هنر در عراق

 عراق یکی از غنی‌ترین کشورهای دارای میراث هنری در جهان محسوب می‌شود. عراق میراث‌دار جغرافیای عظیمی است که به دوران بین‌النهرین باستان باز می‌گردد. شهر بغداد برای سال‌های طولانی مرکز هنری و ادبی جهان عرب خصوصاً در زمان خلافت عباسیان(132-656 هجری) بود. اما این مرکز مهم هنری بعدها در اثر تهاجمات دچار آسیب‌های فراوانی شد. یکی از مهم‌ترین آسیب‌ها، حمله مغول‌ها در قرن سیزدهم میلادی بود که در اثر آن، بسیاری از وجهه‌های هنری و صنایع دستی سنتی این کشور در معرض ویرانی و نابودی قرار گرفت. در قرن نوزدهم  باستان‌شناسان اروپایی خصوصاً بریتانیایی پس از کاوش‌های بسیار برخی از مکان‌های باستانی در عراق از جمله نمرود، نینوا و تل حلف را کشف کردند.

سلسله ساسانی بین قرون سوم تا هفتم میلادی بر منطقه‌ای که عراق کنونی و نیز ایران نامیده می‌شود، حکومت می‌کردند. در زمان ساسانیان هنرهای مختلفی در حوزه جواهرسازی، معماری، فلزکاری و نقش‌های برجسته روی دیوار وجود داشت. همچنین نقاشی‌های اندکی نیز از آن دوران برجای مانده که نشان از وجود این هنر، در آن دوران بوده است. همچنین برخی تزیینات جواهرات و نیز برخی بازنمایی‌های تصویری و مجسمه‌ای از آن دوران بجا مانده است. اما بطور کلی، می‌توان گفت میراث‌های هنری عراق در اثر جنگ‌ها و ناآرامی‌های سیاسی دچار ویرانی و غارت شده است.

هنر در کشور عراق در دوره اسلامی و بخصوص عباسیان در بین سال‌های 750 تا 950 میلادی عمدتاً تحت تاثیر سنت‌های معماری بین‌النهرین قرار داشت و البته بر سبک‌های کشورهای همسایه همچون ایران و برخی کشورهای آسیای مرکزی تاثیراتی برجای گذاشت. بین قرن هشتم و سیزدهم در دوره عباسی، سفال‌گری به درجه بالایی از پیچیدگی دست یافت و خط برای تزیین سطح اشیاء تزئینی و نسخه‌های خطی تذهیب شده به ویژه متون قرآنی پیچیده‌تر و سبک‌تر شدند[i].

در اواخر قرن دوازدهم، یعنی در اوج دوره عباسیان سبکی از تصویرسازی نسخه خطی و خوشنویسی پدید آمد که اکنون به نام «مکتب بغداد» شناخته می‌شود. «مکتب نگارگری بغداد، از ابتدای حکومت خلفای عباسی به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین مکاتب نگارگری اسلامی به مصورسازی کتبی با موضوعات علمی و فنی پرداخته است، چرا که در ابتدا به جهت منع مذهبی تصویرنگاری در این دوره، هنرمندان از ترسیم تصاویر انسانی خودداری می‌کردند. این مکتب، در دوره‌های بعد از شهر بغداد تحت حاکمیت سلسله‌های مختلفی چون آل‌جلایر، صفوی و عثمانی قرار گرفت، شکل و سمت و سویی دیگر پیدا کرد. در دوران آل‌جلایر و حکومت عثمانی، هنرمندان به ترتیب به مصور کردن نسخه‌های ادبی همچون دیوان خواجوی کرمانی و سلطان احمد جلایر و در زمان حاکمیت عثمانی به مصورسازی و نسخه‌های عرفانی و مذهبی روی آوردند. در مکتب بغداد عثمانی، شاهد مصور سازی کتبی با مضامین شیعی تحت تاثیر افکار و اندیشه‌های هنری هنرمندان و حامیان شیعی‌مذهب صفویان هستیم که در آن داستان‌ها و مضامینی از زندگی پیامبر(ص)، حضرت علی(ع) و اهل بیت(علیهم‌السلام) تصویر شده است.

