اردن و کشورهای عربی، کشورهای اروپایی و کشورهای دوست بسته شده است. اخیراً نیز توافقنامه ای بین اردن و کشورهای پرتغال و قزاقستان و... به امضا رسید. تعداد این توافق نامه‌ها قریب 47 فقره می‌باشد. (87)
در خارج از اردن مرکز فرهنگی اردنی وجود ندارد، ولی بخش‌های فرهنگی در سفارتخانه‌های اردن در کشورهای دیگر به فعالیت می‌پٌردازند. اردن در واقع هیئت دیپلماسی فرهنگی ندارد و به جای اینکه مراکز فرهنگی ایجاد کند، بیشتر مایل است تا هفته‌های فرهنگی را در کشورهای مورد توافق اجرایی نماید زیرا هزینه‌های مالی کمتری در دارد. (88) افزون برآن اجازه فعالیت به بسیاری از مراکز فرهنگی خارجی در اردن داده شده است ازجمله مرکز فرهنگی فرانسه، مرکز فرهنگی امریکا، مؤسسه آلمانی گوته، مرکز فرهنگی انگلیس، مرکز فرهنگی ترکیه، مرکز فرهنگی ایتالیا، مرکز فرهنگی اسپانیا و مرکز فرهنگی روسیه. (89)
در ادامه شمایی کلی از فعالیت‌ها و اهداف برخی از مراکز فرهنگی خارجی در اردن ارائه می‌شود.
1- مؤسسه آلمانی گوته: یکی از اولویت‌های این مؤسسه «مبادلات فرهنگی بین اردن و آلمان» می‌باشد. این کار از طریق دانشجویان اردنی که در آلمان تحصیل می‌کنند صورت می‌پذیرد. هم اكنون یک دانشگاه آلمانی به نام الجامعــة الآلمانیــة فی الاردن، نیز در اردن وجود دارد. در این مرکز فعالیت‌های فرهنگی بسیاری صورت می‌پذیرد؛ از جمله پخش فیلم‌های آلمانی، فعالیت‌های موسیقی ویژه جوانان، متن خوانی نویسندگان اردن برای اعضای آلمانی و همچنین با حمایت مؤسسه گوته، کتابهای متعددی از زبان آلمانی به عربی ترجمه شده است.(90)
2- مرکز فرهنگی انگلیس: این مرکز با هیئت‌های رسمی اردن ارتباط دارد و با همکاری وزارت توسعه سیاسی، پروژه «پارلمان جوانان اردن» را اجرا کرده تا جوانان بتوانند در دموکراسی نقش ایفا نمایند. همچنین طرح‌های متعددی اجرا کرده است، یکی از طرح‌های این مرکز، پروژه «زنان در جایگاه شغلی» است. این پروژه زنان را تشویق می‌کند تا به بازار کار و محیط‌های شغلی وارد شوند. (91)
3- مرکز فرهنگی ایتالیا: با اهداف متنوعی از جمله اهتمام به زبان و فرهنگ ایتالیا و نشر آن‌ها به عنوان جزئی از حرکت توسعه فرهنگ کشورهای حوزه مدیترانه، ایجاد مکانی برای ایتالیایی‌های مقیم اردن، اهتمام به برنامه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی، ایجاد روابط با هیئت‌های مشابه داخلی و خارجی، یافتن نقاط تشابه فرهنگ اردن و ایتالیا فعالیت می‌کند. (92)
اهم فعالیت‌های این مرکز در سال 2011 شامل ایجاد صفحه ویژه اعضا در فیس بوک، امانت دادن کتابهای انجمن به شکل رایگان به اعضا و دانشجویان، برگزاری کلاس‌های آموزش زبان ایتالیایی به کودکان و همچنین در دانشکده نظامی‌در زرقاء، برگزاری امتحان ورودی دانشگاه‌ها تحت عنوان «البلیدا»، پخش ماهانه فیلم‌های ایتالیایی در مرکز فرهنگی «الحسین»، برگزاری هفته فرهنگی ایتالیا، برگزاری کنفرانس و کلاس‌های آموزش زبان عربی برای خارجیان مقیم اردن می‌باشد.(93)
5-9-1 ترجمه‌ها :
از جمله مهمترین شاخص‌های توسعه آمار و اطلاعات به روز و درست می‌باشد که متأسفانه در زمینه امور فرهنگی چنین اطلاعاتی در اداره آمار ملی اردن موجود نیست و آمارهای جهانی نیز ارقام قابل توجهی را نشان نمی‌دهد.
