پیشینه اقلیتهای مذهبی در یمن
یمن (Yemen)، کشوری در جنوب شبهجزیره عربستان با اکثریت قاطع مسلمان (حدود ۹۹ درصد: ۵۵ درصد سنی شافعی و ۴۵ درصد شیعه زیدی)، در طول تاریخ میزبان اقلیتهای مذهبی گوناگونی بوده است. این اقلیتها—از ابراهیمیان کهن تا پیروان ادیان آسیایی و جنبشهای نوظهور—در بستر حاکمیتهای اسلامی و ساختارهای قبیلهای، با فرصتها و تهدیدهای متفاوتی مواجه شدهاند.
بر اساس فقه اسلامی کلاسیک، پیروان ادیان کتاب (اهل کتاب) میتوانستند تحت نظام «ذمه» (Dhimma) از حمایت مشروط برخوردار شوند. این حمایت در مقابل پرداخت جزیه (Jizya) و پذیرش محدودیتهای اجتماعی اعطا میشد[۱] . در عمل، اجرای این اصل تابع شرایط سیاسی، قدرت حکومت مرکزی، و روابط فرقهای بوده و در بسیاری مقاطع، عوامل ایدئولوژیک یا امنیتی آن را محدود کرده است[۲] .
یهودیت در یمن
الف. خاستگاه و ورود
یهودیت (Judaism) کهنترین اقلیت مذهبی شناختهشده در یمن است و پیشینه آن به قرن هفتم پیش از میلاد بازمیگردد. شواهد باستانشناسی، شامل کتیبههای عبری و سبئی کشفشده در مناطقی چون عدن و صعده، حضور این جامعه را از دوره پیش از اسلام تأیید میکند[۳] . روایتهای سنتی، همچون داستانهای پیوندخورده با سلیمان نبی و ملکه سبا، مهاجرت اولیه یهودیان را به تجارت ادویه، بخور و عود نسبت میدهند[۴] .
ب. دورههای تاریخی مهم
در قرن چهارم میلادی، پادشاه حِمیَری ابوکرب اسعد یهودیت را دین رسمی اعلام کرد و با این اقدام، ساختار مذهبی و سیاسی پادشاهی حِمیر را دگرگون ساخت[۵] . این تصمیم بخشی از سیاست استقلال از نفوذ بیزانس مسیحی و اتحاد داخلی بود [۶]. در همین دوران، واژگان عبری و برخی عناصر آیینی یهودی در فرهنگ رسمی وارد شد[۷] .
قرن ششم شاهد واقعه اخدود (Al-Ukhdud) بود، زمانی که پادشاه یهودی ذونواس، در چارچوب منازعات منطقهای و دینی، مسیحیان نجران را سرکوب و کشتار کرد[۸] . این رویداد بعدها در منابع اسلامی، همچنین در قرآن کریم (سوره بروج)، بازتاب یافت.
با ظهور اسلام در قرن هفتم، یهودیان تحت نظام «ذمه» (Dhimma) قرار گرفتند که بر اساس آن، با پرداخت جزیه و رعایت برخی محدودیتها اجازه حفظ دین خود را داشتند[۹] . با این حال، در ادواری مانند حکومت عبدالنبی بن مهدی (قرن دوازدهم)، فشارهای شدیدی شامل اجبار به گرویدن به اسلام گزارش شده است[۹] .
در دوره رسولیان (قرون سیزدهم و چهاردهم)، یهودیان در تجارت ادویه، فلزکاری، نقرهکاری و نجاری فعال بودند[۱۰] . این دوره با رونق نسبی اقتصادی همراه بود، هرچند جایگاه سیاسی آنان همچنان محدود بود.
ج. نقش اجتماعی–اقتصادی
جامعه یهودی یمن نقش مهمی در اقتصاد، بهویژه در صنایع دستی، جواهرسازی، کشاورزی ویژه (مانند پرورش انگور برای کشمش صادراتی) و تجارت برونمرزی داشت. مراکز شهری چون صنعا، تعز و رده به پایگاههای فعالیت بازرگانان و صنعتگران یهودی بدل شد. ارتباطات تجاری آنان با هندوستان، شرق آفریقا و فلسطین تاریخی ثبتشده است[۱۰] [۱۱].
د. روابط بینادیانی و حقوقی
یهودیان و مسلمانان یمنی در بسیاری از مناطق در همسایگی زندگی میکردند و در بازارها تعامل داشتند. از نظر حقوقی، جایگاه ذمی محدودیتهایی چون ممنوعیت ساخت عبادتگاه جدید، محدودیت در شهادت علیه مسلمانان در دادگاه، و نشانهگذاری ظاهری در برخی ادوار را در پی داشت[۱] [۲]. از منظر مقایسهای، تجربه یهودیان یمن مشابه وضع جوامع یهودی در دیگر مناطق اسلامی بوده است، با تفاوتهایی که از بستر محلی و ساختار قبیلهای ناشی میشد.
هـ. وضعیت معاصر و جمعیت
در قرن بیستم، عواملی چون فقر، تبعیض و جذابیت پروژههای مهاجرت به فلسطین( سرزمین های اشغالی) موجب کاهش چشمگیر جمعیت شد. عملیات «بالهای عقاب» (1949–1950) هزاران یهودی یمنی را به اسرائیل منتقل کرد. تا اوایل دهه ۲۰۱۰، تنها چند صد نفر در کشور باقی مانده بودند و در پی جنگ داخلی و فشار حوثیها، این رقم به حدود ۲۰۰ نفر (در صنعا و عمران) کاهش یافته است[۱۱] [۱۲][۱۳]. مواردی از آزار مستقیم، مصادره اموال و بستن کنیسهها گزارش شده است.
