رودهای سودان

میانگین بارش‌های سالانه، در سودان حدود 500 تا 1000 میلی متر است. البته میزان بارش در مناطق شمالی‌این کشور، تقریباً صفر است. مساحت آبی سودان، 129/813 کیلومترمربع و ذخایر آبهای زیر زمینی و قابل بهره برداری، برای آبیاری زمین‌های کشاورزی و تأمین آب آشامیدنی در‌این کشور، حدود نهصد میلیارد (900/000/000/000) متر مکعب برآورد شده است.

مجموع مصرف آب در جمهوری سودان، حدود سی میلیاردو هشتصد میلیون (30/800/000/000) متر مکعب در هر سال است که هیجده میلیارد و پانصد میلیون (18/500/000/000) متر مکعب آن، از رود نیل تأمین می‌شود. رود نیل و شاخه‌های اصلی آن که از جنوب تا شمال سودان جریان دارند، در اوضاع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مردمان‌ این سرزمین و حتّی در روابط خارجی جمهوری سودان دارای نقشی مؤثر و اساسی است. در‌این قسمت، درباره اهمّیّت رود نیل، مطالبی به اختصار بیان می‌شود.

اهمّیّت رود نیل

رود نیل با طول 6671 کیلومتر، طولانی‌ترین رود جهان است.‌ این‌ رود از رشته کوه‌هایی در مرکز قاره آفریقا سرچشمه می‌گیرد و راه طولانی خود را به سمت شمال آغاز می‌کند؛ در طی مسیر، رودهای زیادی که از کوه‌های‌ این قاره سرچشمه گرفته‌اند، به آن می‌پیوندند.

از نظر زمین ریخت شناسی(ژئومورفولوژی)، رود نیل مهم‌ترین پدیده در سرزمین سودان است که از جنوب تا شمال‌ این کشور، جریان دارد. طول مسیر‌ این‌ رود در کشور سودان 1700 کیلومتر است و حدود بیست‌وپنج هزار کیلومتر مربع (برابر با 2/500/000 هکتار) از زمین‌های کشاورزی سودان با استفاده از شاخه‌های اصلی و فرعی رود نیل، آبیاری می‌شوند.

حجم آب رود نیل، حدود نود‌‌‌‌‌‌‌وسه‌ میلیارد متر‌ مکعب در سال بر آورد شده و براساس قرارداد سال 1956م. (برابر با 1335هـ.ش)، درباره چگونگی بهره‌برداری از رود نیل بیشترین سهم برای کشورهای مصر و سودان به‌ترتیب 55/5 و 18/5 میلیارد مترمکعب در سال منظور شده است.

نیل، دومین رود پر آب جهان به‌شمار می‌اید و دو شاخه اصلی به نام‌های «نیل آبی» و «نیل سفید» دارد.همان‌گونه که در تصویر شماره (1)، عکس ماهواره‌ای از جمهوری سودان و سودان جنوبی مشاهده‌می‌شود نیل آبی، از اتیوپی سرچشمه‌می‌گیرد و از قسمت جنوب شرقی جمهوری سودان وارد‌ این کشورمی‌شود. نیل سفید هم، جریان خود را از اوگاندا آغاز می‌کند و با عبور از سودان جنوبی، به جمهوری سودان‌می‌رسد.

نیل آبی» و «نیل سفید» پس از پیمودن مسافت طولانی، از مناطق جنوبی تا مرکز سودان، در شهر خارطوم، به هم‌می‌پیوندند. به‌طوری‌که مرکز‌ این کشور را به سه بخش شهری با نام‌های «خارطوم»ـ واقع در بین دو رود نیل آبی و سفیدـ «خارطوم بحری»، در کرانه شرقی نیل آبی و «اُم دُرمان»، در کرانه غربی نیل سفید تقسیم‌می‌کنند.گاهی از‌ این سه بخش، به‌عنوان «پایتخت سه گانه»(العاصمة المثلّثة)یاد می‌شود. سودانیان، محل به هم پیوستن نیل‌های آبی و سفید را «ملتقی النیلین»می‌نامند. برای مشاهده نمایی از محل به هم پیوستن «نیل آبی»  و «نیل سفید» رجوع کنید به تصویر شماره (2).

رود نیل اصلی، که از به هم پیوستن «نیل آبی» و «نیل سفید» درخارطوم (مرکز جمهوری سودان) تشکیل شده، پس از گذشتن از مناطق مرکزی تا شمالی سودان، وارد مصرمی‌شود و از جنوب تا شمال‌این کشور نیز، جریان دارد و سرانجام به دریای مدیترانه‌می‌ریزد. بنابراین،می‌توان گفت جمهوری سودان، در گذرگاه مرکزی و اصلی رود نیل، قرار دارد و از‌ این نظر، از موقعیتی استراتژیک برخوردار است.

شاخه‌های اصلی رود نیل، با توجّه به امکان صید میگو و انواع ماهی‌ها در آنها، نقشی اساسی در تأمین مواد غذایی برای ساکنان کرانه‌های‌این رود طولانی‌ایفامی‌کنند. از سوی دیگر، با عنایت به قابلیت کشتیرانی در رود نیل و شاخه‌های اصلی آن، از نظر حمل و نقل نیز،‌ این رود از نقش و جایگاهی بسیار مهم، برخوردار است. علاوه‌بر‌این، در طول دهه‌های گذشته، سدهای متعدّدی در مسیر رود نیل برای تولید برق و آبیاری زمین‌های کشاورزی ـ واقع در کناره‌های آن_ساخته شده ‌اند.