براساس گزارش‌های فرهنگی یونسکو كل ترجمه‌های منتشرشده در اردن در سالهای 90 و 94 میلادی به ترتیب 10 و 81 عنوان می‌باشد. (94)
بر همین اساس زبان اصلی كتاب‌های ترجمه شده در ارسال 1980 انگلیسی بوده و اطلاعات مربوط به سالهای دیگر موجود نیست. (95)
همچنین زبان اصلی كتاب‌های ترجمه شده درسال 1984 فرانسه بوده است. درنهایت به نظر می‌رسد ترجمه تنها از زبان انگلیسی و فرانسه صورت گرفته است.(96)
عرصه ترجمه ارقام امیدوار كننده ای را نشان نمی دهد، چنان که ملاحظه می‌شود بین سالهای 91 تا 93 3/1 درصد کل کتابهای منتشر شده ترجمه بوده است. بر اساس آمار یونسكو كل ترجمه‌های انجام گرفته در سال 1990 در كشورهای عرب 270 عنوان گزارش شده كه مطابق آمار فوق الذكر سهم اردن 7/3 درصد كشورهای عرب می‌باشد. (97)
| عناوین ترجمه شده به زبان‌های خارجی | عناوین منتشر شده به دو یا چند زبان |
| درصد | درصد |
| 1991 - 1993 | 1991 - 1993 |
| 1/3 | 00 |
آمار تعداد كل كتاب‌های منتشر شده در اردن مطابق گزارش فرهنگی یونسكو حاكی از آن است كه طی سالهای 91 تا 1994 به ازای هر صد نفر 113 نسخه و به ازای هر 100.000 نفر 7 عنوان كتاب منتشر گردیده است. مطابق همین آمارها طی سالهای 94-89 به ازای هر صد نفر 4 كتابخانه عمومی در اردن گزارش شده است.(98) متاسفانه درآخرین گزارش مشابه یونسکو در سال 2009 آماری از کشور اردن در خصوص ترجمه نیامده است.(99)
بر اساس گزارش فرهنگی یونسکو آمار و ارقامی از نویسندگان اردنی دیده نمی‌شود كه آثار آن‌ها به یک یا چند زبان ترجمه شده باشد. (100) همچنین در آخرین گزارش مشابه یونسکو اساسا این آمار درباره هیچ کشوری موجود نیست.