و. جمعبندی تحلیلی
یهودیت در یمن از یک جامعه پرشمار و فعال در دوره باستان و قرون میانه به اقلیتی بسیار کوچک و در آستانه انقراض رسیده است. این روند تحت تأثیر مجموعهای از عوامل درونی (فشار اجتماعی، محدودیتهای حقوقی) و بیرونی (جنگها، مهاجرت سازمانیافته) بوده است. مقایسه تطبیقی با مسیحیان نشان میدهد که هر دو در چارچوب ذمه حیات یافتند، اما تحولات سیاسی و امنیتی به مرور این چارچوب را تضعیف و همسانسازی مذهبی را تشدید کرد.
هندوئیسم در یمن
الف. خاستگاه و ورود
هندوئیسم (Hinduism) در یمن پدیدهای مهاجرتمحور است و برخلاف یهودیت یا مسیحیت، ریشه بومی در این سرزمین ندارد. ورود اولیه هندوها به یمن عمدتاً به قرن نوزدهم میلادی و دوران سلطه بریتانیا بر بندر عدن (Aden) بازمیگردد. سیاست استعماری بریتانیا که بر استفاده از شبکه مهاجران هندی در مستعمرات مختلف استوار بود، موجب شد گروهی از بازرگانان، کارگران بندری و کارمندان اداری از ایالتهای گجرات و بمبئی به عدن منتقل شوند[۱۴] . مسیرهای تجاری اقیانوس هند و موقعیت بندری عدن این انتقال را تسهیل کرد.
ب. دورههای تاریخی مهم
- دوره استعماری(1839–1967): حضور هندوها در این دوره اوج گرفت. آنان در مشاغل تجاری، خدماتی و حملونقل فعال بودند و محلاتی در عدن داشتند که شامل مغازهها، خانهها و معابد کوچک میشد[۱۵].
- پس از استقلال یمن جنوبی (1967–1990): با خروج نیروهای بریتانیایی، بخشی از جمعیت هندو به هند، شرق آفریقا یا بریتانیا مهاجرت کرد. سیاستهای سوسیالیستی یمن جنوبی، مالکیت خصوصی و فعالیتهای مذهبی را محدود و منجر به بستهشدن یا مصادره برخی اماکن هندو شد[۱۵].
- پس از اتحاد یمن (1990 تاکنون): ثبات نسبی دهه ۱۹۹۰ موجب بازگشت تدریجی برخی هندوها و بازگشایی محدود اماکن عبادی شد، ولی جنگ داخلی از ۲۰۱۴ دوباره امنیت آنان را تهدید کرد [۱۶][۱۷].
ج. مراکز مذهبی و معابد هندو در یمن
حضور هندوها در عدن از قرن نوزدهم میلادی با ساخت معابد متعدد نمود یافت. از شاخصترین آنها میتوان به:
- معبد شری تاریچمرگا (Shri Tarichmerga) – ساختهشده در سال ۱۸۶۲؛
- معبد شری رام جی (Shri Ram Ji) – ساختهشده در سال ۱۸۷۵؛
- معبد هانومان (Hanuman) – ساختهشده در سال ۱۸۸۲ اشاره کرد[۱۵] [۱۸].
همچنین معبد ماتاجی تحت مدیریت انجمن هندی عدن قرار دارد که مراسم آیینی بهطور ماهانه در آن برگزار میشود. افزون بر این، یک معبد جین و یک گوردوارای سیک نیز در عدن فعالیت داشتهاند که بیانگر تنوع مذهبی مهاجران هندی در این بندر است [۱۸].
د. نقش اجتماعی–اقتصادی
هندوها بهویژه در عدن در صنایعی چون تجارت خرد، واردات–صادرات کالاهای مصرفی، جواهرات و پارچه فعال بودهاند. مهارت آنان در شبکهسازی تجاری، که از پیوندهای فراملی با جوامع هندی در خلیج فارس، هند و شرق آفریقا بهره میبرد، موجب شد جایگاه اقتصادی نسبتاً باثباتی در شهر بندری عدن پیدا کنند[۱۹]. برخی هندوها در حوزه خدمات درمانی، فنی و آموزشی نیز مشارکت داشتهاند.
ه . روابط بینادیانی و حقوقی
هندوئیسم بهعنوان دینی غیرابراهیمی در فقه سنتی مشمول وضعیت ذمی نیست، اما دولتهای یمن (بهویژه در دوره معاصر) قواعد مشابهی برای همه اقلیتهای غیرمسلمان اعمال کردهاند. روابط هندو–مسلمان در بیشتر دورهها مسالمتآمیز بوده، هرچند در سالهای اخیر حملات به اماکن غیرمسلمان، از جمله معابد، در عدن گزارش شده است[۱۶] [۱۷].
ن ـ وضعیت معاصر و جمعیت
جمعیت کنونی هندوهای یمن حدود ۵۰۰ نفر برآورد میشود که عمدتاً در عدن زندگی میکنند[۱۴] . معابد فعال بسیار اندک است و آیینها غالباً در مقیاس کوچک و فضای خصوصی برگزار میشود. بیشتر هندوها اتباع هندی یا فرزندان مهاجران قدیمیاند که در سفارت، شرکتهای خارجی یا تجارت فعالیت دارند.
و. جمعبندی تحلیلی
هندوئیسم در یمن نمونهای از دین مهاجرتمحور است که بقای آن به ثبات اقتصادی و امنیتی کشور وابسته است. فقدان جمعیت بومی و وابستگی به مهاجران، این جامعه را در برابر تغییرات سیاسی–اقتصادی آسیبپذیر کرده است. با این حال، سابقه همزیستی نسبی با اکثریت مسلمان، بهویژه در محیطهای تجاری، نشان میدهد که ارزشهای مشترکی چون اعتماد و احترام متقابل میتواند روابط پایدار ایجاد کند[۲۰] [۲۱].