حجم آب مهم‌ترین شاخه‌های رود نیل که در سرزمین سودان جریان دارند، به شرح زیر است:

• نیل آبی، حدود 50 میلیارد متر مکعب در سال؛
• نیل سفید، حدود 27 میلیارد متر مکعب در سال؛
• عطبرة، حدود 12 میلیارد متر مکعب در سال؛
• الدندر، حدود 3 میلیارد متر مکعب در سال؛
• الرّهد، حدود یک میلیارد متر مکعب در سال؛
• سایر شاخه‌ها(شاخه‌های فرعی)، حدود یک میلیارد متر مکعب در سال.

رود نیل در اوضاع اقتصادی و روابط خارجی کشورهای اتیوپی، اوگاندا، سودان جنوبی، جمهوری سودان و مصر، نقشی اساسی دارد و جمهوری سودان به‌عنوان گذرگاه اصلی رود نیل، بیش از کشورهای دیگر مورد توجّه است[II].نیل شاهراه حیاتی‌ این کشورهای خشک و بیابانی و سبب برتری موقعیت آنها بر دیگر کشورهای آفریقایی است.

رود نیل، از نظر تاریخی و تمدّن باستانی نیز، از اهمّیّت ویژه‌ای برخوردار است. تمدّن مصر باستان، چند هزار سال قبل از میلاد حضرت عیسی علیه السّلام در کنار رود نیل شکل گرفت و آثار درخشانی از خود باقی گذاشت. بنا بر قول مشهور، نیل، همان رودی است که برای عبور بنی اسرائیل به رهبری حضرت موسی علیه السّلام به امر خدا شکافته شد و پس از ورود فرعون و سپاهیانش، به هم آمد و آنها غرق شدند.

از سال 1390هـ.ش(2011م.) اتیوپی، ساختن «سدّ بزرگ هزاره»(The Millennium Dam) یا «سدّ النهضة» را بر روی «نیل آبی» در منطقه «بنی شنقول قماز»(The BenishangulـGumuz region) در فاصله 40 کیلومتری مرز مشترک‌ این کشور با سودان آغاز کرده است که بزرگ‌ترین سدّ هیدروالکتریک در قاره آفریقاست و دهمین سدّ بزرگ جهان از نظر تولید برق، به‌شمار می‌رود.

پیش بینی می‌شود، سدّ مذکور که اخیراً «سدّ بزرگ رنسانس اتیوپی»(The Grand Ethiopian Renaissance Dam (GERD)) نامیده شده است، تا سال 1396 هـ.ش (برابر با 2017م.) به بهره‌برداری برسد.  از آنجایی که سرچشمه‌های حدود 85 درصد از آب رود نیل، در سرزمین اتیوپی است و دو کشور سودان و مصر هم، در شمارِ بهره برداران اصلی از آب رود نیل هستند؛ کارشناسان بر‌ این باورند که تکمیل و بهره‌برداری از «سدّ بزرگ رنسانس اتیوپی»، مسائل گسترده سیاسی، اقتصادی، امنیتی و زیست محیطی را برای کشورهای اتیوپی، سودان و مصر، در پی خواهد داشت. مصر، برای تأمین حدود 90 درصد از آب مورد نیاز خویش به رود نیل وابسته است و به همین دلیل، سالیان متمادی، از احداث سدّ در اتیوپی ممانعت می‌کرد.

از سوی دیگر «نیل سفید» هم که از دریاچه‌های بزرگ در کشورهای مرکزی قاره آفریقا سرچشمه می‌گیرد و از کشور جدید التأسیس سودان جنوبی می‌گذرد. در صورت بنای سدّی بر روی آن، مشکلات خاصّی را بین سودان و سودان جنوبی، سبب خواهد شد. علی رغم، توافقاتی که از سال 1201 هـ. ش (برابر با 1902 م.) تاکنون، برای تقسیم بندی آب رود نیل، بین کشورهای بهره بردار از آن صورت گرفته، جریان‌ این‌رود پرآب و طولانی در چند کشور، همواره یکی از مسائل مهم و اختلاف برانگیز بین کشورهای بهره بردار از آن بوده و نگرانی‌هایی را هم برای ساکنان آنها، به‌ویژه‌ کارشناسان آب و محیط زیست سبب شده است.     

نیز نگاه کنید به

رودهای روسیه؛ رودهای مصر؛ رودهای کانادا؛ رودها و دریاچه های چین؛ رودها و دریاچه های تونس؛ رودها و دریاچه های ژاپن؛ رودهای افغانستان؛ رودهای مالی؛ رودهای فرانسه؛ رودهای سوریه؛ رودهای اسپانیا؛ رودهای زیمبابوه؛ رودها و دریاچه های ساحل عاج؛ رودهای تایلند؛ رودهای آرژانتین؛ رودهای اوکراین؛ رودها و دریاچه های اردن؛ رودهای اتیوپی؛ رودهای سیرالئون؛ رودها و دریاچه های سنگال؛ رودهای سریلانکا؛ رودهای تاجیکستان؛ رودهای بنگلادش؛ رودهای قزاقستان

پاورقی

[II] - رود نیل سرچشمه هایی فرعی در کشورهای جمهوری دموکراتیک کنگو، بوروندی، تانزانیا، رواندا و کنیا، نیز دارد.