5-9-2 تجارت فرهنگی
(كل تجارت فرهنگی، تجارت فرهنگی سرانه، درصد تجارت فرهنگی نسبت به تولید ناخالص ملی، صادرات فرهنگی)
گزارش جهانی فرهنگ، آمار مبادلات فرهنگی اردن را در سالهای 1980 و1991 به ترتیب معادل 15 و 32 میلیون اعلام می‌دارد. (101)
سرانه تجارت فرهنگی نیز بدین شرح است (102):
| سرانه مبادلات فرهنگی به دلار برای هر نفر | سرانه ناخالص به دلار |
| 1980 | 1991 |
| 12 | 8 |
| درصد مبادلات فرهنگی به نسبت تولید ناخالص ملی (درصد) | درصد مبادلات فرهنگی به نسبت
تولید فرهنگی ملی (درصد) |
| 1980 | 1991 |
| 8/0 درصد | 7/0 درصد |
در نهایت صادرات فرهنگی به نسبت كل مبادلات به شرح ذیل است (103):
| 1980 | 1991 |
| 4/3 درصد | 9/0 درصد |
5-9-3 تجارت فرآورده‌های فرهنگی
تجارت فراورده‌های فرهنگی اعم از كتاب، روزنامه، نشریات ادواری، موسیقی، هنرهای تصویری، سینما و عكاسی و رادیو و تلویزیون به شرحی است كه می آید (104)
| کتاب و جزوه | روزنامه و
نشریات ادواری |
موسیقی | هنرهای تجسمی | سینما و عکاسی | رادیو وتلویزیون |
| 1990-1994 | 1990-1994 | 1991 | 1991 | 1991 | 1991 |
| 6/34 درصد | 2/0 درصد | 0 | 2/0 درصد | 2/21 درصد | 42 درصد |
بر اساس آخرین آمار مشابه یونسکو که در سال 2009 منتشر شده و نشان دهنده آمار سالهای 2000 تا 2006 میلادی است ارقام گزارش شده به این شرح است: (105)
| مبادلات بین المللی کالاها و خدمات فرهنگی منتخب | ||||||||||
| رسانه‌های صوتی و تصویری | هنرهای بصری | رسانه‌های ضبطی | محصولات چاپی دیگر | روزنامه ادواری | صادرات کتاب | کالاهای میراث | نرخ رشد سالانه صادرات به ازای هر نفر | کل تجارت صادرات 1000 | نرخ پوشش مبادلات | نرخ رشد سالانه کل مبادلات |
| 2006
درصد |
2001-2006 | 2006 | 2006
درصد |
2001-2006 | ||||||
| 0/0 | 1/12 | 5/0 | 8/0 | 1/7 | 5/79 | 0/0 | 3- | 929/10 | 46 | 2 |
| واردات | ||||||||
| رسانه‌های صوتی و تصویری | هنرهای بصری | رسانه‌های ضبطی | محصولات چاپی دیگر | روزنامه ادواری | واردات کتاب | کالاهای میراث فرهنگی | نرخ رشد سالانه صادرات به ازای هر نفر | کل تجارت واردات 1000 |
| 2006
درصد |
2001-2006 | 2006 | ||||||
| 8/3 | 4/11 | 0/2 | 4/4 | 1 | 6/76 | 8/0 | 3 | 797/23 |
| خدمات به میلیون ریال | |||
| واردات | صادرات | ||
| هزینه‌های حق امتیاز | خدمات صوتی تصویری | هزینه‌های حق امتیاز | خدمات صوتی تصویری |
| 2005 | |||
| 000 | 000 | 000 | 000 |
5-10 جهانگردی بین المللی
امروزه صنعت گردشگری به یکی از مهمترین بخش‌های اقتصادی تبدیل شده است تا حدی كه تعیین كننده سطح توسعه اقتصادی یک كشور به شمار می‌رود. این واقعیت در دانشجویان انگیزه بیشتری برای مطالعه و تحصیل در این بخش ایجاد كرده است. آن‌ها تلاش می كنند تا در ابعاد متنوع این صنعت كه شكل و گستردگی این پدیده رو به رشد را تعیین می كند، بررسی و پژوهش كنند.
این در حالی است كه اهمیت صنعت گردشگری، مطابق با ماهیت نظام اقتصادی هر كشور و سطح وابستگی درآمد ملی این صنعت و همچنین در آمد محلی ای كه از ناحیه این بخش به دست می آید، از كشوری به كشور دیگر متفاوت است.
در كشور كوچك مدیترانه ای اردن، صنعت گردشگری در دهه 90، بویژه از زمان امضای پیمان صلح اسرائیل - اردن در سال 1994 (معروف به پیمان وادی عربه)، رشدی روزافزون یافت، دلیل دیگر این پیشرفت، آگاهی بیشتر دولت اردن از نقش حیاتی صنعت گردشگری در طرح توسعه اقتصادی بود. بدین ترتیب، این سرمایه گذاران و بازرگانان وارد صنعت گردشگری شدند و به این نیاز پاسخ مثبت داده و در مناطق مختلف توریستی اردن مانند امان، پترا، دریای مرده و عقبه سرمایه گذاری كنند.
