معماری در تاجیکستان

8-10. معماری

معماری، ترتیب و آمیزش و پیوند اجزای ساختمان است، که با نظم و تناسب در کنار هم پرداخته شود. معماری در تاجیکستان چند هزار سال پیشینه دارد. تاکنون نمونه های مشخص این معماری بر پهنه ای گسترده از نواحی گوناگون این سرزمین پراکنده است. بناهای این کشور گوناگون است، از کلبه های روستایی، مسکنهای عشایری، قهوهخانهها، دژها، آرامگاهها، مسجدها گرفته تا زیباترین ساختمانهای مدرن شهری، در ادوار تاریخی، از ویژگی های معماری تاجیکستان، شکلهای ساده و با وقاری است که زیور یافته است. بافت پیشین شهرها و روستاهای تاجیکستان، دارای معماری ویژه خود است که در آن می توان نشانههای آب و هوا، نوع مصالح، تلاشهای اقتصادی، تاریخ و آداب و رسوم مردم این کشور را به آسانی مشاهده نمود(افشارسیستانی، 1383: 242).

1-8-10. نقاشی دیوار کاخ تصویر سربازان- موسیقی نوازان

نخستین نمونه‏های آثار معماری تاجیکستان، متعلق به دوران عصر جدید حجر(هزاره‏های 3-6 قبل از میلاد) است. تقریباً 10 هزار سال قبل، اجداد تاجیکان در آشخانه، محلی در پامیر شرقی مغاره‏ی سخته ساکن بودند که در دیوارهای‏ این زیستگاه‏ها تصاویری از عصر جدید حجر کشف شده است. آثار این دوره اساساً از گل و سنگ و چوب ساخته شده است. آثار معماری توت قاول و سای سیاد منسوب به «مدنیت حصار» (هزاره‏هی 5-6 قبل از میلاد) در ناحیه نارک، تاجیکستان‏ جنوبی، کوه بولیان(هزاره‏های 3-5 قبل از میلاد) از قدیم‏ترین زیستگاه‏های ساکنان این منطقه به شمار می‏آیند. سنگ‏ اساساً در کف این منزلگاه‏ها استفاده می‏شده عمدتاً 150-120 نفر در این منزلگاه‏ها زندگی می‏کرده‏اند.

در حدود هزاره‏ی دوم قبل از میلاد در آسیای مرکزی گنبدها عمدتا از آجرهای خام ساخته می‏شدند و در ساختن‏ گنبدها از پشم حیوانات و کاه فراوان استفاده می‏شده است.

2-8-10. ستون‏های چوبی‏

الف- روستای کروت‏

ب- روستای قتمو

پ- روستای دور مشین

ت- روستای کوروت

ث- روستای آب بردان

ج- روستای آب بردان

چ - نقوش سقف‏های‏ چوبی مزار حضرت شاه

در هزاره‏ی اول قبل از میلاد شهرهای مستحکمی در منطقه ساخته شدند که اغلب براساس طرحی معین بنا شده بودند. شهرها دارای حصار، بناهای جمعیتی، کاخ‏ها و معابد بودند، چنانچه دولت باستانی باختر که‏ تقریباً در نیمه‏ی هزاره‏ی اول قبل از میلاد در حدود تاجیکستان جنوبی و افغانستان شمالی تأسیس شده بود، از شهرهای زیبایی تشکیل می‏شده‏ است.

در قرن ششم قبل از میلاد تمامی مناطق ایرانی شرقی تحت سلطه‏ی‏ هخامنشی‏ها درآمد و هنر معماری این مناطق متأثر از هنر و سبک‏ هخامنشی‏ها شد و در تزیین عمارت‏ها، دگرگونی‏هایی رخ داد.

