تئاتر و هنرهای نمایشی تاجیکستان

5-10. تئاتر و هنرهای نمایشی

در نقشهای دیواری شهر «پنج کنت» مربوط به دوره سغدی و قرن سه قبل از میلاد تصویری از سوگواری بر مرگ سیاوش وجود دارد که حالتی نمایشی داشته و شبیه به مجالس عزاداری دستهای دوران اسلامی می باشد. همچنین «ابوبکر محمد بن جعفر النرشخی» در کتاب تاریخ بخارا در قرن 9 میلادی تألیف کرده به تعزیه و عزاداری نمایشی مردم بخارا بر مرگ سیاوش اشاره کرده و سابقه آن را سه هزار سال ذکر کرده است. نوحههایی که در آن زمان بر مرگ سیاوش میخواندند «کین سیاوش» نام داشت. احتمال می رود که مراسم عزاداری با اجرای نمایش هایی از زندگی سیاوش همراه بوده باشد. مدارکی وجود دارد که نشان می دهد«مغ»ها سرودهای اوستا را که حالت گفت و گو داشته به صورت سوال و جواب و نمایشی اجرا می کرده اند. همچنین در قرون اولیه اسلامی و به خصوص عصر سامانیان نقالی و روایت حماسه ها و افسانه های پادشاهی ایرانی رواج داشته است؛ با این وجود تاجیکها تا قبل از انقلاب کمونیستی 1917 با تئاتر هیچ آشنایی نداشتند. بعد از انقلاب، هنر تئاتر مطابق با سیاست همگانی کردن هنر شروع به رشد کرد و به تدریج سالنها و گروههای تئاتر تأسیس شد. در واقع میتوان گفت که اگر چه نمایشهای سنتی از قدیم در تاجیکستان وجود داشته است، اما تئاتر به سبک غربی اولین بار در دهه 1920 میلادی توسط روسها به تاجیکستان آورده شد. افتتاح اولین گروه تئاتر در دوشنبه در سال 1929.م بود(تاجیکستان، 1387: 36). بین سالهای 1919 تا 1929.م نمایشنامههای متعددی با موضوعات انقلاب، مبارزه بر ضد ستمگران، آرمان های کارگری، مبارزه با بیسوادی، تقسیمات زمین و غیره اجرا شد که اکثراً تشریفاتی و سفارشی بوده اند و حالتی شعارگونه داشتند. در سال 1929.م اولین سالن تئاتر به شیوه اروپایی در شهر دوشنبه تأسیس شد و اولین تلاش ها برای آموزش و همگانی کردن تئاتر آغاز گردید.

اولین هنرپیشگان، درام نویسان و آهنگسازان از بین استعدادهایی از نواحی گوناگون تاجیکنشین به دوشنبه آمدند و در تجربه خود برای تهیه نخستین نمایشهای ملی آثاری از زبانهای ترکی و ازبکی را به اجرا درآوردند. دوره شکلگیری تئاتر تاجیک و آموزش و یافتن بازیگران جدید هفت سال طول کشید.