پیش از امضای پیمان صلح به دلیل عدم ثبات در منطقه خاورمیانه و وجود بحران‌های سیاسی، گردشگری محدود بود. این شرایط همچنین بر تحقیقات و مطالعات دانشگاهی در زمینه گردشگری تأثیر گذاشت و آن‌ها را به عناوین مشخصی مانند مناظر باستان شناسی، تاریخی و فرهنگی اردن محدود می نمود كه جاذبه ای برای بازدید كنندگان ایجاد نمی كرد. این مطالعات تنها تشكل‌های سیاسی و ساختارهای دولتی و امپراطوری را كه در دوره‌های مختلف بر اردن حاكم بود مورد بررسی قرار می‌داد. در واقع نقش حیاتی اماكن باستانی در صنعت گردشگری نادیده گرفته شده بود در حالی كه این بخش می‌تواند برای اقتصاد ملی و افراد جامعه نقشی اساسی در بازدهی و درآمد زایی داشته باشد. در حقیقت كمبود تحقیق و مطالعات كاف‍‍‍‍ی در این بخش موانعی جدی برای مراحل توسعه بخش گردشگری به‌وجود آورد، به ویژه از این رو كه چنین مطالعاتی می‌توانند فعالانه به تشخیص اولویت‌هایی برای توسعه صنعت گردشگری كمك كنند و نیازهایی را برطرف كنند كه باید به منظور ساخت محصولات گردشگری بازارهای بین المللی جهان را تحت تأثیر قرار دهند. (106)
امروز گردشگری به یکی از منابع اقتصادی اردن بدل شده به طوری كه در فاصله سالهای 2010 - 2006 قریب 10 تا 12 درصد تولید ناخالص ملی این كشور را رقم زده است و در این فاصله 8 میلیون گردشگر به اردن وارد شده اند كه رقمی معادل 4/3 میلیارد دلار ارز وارد كرده اند. این رقم بدون ملاحظه گردشگرانی است كه برای امور پزشكی به اردن آمده اند.
در سال 2006 بیشترین گردشگران اردن از کشورهای همسایه و کشورهای حوزه خلیج فارس بودند که شامل حدود 67 درصد گردشگران (1.046.602 نفر) می‌شوند، که به دلیل نزدیکی جغرافیایی و هم نژادی همسایگان است. پس از آن، کشورهای اروپایی با 11 درصد (182.247 نفر) گردشگر، سپس مردم اسرائیل (121.506نفر)، کشورهای امریکایی (90.251 نفر)، کشورهای آسیایی (77.621نفر)، کشورهای افریقایی (4.947نفر) و سایر کشورها (9.947 نفر) به ترتیب بیشترین گردشگر را به اردن اعزام کرده‌اند. (107)
5-10-1 مراکز مهم گردشگری اردن
در میان شهرهای اردن، شهر امان بیشترین گردشگر را به خود جلب می‌کند. حدود 65 درصد از هتل‌های اردن در این شهر قرار دارد. مراکز گردشگری و مراکز خرید و فرهنگی زیادی در این شهر وجود دارد و جشنواره‌ها و همایش‌های متعددی نیز در این شهر برگزار می‌شود. پس از امان شهر عقبه و رم و پتراء در جنوب اردن بیشترین میزان گردشگر را به خود جذب می‌کنند. شهر عقبه تنها بندر اردن به شمار می‌رود و مراکز تفریحی و خرید پر‌شماری دارد و از مهم ترین مکانهای جذب گردشگر در اردن محسوب می‌شود. پترا به دلیل موقعیت خاص تاریخی مرکز گردشگری مهمی‌است. (108) وادی رم نیز به دلیل ورزشهای مختلفی که در آن برگزار می‌شود از اهمیت بالایی برخوردار است.(109)
مراکز مهم گردشگری اردن به تفصیل در بخش‌های 2 و 3 آمده است.