از قرن چهارم قبل از میلاد منطقه‏ی آسیای مرکزی تابع امپراتوری‏ یونان و مقدونی‏ها شد و در حدود تاجیکستان شهرهایی به سبک یونانی- محلی به وجود آمدند. در این دوره استفاده از سنگ در بناها(ستون‏ها، فرش‏ها و ...) توسعه یافت و آجرهای پخته نیز در گستره‏ای وسیع‏ مورد استفاده قرار گرفت. طاق‏ها و رواق‏ها از آجرهای پخته ساخته می‏شدند.

اما با وجود این ویژگی‏ها، عناصر یونانی، رومی در معماری این دوران‏ تعیین کننده نبودند و سبک و شیوه‏های محلی هنوز پا بر جا بود. معماری‏ این دوره را عمدتاً معماری دوران هلنیسم نام نهاده‏اند. از آثار این دوران در تاجیکستان نمونه‏های زیادی به دست آمده است. تقریباً تمامی شهرهای این‏ دوران مطابق با الگوها و طرح‏های سنتی بنا شده‏اند، اگرچه تأثیر شیوه‏های‏ یونانی رومی را نمی‏توان نادیده گرفت. بناها عمدتاً از آجر خام و گل ساخته‏ می‏شدند. سر ستون کاخ‏ها، معابد و ... از سنگ با تزیینی دلچسب آرایش‏ می‏شدند. کاوش‏های باستانشناسی خرابه‏های شهرهای کی‏قباد شاه، قلعهمیر و کهنه قلعه(تاجیکستان جنوبی) اطلاعات سودمندی از ویژگی‏های‏ شهرهای دوران مزبور منطقه به دست می‏دهند. برخی از اینگونه شهرها شامل دو دیوار شهر و برج‏های دیدبانی و خیابان‏ها و کوچه‏ها نیز بر اساس‏ طرح‏های معینی بنا شده‏اند. چنانچه مجموعه‏ی معماری معابد سکسان‏ آخور(قرن 2 قبل از میلاد، در ناحیه‏ی فرخار، تاجیکستان جنوبی) یکی از بهترین نمونه‏های دوران هلنیسم تاجیکستان به شمار می‏آید.

رونق علوم پایه از قبیل ریاضیات، هندسه، نجوم و...در جهت‏ پیشرفت هنر معماری‏ امکانات بهتری را فراهم‏ نمود و به تدریج اصول‏ جدید در ساختن بناها، گنبدها، طاق‏ها، نقاشی‏ها و ... مورد استفاده قرار گرفت و کاربرد آجرهای‏ پخته توسعه یافت.

مجموعه در چهار گوشه قرار گرفته‏ و از هر طرف با ستون‏های بلند آرایش داده شده‏اند، به علاوه این‏ مجموعه ایوان‏های چهار گوشه‏ی‏ بزرگی دارد.

معبد اکس (XO) از خرابه‏ی‏ تخت سنگین قبادیان بدون شک‏ نمونه‏ای برجسته از هنر معماری‏ دوران هلنیسم در منطقه‏ی آسیای‏ مرکزی است که در ارتباط با تمدن‏ باختر اطلاعات جالب توجهی در اختیار خواننده می‏گذارد. تالار سفید رنگ شامل چهار ستون و ایوان درازی نیز رو به طرف شرق‏ دارد. ستون‏های منقش سنگی، محراب‏های با شکوه، مجسمه‏ها و تزیینات مختلف این معبد از رونق‏ صنعت معماری دوران هلنیسم‏ آسیای مرکزی خبر می‏دهد. قلعه‏های قهقهه و سیمچون‏ (قرون 2-5 میلادی، در پامبر تاجیکستان) بدون شک از بهترین نمونه‏های قلعه سازی آسیای مرکزی‏ می‏باشند. با تأثیر معماری دوره‏ی هلنیسم، در آسیای مرکزی اساساً دو نوع‏ پوشش معمول شد.

1- پوشش بام(سقف)توسط ستون‏ها و بالارها، توسط آجر و گل به طرز طاق و گنبد.

-2 ستون چوبی در روستای قتمیو.