بغداد برای قرن‌ها پایتخت خلافت عباسیان بود. کتابخانه آن بی‌رقیب و مغناطیسی برای روشنفکران سراسر جهان شناخته شده بود. با این حال در سال 1258 میلادی بغداد به دست مهاجمان مغول افتاد و آنها شهر را غارت کردند و مساجد، کتابخانه‌ها و کاخ‌ها را تخریب کردند و در نتیجه بسیاری از دارایی‌های ادبی، مذهبی و هنری شهر را از بین بردند. آنها همچنین بین 200 هزار نفر تا یک میلیون نفر را کشتند و جمعیت را کاملا تضعیف کردند و شهر را به سختی قابل سکونت گذاشتند.

در یک دسته‌بندی کلی، صحنه هنر معاصر عراق را می‌توان به سه دوره کلی تقسیم کرد: دوره اول؛ دوران سلطنت هاشمی تا انقلاب(1921 تا 1958)، دوره دوم: دوران رژیم بعث(1968 تا 2003)، دوره سوم: دوره پسابعثی(2003 تا امروز). اوج هنری عراق، مربوط به دوران اول و در دهه 1950 است که گروه‌های متعدد هنری شکل گرفتند. این گروه‌ها عبارت بودند از: «گروه پیشگامان»، «گروه امپرسیونیست‌ها» و «گروه هنر مدرن بغداد». نقطه عطف این جنبش‌های هنری، جنبش هنر مدرن بغداد است که موسس و نظریه‌پرداز آن «جواد سلیم» بود که وی را به‌عنوان هنرمند نابغه عرب می‌شناسند. از دوره دوم، فعالیت گروهی هنرمندان، کاهش پیدا کرد و گرایش به برگزاری نمایشگاه‌های انفرادی رواج یافت. در این دوره می‌توان از دو گروه «چشم‌انداز جدید» و «بعد واحد» نام برد. پس از روی کار آمدن حزب بعث، بسیاری از هنرمندان به دور از گرایش‌های سیاسی به فعالیت خود ادامه دادند، اما گروهی دیگر، بخشی از دست پروپاگاندای صدام حسین را تشکیل دادند و معرف هنر رسمی بعثی هستند.

در سال‌های پس از اشغال آمریکایی‌ها، شرایط نامناسب زندگی و فقدان امنیت و غارت و کشته‌شدن غیرنظامیان، از جمله مشکلات اساسی بود که مردم عراق با آن دست و پنجه نرم می‌کردند. این شرایط نامناسب سبب شد تا بعد از سال 2003 میزان مهاجرت دو برابر شده و تعداد مهاجران به حدود چهار میلیون نفر برسد، بطوریکه در حال حاضر بیش از 60 درصد از هنرمندان عراقی در خارج از این کشور زندگی و کار می‌کنند.

هنرهای تجسمی در عراق

به‌زعم کارشناسان در خاورمیانه و مشخصاً عراق، به‌واسطه تاریخ و نفوذ تمدن‌های کهن، هنر تا قرن بیستم همواره خاصیتی تزیینی داشته و تنها در شرایط خاصی مانند جنگ، قحطی و اشغال و در مواردی اندک پا را از جنبه‌های تزیینی و کاربردی فراتر گذاشته است. همچنین مدرنیسم غربی و به تبع آن هنر مدرن در قرن بیستم مانند سایر کشورهای منطقه با بازگشت دانشجویان اعزامی به اروپا، وارد عرصه عمومی و آکادمیک عراق شده است. در این میان، بیشترین تاثیر مهاجرت هنر معاصر غرب را می‌توان در شاخه‌های هنرهای تجسمی این سرزمین ردیابی کرد و بازشناخت. با استعمار عراق توسط بریتانیا که به صورت مستقیم و غیرمستقیم تا انقلاب 1958 ادامه داشت، تاکید بسیاری بر وحدت وجود داشت و ناسیونالیسم پررنگ بود. با رهایی از استعمار، عراق در استثمار حاکمان داخلی گرفتار آمد و چرخشی از مسئله «وحدت» به «برابری و عدالت اجتماعی» صورت گرفت و اندیشه‌های سوسیالیستی برجسته‌تر شد. متعاقباً هنر معاصر عراق نیز در دوره اول(هاشمی) بر هویت عراقی و عرب و در دوره دوم(بعث) بیشتر بر مسایل و جریان‌های اجتماعی تاکید دارد. بنابراین گفتمان‌های غالب موجود در هنر معاصر عراق، در هر یک از سه دوره تاریخ این کشور را می‌توان به خلق هنری با هویت عراقی و مدرن در دوران اول؛ دادن جایگاه خاص به ایدئولوژی بعثی و شخص صدام حسین(گفتمان رسمی بعثی) و خلق هنر متعهد و حساس به واقعیت اجتماعی مانند؛ شرح رابطه قدرت و سرنوشت انسان، تاکید بر «وطن» و سرنوشت آن در دوره دوم، و پرداختن به مسئله مهاجرت و شرایط عراق و عراقی‌ها پس از اشغال آمریکایی‌ها در دوره سوم در نظر گرفت.