5-10-2 ورود جهانگردان خارجی
گزارش جهانی فرهنگ آمار و ارقام ذیل را در خصوص جهانگردی بین المللی اردن ارائه می دهد:
ورود جهانگردان خارجی درسال 1996 به نسبت هر 100 نفر جمعیت 20 نفر برآورد شده است. (110) بر اساس گزارش مشابه در سال 2005 تعداد گردشگران خارجی 2.987.000 نفر بوده که در قیاس با جمعیت اردن در همین سال(5.544.000 نفر) به ازای هر100 نفر معادل 53.8 نفر برآورد شده است. (111) در سال 1995 كشورهای عمده مبدا به ترتیب كشوراول مصر و كشور دوم سوریه بوده است.
بر اساس جدیدترین آمار یونسکو در سال 2005مهم ترین کشور مبدا سوریه بوده است. (112)
درآمد جهانگردی بین المللی در سال 1996 معادل 698 دلار به ازای هر نفر جهانگرد برآورد شده است. (113) کل درآمد توریسم بر اساس آخرین آمار یونسکو در گزارش مشابه جهانی فرهنگ سال 2005معادل 1.759.000.000 دلار امریکا و به ازای هر جهانگرد 88/588 دلار برآورد می‌شود. (114) که نشان از کاهش درآمد سرانه دارد.
5-10-3 خروج اتباع اردنی
آمار اتباع اردنی که به خارج سفر کرده‌اند در سال 1996 از هر 100 نفر 1/5 نفر بوده است که معادل 282.744 نفر برآورد می‌شود (115) در سال 2005 بر اساس آخرین گزارش مشابه اتباع اردنی که به خارج سفر کرده‌اند 1.523.000 نفر بوده که بازای هر 100 نفر 47/27 نفر برآورد شده است که نشان از رشد دارد.(116)
کشورهای عمده مقصد در بهار سال 1995 به ترتیب اسرائیل و سوریه و براساس گزارش مشابه سال 2005 مهم ترین کشور مقصد سوریه بوده است. (117)
مخارج جهانگردی بین المللی در سال1996 معادل 1.511 دلار برای هر تبعه در خارج هزینه شده (118) که این مبلغ در سال 2005 معادل 11.778 دلار بوده است (119)
5-11 پذیرش کنوانسیون‌های فرهنگی مربوط به میراث فرهنگی و طبیعی و حقوق بشر
اردن در سال 1957 كنوانسیون حفظ اموال و دارایی‌های فرهنگی در زمان جنگ (1954) و در سال 1974 كنوانسیون منع ورود و صدور و انتقال غیر قانونی مالكیت اموال فرهنگی (1970) و در سال 1975 كنوانسیون حفظ میراث فرهنگی و طبیعی جهان (1972) و در سال 2009 دومین پروتكل هكو 1954 مربوط به حفظ اموال و دارایی‌های فرهنگی در موقعیت حوادث جنگی (1999) و در سال 2006 كنوانسیون حمایت از میراث فرهنگی نامحسوس (2003) و در سال 2007 كنوانسیون محافظت و تبلیغ تنوع بیانات فرهنگی (2005) را پذیرفته است. (120) همچنین از جولای 1999 از اعضای كنوانسیون برن مربوط به كپی رایت بشمار می آید.
