تئاتر در عربستان سعودی

تئاتر در عربستان سعودی در طول دهه های گذشته با محدودیتهای فرهنگی و مذهبی مواجه بوده است. محدودیتهایی که عمدتا از تسلط نگرشها و نهادهای وهابی در این کشور ناشی می‌شد. اما در دوره اخیر حاکمیت ملک سلمان، تئاتر نیز مانند سایر عرصه‌های فرهنگی و هنری شاهد رشد و رونق قابل توجهی بوده است.

پیشینه تئاتر در عربستان

نخستین نشانه‌های تئاتر سعودی از طریق نوشته‌های تئاتری منتشر شده در روزنامه‌ها و مجلات محلی پدیدار شد. در سال ۱۹۳۲، نمایشنامه‌ای از شاعر سعودی، حسین سراج، با عنوان «الظالم نفسه» (ستمکار بر خویشتن)، سنگ بنای فعالیت‌های تئاتری در عربستان شد. نویسندگی تئاتر برای حدود سی و هفت سال تنها عنصر فعال جنبش تئاتری سعودی باقی ماند تا اینکه در سال ۱۹۶۹، یک اجرای تئاتری با عنوان «ثمن الحریه» (بهای آزادی) در پایتخت، ریاض، برگزار شد. اما اجراهای مدرسه‌ای پیش از اجراهای عمومی و نمایشنامه‌نویسی وجود داشتند و در سال ۱۹۲۸ با اجرای نمایشنامه «بین الجاهل والمتعلم» (میان نادان و دانش‌آموخته) در مدرسه خصوصی در عنیزه، استان قصیم، به روی صحنه رفتند. در سال ۱۹۳۵،  ملک عبدالعزیز در تعدادی از نمایشنامه‌های مدرسه‌ای حضور یافت که یکی از آنها «کسری والوفد العربی» (کسری و هیئت عربی) نام داشت.

جنبش انتشارات روزنامه‌نگاری و ادبی در شهر مکه مکرمه به اولین تلاش‌ها برای تأسیس یک تئاتر در پادشاهی در سال ۱۹۶۰، به دست نویسنده سعودی احمد سباعی، تحت نام «دار قریش للتمثیل الروائی» کمک کرد. متون سنتی و داستان‌های مذهبی اساس تئاتر در پادشاهی را تشکیل می‌دادند. بعدها، تئاتر بر متون نویسندگان و شاعران سعودی و همچنین نمایشنامه‌های الهام گرفته از نوشته‌های بین‌المللی، مانند «طبیب بالمشعاب» (پزشک در دره) در سال ۱۹۷۳، که برداشتی از نمایشنامه «پزشک اجباری» اثر نویسنده فرانسوی مولیر بود، تکیه کرد. در مرحله بعد، متون دراماتیک محلی که تحولات اجتماعی را بیان می‌کردند، به شهرت رسیدند. در ابتدا، تئاتر سعودی با ماهیت رمانتیک خود، بیانگر تراژدی‌های اجتماعی و واقع‌گرایانه و سپس تجربی بود.

با آغاز پخش تلویزیون سعودی در دهه ۱۹۶۰، تئاتر تلویزیونی تأسیس شد. این تئاتر مخاطبان خود را با طیفی از بازیگران، صداپیشگان و تابلوهای هنری مختلف آشنا کرد. در دهه بعد، تلویزیون شروع به ضبط و پخش نمایشنامه‌های سعودی کرد که اولین آنها «رزه والبطن الخالی» (رزه و شکم خالی) در سال ۱۹۷۳ بود. علاوه بر این، شب‌های آواز با حضور نام‌های برجسته سعودی مانند محمد عبده، طلال مداح و عبادی الجوهر پخش می‌شد. تلویزیون سعودی همچنین استعدادهای محلی را پرورش داد که مسیر هنری تئاتری خود را از طریق این پلتفرم هموار کردند. چندین نمایشنامه کمدی نیز برای اولین بار در تلویزیون سعودی به نمایش درآمدند و سپس در مناسبت‌های خاص ضبط و پخش شدند. در آن زمان، اکوسیستم تئاتر سعودی توسط طرح‌های فردی و آماتور مدیریت می‌شد تا اینکه اولین نهاد دولتی مرتبط با تئاتر در سال ۱۹۷۳ با نام «انجمن فرهنگ سعودی» تأسیس شد. بعدها نام آن به «انجمن فرهنگ و هنرهای عربستان سعودی» تغییر یافت. دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ به دلیل تأسیس شعب این انجمن ، علاوه بر کارآمدی تئاترهای دانشگاهی در پادشاهی و ایجاد باشگاه‌های ادبی در ریاض، مکه، جده، مدینه، جازان و طائف، اوج فعالیت‌های تئاتری در شهرهای بزرگ پادشاهی بود. تئاترهای تجاری که در فصول تعطیلات، روزهای ملی و تعطیلات تابستانی رونق داشتند، برجسته شدند.