ایده «بازگشت به ریشه‌ها» در هنر مدرن و معاصر عراق از سال‌های 1950 یعنی آغاز تکوین هنر مدرن عراقی، اندیشه محوری و جدایی‌ناپذیر از هنر مدرن عراق بوده است. اکثر هنرمندان مدرن نسل اول از جمله؛ «جواد سلیم» و «شاکر حسن السعید»، ایده تداوم فرهنگی و پیوند سنت و مدرنیته و «الهام از میراث» را محور اساسی آفرینش هنری خود قرار دادند و این رویکرد را به نسل‌های بعدی منتقل کردند. «بازگشت به ریشه‌ها» و «تداوم فرهنگی» از مهم‌ترین مفاهیم در این جنبش هنری مدنظر است و هر هنرمند، روشی فردی برای نشان دادن تداوم فرهنگی – هنری دارد؛ برخی بواسطه فرم، تکنیک، ترکیب‌بندی، پالت رنگ، نمادها و برخی بواسطه مضمون و حتی عنوان اثر هنری گاه الهام از میراث به‌صورت بارز از طریق بکار بردن نقوشی مانند خوشنویسی، گنبد و چشمان سومری نمود پیدا می‌کند، گاه تنها از طریق معنای ضمنی که اثر به آن اشاره می‌کند که در مورد اخیر شرح هنرمند بر اثر خود می‌تواند راهنمایی مهم در تفسیر اثر باشد.

«جواد سلیم»(1921 - 1961) تجلی مدرنیسم عراقی است و وی را بنیانگذار هنر مدرن در عراق می‌دانند. وی سهم بسزایی در معرفی زیبایی‌شناسی جدید اعم از کوبیسم، سورئالیسم و بطور کلی مدرنیسم در کشور عراق داشته است. از شاخص‌ترین آثار او می‌توان از نقاشی «صورت دختر» یا «زندانی سیاسی مجهول» نام برد. وی در دهه سی میلادی به پاریس و سپس رم مسافرت کرد و در رشته مجسمه‌سازی تحصیلات آکادمیک را در فضای داغ هنر کوبیستی و سوورئالیستی پاریس پشت سرگذاشت. سپس به بغداد بازگشت و به تدریس مجسمه‌سازی و مرمت آثار باستانی سومر و آشوری پرداخت. تدریس او در سمت ریاست گروه مجسمه‌سازی در دانشگاه، راه جدیدی را برای شکوفایی جریاناتی مانند هنر کوبیستی، انتزاعی و هنر مفهومی در بغداد کلید زد.