بعدها در تزیین بناها استفاده از گچ نیز رایج شد. گچ اساساً در تزیین‏ ستون‏ها و دیوارها مورد استفاده بود و برای آرایش محراب معابد نیز از سنگ‏ استفاده می‏کردند.

هنر معماری هلنیسم در منطقه‏ی آسیای مرکزی در قرن اول میلادی‏ رو به تنزل نهاد. در عهد کوشانیان‏ هنر معماری آسیای مرکزی متأثر از معماری هند (بودایی) بود. در معماری این دوره (قرون 1-3 میلادی) نقاشی‏های بودایی از نفوذ چشمگیری برخوردار است. معابد زیادی از معماری دوران‏ کوشانی مورد تحقیق قرار گرفته‏ از جمله معابد سرخ کتل در سغد و خال چیان در ده نو(قرن اول قبل‏ از میلاد)که از نمونه‏های معماری‏ دوران کوشانی به شمار می‏آید.

از معماری (قرون 5- 8 میلادی)، قبل از اسلام تاجیکستان‏ آثار زیادی اعم از کاخ‏ها، قلعه‏ها، معابد و ... می‏توان نام برد. در میان‏ این گونه آثار برجا مانده، کوشک‏ چهل حجره، اورته قورغان، قلعه‏ مغ، منچاق تپه و ... جایگاه مهمی‏ را کسب کرده‏اند. کوشک‏ها عمدتاً شامل دیواری بسیار مستحکم و ستون‏های بلندی بود که نصفشان داخل دیوار جا گرفته‏اند و تالارهای زیبایی هم بخش مرکزی کوشک‏ها را شکل می‏دادند، دیوارهای‏ داخلی کوشک‏ها عمدتاً با نقش و نگارهایی تزیین می‏شدند داخل تالارهای‏ پذیرایی با مجسمه‏ها، گچبری‏ها و نقاشی‏ها آرایش داده می‏شدند.

اگرچه رواق‏ها و طاق‏های قبلی به شکل نیم دایره بودند، اما اکنون ساختن‏ رواق‏های پیکانی یا رومی معمول شده است. در این دوره رواق گنبدها عمدتا از آجر، بدون استفاده از چوب، توسط بغله‏ها ساخته می‏شدند. مثال‏ روشن شیوه‏های هنر معماری این دوره را از خرابه‏های پنجکنت باستانی و پنجکت (ولایت سغد) می‏توان به خوبی مشاهده کرد.

شهرسازی قرون قبل از اسلام در منطقه‏ی آسیای مرکزی با ویژگی‏های خاص خود همراه بود، چنانچه، شهر پنجکنت قدیم از چهار قسمت تشکیل می‏شد. کهندز (محل‏های مرکزی شهر)، شهرستان، ربض و حوالی بیرونی شهر، این شهر دارای دو معبد بزرگ بود. خرابه کافر قلعه (وادی وخش) مربوط به تمدن‏ تخارستان یکی از نمونه‏های خوب‏ شهرسازی ابتدای قرون وسطی در حدود تاجیکستان جنوبی به شمار می‏آید که شامل ارگ مستحکمی با وسعت 60 در60 متر مربع بود.

نمونه‏ی بسیار مهم معماری قرون‏ قبل از اسلام تاجیکستان جنوبی معبد اجنه تپه (نزدیک شهر قورغان تپه) است. این معبد از دو قسمت (خانه‏های‏ پذیرایی و عبادتگاه) تشکیل می‏شد.