تئاتر ملی دوره نشو و نمای خود را از سال 1937.م آغاز و در این زمان یک گروه متخصصین دانشمند و با تجربه روس به تاجیکستان آمدند و راههای پیشرفت تئاتر را آموزش دادند. اسلوب شیوه اصلاح طلب بزرگ تئاتر روس «استانیسلاوسکی» اساس کار بازیگران تاجیک گردید. تئاتر تاجیک نیز سبک استانیسلاوسکی را اساس کار خود قرار داد یعنی اسلوب استانیسلاوسکی را در شکلی که به طبیعت ملی آن نزدیک است آزادنه و بی واسطه از آن خود کرد. این اسلوب همچنین به سنت های ادبی معین ادبیات فولکلور و تئاتر فولکلوریک داخل شده به کشف و صیقل یافتن سنت ها نیز مدد رسانید. حاضر جوابی، آهنگ های ظریف، جزئیات تند و تیز و واسطه های پانتومیم که از بدیهه گویی مجریان مردمی قدیمی شده است. سیمای نمایشهای مضحک تاجیک با بازی جدید و باورکردنی هنرپیشگان فرق می کنند و بسیاری اوقات در صحنه های علیحده نمایش های قدیمی به صورت نو و در اجرای نقش ها درخشش های تازه دیده می شود. در تئاتر مردمی و نمایش های عامیانه هجوآمیز تیز و تند تلخی و طعنه و اسهزا خاص وجود دارد این زمینه هجوی در بعضی نمایش ها (نظیر فرمان «کدوشاه»، «عروس پنج صومعی»، « شب بیست و هشتم») با کامیابی های تئاتر زمان حاضر و از روی منطق درست و دقیق اجتماعی و یافتن طبیعت و خصلت انسان پدیدار شدند. به این ترتیب تئاترها در زمان تهیه تئاتر کلاسیک به رقص و موسیقی ملی توجه خاص دارند و به احساس قهرمان ها که در ادبیات اعصار گذشته خاص بوده مراجعت می نمایند. از بهترین و سرشناسترین بازیگران تراژیک «محمد جان قاسموف» در اجرای نقش های اتللو و شاه لیر، «صوفیه تویباوا» و «خیری نظروا» در نقش ژولیت و «اصلی برهانوف» در نقش کنت مرکوسیا، «حاجی قل» و «رحمت ا... لاربیسنا» در نقش گلاستیر، «علی نظر خواجه یف» در نقش رومئو و «گولچهر ابقایوا» در نقش دایه را باید نام برد. تراژدی شکسپیر در صحنه تاجیک موفقیت های بزرگی داشته است و برای تماشاگران همچون نمایش کنونی همواره در دسترس بوده و هستند و تئاتر ملی تاجیک از مضامین آثار شکسپیر و کمدیهای قرن 18 ایتالیا و خصلت قهرمانان آن برای تطبیق با سنت های ملی استفاده فراوان برد. بدیههسازی وضعیتهای خندهآور نمایشنامهها و تند و تیز کردن عبارات آنها را به تماشاگران نشان داد و خصوصیت های دیگری نیز به هنر اجرای تئاتر تاجیکی افزود.

درام نویسان معروف تاجیک «غنی عبدالله»، «ساتیم الغزاده»، «جلال اکرمی»، «فیض الله انصاری»، «مهمان بختی»، و دیگران آفریدند. بهترین آثاری که ارزشهای بدیعی دارند بر اساس آثار کلاسیک تهیه شده اند. هنرمندان به آثار دراماتیک موسیقایی توجه دارند و این گونه نمایشنامهها را با همکاری نویسندگان و آهنگ سازان میآفرینند در درام کمدی موسیقایی، قهرمانها ضمن گفتگو گه گاه احساساشان را با آوازخوانی یا حرکات موزون بیان میکنند؛ از آنجا که موسیقی از بدو تولد فر تاجیک تا زمان مرگ با او همراست و در همه لحظهها موسیقی در زیست و زندگی جاریست، بنابراین شوق و علاقه مردم نسبت به نمایشهای موزیکال زیاد است. مهمترین شخصیتهای تئاتر اپرا و باله «صدرالدین عینی» است که از سال 1940 در زمینه تئاتر موزیکال تاجیک فعال بوده است. او قریب 60 سال است که در این تئاتر فعالیت دارد و در ظرف این سالها بیش از 20 اپرای تاجیک به وجود آمده است. تئاتر اپرا و باله تاجیک آثار کلاسیک بزرگ دنیا را به صحنه میآورند و تماشاگران را با دیگر اثرهای جهان آشنا می سازد. در تئاتر صدرالدین خوانندگان زبردست اپرای ملی از قبیل «حنیفه مولانا»، «حاجی احمدوف»، «لطفی کبیروا»، «احمد باباقولوا»، «نظام همرابایف»، «اکبر میررحیموف»، اپراهایی اجرا میکنند. در بخش بالت «ملک صابروا» هنرمند ممتاز را که در شهر سن پترزبرگ تعلیم یافته است به هنر باله جهان عرضه کرد.

سالهای اخیر در پیشرفت تئاتر تاجیک بعضی برنامههای مفید اجرا شده است. هر دو سال جشنواره تئاترهای جمهوری «پرستو» برگزار میشود که در آن بهترین نمایشها نشان داده میشوند؛ به جز این سال در خجند نیز مسابقهای میان پنج تئاتر ولایت برگزار میشود. پس از جنگهای داخلی که در اول سالهای 1990.م آغاز شد وضعیت تئاترهای جمهوری رو به ضعف گرایید، گروهی از هنرمندان به سبب شرایط نامساعد اقتصادی مجبور شدند تغییر شغل دهند.