سینما در عراق

صنعت سینمای عراق در اوایل دهه 1940 متولد شد، در زمانی که شاه فیصل دوم بر آن کشور حکومت می‌کرد. شرکت‌های خصوصی تولید فیلم در عراق با سرمایه فرانسوی، بریتانیایی، مصری و لبنانی از پیشگامان صنعت سینما در جهان عرب بودند. استودیو بغداد در سال 1948 تاسیس شد ولی بعلت اختلاف بنیانگذاران آن چندان پایدار نماند. با سقوط فیصل دوم که دست‌نشانده انگلستان بود و با اعلام جمهوری و اجرای برنامه‌های آرمان‌گرایانه اصلاحات اجتماعی در عراق، صنعت سینما نیز ملی اعلام شد. سازمان ملی سینما و تئاتر بوجود آمد و جکومت تازه‌تاسیس تلاش کرد از آن در جهت اهداف سیاسی خود و ایدئولوژی ناسیونالیسم عربی بهره بگیرد

با قدرت‌گرفتن صدام در سال 1979، بودجه عراق صرف جنگ می‌شد و تولید اندک صنعت سینما نیز در خدمت شعارها و تبلیغات ناسیونالیستی دولت بود تا به تجلیل از اسطوره‌های برساخته حکومت صدام بپردازند. روند فروپاشی سینمای عراق با تهاجم ارتش صدام به کویت و اعمال تحریم‌های سازمان ملل بر عراق در آگوست 1990 شدت گرفت، با این حال نسل جدیدی از فیلمسازان عراقی پا به عرصه گذاشتند که در عین فقدان امکانات از مضامین غنی بهره‌مند بودند که جنگ‌ها، تحریم و محیط پرکشمکش و آکنده از مرگ و خشونت در اختیارشان قرار می‌داد و در دوران پس از صدام نقش بازسازی سینمای عراق را بر عهده گرفتند.

سینمای عراق در دوران پس از سقوط صدام، با ظهور ارزش‌های بنیادگرایی مذهبی به عنوان بازتاب عملکرد جریانات سیاسی اجتماعی آن روزهای عراق در اکثر استانها، تعدادی از سالن‌های تئاتر در آتش خشم افراط‌گرایان سوختند. با همه این اوصاف، سینمای عراق در دوران پساسقوط مسیر خود را بتدریج پیدا کرد. در سالهای بعد این روند ادامه یافت و در سال 2013 با چندین فیلم سینمایی کوتاه در جشنواره فیلم دبی شرکت کرد. سینمای عراق در سال 2019 شاهد جنب و جوش زیادی بود. اگرچه هنوز مشکلات زیرساختی و کمبود امکانات و موانع در مسیر رشد سینمای عراق وجود دارد، در این سال ورود دولت به بخش تولید محصولات سینمایی گامی مناسب در راستای احیای این صنعت بود. در سال‌های اخیر، محصولات سینمای عراق، در 170 جشنواره بین‌المللی در 52 کشور جهان شرکت کردند که ماحصل این حضور، کسب 43 جایزه بوده است و اکثر این جوایز توسط فیلم‌های «موصل 980»، «خیابان حیفا»، «ستراید»، و «بنفش» کسب شده‌اند.

موسیقی در عراق

عرب جاهلی از موسیقی و آواز فقط حداء و ترنم و از آلات موسیقی دف و نی را می‌شناخت. هنگامی که اعراب مسلمان در دوره‌های صدر اسلام و عصر اموی با ایرانیان و رومیان برخورد کردند، عود، تنبور، ساز و سرنا را از آنان گرفتند و آوازخوانان که اکثرشان از موالی بودند، اشعار عربی را بر پایه آهنگ‌های ایرانی خواندند. از سوی دیگر، می‌دانیم که اسلام موسیقی و آوازخوانی را از جمله اصناف لهو دانسته و در ردیف مکروهات قرار داده است، از این رو، بسیاری از مسلمانان از این هنر روی گرداندند و فقها و عالمان دینی درباره حرمت آنها سخن گفته‌اند. در ابتدای خلافت عباسیان، لهو و غنا را ممنوع کردند، اما در دوره‌های بعد از قرن چهارم هجری به بعد موسیقی مورد توجه پژوهشگران و فلاسفه قرار گرفت، چنانکه کندی فیلسوف چند کتاب در این باره نوشت. احمد بن طیب، شاگرد کندی هم موسیقی کبیر و موسیقی صغیر را نوشت. فارابی هم به موسیقی پرداخت و چندین کتاب در این زمینه از او نقل می‌کنند. کتاب «الاغانی» ابوالفرج اصفهانی یک منبع مهم در باب نغمه‌ها و آهنگ‌های عرب به شمار می‌رود و اخوان‌الصفا یک رساله در موضوع موسیقی نوشتند.