بودیسم در یمن
الف. خاستگاه و ورود
بودیسم (Buddhism) در یمن پیشینهای بسیار محدود و غیربومی دارد. تماس نخستین از مسیر تجارت دریایی اقیانوس هند و دریای عرب در قرون اولیه میلادی شکل گرفت. برجستهترین شواهد مادی این تماسها در جزیره سُقطَری و غار «هوک» کشف شده است؛ کتیبهها و نگارههای سانسکریت با مضامین بودایی که به قرون اول تا سوم میلادی بازمیگردند[۲۲] [۲۳].
ب. دورههای تاریخی مهم
- پیشااسلامی: حضور گذرا و موقت بازرگانان و دریانوردان؛ نبود شواهد از معابد یا صومعههای دائمی.
- دوره اسلامی: با گسترش اسلام، بودیسم جایگاه رسمی نیافت و هیچ نهاد عبادی دائمی باقی نماند.
- دوره معاصر: حضور معدود بودیستها (اغلب اتباع خارجی) در قالب کارگران، دیپلماتها یا کارکنان سازمانهای بینالمللی؛ جمعیت همواره بسیار اندک[۲۴].
ج. نقش اجتماعی–اقتصادی
به دلیل شمار اندک، بودیستها نقشی قابلمقایسه با دیگر اقلیتها نداشتهاند. فعالیتها عمدتاً به مأموریتهای خارجی یا پروژههای بینالمللی محدود بوده است.
د. روابط بینادیانی و حقوقی
بوداییان، مانند سایر غیرابراهیمیها، فاقد وضعیت ذمی بودهاند. اصول اخلاقی کلیدی بودیسم مانند آهیمسا (پرهیز از خشونت) و کارونا (شفقت) با مفاهیم اسلامی همچون صلح و رحمت قابلمقایسه است[۲۵] ، اما تفاوتهای الهیاتی پذیرش آن را در جوامع سنتی دشوار کرده است.
هـ. وضعیت معاصر و جمعیت
برآوردها نشان میدهد که جمعیت بودیستها در یمن کمتر از 100 نفر است و عمدتاً شامل مهاجران موقت در صنعا و عدن میشود[۲۴] . آیینها در فضاهای خصوصی و بدون نهاد رسمی برگزار میگردد.
و. جمعبندی تحلیلی
بودیسم در یمن همواره حضوری حاشیهای و گذرا داشته و فاقد زیرساخت مذهبی رسمی است. مشابه هندوئیسم، این دین با محدودیتهای حقوقی و اجتماعی در جامعه اکثریت مسلمان روبهروست. با این حال، اصول اخلاقی مشترک میتواند بستر تعاملات فرهنگی محدود را فراهم آورد، بهویژه در پروژههای بینالمللی یا همکاریهای فرهنگی با کشورهای آسیایی.
اسماعیلیه در یمن
الف. خاستگاه و ورود
اسماعیلیه (Isma'ilism) شاخهای از شیعه امامیه است که بر امامت اسماعیل بن جعفر بهعنوان جانشین مشروع امام جعفر صادق تأکید دارد. ورود این مذهب به یمن به اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری قمری بازمیگردد، زمانی که خلافت فاطمی با مرکزیت قاهره در حال گسترش نفوذ خود به سواحل جنوبی شبهجزیره عربستان بود [۲۶]. فاطمیان، که خود اسماعیلی بودند، با اعزام داعیان و ایجاد شبکههای تجاری و مذهبی، موفق شدند در بخشهایی از یمن—بهویژه در مناطق کوهستانی و نواحی مرکزی—پایگاه فکری و اجتماعی و حمایت مردمی بیابند.
ب. دورههای تاریخی مهم
- دوره فاطمی و پس از آن (قرون ۴–۶ هـ): اسماعیلیه در این دوره توانست پایگاههایی در یمن ایجاد کند. حکومتهای محلی همسو با فاطمیان، همچون صلیحیان (Sulayhid dynasty)، نهتنها به ترویج اندیشه اسماعیلی پرداختند، بلکه بناهای مذهبی و آموزشی متعددی تأسیس کردند [۲۷]؛
- دوره زوال نفوذ (پس از قرن ۶ هـ): با افول قدرت فاطمیان و گسترش نفوذ زیدیان در شمال یمن، اسماعیلیه به حاشیه رانده شد و بسیاری از پیروان به مناطق کوهستانی یا جنوبی (مانند عدن و حضرموت) عقبنشینی کردند.
- دوره مدرن (قرن ۱۹ و ۲۰): اسماعیلیان به دو شاخه اصلی تقسیم شدند:
ج. نقش اجتماعی–اقتصادی
اسماعیلیان یمن در طول تاریخ در تجارت منطقهای و بینالمللی فعال بودهاند. مسیرهای تجاری قهوه، ادویه و کالاهای دریایی آنان را به بندر عدن و شبکههای تجاری هند و شرق آفریقا متصل میکرد. در دوران استعمار بریتانیا، بهویژه در عدن، داوودیها نقش برجستهای در کسبوکارهای تجاری، بانکداری غیررسمی و واردات–صادرات داشتند. در مناطق روستایی شمال، سلیمانیها در کشاورزی، صنایع دستی و دادوستد محلی فعال بودند[۲۹] .
د. روابط بینادیانی و فِرَق دروناسلامی
روابط اسماعیلیان با اکثریت مسلمان یمن—اعم از زیدی و شافعی—ترکیبی از همکاری و رقابت بوده است. باورهای اسماعیلی درباره امامت پنهان و سلسلهمراتب داعیان، با الهیات زیدی متفاوت است، اما هر دو بر عدالت اجتماعی و نقش رهبری دینی در هدایت امت تأکید دارند[۳۰] . در دورههای ثبات، این اشتراکات موجب همکاری نسبی و در دورههای بحران، اختلافات عقیدتی و سیاسی باعث تنش شده است. نمونهای از این تنشها حملات گروههای سلفی و داعش به مساجد اسماعیلی، مانند انفجار سال ۲۰۱۵ در صنعا است که دهها کشته بر جای گذاشت[۳۱].