5-12 محوطه‌های میراث فرهنگی
براساس گزارش‌های جهانی فرهنگ یونسكو تا سال 1997 محوطه‌های میراث فرهنگی ثبت شده در فهرست میراث جهانی، تنها دو سایت فرهنگی بوده و هیچ سایت طبیعی یا طبیعی فرهنگی ثبت نگردیده است. (121)
بر اساس آخرین آمار گزارش مشابه مربوط به سال 2009 دارایی‌هایی که در فهرست میراث فرهنگی ثبت شده تا قبل از سال 95 شامل 2 سایت فرهنگی بوده و بعد از آن یک سایت اضافه گردیده است. بر همین اساس تعداد سایت‌هایی که برای قرار گرفتن در فهرست میراث فرهنگی پیشنهاد و ارائه شده 16 سایت را شامل می‌شود. (122)
5-12-1 محوطه‌های در معرض خطر
براساس آمار گزارش جهانی فرهنگ یونسکو تا سال 1997 تنها یک سایت به عنوان محوطه‌های در معرض خطر در یک کمیته میراث جهانی و صندوق جهانی بناها ثبت گردیده است. ضمنا در سال 97 هیچ محوطه ای در فهرست مقدماتی میراث جهانی ثبت نشده است. (123)
بر اساس آخرین گزارش مشابه تا سال 2009 فهرستی به جز فضای فرهنگی بدو در وادی رُم برای بررسی ارائه نشده است.(124)
5-12-2 فهرست میراث جهانی یونسكو در كشور اردن
میراث جهانی یونسكو نام عهدنامه ای بین المللی است كه در تاریخ 16 نوامبر 1972م به تصویب كنفرانس عمومی یونسكو رسید. موضوع آن حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشر است كه اهمیت جهانی دارند و متعلق به تمام انسان‌های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص می باشند.
میراث فرهنگی كشور اردن كه در این فهرست به ثبت رسیده بدین شرح است:
1. وادی رم
2. پترا
3. قصر امرا
4. ام رصاص
5. شهرقدیمی‌اورشلیم و دیوار‌هایش که توسط اردن گزارش شده است. (125)
منابع:
**1. العمد، الدكتور‌هانی، المؤسسات الثقافیه فی الأردن (1965 - 1995م)، منشورات اللجنــة العلیا لكتابــة تاریخ الأردن، ص 20
2. ایضاً، ص 20
3. ایضاً، ص 271 - 272
4. ایضاً، ص 20
5. ایضاً، ص 23
6. ایضاً، ص 23
7. ایضاً، ص 24
8. ایضاً، ص 28
9. ایضاً، ص 43
10. ایضاً، ص 45
11. ایضاً، ص 45
12. ایضاً، ص 46
13. ایضاً، ص 57
14. ایضاً، ص 60
15. ایضاً، ص 63
16. ایضاً، ص 79
17. ایضاً، ص 82
18. ایضاً، ص 83
19. ایضاً، ص 64
20. ایضاً، ص 101
21. ایضاً، ص 107
22. ایضاً، ص 113
23. ایضاً، ص 113
24. ایضاً، ص 114
25. ایضاً، ص 115
26. ایضاً، ص 116
27. ایضاً، ص 120
28. ایضاً، ص 121و122
29. ایضاً، ص 125
30. ایضاً، ص 127
31. ایضاً، ص 126
32. ایضاً، ص 128
33. ایضاً، ص 129
34. ایضاً، ص 132و133
35. ایضاً، ص 171
36. Mawred. Org/ WP - content/ uploads/ 2013/ 03/ Jordan - final. Doc المورد الثقافی، ص2
37. ایضاً، ص2
38. ایضاً، ص2
39. ایضاً، ص2
40. ایضاً، ص3
41. ایضاً، ص3
42. ایضاً، ص4
43. ایضاً، ص4
44. ایضاً، ص4
45. ایضاً، ص5
46. ایضاً، ص5
47. ایضاً، ص5
48. ایضاً، ص6
49. ایضاً، ص6
50. ایضاً، ص4
51. ایضاً، ص24
52. ایضاً، ص25
53. ایضاً، ص26
54. ایضاً، ص27
55. ایضاً، ص27
56. ایضاً، ص28
57. ایضاً، ص5
58. ایضاً، ص8
59. ایضاً، ص9
60. ایضاً، ص9
61. ایضاً، ص10
62. ایضاً، ص10
63. ایضاً، ص10
64. ایضاً، ص11
65. ایضاً، ص11
66. ایضاً، ص17
67. ایضاً، ص17
68. ایضاً، ص18
1/68. دوفصلنامه علمی- پژوهشی جامعه شناسی سیاسی جهان اسلام، دوره 3، شماره 1، بهار و تابستان 1394
69. ایضاً، ص18
70. ایضاً، ص19
70/1. www.hajij.com/fa/articles/political-articles-analysis/item/
2/70 دو فصلنامه علمی- پژوهشی جامعه شناسی سیاسی جهان اسلام، دوره 3، شماره 1، بهار و تابستان 1394