کشور عراق خاستگاه بسیاری از تمدن‌های باستانی مانند تمدن‌های سومریان، بابلیان، آشوریان و سایر تمدن‌هایی است که موسیقی در زندگی آنان نقش پررنگی داشته است. تعدادی از آثار ماقبل تاریخ کشف‌شده از تمدن‌های باستان بر استفاده از آلات موسیقی مانند چنگ در آن دوران دلالت دارد. در میان این آثار، اعتقاد بر این است که قدیمی‌ترین چنگ جهان، چنگ سومری است که در جنوب عراق یافت شده است. طبق آثار باستانی بجامانده از تمدن بین‌النهرین، هنر موسیقی یکی از مواردی است که اعراب طی جنگ با امپراطور ایران بدون هیچ زحمتی از آن بهره‌مند شدند. گاهی از موسیقی عراق با عنوان موسیقی بین‌النهرین یاد می‌شود که دربردارنده موسیقی اقوام مختلف است و شامل موسیقی عربی، آشوری، کردی و ترکمن است. موسیقی عراق عمدتاً با سه ساز عود، سنتور و جوزه شناخته می‌شود. در این بین، عود یکی از مهم‌ترین سازهای موسیقی عرب بوده و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. تبدیل شدن این ساز به یکی از ارکان موسیقی عرب، وامدار نوازندگان بزرگی مانند منیر بشیر، نصیر شمه و عمر بشیر است.

موسیقی کلاسیک عراق: موسیقی کلاسیک عراق با بررسی محیط اجتماعی و فرهنگی این منطقه و منابع شعری موجود در عراق قابل فهم است در این سبک موسیقی، اشعار معمولاً بطور کامل ارائه و خواننده با خواندن شعر، این هنر را به اوج خود می‌رساند. در طول تاریخ دربار حکام بغداد دارای خوانندگانی بود که در آهنگ‌سازی، دانش موسیقی، تحریرها و نوآوری‌ها مورد ستایش بودند و بطور خاص از هنرمندان زن حمایت ویژه‌ای می‌شد. یکی از این بانوان هنرمند، شخصی بنام اریب بود که یک شاعر توانا، خوشنویس، آهنگساز و نوازنده عود بود که ساخت بیش از هزار ترانه را در کارنامه هنری خود به ثبت رسانده است.

مقام عراقی: ریشه‌های مقام عراقی را می‌توان در زمان خلافت عباسی و هنگامی که پایتخت این امپراطوری بزرگ در بغداد بود، جستجو کرد. در عراق مقام‌های مختلفی(حدود 50 تا 70 مقام) وجود دارد که هریک دارای حالات و ویژگی‌های خاص خود هستند. از ویژگی‌های این موسیقی می‌توان به سرعت آرام آن اشاره کرد. متون مقام‌ها اغلب برگرفته از اشعار کلاسیک عربی مانند اشعار محمدمهدی الجواهری، المتنبی و ابو نراس یا شاعران فارسی‌زبان مانند حافظ و عمرخیام هستند. از مشهورترین خوانندگان مدرن مقام عراقی می‌توان به افرادی چون؛ رشید القندرجی، محمد القبانجی، یوسف عمر، هاشم الرجب، نجم الشیخلی، احمد الزیدان، قدوری العیشه، یخی ادریس، مائده نزهت و ... اشاره کرد.

دوره مدرن: در دهه 1920 فعالیت حرفه‌ای در زمینه موسیقی، توسط هنرمندان عراقی افزایش یافت. در این دوران، صالح الکویتی به برجسته‌ترین موسیقیدان عراق و پاشا به عنوان مشهورترین خواننده دهه 1930 تا 1940 تبدیل شدند. در سال 1936، رادیو عراق توسط صالح و داود الکویتی تاسیس شد. این دو برادر، صالح نوازندن ویولن و داود نوازنده عود بود.