با گسترش اسلام انواع جدیدی‏ از بناها همچون مساجد، مدارس، مقبره‏ها، خانقاه‏ها، کاروانسراها و ... به وجود آمدند. در این دوره پوشش‏ گنبدی از اصول اساسی به شمار می‏رفت. هنر معماری در دوره‏ی سامانیان‏ تزئین لعابینه معماری (کوی روق تپه، میانه آب سیحون)(قرون 3-4 هـ./9-10 م.) به اوج خود رسید و در طول دو قرن این‏ توسعه ادامه پیدا کرد. شهرها، هم از لحاظ تعداد و هم از لحاظ کیفیت‏ گسترش یافتند. شهرهای این دوره شامل سه قسمت کهندز، شهرستان و رباط بودند. شهرهای بخارا، سمرقند، هلبک، سیاد و ... از مهم‏ترین شهرهای‏ ماوراءالنهر به شمار می‏آمدند. رونق علوم پایه از قبیل ریاضیات، هندسه، نجوم و ... در جهت پیشرفت هنر معماری امکانات بهتری را فراهم نمود و به تدریج اصول جدید در ساختن بناها، گنبدها، طاق‏ها، نقاشی‏ها و ... مورد استفاده قرار گرفت و کاربرد آجرهای پخته توسعه یافت.

نمونه‏ی برجسته‏ی هنر معماری این دوره مقبره‏ی‏ اسماعیل سامانی است. از یادگارهای معماری قرون 4-6 ه.ق/10-12 .م نیز در تاجیکستان‏ نمونه‏های متعددی وجود دارد، مدرسه‏ی خواجه مشهد در سیاد ناحیه شهر توس(تاجیکستان‏ جنوبی) یکی از آثار مهم معماری‏ قرن 4 هـ./10 میلادی به شمار می‏آید که از جمله قدیمی‏ترین‏ مدارس آسیای مرکزی است. شکوه این مدرسه و لطافت طاق‏ و سقف و گنبدهای آن و تزیین‏ با آجرهای پخته بدون شک این‏ یادگاری را در ردیف بهترین آثار معماری آسیای مرکزی قرار داده است. مقبره‏ی امیر حمزه(یا خود حضرت بابا) و مزار چار کوه‏ (در اسفره،ولایت سغد) نیز از یادگاری‏های بی‏نظیر قرون 4-7 هـ./10-13 .م به شمار می‏روند، در کنده کاری‏های چوب بالار مزار شیوه‏ی محلی قبل از اسلام بسیار خوب به‏کار برده شده است. تصویر جانوران، نقاشی هندسی و نباتی به هم آمیخته‏ شده‏اند. کنده کاری مزار چارکوه به هنر معماری وادی زرفشان(محراب‏ اسکادر، ستون‏های کندهکاری فتمیو، آب بردان و کرود) شباهت بسیاری‏ دارد. مقبره‏ی محمد بشارا(در مزارشریف پنجکنت) از یادگاری‏های قرن‏ 12 به شمار می‏رود. در این دوره اصول چیدن آجر تکمیل و در معماری از کاشی نیز استفاده شد. در بناها ضمن نقاشی‏های اسلیمی کتیبه‏ها نیز مورد استفاده قرار گرفت و شکل ظاهری بناها هم تغییر کرد.

از یادگاری‏های دوران مغول(قرون 7-8 هـ./13-14 .م) در سرزمین تاجیکستان می‏توان از مقبره‏ی محمد بشارا (پنجکنت) نام برد.

ویژگی‏های معماری عهد تیموریان(قرون 9-8 هـ./14-15 .م) در آثار معماری تاجیکستان نیز به خوبی پدیدار شده‏اند. مسجد کوک کنبد، عبد القادر جیلانی، مقبره‏ی باباتغا و مقبره‏ی سر مزار(در اوراتپه)، مقبره‏ی‏ امیر، مقبره‏ی سیدعلی همدانی(در کولاب، تاجیکستان جنوبی)، مقبره‏ی‏ شیخ مصلح الدین(در خجند)، مسجد مولانا یعقوب چرخی(دوشنبه) و ... از یادگارهای مهم معماری دوران تیموریان به شمار می‏آیند.

