رودهای سوریه
رودخانه های سوریه در هفت حوضه آبرفتی جریان دارند و تا سال 2002 م. ف جمعاً 156 سد بر روی آنها احداث شده است؛ بدین تفصیل:
حوضه | وسعت (Km3) | تعداد سدها |
ساحلی | 43/5 | 18 |
فرات | 3/4008 | 3 |
العاصی | 32779 | 40 |
دجله و خابور | 21129 | 12 |
البردی و الاعرج | 8630 | 6 |
یرموک | 6724 | 40 |
بادیة الشام | 70786 | 37 |
مجموع | 185174 | 156 |
در تقسیمبندی کلی میتوان شبکههای آبهای جاری در سوریه را به سه بخش عمده تفصیل داد: شبکه رودهای مدیترانهریز، شبکه رودهای درونریز و شبکه رودهای برونریز.
شبکه رودهای ساحلی یا منتهی به مدیترانه، رودهایی هستند که از قلل رشتهكوه ساحلی نشئت میگیرند و نوعاً کوتاه و پرسرعتاند. حجم آب آنها در زمستان، به جهت نزولات آسمانی افزایش قابلتوجه دارد؛ اما در بهار و تابستان اغلب کمآب و گاهی خشکند؛ مانند رود بزرگ شمالی، رود بزرگ جنوبی، رود کوتاه «السین» (as-Sinn) و رود «الصنوبر» (As-Sanaubar).
شبکه رودهای درونریز، رودهایی هستند که منتهی به مخازن بسته طبیعی و مصنوعی داخلی هستند و از مرزهای سوریه عبور نمیکنند و آب آنها تقریباً به هرز نمیرود؛ مانند رود «الاعوج» (Al-Awaj)، «البَردی»(Al-Bardi)، «یرموک» (Yarmuk) و فرات (Euphrates)
شبکه رودهای برونریز هم آن دسته از انهار سوریه هستند که از مرزهای سویه، بدون ذخیرهسازی مهمی، خارج میشوند؛ مثل رود دجله، «عفرین» و «بانیاس» (Banias)
رود «العاصی» (Al-Asi) در این میان، رود خاصی است؛ زیرا با سدهای «الرستن» (Al-Rastan) و دریاچه حُمص، هم یک رود درونریز است و هم به دلیل منتهی شدن به مدیترانه، جزء دسته اول؛ با این تفاوت که از رشتهكوه ساحلی نشئت نگرفته است.
رودهای اصلی سوریه شامل فرات و شاخههای آن، دجله، یرموک و العاصی است که حقآبه مشترک با همسایگان دارند. اطلاعات و مختصات عمومی این رودها و دیگر رودهای مهم و ذکر در سوریه بهتفصیل، عبارت است از:
الفرات: طولانیترین و مهمترین رود سوریه که با 675 کیلومتر طول، بیش از 80 درصد منابع آبی این کشور را تشکیل میدهد. حجم تغییرات فرات در طول سال، تقریباً 26 میلیارد مکعب است.
فرات در ترکیه «کارا سو» (Karasu ) نامیده میشود که بعد از پیوستن به رود «مراد» (Murat Nehri)، درست از میانه مرز شمالی (سوریه -ترکیه)؛ یعنی مرز شمال غربی الرقه و شرق حلب، وارد شده و به سمت جنوب شرقی تغییر مسیر میدهد و قبل از ترک سوریه، استانهای الرقه و دیرالزور را سیراب میکند. سدهای فراوانی در مسیر این رود بنا شدهاند که مهمترین آنها، سد «الطبقه» و به مناسبت شهر مجاور خود، «الثّورة» نام دارد. این سد، در 1973 م. در بالادست شهر الرقة، احداث شد. دریاچه تشکیل شده پشت این سد را که حدود 80 کیلومتر طول و بهطور متوسط هشت کیلومتر عرض دارد، «بُحَیرة الاسد» (دریاچه اسد) مینامند.