در طول 70 سال گروهی از بازیگران تاجیک رشد قابل ملاحظهای داشتهاند و هر یکی از آنها شخصیت های برجسته و خاصیاند. سبک رئالیسم را «محمود واحدوف»، «هاشم گدایف»، «آدینه عثماوا»، «صاحبت قاسموا»، «گلندام صفر علیوا» بازیگران این کشور ادامه دادند. سال های اخیر شمار کارگردان های ملی زیاد شد. آنها در مسکو و سن پطرزبورگ تحصیل کرده و نمایش های اجراشده توسط کارگردان هایی چون «برزو عبدالزاق»، «شوکت خلیلوف میرا»، «وطن میروف»، «فرخ قاسموف»، «بهرام طاهروف» و «سلطان عثمانف» جوایز تئاتری بسیاری دریافت کردند.

کارگردان صاحب استعداد «فرخ قاسموف» گروه بازیگران هم فکر و باستعدادی را گرد آورد. آنان را آموزش و سال 1990.م تئاتر «آهارون» را تشکیل داد. با تأسیس این گروه در تئاتر تاجیک یک جریان جدید آغاز شد. آهارون تئاتریست، با اعتقاد بر زنده کردن دوباره تئاتر کلاسیک ملی تاجیک خصوصاً ادبیات مربوط به تصوف و رمز و اشارهها و فلسفه آن. آهارون گروهی است که از ویژگی رومانیسیسم کارگردان فراوان استفاده می کند و توانسته تماشاگران را تسخیر کند. در حال حاضر بیش از 16 گروه تئاتر دولتی در تاجیکستان کار می کنند که از این تعداد دو تا روسی و یک ازبکی و باقیمانده تاجیک است. غیر از این حدود 18 تئاتر مردمی با بازیگران تاجیک نیز وجود دارد. تئاترهای دولتی دائمی اند و برای خود گروهی معین دارند. در سال بیش از سه نمایش را آماده کرده و اجرا می کنند.

بعضی از این نمایشها که مورد پسند فراوان تماشاگران است 12 سال عمر میکنند. چنانچه مضحکه «انتخاب داماد حاجی صادق» با کارگردانی «هاشم گدایف» و اجرای نقش اصلی توسط «برهان رجیلوف» نزدیک 800 بار نشان داده شد و چندین سال برنامه تئاتر مشهور «ابوالقاسم لاهوتی» بود. هر سال، هفته تئاتر برای کودکان به اجراء در میآید که در آن همه در تئاترها شرکتکرده و اغلب در نوع خود نمایشهای نویی نشان می دهند(تئاتر در تاجیکستان، 1386، 68 - 67).

امروزه یازده گروه ملی تئاتر در سرتاسر تاجیکستان فعالیت میکنند. در دوره اتحاد شوروی تئاتر مورد حمایت مسکو بود. همانگونه که گفته شد، بازیگران تئاتر بیش از همه از مکتب استانیسلاوسکی الهام گرفته اند و از نظر کیفیت کار به درجات عالی رسیده اند. در آن دوران بازیگران و دستاندرکاران تئاتر از امکانات ویژه و ممتازی برخوردار بودند. پس از استقلال این وضعیت تغییر کرده است اما هنوز اتحادیه هنرمندان تئاتر به عنوان نهادی مهم حافظ منافع آنها است(تاجیکستان، 1387: 36).

جدول شماره 18- گروههای مهم تئاتر در تاجیکستان

نام گروه	محل استقرار
تئاتر ملی تاجیکستان	دوشنبه
گروه تئاتر اهارون	دوشنبه
تئاتر دولتی کمال خجندی	خجند
تئاتر کمدی موسیقایی رودکی	خاروق
تئاتر دراماتیک فرغان تپه	ولایت ختلان

منبع: تاجیکستان، 1387: 36

1-5-10. تئاتر دولتي دراماتيك ابوالقاسم لاهوتي

تئاتر دولتي دراماتيك ابوالقاسم لاهوتي نخستين تئاتر حرفه‌اي جمهوري است كه سال 1929 تأسيس گرديد. تقريباً همة نمايشنامه‌هاي درام‌نويسهاي مشهور جمهوري روي صحنة تئاتر مذكور رفته‌اند. نمايشنامه‌نويسي تاجيك بر مبناي تئاتر مذكور عرض وجود و رشد كرده است. طي سالهاي موجوديت تئاتر بيش از 70 نمايشنامة مؤلفان تاجيك و شاهكارهاي ادبيات جهان را در معرض ديد تماشاگران قرار داد. در زمینه رشد فعاليت هنري تئاتر نقش كارگردانان و هنرمنداني از قبيل م. قاسم‌اف، م. خليل‌اف، گ. بقايوا، ا. برهان‌اف، ا. سعيداف، ا. سليمان‌اف، ح. رحمت‌الله‌يف، ت. فاضل‌اوا، ع. محمدجان‌اف، ه. گدايف، ح. عبدرزاق‌اف، ص. طويبايوا، ط. غفاراوا، ظ. دوست‌محمداف، م. عيسي‌يوا، ب. رجب‌اف، گ. ذوق‌يبك‌اف، خ. نظراوا، م. كمال‌اوا، م. امين‌اوا و امثال آنها بسیار مهم مي‌باشد. اين تئاتر در شهر دوشنبه قرار است.