یادگاری‏های معماری دوران بعدی(قرون 10-14 هـ./16-20 .م) از قبیل‏ مدرسه‏ی میررجب دادخواه، (کان بادام، ولایت سغد)، مدرسه‏ی کهنه، مدرسه نو(حصار)، مدرسه‏ی میر عالم دادخواه(پنج کنت)، مقبره‏ی‏ دامولا اکرام، مسجد شاه خاموش(هر دو در ناحیه لنینگراد ولایت کولاب) و غیره از دستاوردهای هنر معماری پیشین بهره برده‏اند. البته یادگاری‏های‏ معماری دوران اخیر را با هنر معماری دوران قبل(با معماری عهد تیموریان) و غیره از دستاوردهای هنر معماری پیشین بهره برده‏اند، البته یادگاری‏های‏ معماری دوران اخیر را با هنر معماری دوران قبل(با معماری عهد تیموریان) نمی‏توان مقایسه نمود ولی برخی از این آثار در تاریخ معماری عهد تیموریان) جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده‏اند. باید یادآور شد که تجربیات و دستاوردهای مردم تاجیک نه تنها در معماری رسمی دولتی بلکه در ساختن‏ بناهای شخصی از قبیل منزل، حمام و ... نیز تجسم یافته‏اند. خانه‏های‏ شخصی هماهنگی کاملی با شرایط آب و هوا، مصالح بنا، تعداد خانواده و ... داشت و عمدتاً شامل سه قسمت خانه، دهلیز و ایوان بود. در نواحی شمالی‏ تاجیکستان(در شهرهای خجند، پنجکنت، اوراتپه، اسفره، کان بادام و ...) اغلب در حوالی بنای اصلی و گرد آن بناهای دیگری(انبار، آش‏خانه، حمام، سرای و ...) ساخته می‏شدند. در نواحی کوهستانی، خانه‏ها اساساً در تپه‏ها به شکل پله‏ای ساخته می‏شدند که این گونه شیوه‏ی خانهسازی تاکنون‏ نیز پا برجاست. خانه‏های مردم کوهستانی نیز از سه قسمت تشکیل می‏شد؛ خانه، درون دهلیز و ایوان. مهمانخانه‏ها عمدتاً با چوب و گچ، طاقچه‏ها و نقش و نگار تزیین می‏شدند.

3-8-10. معماری دوران شوروی

معماران دوران شوروی در تاجیکستان از سنت‏های ملی و دستاوردهای‏ معماران روسی به خوبی بهره‏مند شدند. در سال‏های اولیه‏ی حاکمیت‏ شوروی در تاجیکستان اغلب بناها از مصالح سنتی و محلی ساخته می‏شدند ولی بعدها به تدریج طرح بناها تغییر یافتند و بناهایی محکم‏تر در مقایسه‏ با سال‏های قبل از انقلاب اکتبر، بلندتر، وسیع‏تر و با پنجره‏های بزرگ‏تر ساخته شدند.

در سال 1930 .م نخستین طرح شهر استالین آباد(دوشنبه) تأیید شد و سپس طرح کلی شهر به تصویب رسید. طبق طرح مذکور بناهای نو اداری، اقامتی، بیمارستان‏ها، مهد کودک، مدارس، سینماها، تئاترها و ... شناخته می‏شوند. بناهایی از قبیل بنای شورای کموسرنت مردمی، کموسرنت‏ مردمی کشاورزی، فلارمانیه دولت و ... از نمونه‏های شاخص دهه‏ی سوم‏ قرن 20 در تاجیکستان به شمار می‏آیند.

در سال 1936 .م، اتحادیه‏ی معماران تاجیکستان تأسیس شد و در سال‏های 1940-1936 .م طرح اصلی نوسازی شهرهای دوشنبه(معمار اصلی م،بارانوف)، لنینآباد(معمار و.گ و سیلوسکی)، قورغان تپه(معمار ای.تکاچیوف)، کولان(معمار انجیکوویچ) و ... تأیید شد.