الخابور (Khabur)[xxvi]: خابور بعد از فرات و العاصی، سومین رود بزرگ سوریه است و با طول ۴۶۰ کیلومتر، یکی از دو شاخه تغذیهکننده اصلی کرانه چپ فرات است. «بلیخ» و خابور، رودخانههای کوچکی هستند که از منطقه مرزی سوریه و ترکیه سرچشمه میگیرند و منطقه سرسبز شمال سوریه را که اصطلاحاً «الجزیرة العلیا» نامیدهاند، ایجاد کردهاند.
خابور بعد از طی مسافتی بیش از 120 کیلومتر، از شمال شرقی بهطرف جنوب غربی، به استان حسکه و دیرالزور میرسد و بعد از پیوستن با چند رود دیگر، در «بُصیرة»، به فرات میپیوندد.
به برکت این رود، تمامی سرزمین پیرامون آن، از دیرباز به حاصلخیزی شهرت دارند و درختان آن، در اشعار عرب ستوده شده و میوههای آن از دیر باز صادر میشود. امروزه نیز دره خابور با ۱۶ هزار کیلومتر مربع زمین کشاورزی، مکان اصلی تولید گندم سوریه است. مرکز تولید نفت در سوریه نیز در شمال خاوری منطقه خابور قرار دارد.
خابور در ترکیه از فرات جدا میشود؛ در واقع یکی از شاخههای منشعب از خود فرات است؛ اما چشمههای ارتفاعات «رأسالعین» سوریه منبع اصلی حجم بالای آب این رود هستند؛ در مقابل بسیاری از چشمهها نیز از خابور تغذیه میشوند؛ مانند «حصان»، «زرقاء» شمالی و جنوبی، «فواره» و دو چشمه به نام «کبریت». چشمه کبریت دوم و چشمه زرقاء شمالی پرآبترین چشمههای خابور هستند.
البلیخ (Balikh): بهطول ۱۰۵ کیلومتر، بعد از خابور، بلندترین شاخه تغذیهکننده فرات است و منشأ آن ترکیه است و از شمال استان «الرَّقّة» (Raqqa) از «تَلّ اَبیض» (عین العروس) نشئت میگیرد و بعد از آبگیری از نهرهای «جولاب» (Jullab)، «وادی قرامق» (Qaramogh) و «وادی الخِدِر» (Al-Kheder) در کنار شهر «الرقة» به فرات میپیوندد.
العاصی: رود بسیار مهمی است؛ زیرا مناطق خشک داخلی را مشروب میکند. از بقاع لبنان نشئت گرفته و بهطرف شمال جریان داشته و وارد سرزمین سوریه می شود و از حمص و حماه میگذرد و بعد از گذشتن از شیاری فرسابشی در دشت «العشارنة» (Al-Asharna) و دشت الغاب پیشگفته و دشت «العُمق»، بهطرف جنوب غرب بازمیگردد و در خلیج «السویدیة» به مدیترانه میریزد.310 کیلومتر از 464 کیلومتر طول این رود، در سوریه جریان دارد. از مهمترین شاخههای منشعب از این رود، «العاصی کوچک» (العاصی الصغیرة) است.
العاصی در مسیر خود، به رودهای «الساروت»، «سحلب» و «وادی الابیض» و رود «عفرین» (Afrin) که نهر «الاسود» نیز نامیده میشود و از شمال به جنوب جریان دارد، میپیوندد.
الساروت (As-Sarout): در استان حماه در سوریه قرار دارد ویکی از مهمترین شاخههای تغذیه کننده رود العاصی است. الساروت از قلل کوههای سواحل سوریه سرچشمه میگیرد و از مجموعهای از رودخانههای کوچک فصل؛ مثل الصواصف، المجیری و العوره، ساخته میشود ومنطقهای به نام «القناطیر»، در نزدیکی السویداء ، محل اتصال آنهاست. بر روی آن تعدادی آسیاب آبی قدیمی وجود دارد و اخیراً سدی به نام سد ساروت بر روی آن ساخته شده است.
الدجله: حضور دجله در سوریه چندان طولانی نیست و به طول نزدیک به ۵۰ کیلومتر در شمال شرقی سوریه در مرز سوریه- ترکیه – عراق جریان دارد و اراضی سوریه از این رود به شکل محدود، از طریق کانالهایی که در کناره غربی احداث شدهاند، مشروب میشوند.