در عربستان گروه‌های تئاتر مدرسه‌ای یا دانشگاهی در جشنواره‌های محلی و بین‌المللی شرکت می‌کنند. در سال ۲۰۰۹، گروه دانشگاه ملک عبدالعزیز به نمایندگی از پادشاهی در جشنواره بین‌المللی تئاتر دانشگاهی در تونس، در کنار گروه‌های تئاتری از بیست کشور دیگر، شرکت کرد. گروه دانشگاه ملک عبدالعزیز سالانه در این جشنواره شرکت می‌کند و برجسته‌ترین اجرای آن، نمایشنامه سعودی «المعطف» (پالتو) بوده است. وزارت آموزش بر تعدادی از جشنواره‌های فرهنگی متخصص در ارزیابی عملکرد گروه‌های تئاتر آموزشی نظارت دارد. این جشنواره‌ها شامل جشنواره گروه‌های تئاتر است که سالانه توسط یک اداره آموزش در یکی از استان‌های مختلف سعودی میزبانی می‌شود.

تحول و توسعه تئاتر در دوره ملک سلمان

در سالهای بعد از 2015 بعد از حاکمیت ملک سلمان در عربستان و با توجه به در اولویت قرار گرفتن برنامه‌های چشم‌انداز 2030، تئاتر نیز مانند سایر عرصه‌های فرهنگی و هنری مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفت و توسعه یافت. در سال ۲۰۱۹، وزارت فرهنگ اولین تئاتر ملی سعودی را در مرکز فرهنگی ملک فهد تأسیس کرد. نمایشنامه «دریش النور» اولین اثر تئاتری بود که در سال ۲۰۲۰ در آنجا ارائه شد. بخش تئاتر توسط وزارت فرهنگ و اطلاعات نظارت می‌شد و بعدها در سال ۲۰۱۸ به وزارت فرهنگ منتقل شد. در سال ۲۰۲۰، یک نهاد اختصاصی به نام «کمیسیون تئاتر و هنرهای نمایشی» برای مدیریت تئاتر تأسیس شد. تئاتر از زمان اعلام چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان، به عنوان یکی از اجزای برنامه کیفیت زندگی در راستای تحقق چشم‌انداز با هدف توسعه اجتماعی و اقتصادی، مورد توجه قرار گرفته است.

هیئت سرگرمی عمومی عربستان توجه ویژه‌ای به اجراهای تئاتری داشته است. در طول جشنواره موسم ریاض ۲۰۲۲، مجموعه‌ای از نمایشنامه‌ها در چارچوب گسترش گزینه‌های سرگرمی برای مخاطبان ارائه شد. این علاقه به طور مثبتی بر جنبش تئاتری سعودی تأثیر گذاشت، زیرا منطقه "بلوار  شهر ریاض" به عنوان شهرکی تفریحی برای ارائه اجراهای تئاتری، مانند تئاتر بکر الشدی و تئاتر محمد العلی، آماده شد. این پلتفرم‌ها هجده نمایشنامه عربی و شش نمایشنامه بین‌المللی را ارائه دادند و بدین ترتیب یک مقصد سرگرمی فرهنگی ارائه کردند و مخاطبان محلی سعودی را به حضور در نمایشنامه‌ها تشویق کردند.