هـ. وضعیت معاصر و جمعیت
برآوردها نشان میدهد جمعیت اسماعیلیان در یمن بیش از 100،000 نفراست[۳۲] و پراکندگی اصلی آنان در مناطق حراز، عدن، إب و حمدان قرار دارد. ساختار تشکیلاتی مذهبی شامل شبکهای از داعیان، مجالس دینی و مراکز خیریه است که به انسجام درونی جامعه کمک میکند. در سالهای اخیر، جنگ داخلی و گسترش افراطگرایی تهدیدهای جدی ایجاد کرده است. با این حال، مشارکت در طرحهای توسعه اقتصادی—مانند پروژههای جایگزینی کشت قات[4] با قهوه—نشاندهنده نقش سازنده آنان در جامعه است [۳۳].
و. جمعبندی تحلیلی
اسماعیلیه در یمن با وجود فراز و فرودهای تاریخی، توانسته با ساختار تشکیلاتی منسجم و شبکههای اقتصادی منطقهای هویت خود را حفظ کند. اشتراکات اخلاقی با دیگر مذاهب اسلامی، بهویژه تأکید بر عدالت و همبستگی اجتماعی، ظرفیتهایی برای گفتوگو و کاهش تنش فراهم میآورد[۳۴] . با این حال، بقای این جامعه وابسته به پایان درگیریها و تضمین حقوق برابر شهروندی است.
بابیت و بهائیت در یمن
الف. خاستگاه و ورود
بابیت (Babism) فرقه ای ابداعی است که در سال ۱۸۴۴ میلادی توسط سید علیمحمد شیرازی، مشهور به «باب»، در ایران قاجاری پدید آمد. این جنبش از دل تشیع شیخی و با ادعای بابیت[5] و سپس مقامهای فراتر سر برآورد و با مخالفت شدید علمای شیعه و دولت قاجار روبهرو شد. از دیدگاه اکثریت مسلمانان، بابیت یک فرقه خارج شده از مذهب شیعی است که آموزههای آن با اصول بنیادین اسلام ناسازگار و منحرف دانسته میشود[۳۵].
ورود بابیت به یمن محدود و عمدتاً از مسیر بنادر غربی مانند مُخا و حدیده صورت گرفت. شواهد تاریخی نشان میدهد که در نیمه دوم قرن نوزدهم، تعدادی از بازرگانان ایرانی یا زائران عبوری از حجاز، متون و افکار باب را به عدن و دیگر بنادر رساندند. این تماسها بسیار محدود بود و هیچ جامعه بابی گستردهای در یمن شکل نگرفت[۳۵] .
بهائیت (Baha'ism)، منشعب از بابیت، توسط میرزا حسینعلی نوری (بهاءالله) در نیمه دوم قرن نوزدهم بنیانگذاری شد.[6] این آیین که خود را دین مستقل میداند، بر وحدت ادیان و صلح جهانی تأکید میکند، اما در دیدگاه غالب فقه اسلامی، جریانی خارج از چارچوب ادیان پذیرفتهشده محسوب میشود. ورود بهائیت به یمن از حوالی سال ۱۹۴۱ آغاز شد، زمانی که ایرانیان پیرو این آیین به عدن مهاجرت کردند[۳۶] .
ب. دورههای تاریخی مهم
- اواخر قرن ۱۹ – اوایل قرن ۲۰: حضور پراکنده و اغلب پنهانی پیروان بابیت، عمدتاً در عدنِ تحت سلطه بریتانیا.
- ۱۹۴۰–۱۹۷۰: تمرکز بهائیان بر فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی در عدن و شهرهای ساحلی؛ برگزاری جلسات مذهبی در منازل و تلاش برای تبلیغ.
- پس از اتحاد یمن (۱۹۹۰ به بعد): تشدید محدودیتهای قانونی بر فعالیت علنی این دو فرقه؛ از ۲۰۱۴ و آغاز جنگ داخلی، فضای فعالیت بسیار محدود و پرخطر شده است
ج. نقش اجتماعی–اقتصادی
جامعه بهائی، هرچند کوچک، در تجارت، صنایع سبک و خدمات نقش داشت. بهائیان عدن در واردات–صادرات کالا و ارائه خدمات تجاری به مهاجران فعال بودند و در فعالیتهای آموزشی و ظاهرا بشردوستانه نیز مشارکت داشتند، هرچند این فعالیتها در مناطق تحت کنترل حوثیها با محدودیت شدید مواجه بوده است [۳۶]. بابیان در یمن هیچ نقش اقتصادی سازمانیافتهای نداشتند و بیشتر بهصورت فردی یا خانوادگی شناخته میشدند.
د. روابط بینادیانی و جایگاه حقوقی
بابیت و بهائیت در زمره ادیان آسمانی پذیرفتهشده قرار نمیگیرند و مشمول وضعیت ذمی در فقه و شریعت نیستند. این موضوع باعث شده حمایتهای قانونی که به سایر اقلیتهای «اهل کتاب» داده میشود، شامل حال آنها نشود. در گفتمان زیدی و شافعی، این دو جریان بهعنوان حرکتهای بدعتآمیز معرفی میشوند که بستر اجتماعی برای محدودیت و سرکوب آنها را فراهم کرده است[۳۶] [۳۷]. در بعضی گزارش ها این فرقه در نقش عوامل استعمار معرفی شده اند[۳۸].