جغجغ (Jaghjagh): بهطول ۱۰۰ کیلومتر؛ این رود در سوریه از شهر «قامشلی» (Qamishli) و در ترکیه از شهر «نصیبین » (Nasaibin) میگذرد و از شاخههای اصلی تغذیهکننده رود خابور است.
ساجور (Sajur): بهطول 108 کیلومتر؛ از شاخههای راست (غربی) تأمینکننده فرات است. از «غازی عینتاب» (Gaziantep) ترکیه سرچشمه میگیرد و از شهر «عین عزة» در استان حلب وارد سوریه میشود و بعد از طی حدوداً 50 کیلومتر از سمت کرانه غربی در محل سد «تشرین» به فرات ملحق میشود.
قُوَیْق[xxxiiii] (Quwayq): نهر قویق از همان منشأ نهر ساجور؛ یعنی شهر «غازی عینتاب» (Gaziantep) در کشور ترکیه، سر چشمه میگیرد و حدود ۱۲۹ کیلومتر جریان دارد که ۱۱۰ کیلومتر آن در خاکهای سوریه روان است از بین دو روستای «الوضیحی» و «الحاضر» که اکنون جزء شهر حلب هستند، میگذرد و سپس به منطقه «المطخ» در جنوب حلب میریزد. به دلیل سدی که ترکیه در 1950 احداث نمود، این رود تقریباً خشک شد؛ اما دولت سوریه اقدام به تأمین آب آن از طریق کانالی از فرات نمود. تأمین آب برای این رود، سابقه تاریخی دارد؛ آن هم به دلیل کم شدن آب نهر قویق در فصل تابستان بود که سبب بوی بدی میشد؛ فلذا در ایام حکم سلاطین ایوبی و ممالیک و بعد هم سلاطین عثمانی قسمتی از آب رود «الساجور» با قناتی به این نهر کشیده شد. در بعضی اوقات نیز قسمتی از آب چشمههای اطراف را بدان ملحق نموداند.
عفرین(Afrin): بهطول 139 کیلومتر که از قله «صواف داغ» رشتهكوه «توروس» (Taurus) در استان حلب نشئت گرفته و بعد از طی 55 کیلومتر در سوریه، وارد خاک ترکیه در منطقه «اسکندرون» پیشگفته میشود.
الذهب (Az-Aahab): به طول 50 کیلومتر، در فلات حلب در 30 کیلومتری شرق حلب واقع شده است. از شمال به جنوب جریان دارد و قبل از اینکه به دریاچه «جدول» ختم شود دو سد بر روی آن ساخته شده است. اخیراً آب از رودخانه فرات به سمت رودخانه منحرف میشود تا آبیاری در دره افزایش یابد. این رود از جبل العرب سرچشمه میگیرد و در نتیجه آب شدن برفهای انباشتهشده در دامنه کوه است.
البردی (Al-Bardi): تقریباً 80 کیلومتر طول دارد و میانگین آبدهی آن (دِبی / Debit) تقریباً بین 1-3 مترمکعب بر ثانیه و در فصول مختلف سال، متغیر است. البردی از سمت شرقی رشتهكوه شرقی لبنان، از منطقه «الزَّبَدانی»، یکی از دو بخش شهرستان «قدسیا» در استان «ریف دمشق»[xxxviii]؛ یعنی دقیقاً شمال جاده دمشق- بیروت، نشئت گرفته و منطقه سبز دمشق را که حدود 370 کیلومترمربع وسعت دارد، ایجاد میکند؛ درواقع علت موجدِ و موبقه شهر دمشق، همین رود البردی است. امروزه این رودخانه درست از شمال غربی دمشق وارد پایتخت میشود و بعد از عبور از موازات جنوب بزرگراه «شکری القوتلی» از شرق دمشق خارج میگردد عبور البردی از کانال بزرگ مرکزی شهر، چشمانداز و زیستبوم شهر دمشق را تحت تأثیر قرار داده است. متأسفانه آلودگی و فاضلاب شهری بهشدت به این رودخانه آسیب زده است.
