رودهای افغانستان

آمودریا. برگرفته از سایت شفقنا، قابل بازیابی از https://af.shafaqna.com/FA/379917

در افغانستان همانند آسیای مرکزی، رود را دریا می‌نامند؛ مانند آمودریا یا رود آمو و سیردریا یا رودسیر. تقریبا تمامی رودهای مهم افغانستان از کوه‌های هندوکش، بابا و پامیر سرچشمه می‌گیرند.

در این کوه‌ها یخچال‌های طبیعی فراوانی وجود دارند که منبع تأمین آب دائمی برای رودها هستند.حوزه‌های آبریز افغانستان شامل پنج حوزه آبریز عمده و اصلی است:

• حوزه آبریز آمودریا؛
• حوزه آبریز رود کابل؛
• حوزه آبریز هیرمند (هلمند)؛
• حوزه آبریز هریرود و مرغاب؛
• حوزه آبریز رودخانه‌های شمال، پنج رود اصلی این پنج حوزه ۹۰ درصد خاک افغانستان را پوشش می‌دهند وسیع‌ترین حوزه متعلق به هیرمند است که ۲۶۰ هزار کیلومترمربع یا حدود ۴۳ درصد از خاک افغانستان را دربر می‌گیرد.

چهار حوزه دیگر وسعت نسبتا مشابهی دارند و هریک ۱۰ تا ۱۴ درصد از خاک افغانستان را پوشش می‌دهند. پرآب‌ترین حوزه آمودریا (حدود ۵۷ درصد کل آب‌ها)، بعد رود کابل (۲۶ درصد کل آب‌ها) و سپس رود هیرمند (حدود ۱۱ درصد کل آب‌ها) است، پرجمعیت‌ترین حوزه‌ها، ابتدا حوزه رود کابل و سپس حوزه رود هیرمند است، سایر حوزه‌ها وضعیت نسبتا مشابه و نزدیک به‌هم دارند.

آمودریا

آمودریا. برگرفته از سایت شفقنا، قابل بازیابی از https://af.shafaqna.com/FA/379917

این رود در دنیای قدیم مدتی به آکسوس معروف بوده است، جغرافی‌دانان مسلمان آن را جیحون نامیدند؛ ولی در افغانستان آمودریا خوانده می‌شود. آمودریا در پامیر خرد از گردنه بیک (آخرین نقطه مرزی بین افغانستان، چین و تاجیکستان و «از یک یخچال در شمالی‌ترین ناحیه بدخشان نزدیک قله مرتفع پشتی‌خور (Pooshtee Khour) از قلل بلوت تاغ سرچشمه می‌گیرد».

کوه‌های مرتفع پشتی‌خور در همه سال پوشیده از برف است. از به‌هم‌پیوستن آب پامیر و آب واخان، رود پنج تشکیل می‌شود که آغاز آمودریاست و سپس از دو سمت آمودریا (در تاجیکستان و افغانستان) جریان‌های متعددی وارد آن می‌شوند. از ساحل چپ آمودریا در خاک افغانستان، رودهای کوکچه، خان‌آباد، قندوز، دره راغ، فرخار، شیوه، و... وارد آمودریا می‌شوند. از این میان، رود کوکچه که از مناطق نورستان، زیباک، سلسله خواجه محمد، اشکاشم و غاران می‌آید بسیار پرسرعت است و زمینه تولید انرژی برق آبی فوق‌العاده‌ای دارد. در این رود ذرات طلا هم وجود دارد. علاوه بر رودهای فوق، رودهای تاشقرقان (خلم)، سرپل، قیصار و شیرین تگاو هم در مواقع سیلابی به آمودریا می‌ریزند. از خاک تاجیکستان نیز رودهای متعددی وارد آمودریا می‌شوند.

طول آمودریا قریب به ۲۵۰۰ کیلومتر است و حدود ۱۱۲۶ کیلومتر از آن مرزهای مشترک افغانستان با کشورهای تاجیکستان، ازبکستان و قسمتی از ترکمنستان را تشکیل می‌دهد. پایانه آمودریا دریاچه آرال است؛ ولی گفته‌شده‌است که در گذشته‌های دور ریزشگاه آن دریای خزر بوده و عملا سرزمین افغانستان را از آسیای مرکزی جدا می‌کرده و هنوز هم حدفاصل بخش عمده‌ای از افغانستان با کشورهای آسیای مرکزی است.

افغانستان میزان آب آمودریا را ۶۲ میلیارد مترمکعب برآورد می‌کند و ۴۹ درصد آن، یعنی حدود ۳۰ میلیارد مترمکعب یا اندکی بیشتر از آن را سهم افغانستان می‌داند و می‌گوید به دلیل کمبود امکانات مالی و فنی فعلا قادر به استفاده از آن نیست و بهره‌برداری محدودی می‌کند؛ ولی در بلندمدت حق خود را برای بهره‌برداری از این آب محفوظ می‌داند. با توجه به نیاز شدید ترکمنستان و ازبکستان به آب آمودریا، اقدام افغانستان برای استفاده از آب آمودریا، به تنش‌های شدید بین این سه کشور منجر شده است.