هـ. وضعیت معاصر و جمعیت
تا پیش از جنگ داخلی، جمعیت بهائیان حدود 2000 نفر برآورد میشد که عمدتاً در عدن، صنعا و شهرهای ساحلی زندگی میکردند[۳۷]. بابیت عملاً محو شده و پیروان احتمالی آن در جامعه بهائی ادغام شدهاند. از سال ۲۰۱۴ و آغاز درگیریهای گسترده، فشارها بر بهائیان شدت گرفته است. گزارشهایی از بازداشتهای فراقانونی، ناپدیدسازی اجباری، مصادره اموال و تبعید اجباری اعضای جامعه بهائی به خارج از یمن توسط حوثیها منتشر شده است[۳۶] [۳۹]. این اقدامات، بهائیت را به یکی از کم رنگ ترین اقلیتهای مذهبی در کشور بدل کرده است[۳۸].
و. جمعبندی تحلیلی
بابیت و بهائیت در یمن نمونهای از فرقههای نوظهور هستند که به دلیل ماهیت اعتقادی و عدم پذیرش در سنت اسلامی، همواره با محدودیتهای قانونی، اجتماعی و امنیتی روبهرو بودهاند. هرچند بهائیان تا حدی در اقتصاد و فعالیتهای اجتماعی مشارکت داشتهاند، اما ریشه شکل گیری و عقاید و پشتوانه پایگاه دینی در عکا باعث شده است که در برابر فشارهای دولتی و غیردولتی، آسیبپذیری بالایی داشته باشند. تجربه این گروهها نشان میدهد که در نظامهای حقوقی مبتنی بر فقه سنتی، فرقههای غیرمورد قبول حتی با رویکرد ظاهری صلحطلبانه—به دشواری میتوانند جایگاه پایدار پیدا کنند. آینده این جوامع در یمن به تغییرات بنیادین در ساختار قانونی و سیاسی وابسته است[۴۰] .
مقایسه تطبیقی
الف. چارچوب کلی
مرور پنج گروه اصلی—یهودیت، هندوئیسم، بودیسم، اسماعیلیه، و بابیت و بهائیت—نشان میدهد که تاریخ اقلیتهای مذهبی در یمن در پیوندی تنگاتنگ با تحولات سیاسی، مذهبی و اقتصادی این کشور شکل گرفته است[۱] [۱۴][۲۲][۲۶][۳۵]. دو دین ابراهیمی کهن (یهودیت و مسیحیت) پیشینهای پیشااسلامی دارند و برای قرون متمادی بخشی از بافت اجتماعی–فرهنگی یمن بودهاند[۳] [۶]. ادیان غیرابراهیمی مانند هندوئیسم و بودیسم، بیشتر مهاجرتمحور و وابسته به شبکههای تجاری اقیانوس هند بودهاند[۱۴] [۲۲]. اسماعیلیه، بهعنوان شاخهای دروناسلامی، همزمان تجربه همزیستی و رقابت با مذاهب غالب را داشته است [۲۶]. بابیت و بهائیت نیز بهعنوان فرقههای مذهبی نوظهور در چارچوب رسمی اسلام پذیرفته نشده و همواره در حاشیه و تحت فشار بودهاند[۳۵][۳۶].
ب. مقایسه تطبیقی جایگاه و حقوق
- اهل کتاب (یهود و مسیحیان): در فقه سنتی مشمول نظام ذمه بودهاند که در تئوری حمایت مشروط فراهم میکرد، اما در عمل وابسته به شرایط سیاسی و امنیتی هر دوره بوده است[۱] [۲]؛
- غیرابراهیمیها (هندو و بودایی): فاقد وضعیت ذمی و عمدتاً تحملشده در حد نیازهای اقتصادی یا روابط بینالمللی، با حضور محدود به محیطهای شهری و تجاری[۱۴] [۲۲][۲۴]؛
- فرقههای دروناسلامی (اسماعیلیه): از نظر حقوقی مسلمان محسوب میشوند، اما اختلافات کلامی و سیاسی میتواند موقعیت اجتماعی آنان را تضعیف کند[۲۶] [۳۰]؛
- فرقههای ابداعی (بابیت و بهائیت): خارج از چارچوب ادیان پذیرفتهشده، بدون حمایت قانونی خاص و با آسیبپذیری بالا در برابر فشار سیاسی و اجتماعی[۳۵][۳۶].
ج. عوامل مشترک تأثیرگذار بر وضعیت اقلیتها
- جغرافیای راهبردی یمن: موقعیت بر مسیرهای دریایی و زمینی باعث تنوع دینی و فرهنگی شده، ولی همزمان آن را در معرض نفوذ ایدئولوژیها و قدرتهای خارجی قرار داده است[۱۴] [۲۲]؛
- نظام قبیلهای: هویت مذهبی اغلب با پیوندهای قبیلهای درهمآمیخته و میتواند عامل همزیستی یا تشدید تنش باشد[۱] [۲۶]؛
- تفسیرهای فقهی غالب: قرائتهای زیدی و شافعی از شریعت، که اگرچه در مواردی امکان همزیستی فراهم کرده، اما در ادوار بحران، به محدودیتسازی گرایش یافته است[۱] [۲]؛
- تحولات سیاسی–نظامی معاصر: جنگ داخلی، ضعف حاکمیت مرکزی و گسترش افراطگرایی مذهبی، امنیت و آزادی عمل اقلیتها را بهشدت کاهش داده است[۱۲] [۱۷][۳۲].
د. نمونههای همگرایی و همکاری
با وجود محدودیتها، نمونههایی از همگرایی فرهنگی و همکاری عملی دیده شده است، مانند حضور یهودیان و مسلمانان در بازارهای صنعا در گذشته[۳] [۱۰]، تعامل تجاری هندوها با اکثریت مسلمان در عدن [۱۴][۱۸]، یا مشارکت اسماعیلیان در پروژههای توسعه اقتصادی محلی [۲۶][۳۳]. این نمونهها نشان میدهد که روابط بینادیانی میتواند در بستر نیازهای اقتصادی و ارزشهای اجتماعی مشترک مانند صداقت، احترام متقابل و حمایت اجتماعی شکل گیرد.