رود بزرگ شمالی: بهطول 80 کیلومتر که 56 کیلومتر آن در سوریه در استان لاذقیه در جریان است و سدی بر روی آن ساخته شده است. این رودخانه از رشتهكوه ساحلی از قله «الامانوس» بهطرف مدیترانه جریان دارد و در مسیر از نهرهای «ساقية المرة»، «ساقية القبارصية»، تغذیه میشود. میانگین آبدهی آن؛ مانند البردی تقریباً بین 1-3 مترمکعب بر ثانیه و در فصول مختلف سال، متغیر است.
رود بزرگ جنوبی: بهطور 77 کیلومتر در استان طرطوس جریان دارد. از «عین الصفا» در لبنان نشئت میگیرد و از شکاف حمص (بین رشتهكوه شرقی لبنان و رشتهكوه ساحلی) میگذرد و در مسیر خود بهعنوان بخش شمالی مرز طبیعی لبنان با سوریه محسوب میشود. میانگین آبدهی آن، تقریباً ثابت و در حدود 3 مترمکعب بر ثانیه و است. این رودخانه در دوران باستان، «اِلوتریوس» (Eleutherus) به معنی «آزاد» نامیده میشد.
العروس (Al-Aroos)[XXXIX]: به طول 55 کیلومتر از 29 کیلومتری بندر طرطوس، از تپههای سهگانه شهر باستانی «سافیتا» (Safita)[xl] در رشتهكوه ساحلی نشئت میگیرد و بعد از گذشتن از «جُب الاملس»، «تل سنون»، به رودخانه بزرگ جنوبی میپیوندد.
السین (as-Sinn): رود کوچک فصلی است به درازای 6 کیلومتر، نزدیک شهر «بانیاس»[xli] در مرز دو استان ساحلی لاذقیه و طرطوس که به مدیترانه میریزد. السن علیرغم کوچکی، رود پرآبی است و آبدهی آن به 14-15 مترمکعب بر ثانیه میرسد.
الصنوبر (As-Sanaubar): رود کوچکی 3 کیلومتری در جنوب شهر الصنوبر نزدیک ساحل مدیترانه در استان لاذقیه است و به مدیترانه میریزد.؛ وجهتسمیه شهر، وجود فراوان درختان صنوبر است. این رود و شهر مجاور آن، شهر لاذقیه، 13 کیلومتر فاصله دارد.
الابرش (Al-Abrash): رودخانهای ساحلی است که در استان طرطوس جریان دارد؛ به طول آن حدود 45 کیلومتر. این رودخانه از چندین چشمه و دره در شرق طرطوس ، در منطقه جنوبی کوههای لاذقیه، از رودخانههای کوچک متعدد سرچشمه میگیرد و در مسیر میانی خود از چندین چشمه تغذیه میشود که مهمترین آنها عبارتند از: «عین سرکیس»، «عین مریضه»، «عیون الغار»، «وادی قرنسه» و «وادی الکروم» و سپس به سمت دریای مدیترانه در جنوب شهر «الحمیدیه» در منطقه طرطوس، به دریا میریزد.
الاَعْوَج (Al-Awaj): بهطول ۶۶ کیلومتر است و از «جبل الشیخ» (واقع در رشتهكوه شرقی لبنان) نشئت گرفته بهطرف «غوطه»[xlii](Ghouta) در جنوب دمشق، جریان دارد.
الیَرموک (Yarmouk): به طول 57 کیلومتر است که 47 کیلومتر آن در جولان سوریه و باقی به اشتراک، بهعنوان مرز طبیعی، بین مرزهای سوریه، لبنان و فلسطین در جریان است. آبدهی آن تقریباً دو برابر رودهای بزرگ شمالی و جنوبی است؛ یعنی بهطور میانگین 7 مترمکعب بر ثانیه که گاهی بیشینه آن به 100 مترمکعب بر ثانیه نیز میرسد. حجم آب آن نیز تقریباً 500 میلیون مترمکعب در سال است.