در دوره جدید سالن‌های تئاتر متعددی در عربستان به فعالیت می‌پردازند. سالن‌های تئاتر دانشگاه پرنسس نوره از جمله سالن‌های برجسته در پادشاهی هستند، مانند تئاتر قرمز، تئاتر آبی و تئاتر البدر (تئاتر سابق دانشگاه پرنسس نوره). آنها اجراهای تئاتری و نمایشنامه‌های محلی، شب‌های شعر و کنسرت‌ها را سازماندهی می‌کنند. منطقه بلوار شهر ریاض همچنین شامل سالن‌های برجسته دیگری مانند محمد عبده آرنا، تئاتر بکر الشدی، تئاتر محمد العلی و صحنه ابوبکر سالم، علاوه بر تئاتر طلال مداح در شهر ابها است. سالن‌های سرپوشده «محمد عبده» و «ابوبکر سالم» که به افتخار این دو خواننده مشهور سعودی نام‌گذاری شده‌اند، با ظرفیت ۱۸هزار و هفت‌هزار تماشاچی در «بلوار شهر ریاض»، از بزرگ‌ترین تالارهای جهان محسوب می‌شوند.

کمیسیون تئاتر و هنرهای نمایشی

کمیسیون تئاتر و هنرهای نمایشی نهادی است که مسئول تنظیم بخش تئاتر و هنرهای نمایشی در عربستان است. مسئولیت‌های این کمیسیون شامل توسعه و پیشبرد اجزای این بخش و سازماندهی و برگزاری مسابقات، رویدادها، نمایشگاه‌ها و کنفرانس‌های محلی و بین‌المللی است. این کمیسیون که در سال ۲۰۲۰ تأسیس شد، یکی از یازده نهاد فرهنگی است که تأسیس آنها به طور همزمان توسط شورای وزیران تصویب شد. این کمیسیون به وزارت فرهنگ وابسته است. کمیسیون فعالیت‌های خود را از دفتر مرکزی خود در ریاض، اداره می‌کند. این کمیسیون دارای هیئت مدیره‌ای به ریاست وزیر فرهنگ است که بر برنامه‌ها و طرح‌های آن نظارت می‌کند و تمام تصمیمات لازم را برای دستیابی به اهداف خود اتخاذ می‌کند.

کمیسیون تئاتر و هنرهای نمایشی چندین وظیفه را انجام می‌دهد، به ویژه: پیشنهاد پیش‌نویس مقررات و قوانین لازم بر اساس ماهیت فعالیت‌های خود، پیشنهاد معیارها برای بخش تئاتر و هنرهای نمایشی و ارائه آنها به وزارت فرهنگ برای تصویب، علاوه بر کسب مجوز برای فعالیت‌ها در حیطه کاری کمیسیون. علاوه بر این، وظایف آن شامل ایجاد یک پایگاه داده برای بخش تئاتر و هنرهای نمایشی، تشویق سرمایه‌گذاری و تأمین مالی در زمینه‌ها و صلاحیت‌های کمیسیون، و تأسیس یا مشارکت در تأسیس شرکت‌ها است. کمیسیون تئاتر و هنرهای نمایشی همچنین از فعالیت‌های مربوط به تئاترها و سالن‌های اجرا در عربستان و فعالیت‌های مربوط به همه اشکال هنرهای نمایشی، علاوه بر تولید، توسعه و انتشار محتوای آنها، از جمله نمایشنامه‌ها، اپرا، اجراهای زنده و شخصی در تئاترها و اماکن عمومی، و غیره حمایت و آنها را سازماندهی می‌کند. علاوه بر این، کمیسیون از بازیگران، کارگردانان، هنرمندان و تهیه‌کنندگان تئاتر سعودی حمایت کرده و استعدادها و توانایی‌های محلی را توانمند می‌سازد. کمیسیون طرح‌های بسیاری را راه‌اندازی کرده است که دادن شکل، رنگ و بعد ملموس به فرهنگ سعودی، و در نتیجه ترجمه فرهنگ به طرح‌ها و رویدادهایی که چشم‌انداز فرهنگی پادشاهی را غنی کرده و افق‌های متعددی را باز می‌کنند، از جمله اهداف آن است. این طرح‌ها شامل پلتفرم مسابقه کمدی، طرح توسعه مهارت‌ها، مسابقه آهنگسازی تئاتری و مسابقه فولکلور سنتی است.