3/70 ایضاً
4/70 ایضاً
5/70 ایضاً
6/70 ایضاً
7/70 ایضاً
8/70 ایضاً
**9/70 ابوالفضل صادقی نیا(1396)، کنکاشی بر مفهوم ذایقه فرهنگی و کارکردهای آن.
71. ایضاً، ص19
72. ایضاً، ص19
73. ایضاٌ، ص20
74. ایضاً، ص20
75. طارق رمضان، سنخ شناسی جریان‌های فكری، مسلمانان غرب و آینده اسلام، مترجم: رضایی، امیر، پژوهشكده مطالعات فرهنگی و اجتماعی
http://eslahe.com/1590
**76. محمد عثمانی(1389 دی)، رنگین كمان عربی، جریان شناسی روشنفكری عرب، مهرنامه سال اول، شماره هشتم، http://www.mehrnameh.ir/article/1525.html
77. ایضاً
78. ایضاً
79. ایضاً
80. طارق رمضان، سنخ شناسی جریان‌های فكری، مسلمانان غرب و آینده اسلام، مترجم: رضایی، امیر، پژوهشكده مطالعات فرهنگی و اجتماعی
http://eslahe.com/1590
81. ایضاً
82. ایضاً
83. ایضاً
1/83. منبع: موقع طلال ابوغزالــۀ
84. محمد عثمانی، رنگین كمان عربی، جریان شناسی روشنفكری عرب، مهرنامه سال اول، شماره هشتم دی 1389، http://www.mehrnameh.ir/article/1525.html
85. ایضاً
** 86. Seyd. M.H.(2007), World info paedia: Jordan, Paragun Publication, , p. 174, 175
87. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), P. 71
88. Seyd. M.H., World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, 200, p. 174, 175
**89. Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 99-100
90. Mawred. Org/ WP - content/ uploads/ 2013/ 03/ Jordan - final. Doc
المورد الثقافی، ص2
91. وزارة الثقافیه فی المملكــة الاردنیــة الهاشمیــة
www.Culture.gov.jo
92. پادشاهی اردن، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاونت بین الملل، مركز بین المللی تبلیغ، ص 16- 19
93. http://culture.gov.jo/new
وزارة الثقافیه فی المملكــة الاردنیــة الهاشمیــة
94. Ibid
95. Ibid
96. موقع رئاســة الوزراء
http://www.pm.gov.jo/arabic/index.php
97. موقع مجلس الاعیان
http://www.senate.jo/content
98. وزارة الثقافــة الاردنیــة
http://culture.gov.jo/new
99. رابطــة الکتاب الاردنیین
http://www.jo-writers.org
و موقع وزارة الثقافــة الاردنیــة
http://culture.gov.jo/new
100. فرهنگ، خلاقیت و بازار: گزارش جهانی فرهنگ 1378/ 1998/ نویسنده گروه نویسندگان؛ ترجمه گروه مترجمان. - تهران: كمیسیون ملی یونسكو در ایران،مركز انتشارات، 1379.