در مدت زمانی کوتاه، نمای شهرهای بزرگ تاریخی تاجیکستان تغییر یافت. شهرها به تدریج ظاهری اروپایی به خود گرفتند. تئاتر استاد صدرالدین‏ عینی(تأسیس 46-1939، معماران آ.یونگبر، بیبیلین و و.گولی) یکی‏ از بزرگ‏ترین و زیباترین بناهای شهر دوشنبه بود که بر پایه‏ی معماری‏ کلاسیک ساخته شد و در تزیین و کندهکاری چوب و گچ از مکتب ملی و محلی استفاده شده است. در معماری سال‏های بعد مکتب کلاسیک اروپا و نیز مکتب ملی به صورت گسترده‏ای مورد استفاده قرار نگرفت.

خانه‏ی حکومت جمهوری تاجیکستان تأسیس 49-1940، (معماران، س.آنیسیموف، م.زخراف)، تئاتر دولتی لاهوتی(معمار،ع. باباخانوف)، کتابخانه ملی فردوسی(معمار س.ل.انیسیموف) موزه‏ی ملی بهزاد(معمار ا.کنویموس). مهمان خانه‏ی«وخش»(معمار ا.انتونینکو)، چایخانه‏ی‏ «راحت»(معماران د.گیندلین،و ک.تیرلتسکی) و غیره از معروف‏ترین‏ نمونه‏های معماری دهه‏های40 و 50 به شمار می‏آیند. کاخ فرهنگ کولخوز سیدخواجه ارونخواجه یوف خجند بدون شک از شاهکارهای معماری‏ دوران شوروی تاجیکستان محسوب می‏شود. در این بنا سنت‏های ملی از قبیل نقاشی‏های اسلیمی،کندهکاری‏های چوب و گچ‏بری و ... به فراوانی‏ استفاده شده است.

در دهه‏ی 60 قرن بیستم، به علت افزایش جمعیت شهرها، از کیفیت‏ و نمود ظاهری بناهای مسکونی کاسته شد. در سال‏های 65-1959 .م طرح جامع شهرک‏ها تکمیل و ساخت بناهای مسکونی آغاز شد. تقریباً از نیمه‏ی دوم دهه‏ی 60 در تاجیکستان ساختن بناها از پانل‏های آهن و بتون‏ شروع شد. در این سال‏ها در تاجیکستان شهرهای جدیدی از قبیل نارک، تورسون زاده و یاوان و ... ایجاد شدند.

از بهترین نمونه‏های معماری دهه‏های 70 تاجیکستان، خانه‏ی معارف‏ سیاسی(معماران ای.ایرز اسکی و یوپارخوف)، خانه‏ی دوستی(معمار گ.اینریکوویچ)، مرکز حساب براری(معمار ولیخ)، قصر اتفاق کسبه‏ی‏ جمهوری، مهمانخانه‏ی«تاجیکستان»، مجموعه‏ی معماری صدرالدین‏ عینی، بنای استانداری لنین آباد(خجند)، مجسمه‏ی ابوعلی ابنسینا و غیره‏ را می‏توان ذکر کرد.

در ابتدای دهه 80 .م معماری تاجیکستان از موفقیت‏های چشم‏گیری‏ برخوردار شد. در بیشتر بناهای این دوره عناصری جدید از قبیل پنجره و طاق‏های سنتی به وجود آمدند. بنای انستیتوی سخته‏های خطی آکادمی‏ علوم تاجیکستان، بنای کاخ ادیبان و نویسندگان تاجیکستان(معمار ای.صالحوف). بنای چای خانه‏ی سعادت، مقبره‏ی میرزا تورسونزاده(معمار ظهور الدینوف)، بنای خانه‏ی معارف سیاسی در خاروغ(معمار کورشیتوف) و ... از نمونه‏های معماری سال‏های دهه 80 و بعد از آن در تاجیکستان به‏ شمار می‏آیند.

نیز نگاه کنید به