2-5-10. تئاتر دولتي آكادميك اُپرا و بالت صدرالدين عيني

اين تئاتر در سال 1940 تأسيس شد. سال 1941 نخستين اوپراي تاجيك «شورش واسع» تهيه س. بالاسانيان روي صحنة تئاتر مذكور رفت. در بهار سال 1942 ساختمان باشكوه كنوني اين تئاتر واقع در خيابان رودكي شهر دوشنبه رسماً افتتاح شد. پروژة ساختمان تئاتر توسط معماران 0101 يونكر، د. ي، بليبين، و. وگولي طراحي شده است. سال 1954 اين تئاتر به نام صدرالدين عيني ناميد شد. طي سالها فعاليت، اين تئاتر در صحنة خود هنرنمايي هنرمندان برجسته و شايسته‌اي از قبيل ط. فاضل‌اوا، ا. ملاقنداف، م. بهار، ا. اسحاق‌اوا، ا. بابايوا، ح. احمداف، ا. باباقل‌اف، ح. مولانوا، ل. كبيراوا، غ. ولمتزاده، ي. غالب‌اف، ر. برهان‌اف، آ. سبزعلي‌اوا، ب. محمدقل‌اف، ك. كريم‌اف، ملكه صابراوا، م. برهان‌اف و ... را به نمايش گذاشته است. هنرمند و رقاصة باله ملكه صابراوا در دهة هفتاد سدة 20 از جمله ستارگان هنر بالة جهاني بود كه به دريافت جوايز و عناوين جهاني مهم چندين جشنوارههای هنري بين‌المللي نايل گرديده است. اين تئاتر در شهر دوشنبه قرار دارد.

تئاتر دولتي آكادميك اُپرا و بالت صدرالدين عيني

3-5-10.تئاتر دولتي جوانان محمودجان واحد‌اف

اين تئاتر سال 1972 توسط تعدادي از فارغ‌التحصيلان دانشگاه دولتي هنري تئاتري لوناچارسكي شهر مسكو تأسيس گرديد. نخستين نمايشنامه‌اي كه تئاتر روي صحنه آورد نمايشنامة «واسا ژاليزنوف» ماكسيم گورگي بود.

به سال 1976 گروه هنرمندان اين تئاتر از فارغ‌التحصيلان دانشكده‌هاي هنرهاي زيباي تاجيكستان و هنر تئاتري شهر مسكو تكميل گرديد. در صحنة تئاتر مذكور هنرمندان برجستهای از قبيل امان قادراف، ر. قاسم‌اوا، ك. حامداف، ك. عبدالله‌يوا، م. عابداف، غ. ملايوف، ت. رازق‌اف، ش. صالح‌اف، ع. غلامآف، علي‌نظراوا، ب. مينكبايوف، ا. سعادت‌اوا، م. شرپ‌اف، ف. عمراف، ح. نوراف، م. حامداوا، ب. نعيم‌اف، ض. خوشوقت‌اوا هنرنمايي كرده‌اند. در سال 1980 اين تئاتر به نام محمود واحداف هنرپيشه مردمي تاجيكستان نامزد شد. اين تئاتر در شهر دوشنبه قرار دارد.

4-5-10.تئاتر دولتي دراماتيك روسي ماياكوفسكي

نخستين و عمده‌ترين تئاتر حرفه‌اي روسي است كه سال 1937 در تاجيكستان تأسيس گرديد. نمايشنامة «زمين» ن. ويرتا نخستين نمايشي بود كه تئاتر مذكور فعاليت خود را با اجراي آن آغاز كرد. اعضاي اين تئاتر در ابتدا هنرمندان استوديو تئاتري شهر مسكو بودند. سال 1937 هنرمندان تئاتر مذكور براي تكميل هنر خود عازم مسكو شدند و تحت رهبري هنرمندان برجستهی وقت اتحاد شوروي و. ا. توپوركوف و م. م. يانشين دو نمايشنامه تهيه نمودند.