101. وزارة الثقافیــة فی المملكــة الاردنیــة الهاشمیــة
www.Culture.gov.jo
102. Mawred. Org/ WP - content/ uploads/ 2013/ 03/ Jordan - final. Doc
المورد الثقافی، ص12
103. ایضاً، ص13
104. ایضاً، ص13
105. ایضاً، ص16
106. ایضاً، ص17
107. وزارة الثقافیــة فی المملكــة الاردنیــة الهاشمیــة
www.Culture.gov.jo
108. ایضاً،
109. فرهنگ، خلاقیت و بازار: گزارش جهانی فرهنگ 1378/ 1998/ نویسنده گروه نویسندگان؛ ترجمه گروه مترجمان. - تهران: كمیسیون ملی یونسكو در ایران،مركز انتشارات، 1379، ص 725
110. ایضاً، ص725
111. ایضاً، ص725
112. ایضاً، ص 723 تا 725
113. ایضاً، ص 723 تا 725
114. World Report, investing in cultural diversity and intercultural dialogue, United Nations Educational, (UNESCO), 2009
115. فرهنگ، خلاقیت و بازار: گزارش جهانی فرهنگ 1378/ 1998/ نویسنده گروه نویسندگان؛ ترجمه گروه مترجمان. - تهران: كمیسیون ملی یونسكو در ایران،مركز انتشارات، 1379، ص736 تا 740
116. ایضاً، 698ص
117. ایضا، ص 698
118. ایضاً، ص 698
119. ایضاً، ص624
120. World Report, investing in cultural diversity and intercultural dialogue, United Nations Educational, (UNESCO), 2009 P. 352, 353
**121. ابراهیم خلیل ابراهیم بظاظو، (2006). تخطیط و تطویر المواقع السیاحیــة فی الاردن، ص 104
122. تخطیط و تطویر المواقع السیاحیــة فی الاردن، ابراهیم خلیل ابراهیم بظاظو، 2006، ص 104
123. ایضاً
124. ایضاً، ص 105
125. فرهنگ، خلاقیت و بازار: گزارش جهانی فرهنگ 1378/ 1998/ نویسنده گروه نویسندگان؛ ترجمه گروه مترجمان. - تهران: كمیسیون ملی یونسكو در ایران، مركز انتشارات، 1379، ص632
126. World Report, investing in cultural diversity and intercultural dialogue, United Nations Educational, (UNESCO), 2009 P. 360
127. Ibid, P. 281
128. فرهنگ، خلاقیت و بازار: گزارش جهانی فرهنگ 1378/ 1998/ نویسنده گروه نویسندگان؛ ترجمه گروه مترجمان. - تهران: كمیسیون ملی یونسكو در ایران،مركز انتشارات، 1379، ص 616
129. ایضاً
130. World Report, investing in cultural diversity and intercultural dialogue, United Nations Educational, (UNESCO), 2009 P. 360
131. فرهنگ، خلاقیت و بازار: گزارش جهانی فرهنگ 1378/ 1998/ نویسنده گروه نویسندگان؛ ترجمه گروه مترجمان. - تهران: كمیسیون ملی یونسكو در ایران،مركز انتشارات، 1379.
132. World Report, investing in cultural diversity and intercultural dialogue, United Nations Educational, (UNESCO), 2009 P. 36
133. Ibid, P. 360
134. فرهنگ، خلاقیت و بازار: گزارش جهانی فرهنگ 1378/ 1998/ نویسنده گروه نویسندگان؛ ترجمه گروه مترجمان. - تهران: كمیسیون ملی یونسكو در ایران، مركز انتشارات، 1379.
135. - , World Report, investing in cultural diversity and intercultural dialogue, United Nations Educational, (UNESCO), 2009 P. 360
136. Ibid, P. 705
137. فرهنگ، خلاقیت و بازار: گزارش جهانی فرهنگ 1378/ 1998/ نویسنده گروه نویسندگان؛ ترجمه گروه مترجمان. - تهران: كمیسیون ملی یونسكو در ایران،مركز انتشارات، 1379.
**138. World Report(2009), investing in cultural diversity and intercultural dialogue, United Nations Educational, (UNESCO), p. 281
??139. فرهنگ، خلاقیت و بازار: گزارش جهانی فرهنگ 1378/ 1998/ نویسنده گروه نویسندگان؛ ترجمه گروه مترجمان. - تهران: كمیسیون ملی یونسكو در ایران،مركز انتشارات، 1379، ص 616
140. http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?lg=en&pg=11&type=3
141. http://whc.unesco.org/en/list/
1. آل عمران - 104