هـ. چالشها و چشمانداز
اقلیتهای مذهبی یمن با مجموعهای از چالشهای ساختاری روبهرو هستند:
- فقدان تضمینهای قانونی مؤثر برای آزادی مذهب[۱] [۲]؛
- فشارهای اجتماعی برای همسانسازی اعتقادی[۲۶] [۳۶]؛
- تهدیدهای امنیتی ناشی از گروههای مسلح و ایدئولوژیهای افراطی[۱۷] [۳۱]؛
- مهاجرت اجباری و فرسایش جمعیت[۱۲] [۱۴].
چشمانداز بهبود وضعیت این جوامع در گرو سه عامل کلیدی است:
- پایان درگیریهای داخلی و بازسازی ساختار حکومتی مبتنی بر قانون[۱۲] [۳۲]؛
- گنجاندن اصل برابری حقوق شهروندی فارغ از دین و مذهب در نظام قانونی[۱] [۳۶]؛
- تقویت گفتوگوی بینادیانی با تأکید بر مشترکات اخلاقی و تاریخی و بهرهگیری از تجربیات موفق منطقهای مانند «اعلامیه اَمان» یا پروژههای مشترک یونسکو [۲۰][۲۱][۳۴].
و. نتیجهگیری
پیشینه و وضعیت اقلیتهای مذهبی یمن بازتابی از تعامل دیرینه تنوع دینی با ساختار قدرت، هویت مذهبی اکثریت و جایگاه کشور در شبکههای تجاری و فرهنگی منطقهای است[۱] [۱۴][۲۲][۲۶]. اگرچه امروز بسیاری از این جوامع به حاشیه رانده شده یا در آستانه زوال هستند، ظرفیت تاریخی یمن برای همزیستی و تبادل فرهنگی—در صورت ایجاد بستر حقوقی و امنیتی مناسب—میتواند دوباره فعال شود و به الگویی برای همزیستی سازنده در منطقه بدل گردد[۴۱].
نیز نگاه کنید به
تاريخ اديان و مذاهب آرژانتین؛ تاريخ اديان و مذاهب اسپانیا؛ تاريخ اديان و مذاهب افغانستان؛ تاريخ اديان و مذاهب اوکراین؛ تاريخ اديان و مذاهب بنگلادش؛ تاريخ اديان و مذاهب تونس؛ تاريخ اديان و مذاهب در سنگال؛ تاريخ اديان و مذاهب روسیه؛ تاريخ اديان و مذاهب فرانسه؛ تاريخ اديان و مذاهب مصر؛ تاريخ اديان و مذاهب ژاپن؛ تاريخ اديان و مذاهب کانادا؛ تاريخ اديان و مذاهب کوبا؛ موقعیت دین رسمی و سایر ادیان و مذاهب در آرژانتین؛ موقعیت دین رسمی و سایر ادیان و مذاهب در اوکراین؛ موقعیت دین رسمی و سایر ادیان و مذاهب در بنگلادش؛ موقعیت دین رسمی و سایر ادیان و مذاهب در سیرالئون
پاورقی
[1] تصویر بقایای معبد باستانی «برّان» (Awam Temple) در مأرب، یمن را نشان میدهد که به پرستش خدای مَقَه، ایزد اصلی سبئیان، اختصاص داشت و قدمت آن به حدود یکهزار سال پیش از میلاد بازمیگردد. این معبد از مهمترین میراث معماری و مذهبی عربستان جنوبی پیشااسلامی است[۴۲].
[2] نمایی از گورستان یهودیان عدن در کنار بندر قدیمی شهر، که در قرن نوزدهم و نیمه نخست قرن بیستم محل دفن اعضای جامعه یهودی پررونق این بندر بود. سنگقبرهای آن با کتیبههای عبری، عربی یا انگلیسی، گواهی بر حضور و نقش اقتصادی–فرهنگی یهودیان در تاریخ عدن بهشمار میآیند[۴۳].
[3] معبد «شری هِنجلاج ماتاجی» در عدن یکی از کهنترین مراکز مذهبی جامعه هندو در یمن است که به الهه هنجلاج ماتاجی، مورد احترام در سنت هندو بهویژه در گجرات و سند، اختصاص دارد. این معبد علاوه بر کارکرد عبادی، محل گردهمایی و برگزاری آیینهای اجتماعی–فرهنگی هندوها نیز بهشمار میآید[۴۴].
[4] قات (Catha edulis، عربی: القات) گیاهی همیشهسبز بومی شرق آفریقا و جنوب شبهجزیره عربستان است که برگهای تازه آن بهصورت سنتی جویده میشود و اثر محرک ملایمی دارد. ماده مؤثر اصلی آن «کاتینون» باعث افزایش هوشیاری، سرخوشی خفیف و کاهش اشتها میشود و مصرف طولانیمدت میتواند عوارض جسمی و روانی بههمراه داشته باشد[۴۵].
[5] وی درابتدای دعوتش مدعی بابیت امام زمان علیه السلام گردید و خود را طریق ارتباط با ایشان می دانست، بدین سان در بین پیروانش ملقب به «باب» شد و پیروانش نیز «بابیه» نامیده شدند[۴۶].
[6] بهائیت فرقهای است که در سده ۱۳ق/۱۹م به دست حسینعلی نوری (ملقب به «بهاءالله») ــ از پیروان سیدعلیمحمد شیرازی، بنیانگذار بابیه ــ پدید آمد. از دید پیروان آیین بهائی «این جنبش دینی مستقل و مرحلهای تازه از وحی الهی است» [۴۷]. از دید غالب علمای مسلمان «بهائیت ادامه بابیت و از نظر عقیدتی انحرافی است و گاهی با تعبیر "فرقه ضالّه" از آن یاد میشود»[۴۸] [۴۹]. در پژوهشهای دانشگاهی غربی «این جنبش بهعنوان یکی از ادیان نوظهور، از منظر تاریخی، جامعهشناختی و کلامی بررسی میشود، بدون ارزیابی اعتقادی»[۵۰] .