این رود، جنوبیترین رود سوریه است و در نزدیکی جنوب دریاچه طبریه، به رود اردن میریزد. شاخههای اصلی تغذیهکننده آن، نهرهای «المزیریب» و «زیزون» در منطقه حوران هستند. سد الوحدة با توافق سوریه و اردن بر این رود احداث شده است.
رودهای عمده تغذیهکننده جاری رود یرموک که با معمولاً با وصف «وادی»[xliii] تسمیه شدهاند، همه از به هم پیوستن نهرهای کوچک محلی شیارهای فراوان از اطراف منطقه کوهستانی حوران، تشکیلشدهاند و به ترتیب از شمال غرب تا جنوب غرب به جهت عقربههای ساعت، عبارتاند از: «الرقّاد»، العرام««الهریز»، «ریعة»، «ابوالذهب»، «الثالث»، «البُطم» (Al-Botm)، «سندیانة»، «الخوابی» و الزرق» که به کثرت، در اینجا بهعنوان نمونه، به دو مورد اشاره میشود:
العَرام (Al-Aram): از دامنههای جبل الشیخ از روستای «عین نوریه» سرچشمه میگیرد و به سمت استان درعا میرود و از میان تعدادی از روستاهای استان ؛ مثل « دیرالعدس»، «الصنعین» و «الشیخ»میبگذرد و سپس به رودخانه یرموک میپیوندد.
وادی الرّقّاد (Vadi-Or-Ruqqad): به معنی سرزمین خفتگان، به طول تقریبی 30 کیلومتر از سرشاخههای اصلی تغذیهکننده رود یرموک است که از بلندیهای جولان نشئت دارد و از به هم پیوستن نهرهای کوچک محلی و عبور از روستاهای منطقه از شمال غربی رود یرموک بهطرف جنوب تشکیل شده و جریان دارد.
الحاصباني (Al-Hasbani): در شهر «حصبیا» در جنوب لبنان است؛ اما حدود 4 کیلومتر از مرز لبنان و فلات جولان را که در حال حاضر، پشت منطقه حائل سمت فلسطین اشغالی است، شکل میدهد. این رود از دامنههای شمال غربی جبل الشیخ یا کوه هرمون سرچشمه میگیرد . طول رودخانه در داخل خاک لبنان 24 کیلومتر است، سپس بهطرف فلسطین خارج می شود و در آنجا شاخه اصلی رود اردن را شکل میدهد.
بانیاس: رود پرآب و خروشانی است بهطول 9 کیلومتر که از غاری در شهر باستانی «بانیاس» در شمال منطقه مورد منازعه بین سوریه و رژیم اشغالگر قدس، یعنی جولان اشغالی، از جبل الشیخ، بزرگترین قله رشتهكوه شرقی لبنان، نشئت میگیرد و پس از دو کیلومتر جریان در خاک سوریه، وارد فلسطین اشغالی شده به اصلی رود اردن میپیوندد؛ درحالیکه علیرغم آبدهی 7/2 متر کعبی بر ثانیه و حجم کلی 157 میلیون مترمکعب در سال، سوریه چندان بهرهای از آن نمیبرد.[۱]
نیز نگاه کنید به
رودهای روسیه؛ رودهای مصر؛ رودهای کانادا؛ رودها و دریاچه های چین؛ رودها و دریاچه های تونس؛ رودها و دریاچه های ژاپن؛ رودهای افغانستان؛ رودهای مالی؛ رودهای فرانسه؛ رودهای سودان؛ رودهای اسپانیا؛ رودهای زیمبابوه؛ رودها و دریاچه های ساحل عاج؛ رودهای تایلند؛ رودهای آرژانتین؛ رودهای اوکراین؛ رودها و دریاچه های اردن؛ رودهای اتیوپی؛ رودهای سیرالئون؛ رودها و دریاچه های سنگال؛ رودهای سریلانکا؛ رودهای تاجیکستان؛ رودهای بنگلادش؛ رودهای قزاقستان
کتابشناسی
- ↑ شنی، کریم (۱۴۰۰). فرهنگ و تاریخ سوریه. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی( در دست انتشار)