موسیقی پاپ در عراق: این موسیقی در عراق، با ترکیبی از سازهای سنتی و مدرن اجرا می‌شود از هنرمندان این عرصه می‌توان به کاظم الساهر و الهام المدفعی اشاره کرد. تا زمان سقوط صدام، محبوب‌ترین ایستگاه رادیویی عراق «صدای جوانان» بود که در گذشته برای ادامه فرهنگ کشور، موسیقی‌های عامه‌پسند عراق را پخش می‌کرد. این ایستگاه ترکیبی از موسیقی راک، هیپ هاپ، و موسیقی پاپ را نیز برای شنوندگان خود پخش می‌کرد. حمله سال 2003 به عراق و سقوط صدام خسارت‌ها و آسیب‌های جبران‌ناپذیری به هنر و موسیقی عراق وارد کرد. در این زمان، برخی از نوازندگان مورد حمله شبه‌نظامیان قرار گرفتند. فروشگاه‌های موسیقی در منطقه سومار هدف بمباران قرار گرفت و رهبران مذهبی، برخی از سالن‌های کنسرت و کلوپ‌های شهر را تعطیل کردند. با این حال در سال‌های اخیر و بهبود شرایط، جمعیت جوان عراق استقبال فزاینده‌ای از موسیقی‌های عامه‌پسند دارد.

هنرهای نمایشی در عراق

آغاز پیدایش تئاتر در عراق در شهر موصل بوده است. همچنین رمان «لطیف و خوشابا» اولین متن نمایشی بود که نعوم فتح‌الله سحار این نمایشنامه را از زبان فرانسوی ترجمه و با نگاه به جامعه عراق بازنویسی کرد و دیالوگ‌ها را به زبان عامیانه نوشت که در سال 1893 منتشر شد. در دو دهه اول قرن بیستم، هیچ گروه تئاتری در عراق وجود نداشت، از این رو، مدارس عراق فعالیت تئاتر را بر عهده گرفته بودند و آن را به نمایش عموم می‌گذاشتند و اینگونه دانش‌آموزان را به تئاتر تشویق می‌کردند. در این دوره، عموم مردم شاهد نمایش‌هایی به زبان‌های عربی، فرانسوی و انگلیسی بودند. پس از اشغال عراق توسط انگلیس و قبل از سال 1921، کلوپ‌ها و انجمن‌هایی به‌ظاهر با فعالیت‌های عمومی اجتماعی و فرهنگی پدید آمدند که در اصل جهت تحریک روحیه ملی علیه اشغالگران فعالیت می‌کردند. این باشگاه‌ها نقش مهمی در احیای فعالیت‌های نمایشی در عراق داشتند تا اینکه اولین قانون انجمن‌ها در سال 1922 صادر و به انجمن‌های هنری اجازه فعالیت رسمی داد برجسته‌ترین و اولین گروهی که در آن دوره از تاریخ تئاتر عراق، تشکیل شد «گروه ملی نمایش» بود که توسط حقی الشبلی شکل گرفت و این گروه نقش مهمی در احیای فعالیت تئاتری و گسترش آن در عراق ایفا کرد. به ویژه در نیمه اول دهه سی که بسیاری از جوانان علاقمند به تئاتر اطراف آن جمع شدند و تجربه لازم برای تشکیل گروه‌های جدید نمایشی جدید را کسب کردند. این گروه‌ها در طول دهه سی تا زمان وقوع جنگ جهانی دوم که رکود موقتی در زندگی هنری ایجاد شد، به فعالیت خود ادامه دادند. بین دهه‌های پنجاه و هفتاد، مجوز فعالیت گروه‌های تئاتری متعددی از جمله گروه «تئاتر مدرن»، «تئاتر آزاد»، «تئاتر جمهوری»، «تئاتر شعله»، «تئاتر عراق» و «تئاتر هنری بغداد» در بغداد و تعدادی از استانها صادر شد.