کتابشناسی
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ۱٫۵ ۱٫۶ ۱٫۷ ۱٫۸ Al-Qrize, F., & Al-Awadi, A. (2020). Minorities in Yemen: Reality and challenges. Lund University Press.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ Baderin, M. A. (2005). International human rights and Islamic law. Oxford University Press, Available for https://global.oup.com/academic/product/international-human-rights-and-islamic-law-9780199279623
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ الكاظمي، م. (2023). اليهود واليهودية في التاريخ القديم والمعاصر: حوار مع سماحة الشيخ مهدي. الكاظمي. رواق القلم. https://shorturl.at/EfqUu
- ↑ Philby, H. St. J. B. (1952). The land of Sheba: Exploration and adventure in the southern Arabia highlands (Vol. 1). London: Ernest Benn Ltd, Available for https://archive.org/details/5_20211030
- ↑ علی، ج. ،(2001)المفصل في تاريخ العرب قبل الإسلام. بيروت: دار الساقی،ط. 4، مج. 1–20
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ Robin, C. J. (2015). The Jews of Arabia from ancient times to modern. In S. F. Johnson (Ed.), The Oxford handbook of late antiquity (pp. 897‑925). Oxford University Press. https://global.oup.com/academic/product/the-oxford-handbook-of-late-antiquity-9780195336931
- ↑ Nevo, Y. D., & Koren, J. (1998). Towards a prehistory of Islam. Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 17, 108‑141, Available for https://www.jstor.org/stable/25598050
- ↑ Goitein, S. D. (1978). A Mediterranean society: The Jewish communities of the Arab world. University of California Press, Available for https://www.ucpress.edu/book/9780520038703/a-mediterranean-society
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ Tobi, Y. (2000). The Jews of Yemen: Studies in their history and culture. Journal of Semitic Studies, 45(2), 391‑393, Available for https://doi.org/10.1093/jss/45.2.391
- ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ ۱۰٫۲ Lewis, B. (1988). The Jews of Islam. Princeton University Press, Available for https://press.princeton.edu/books/paperback/9780691008113/the-jews-of-islam
- ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ Klorman, B. Z. (2014). Yemenite Jews: A history. Brill, Available for https://brill.com/display/title/23984
- ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ ۱۲٫۲ ۱۲٫۳ الشرق الأوسط. (2016، مارس 25). اليهود اليمنيون في إسرائيل... جرح لا يندمل. الشرق الأوسط.، قابل بازیابی از https://shorturl.at/8Qy2q
- ↑ Human Rights Watch. (2023). Yemen: Houthis forcibly disappear Jews, Available for https://www.hrw.org/news/2023/11/09/yemen-houthis-forcibly-disappear-jews
- ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ ۱۴٫۲ ۱۴٫۳ ۱۴٫۴ ۱۴٫۵ ۱۴٫۶ ۱۴٫۷ ۱۴٫۸ دانشگاه بسکره. (2022). الهندوسية في اليمن: دراسة في البعد التاريخي والاجتماعي [پایاننامه کارشناسیارشد، جامعة بسكرة]. جامعة محمد خيضر بسكرة. http://thesis.univ-biskra.dz/5749/1/الأطروحة%20كاملة%202022.pdf
- ↑ ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ ۱۵٫۲ الأيام. (2020). الهنود في عدن خلال الحقبة الاستعمارية (1839–1967). الأيام. https://www.alayyam.info/article/89E1HG86-PZ4V0I-4CE7
- ↑ ۱۶٫۰ ۱۶٫۱ South24.net. (2023). Hindus of Aden, Available for https://south24.net/news/3555
- ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ ۱۷٫۲ ۱۷٫۳ Human Rights Watch. (2022). Yemen: Attacks on places of worship, Available for https://www.hrw.org/news/2022/06/15/yemen-attacks-places-worship
- ↑ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ ۱۸٫۲ Ministry of External Affairs (India). (2024). Indian community in Yemen – 2024 report. Government of India.
- ↑ Vora, N. (2013). Impossible citizens: Dubai’s Indian diaspora. Duke University Press. https://www.dukeupress.edu/impossible-citizens
- ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ Knott, K. (2016). Hinduism: A very short introduction (2nd ed.). Oxford University Press, Available for https://global.oup.com/academic/product/hinduism-a-very-short-introduction-9780198745549
- ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ Talleraas, C. (2022). Migration forms: What forms of migration can be distinguished? In P. Scholten (Ed.), Introduction to migration studies: An interactive guide to the literatures on migration and diversity (pp. 111–116). Cham, Switzerland: Springer Nature. https://doi.org/10.1007/978-3-030-92377-8_6
- ↑ ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ ۲۲٫۲ ۲۲٫۳ ۲۲٫۴ ۲۲٫۵ Ø Strauch, I. (2012). Foreign sailors on Socotra: The inscriptions and drawings from the cave Hoq. Hempen Verlag, Available for https://www.hempen-verlag.de/en/foreign-sailors-on-socotra.html
- ↑ Strauch, I., & Bucharin, M. (2004). Inscriptions and drawings from the cave Hoq on Socotra. Annali dell’Università degli Studi di Napoli “L’Orientale” – AION, 64, 1–54, Available for http://opar.unior.it/503/1/AION_64_strauch_bucharin.pdf
- ↑ ۲۴٫۰ ۲۴٫۱ ۲۴٫۲ Buswell, R. E. (Ed.). (2014). Encyclopedia of Buddhism. Routledge, Available for https://www.routledge.com/Encyclopedia-of-Buddhism/Buswell/p/book/9780415298204
- ↑ Harvey, P. (2013). An introduction to Buddhism: Teachings, history and practices (2nd ed.). Cambridge University Press.