جشنواره تئاتر ریاض

جشنواره تئاتر ریاض به عنوان بخشی از تلاش‌های کمیسیون تئاتر و هنرهای نمایشی برای تشویق تولید تئاتری محلی است،  که علاوه بر کشف و توسعه استعدادهای تئاتری برگزار می‌شود. این جشنواره همچنین با هدف افزایش آگاهی جامعه از اهمیت بخش تئاتر و هنرهای نمایشی و تقویت جنبش نقد تئاتری است. این جشنواره از پنج مرحله تشکیل شده است. با دریافت آثار از تولیدکنندگان تئاتری از طریق پلتفرم الکترونیکی اختصاصی در ماه‌های ژوئن و ژوئیه آغاز می‌شود. مرحله دوم شامل مرتب‌سازی و ارزیابی است که در طی آن کمیته جشنواره بیست اجرای تئاتر را برای پیشرفت به مرحله تولید انتخاب می‌کند. پس از آن، مرحله اختصاص داده شده به اجراهای تئاتر در شهرهای مختلف سعودی است که در مرحله نهایی جشنواره در دسامبر به اوج خود می‌رسد.

جشنواره  ۲۰۲۴ دومین دوره جشنواره تئاتر ریاض بود. این جشنواره توسط کمیسیون تئاتر و هنرهای نمایشی، وابسته به وزارت فرهنگ عربستان، از ۱۵ تا ۲۶ دسامبر ۲۰۲۴ در دانشگاه پرنسس نوره بنت عبدالرحمن در شهر ریاض، پایتخت عربستان راه‌اندازی شد. جشنواره تئاتر ریاض، در دومین دوره خود، با هدف تحریک بخش تئاتر و هنرهای نمایشی و همچنین کشف و توسعه استعدادها و احیا و فعال‌سازی تئاتر محلی از طریق رقابت بین گروه‌ها برای جوایز جشنواره برگزار شد. این جشنواره همچنین برای افزایش آگاهی از بخش تئاتر، با تمرکز بر توسعه نقد تئاتر، علاوه بر حمایت از تولیدات محلی برای تئاتر سعودی، تلاش کرد. دوره ۲۰۲۴ جشنواره تئاتر ریاض شامل آثاری در دو عرصه تئاتر اجتماعی و تئاتر معاصر بود. همچنین چندین فعالیت برای حمایت از هنرها و اجرای تئاتر، مانند کارگاه‌ها، سمینارهای فکری و نمایشگاه شخصیت مورد تقدیر، تیز به عنوان بخشهایی از این جشنواره بودند.

در مجموع تئاتر در عربستان به رغم محدودیتهای پیشین در دوره ملک سلمان شاهد رشد و رونق مناسبی بوده و سیاستها و حمایتهای حکومت باعث شده تا فضا و اشتیاق جدیدی در این خصوص حاصل شد. با این حال تعمیق هنر تئاتر و گسترش آن در عربستان نیازمند گذشت مدت زمانی طولانی تر و رشد چهره های هنری نوینی در این عرصه است.

نیز نگاه کنید به

تئاتر و هنرهای نمایشی زیمبابوه؛ تئاتر و هنرهای نمایشی کانادا؛ تئاتر و هنرهای نمایشی روسیه؛ تئاتر و هنرهای نمایشی تونس؛ تئاتر و هنرهای نمایشی ژاپن؛ تئاتر و هنرهای نمایشی کوبا؛ تئاتر و هنرهای نمایشی لبنان؛ تئاتر و هنرهای نمایشی مصر؛ هنر تئاتر مدرن چین؛ تئاتر و هنرهای نمایشی سنگال؛ تئاتر و هنرهای نمایشی آرژانتین؛ تئاتر و هنرهای نمایشی فرانسه؛ تئاتر و هنرهای نمایشی مالی؛ تئاتر و هنرهای نمایشی ساحل عاج؛ تئاتر و هنرهای نمایشی تایلند؛ تئاتر و هنرهای نمایشی اوکراین؛ تئاتر و هنرهای نمایشی اسپانیا؛ تئاتر و هنرهای نمایشی اردن؛ تئاتر و هنرهای نمایشی اتیوپی؛ تئاتر و هنرهای نمایشی سیرالئون؛ تئاتر و هنرهای نمایشی قطر؛ تئاتر و هنرهای نمایشی تاجیکستان؛ تئاتر و هنرهای نمایشی سریلانکا؛ تئاتر و هنرهای نمایشی گرجستان؛ تئاتر و هنرهای نمایشی قزاقستان؛ تئاتر و هنرهای نمایشی بنگلادش

نویسنده مقاله

معصومه فاریابی