سالهاي دهة هشتاد آثار آنتون چخوف «سه خواهر»، ا. استروفسكي «جاي پردرآمد» مولير«ترتوف» و غيره روي صحنه رفتند. در اين تئاتر هنرمندان برجستهای همچون ي. ارگونوفسكايا، ن. ن. ولچكوف، و. اي. بوربوتكا، ا. ا. يرشنكو، ن. ي. كايكوف، ك. د. چيستونا، ز. ي. بليداروفا، و. ا. ديمينوف، ي. ك. زابكين، ك. س. واروبيوف هنرنمايي كرده‌اند. برزو عبدالرزاق‌اف كارگردان ارشد تئاتر مي‌باشد. اين تئاتر در شهر دوشنبه قرار دارد.

5-5-10.تئاتر عروسكي شهر دوشنبه

اين تئاتر در سال 1985 با همكاري برخي هنرمندان تئاتر لاهوتي و تئاتر جوانان محمود واحد تأسيس شد. نخستين كار تئاتر اثر شمسي قيام‌اف به نام «سرگذشت ننوك» بود كه آن را بنيانگذار تئاتر، كارگردان شادروان عثمان دوران در كاخ پيشاهنگان جمهوري روي صحنه برد. هم‌اكنون تئاتر در ساختمان سابق تئاتر جوانان در مركز شهر دوشنبه قرار داد. تئاتر عروسكي پس از نمايشي اثر ن. گوسيوا و س. پوتچكينو «ده شاهزاده» شهرت بيشتري كسب كرد. با اين تئاتر كارگردان قزاقستاني بكبلات پارامانوف و مؤلف آلماني ويت اوتس بروس همكاري نموده‌اند. مهين‌بانو حسن‌اوا، عبدالرافع بزرگزاده، دميتري ياكوبسونوف و عزت‌الله صفر از جمله بهترين هنرمندان تئاتر محسوب مي‌شوند.

گروه هنري تئاتر مذكور به سال 1987 در آلمان، سال 1987 در سويس و سال 1989 در مغولستان هنرنمايي نمود و همچنين در اكتبر سال 1991 در سومين جشنوارة جهاني تئاتري عروسك در تهران شركت نمود.

6-5-10.تئاتر كشوري لختك (عروسك) شهر چكلافسك

اين تئاتر مجموعه‌اي هنري بود كه در سال1950 در زير مجموعة كميتة شمارة 11 شهر چكلاف استان سغد تأسيس گرديد. در سال 1979 براي اجراي نمايشنامة «قصة اول» بر اساس «شاهنامة فردوسي» نامزد دريافت جايزة ويژه گرديد. تئاتر مذكور طي مدت فعاليت خود حدود 150 نمايشنامه به زبانهاي روسي و تاجيكي اجراء نموده است. همچنين در سال 1983 اين تئاتر يك بار ديگر نامزد دريافت جايزة وزارت مدنيت (فرهنگ) شوروي گرديد.

7-5-10.تئاتر كشوري درام و طنز شهر چكلافسك استان سغد

در سال 1949 تأسيس شد و در طول فعاليتش حدود 200 نمايشنامه را اجرا كرده است.

8-5-10.تئاتر موسيقي ازبكي ناحية ناو

اين تئاتر در سال 1934 در شهر ناو تأسيس شد. توليدكنندگان نمايشنامه‌هاي اين تئاتر در سالهاي 1937 به درام‌هاي ازبكي روي آورده، تعدادي از آثار مهم معاصر ازبكي از جمله لاله‌خان، در درون، يشين، گلسره، باي و خدمتكار (غني و بيچاره و نادار) و … را روي صحنه بردند.

9-5-10.تئاتر موسيقي «تحفه فاضل‌آوا» شهر كاني‌بادام

تئاتر موسيقي «تحفه فاضل آوا» شهر كاني بادام در سال 1930 تأسيس شد. تاكنون نمايشنامه‌هاي زيادي بر روي صحنة اين تئاتر رفته‌اند كه از آن جمله مي‌توان به نمايشنامه‌هاي عاريت، تحفه، وجدان، كوچه باغ عاشقان، سرود كوهساران، سرّ دلها، ماجراي امتحان، عشق عرب و ... اشاره كرد.

10-5-10.تئاتر كشوري طنز و موسيقي «الكسي سِرگِئيوويچ پوشكين» شهرخجند

تئاتر كشوري طنز موسيقي پوشكين در سال 1932 در شهر خجند مركز استان سغد تأسيس شد. اين تئاتر در طول فعاليت هنري خود، نمايشنامه‌هاي زيادي را روي صحنه برده است.

نیز نگاه کنید به

کتابشناسی