- ↑ ۲۶٫۰ ۲۶٫۱ ۲۶٫۲ ۲۶٫۳ ۲۶٫۴ ۲۶٫۵ ۲۶٫۶ ۲۶٫۷ البیان. (2015، فوریه 16). تاريخ النفوذ الفاطمي في بلاد اليمن. البیان، قابل بازیابی از https://www.albayan.ae/opinions/diary/2015-02-17-1.2313738
- ↑ إنصاف للحقوق والتنمية. (2021). الإسماعيليون. إنصاف للحقوق والتنميه، قابل بازیابی از https://insaf-ye.org/ar/archives/1242
- ↑ حکمه يمانيه. (2024، يناير 10). الدولة الإسماعيلية الأولى فی اليمن: نشأتها، أعلامها، آثارها. حكمة يمانية، قابل بازیابی از https://hekmahyemanya.com
- ↑ Ø Lackner, H. (2017). Yemen’s coffee revival. Middle East Report, (287), 20‑25.
- ↑ ۳۰٫۰ ۳۰٫۱ Daftary, F. (2007). The Isma'ilis: Their history and doctrines (2nd ed.). Cambridge University Press.
- ↑ ۳۱٫۰ ۳۱٫۱ Human Rights Watch. (2015). Yemen: ISIS claims mosque bombings, Available for https://www.hrw.org/news/2015/09/02/yemen-isis-claims mosque-bombings
- ↑ ۳۲٫۰ ۳۲٫۱ ۳۲٫۲ یمن فيوتشر. (2022، أكتوبر 26). اليمن: الأقلية الإسماعيلية.. فرص الاندماج بعد تاريخ طويل من الاضطهاد. يمن فيوتشر، قابل بازیابی از https://yemenfuture.net/news/11287
- ↑ ۳۳٫۰ ۳۳٫۱ نون و شين. (2024، أغسطس). الإسماعيليون فی اليمن: الحفاظ على الهوية رغم التحديات. نون و شين، قابل بازیابی از https://noonwashin.com/identity
- ↑ ۳۴٫۰ ۳۴٫۱ Bertelsmann Stiftung. (2024). BTI 2024 Yemen Country Report. Gütersloh: Bertelsmann Stiftung, Available for https://bti-project.org/en/reports/country-report/YEM
- ↑ ۳۵٫۰ ۳۵٫۱ ۳۵٫۲ ۳۵٫۳ ۳۵٫۴ MacEoin, D. M. (n.d.). Babism. In Encyclopaedia Iranica. Available for https://www.iranicaonline.org/articles/babism
- ↑ ۳۶٫۰ ۳۶٫۱ ۳۶٫۲ ۳۶٫۳ ۳۶٫۴ ۳۶٫۵ ۳۶٫۶ ۳۶٫۷ Shuja Al-Deen, M., Coombs, C., & Olofi, A. (2021, June 18). The Baha’is in Yemen: From obscurity to persecution and exile. Sana’a Center for Strategic Studies, Available for https://sanaacenter.org/publications/main-publications/14462
- ↑ ۳۷٫۰ ۳۷٫۱ Ø Baha’i International Community. (2024). Background on persecution of Baha’is in Yemen.
- ↑ ۳۸٫۰ ۳۸٫۱ Sana’a Center for Strategic Studies. (2021, July 6). The Bahá’ís in Yemen: From obscurity to persecution and exile [PDF]. Sana’a Center for Strategic Studies, Available for https://sanaacenter.org/files/The_Bahais_in_Yemen_ar.pdf
- ↑ Human Rights Watch. (2023). Yemen: Houthis forcibly disappear Baha’is, Available for https://www.hrw.org/news/2023/05/30/yemen-houthis-forcibly-disappear-bahais
- ↑ سراب حقیقت. (2024، 13 ژوئیه). فرقه بهاییت: از نفوذ خانوادگی در یمن تا دیپلماسی معنوی در اسپانیا. سایت سراب حقیقت، قابل بازیابی از https://sarabehaghighat.ir
- ↑ بن نبی، ع. (2024). التقرير السنوی لحاله حقوق البهائيين فی اليمن. صنعاء: مركز الدراسات الدينيه.
- ↑ برگرفته از https://yemencorner.com/cultural/cultural-sites/TempleOfAlmaqah52
- ↑ Alinaser. (n.d.). كنائس ومعابد عدن.. شواهد على روح التسامح في مدينة السلام. Retrieved August 29, 2025, from https://www.alinaser.com/كنائس-ومعابد-عدن
- ↑ https://www.alinaser.com/كنائس-ومعابد-عدن-شواهد-على-روح-التسامح-في-مدينة-السلام
- ↑ العربي، م. (2019). القات: النبتة المثيرة للجدل بين الثقافة والصحة. صنعاء: دار الفكر
- ↑ صبحی مهتدی، ف. (۱۳۱۲). خاطرات زندگی و تاریخ بابیگری و بهاییگری (ج ۱). تهران: [بی نا].
- ↑ بهاءالله، حسینعلی. کتاب اقدس. حیفا: بیتالعدل؛ ۱۹۹۲. بندهای ۱ و ۱۸.
- ↑ نوری همدانی، حسین. بهائیت در آیینه اسلام. قم: انتشارات اسلامی؛ ۱۳۸۵. ص ۲۳.
- ↑ سبحانی، جعفر. بهائیت، نقد و بررسی. قم: مؤسسه امام صادق(ع)؛ ۱۳۸۷. ص ۱۵‑۲۰.
- ↑ Smith P. An Introduction to the Baha’i Faith. Cambridge: Cambridge University Press; 2008. p. 1‑5
نویسنده : غلامرضا لایقی
ویرایش : دانشنامه ملل