تئاتر عراق از زمان تاسیس آن در دهه 1920 تا دهه 1980، یکی از پرجنب و جوش‌ترین تئاترهایی بود که با زندگی مردم عجین شد، به‌ویژه آنکه تئاتر عراق در دوران طلایی خود در دهه‌های 1950 و 1960 جایگاهی ممتاز در جهان عرب داشت، اما رکود واقعی در دهه 1990 رخ داد، زمانی که تحریم اقتصادی و سیاست سایه‌های تاریکی را بر صحنه تئاتر عراق انداخت و از آن زمان تاکنون با رکود، پسرفت و کمبود تماشاگر روبه‌رو بوده است. جنگ و ناآرامی‌های سیاسی عراق در طول چندین دهه گذشته بطور طبیعی بر فعالیت‌های تئاتر تاثیر منفی گذاشته است. سانسور شدید تئاتر در دوران صدام‌حسین، موجب شد که بسیاری از نمایشنامه‌نویسان و کارگردانان از پرداختن به موضوعات مهم اجتماعی سیاسی خودداری کنند. عدم تخصیص بودجه کافی دولت عراق مشکلات مالی زیادی برای گروه‌های تئاتری ایجاد کرد، همچنین در عراق، آموزش‌های تخصصی تئاتر در سطح مطلوبی ارایه نمی‌شود و این امر باعث شده که کیفیت بسیاری از آثار تئاتری پایین باشد.

پس از دهه‌ها افول تئاتر، در سال 2021 با برگزاری «جشنواره تئاتر عراق» که از زمان اشغال مناطق وسیعی از عراق توسط داعش در سال 2014 متوقف شده بود، امید به رونق دوباره این هنر به خیابان‌های عراق بازگشت. امسال(2024) نیز عراق شاهد برگزاری جشنواره تئاتر بود و تئاتر سهمی از بودجه 13 میلیارد دیناری دولت عراق برای درام تلویزیونی و تئاتر دریافت خواهد کرد. با وجود چالش‌های پیش روی تئاتر در عراق، رونق تئاتر در عراق آغاز شده و با حمایت دولت، فعالیت‌های هنرمندان و استقبال مردم، تئاتر عراق می‌تواند به جایگاه درخشان خود در منطقه بازگردد.

ساختارهای حاکمیتی و غیر حاکمیتی شاخص در زمینه هنر در عراق

ساختارهای حاکمیتی و غیرحاکمیتی شاخص در زمینه هنر در عراق تحت تأثیر تحولات تاریخی، سیاسی و فرهنگی این کشور شکل گرفته‌اند و نقش مهمی در توسعه و ترویج هنر ایفا می‌کنند. وزارت فرهنگ عراق یکی از اصلی‌ترین نهادهای حاکمیتی است که مسئولیت حمایت از فعالیت‌های هنری، حفظ میراث فرهنگی و ترویج هنرهای معاصر را بر عهده دارد. این وزارتخانه با برگزاری نمایشگاه‌ها، حمایت از هنرمندان و تأسیس مراکز فرهنگی، نقش مهمی در توسعه هنر ایفا می‌کند. موزه ملی عراق و گالری‌های هنری در بغداد از جمله نهادهای مهمی هستند که توسط دولت حمایت می‌شوند. این مراکز نه تنها به حفظ آثار تاریخی و هنری می‌پردازند، بلکه به عنوان فضایی برای نمایش آثار هنرمندان معاصر نیز عمل می‌کنند. موزه ملی عراق به‌ویژه پس از جنگ‌های اخیر، تلاش کرده است تا آثار غارت‌شده را بازگرداند و میراث فرهنگی عراق را احیا کند. دانشگاه‌ها و آکادمی‌های هنری در عراق، مانند دانشکده هنرهای زیبا در دانشگاه بغداد نیز نقش مهمی در تربیت نسل جدید هنرمندان دارند. این نهادها اغلب تحت نظارت دولت فعالیت می‌کنند و برنامه‌های آموزشی خود را با اهداف فرهنگی و سیاسی دولت هماهنگ می‌سازند.