قسمت‌هایی از آمودریا قابل کشتیرانی است و در کرانه‌های آن بنادرگمرکی احداث شده است. شیرخان بندر (در مجاورت مرز افغانستان و تاجیکستان) و بندر حیرتان (در جوار مرز افغانستان با ازبکستان) از آن جمله است و از آن طریق کالاهای فراوانی مبادله می‌شوند و مسافران زیادی رفت‌وآمد می‌کنند. آمودریا دارای آبشارهای متعدد است، سرعت آن در قسمت‌های اولیه (در رود پنج) بسیار زیاد است و برای سدسازی و تولید برق آبی مساعد است.

رود کابل

حوزه آبریر رود کابل ۱۲ درصد خاک افغانستان در شرق این کشور و ۲۶ درصد منابع آب افغانستان را تشکیل می‌دهد. رود کابل از کوه‌های پغمان در غرب کابل و از ارتفاع ۳۵۰۰ متری از گردنه اونی سرچشمه می‌گیرد. سایر شاخه‌های آن از کوه‌های بابا، هندوکش و سفیدکوه منشأ می‌گیرند. در حوزه رود کابل، رودهای بزرگ و کوچک زیادی جاری‌اند و همگی یکی پس از دیگری به رود کابل می‌پیوندند. رودهای غوربند، پنجشیر، سرخ آب، پچ، لوگر، کنر، علی نگر، لغمان، علی شنگ و اندراب از آن جمله‌اند.

در بخش علیای رود کابل، بیشتر آب از رودهای لوگر، پنجشیر و غوربند است، نام ننگرهار هم برگرفته از ۹ رودی است که همگی به رود کابل جاری می‌شوند. ننگ (Nang) یعنی نه (۹) و نهارا، یعنی رود و به معنای ۹ رود است. رود کابل پس از طی مسافتی نزدیک به ۴۶۰ کیلومتر و عبور از شهرهای کابل و جلال‌آباد، وارد خاک پاکستان می‌شود و چند کیلومتر پایین‌تر از قلعه اتک به رود سند می‌ریزد. ازاین‌رو، رود کابل تنها رود بزرگ افغانستان است که از طریق سند عملا به دریای آزاد راه پیدا می‌کند. سایر رودها به دریاچه‌های بسته منتهی می‌شوند.

طول رود کابل از گردنه اونی تا رود سند ۷۰۰ کیلومتر است. افغانستان مدعی است سالانه قریب به ۲۰ میلیارد مترمکعب آب از طریق رود کابل وارد سند می‌شود و در پاکستان بهره‌برداری می‌شود. افغانستان در نظر دارد تا از آب رود کابل بهره‌برداری‌های بیشتری به عمل آورد و طبعا با واکنش پاکستان مواجه است. در حوزه آبریز شرق و جنوب افغانستان، رودهای دیگری نیز جاری‌اند از جمله رود شمل (Shamal) و ینتان که از خوست و پکتیا سرچشمه گرفته، بعد وارد پاکستان و سپس وارد رود سند می‌شوند؛ رودگومل (Gomal) که از پکتیا سرچشمه گرفته، بعد وارد خاک پاکستان و رود سند می‌شود و رود پیشین لورا که از ارتفاعات شمال و شرق کویته و جنوب استان قندهار در فرمانداری شوراوک افغانستان سرچشمه گرفته، سپس در خاک پاکستان به هامون لورا می‌ریزد. رود کابل از توان هیدرولیکی بالایی برخوردار است و تاکنون بخشی از ظرفیت آن برای تولید انرژی برق آبی به کار گرفته شده است.

رود هیرمند

رود هیرمند. برگرفته از سایت خبرگزاری مهر، قابل بازیابی از https://www.mehrnews.com/news/5783293/%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D9%88%D8%AF%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D9%87%DB%8C%D8%B1%D9%85%D9%86%D8%AF-%D8%B1%D8%A7-%D9%85%D9%86%D8%AD%D8%B1%D9%81-%D9%85%DB%8C-%DA%A9%D9%86%D8%AF

رود هیرمند طولانی‌ترین و عریض‌ترین رود داخلی افغانستان و بزرگ‌ترین رود فلات ایران است. نام هیرمند در متون تاریخی به‌صورت‌های مختلف تلفظ و ضبط شده است؛ مانند هیرمن،هلمند، هلموند، هندمند، هیندمند، هیلمن و هیلمند. حمدالله مستوفی آن را هیرمند نامیده و در شاهنامه نیز هیرمند خوانده شده است:

چو آمد به نزدیکی هیرمند فرستاده‌ای برگزید ارجمند

اسدی طوسی هم در گرشاسب‌نامه آن را هیرمند خوانده است:

دو منزل زمن تا لب هیرمند به آب و خوش و بیشه کشتمن

اکنون، این رود در ایران هیرمند و در افغانستان هلمند خوانده می‌شود. شاخه اصلی هیرمند از بخش‌های مرکزی کوه‌های هندوکش و از شیب غربی کوه پغمان در ۵۰ تا ۶۰ کیلومتری غرب کابل از ارتفاع بالای۳۵۰۰ متری سرچشمه می‌گیرد و در ادامه شاخه‌های متعددی از کوه‌های بابا به آن می‌پیوندد. جغرافی‌نویسان آن را رود هزار شاخه نامیده‌اند. در منابع تاریخی آمده است که هزار نهر به آن می‌پیودند و هزار نهر از آن منشعب می‌شود. اولین شاخه مهم هیرمند آب دره سوزک (Sauzak) است سپس رودهای پنجاب، ورس با شاخه‌های زیاد، گرماب، اجرستان، خوردک (Khurdak)، مدین آب (Medinaw)، کج رود، تیری، موسی قلعه، نوزاد، ارغنداب و... به آن می‌پیوندند. رود ارغنداب از مهم‌ترین و مشهورترین این شاخه‌هاست که رودهای ترنک، ارغستان، لوی مانده، کشک نخود و چند شاخه کوچک دیگر به آن می‌پیوندند. ارغنداب در پایین لشکرگاه (مرکز ولایت هلمند) وارد هیرمند می‌شود.

طول رود هیرمند از ۱۰۵۰ تا ۱۴۰۰ کیلومتر ذکر شده است و به‌نظر نمی‌رسد از ۱۲۰۰ کیلومتر کمتر باشد. رود هیرمند رژیم آب‌دهی ثابتی نداشته، به میزان بارندگی سالانه بستگی دارد و در سال‌های خشک و تر متفاوت است؛ ولی میانگین آب‌دهی سالانه آن، به‌جز ارغنداب و شاخه‌های پایین‌دست سد کجکی، ۵/۶۶۱/۷۱۵ میلیون مترمکعب اندازه‌گیری و برآورد شده است.در سال‌های تر و در مواقع سیلابی، مقدار آب وارد شده به سیستان (در ایران) بیشتر است و در سال‌های خشک گاهی بستر آن در سیستان خشک می‌شود. در امتداد رود هیرمند در افغانستان و سپس ایران، سدها و شبکه‌های آبیاری باستانی فراوانی وجود داشته است؛ این رود بستر تمدن‌های کهن در سیستان بوده است. در حوزه آبریز سیستان، رودهای دیگری نیز در غرب افغانستان جاری‌اند، از جمله خاش رود، فراه رود، هاروت رود (ادرسکن) و خوسپاس رود.

هریرود

هریرود و مرغاب حدود ۴ درصد آب‌های جاری افغانستان را تشکیل می‌دهند. هریرود از دامنه‌های غربی کوه‌های بابا و از ارتفاع حدود۴۰۰۰ متری سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از ولایت غور و شهر چخچران (مرکز آن ولایت)، وارد ولایت هرات می‌شود. رودهای فرعی متعددی نیز وارد هریرود می‌شوند؛ مانند تگاب اشلان که از سیاه‌کوه و سفیدکوه سرچشمه می‌گیرد و رودکرخ که از نشیب جنوبی کوه‌های پاروپامیسوس منشأ می‌گیرد. طول هریرود ۱۱۵۰ کیلومتر است؛ ولی ۶۵۰ کیلومتر آن در خاک افغانستان جریان دارد.

این رود ۹۶ کیلومتر از مرز مشترک ایران و افغانستان را تشکیل می‌دهد؛ از تنگه ذوالفقار به بعد ۱۶۷ کیلومتر از مرز مشترک ایران و ترکمنستان را تشکیل می‌دهد و بعد وارد خاک ترکمنستان می‌شود و ادامه آن در خاک این کشور جاری است و درنهایت در ریگزار قره قوم به زمین فرو می‌رود. این رود از سرچشمه تا سرخس هریرود نام دارد؛ ولی پس از سرخس، رود تجن نامیده می‌شود. گفته شده است که در دوران قدیم ریزشگاه هریرود دریای خزر و مسیر عبور آن نیز کانال قره قوم بوده است؛ ولی بعدها به ریگزارهای قره قوم محدود شده است.

نیز نگاه کنید به

رودهای روسیه؛ رودهای مصر؛ رودهای کانادا؛ رودها و دریاچه های چین؛ رودها و دریاچه های تونس؛ رودها و دریاچه های ژاپن؛ رودهای مالی؛ رودهای فرانسه؛ رودهای سوریه؛ رودهای سودان؛ رودهای اسپانیا؛ رودهای زیمبابوه؛ رودها و دریاچه های ساحل عاج؛ رودهای تایلند؛ رودهای آرژانتین؛ رودهای اوکراین؛ رودها و دریاچه های اردن؛ رودهای اتیوپی؛ رودهای سیرالئون؛ رودها و دریاچه های سنگال؛ رودهای سریلانکا؛ رودهای تاجیکستان؛ رودهای بنگلادش؛ رودهای قزاقستان