ساختارهای غیرحاکمیتی شامل سازمان‌ها، گروه‌ها و انجمن‌های هنری هستند که خارج از چارچوب دولتی فعالیت می‌کنند. این ساختارها اغلب مستقل‌تر عمل می‌کنند و به دلیل عدم وابستگی به دولت، فضای بیشتری برای بیان آزادانه‌تر هنری فراهم می‌کنند. گروه‌های هنری مانند «گروه هنر مدرن بغداد» و «گروه پیشگامان» از جمله نهادهای غیرحاکمیتی هستند که در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ نقش مهمی در توسعه هنر مدرن عراق ایفا کردند. این گروه‌ها اغلب توسط هنرمندان پیشرو مانند جواد سلیم و شاکر حسن السعید تأسیس شدند و به خلق آثاری با هویت عراقی پرداختند. انجمن‌های هنری و سازمان‌های غیردولتی در عراق، مانند انجمن هنرمندان عراق، به حمایت از هنرمندان جوان و برگزاری نمایشگاه‌های مستقل می‌پردازند. این سازمان‌ها اغلب با کمک‌های بین‌المللی و حمایت‌های مردمی فعالیت می‌کنند و به دلیل استقلال از دولت، فضای مناسبی برای بیان انتقادی و خلاقانه فراهم می‌کنند.

سیاست‌ها، قوانین، مقررات و برنامه‌های کلان عراق در زمینه هنر

عراق با بهره‌گیری از میراث فرهنگی غنی خود، سیاست‌ها و برنامه‌های متعددی را در عرصه هنر و فرهنگ تدوین کرده است. این کشور با امضای تفاهم‌نامه‌های فرهنگی و همکاری با سازمان‌های بین‌المللی مانند یونسکو، به ترویج فرهنگ و هنر خود در سطح جهانی می‌پردازد. این همکاری‌ها شامل برنامه‌های آموزشی، مرمت آثار باستانی و تبادل فرهنگی است. همچنین، برگزاری جشنواره‌های فرهنگی و هنری مانند جشنواره بین‌المللی بغداد و جشنواره بابل، از ابزارهای مهم دیپلماسی فرهنگی عراق محسوب می‌شوند که به جذب هنرمندان و فرهنگ‌دوستان از سراسر جهان کمک می‌کنند.

همچنین، عراق با همکاری کشورهای دیگر، به‌ویژه فرانسه، در زمینه‌های هنری و فرهنگی تعاملات گسترده‌ای دارد. دفتر عراق انستیتو فرانسه در خاور نزدیک، با همکاری نهادهای آموزشی عراق در زمینه علوم انسانی و هنر، سهم فعالی در توسعه فرهنگی این کشور ایفا می‌کند. این همکاری‌ها شامل پروژه‌های باستان‌شناسی، آموزش روزنامه‌نگاری و رسانه، و آموزش‌های حرفه‌ای است که به توانمندسازی جوانان عراقی کمک می‌کند. در مجموع، سیاست‌ها و برنامه‌های کلان عراق در عرصه هنر و فرهنگ بر پایه ترویج میراث فرهنگی، همکاری‌های بین‌المللی، توسعه پایدار و ارتقاء آموزش و توانمندسازی جوانان استوار است.

نیز نگاه کنید به

هنر سنگال؛ هنر ژاپن؛ هنر در چین؛ هنر روسیه؛ هنر کانادا؛ هنر کوبا؛ هنر لبنان؛ هنر مصر؛ هنر تونس؛ هنر افغانستان؛ هنر تایلند؛ هنر زیمبابوه؛ هنر فرانسه؛ هنر اسپانیا؛ هنر سوریه؛ هنر مالی؛ هنر ساحل عاج؛ هنر سیرالئون؛ هنر قطر؛ هنر اوکراین؛ هنر اتیوپی؛ هنر سودان؛ هنر گرجستان؛ هنر تاجیکستان؛ هنر بنگلادش؛ هنر قزاقستان؛ هنر سریلانکا؛ هنر اردن؛ هنر آرژانتین

پاورقی

[i] در همین دوره بود که اولین مدرسه هنری در عراق تاسیس گردید و به صنعت‌گران و صنایع دستی نیز اجازه شکوفایی داده شد.

نویسنده مقاله

محمدعلی خوش طینت