معماری در تاجیکستان
معماری، ترتیب و آمیزش و پیوند اجزای ساختمان است، که با نظم و تناسب در کنار هم پرداخته شود. معماری در تاجیکستان چند هزار سال پیشینه دارد. تاکنون نمونه‌‌های مشخص این معماری بر پهنه‌ای گسترده از نواحی گوناگون این سرزمین پراکنده است. بنا‌های این کشور گوناگون است، از کلبه‌‌های روستایی، مسکن‌های عشایری، قهوه‌خانه‌ها، دژ‌ها، آرامگاه‌ها، مسجد‌ها گرفته تا زیباترین ساختمان‌های مدرن شهری، در ادوار تاریخی، از ویژگیهای معماری تاجیکستان، شکل‌های ساده و با وقاری است که زیور یافته است. بافت پیشین شهر‌ها و روستا‌های تاجیکستان، دارای معماری ویژه خود است که در آن می‌توان نشانه‌های آب و هوا، نوع مصالح، تلاش‌های اقتصادی، تاریخ و آداب و رسوم مردم این کشور را به آسانی مشاهده نمود[۱].
نقاشی دیوار کاخ تصویر سربازان- موسیقی نوازان
نخستین نمونه‌‌های آثار معماری تاجیکستان، متعلق به دوران عصر جدید حجر (هزاره‌های 3-6 قبل از میلاد) است. تقریباً 10 هزار سال قبل، اجداد تاجیکان در آشخانه، محلی در پامیر شرقی مغارهی سخته ساکن بودند که در دیوار‌های این زیستگاهها تصاویری از عصر جدید حجر کشف شده است. آثار این دوره اساساً از گل و سنگ و چوب ساخته شده است. آثار معماری توت قاول و سای سیاد منسوب به «مدنیت حصار» (هزاره‌های 5-6 قبل از میلاد) در ناحیه نارک، تاجیکستان جنوبی، کوه بولیان (هزاره‌های 3-5 قبل از میلاد) از قدیمیترین زیستگاههای ساکنان این منطقه به شمار میآیند. سنگ اساساً در کف این منزلگاهها استفاده میشده عمدتاً 150-120 نفر در این منزلگاهها زندگی میکردهاند.
در حدود هزارهی دوم قبل از میلاد در آسیای مرکزی گنبد‌ها عمدتا از آجر‌های خام ساخته میشدند و در ساختن گنبد‌ها از پشم حیوانات و کاه فراوان استفاده میشدهاست.
ستونهای چوبی
- روستای کروت؛
- روستای قتمو؛
- روستای دور مشین؛
- روستای کوروت؛
- روستای آب بردان؛
- روستای آب بردان؛
- نقوش سقفهای چوبی مزار حضرت شاه.
در هزارهی اول قبل از میلاد شهر‌های مستحکمی در منطقه ساخته شدند که اغلب براساس طرحی معین بنا شده بودند. شهر‌ها دارای حصار، بنا‌های جمعیتی، کاخها و معابد بودند، چنانچه دولت باستانی باختر که تقریباً در نیمهی هزارهی اول قبل از میلاد در حدود تاجیکستان جنوبی و افغانستان شمالی تأسیس شده بود، از شهر‌های زیبایی تشکیل میشده است.
در قرن ششم قبل از میلاد تمامی مناطق ایرانی شرقی تحت سلطهی هخامنشیها درآمد و هنر معماری این مناطق متأثر از هنر و سبک هخامنشیها شد و در تزیین عمارتها، دگرگونیهایی رخ داد.
از قرن چهارم قبل از میلاد منطقهی آسیای مرکزی تابع امپراتوری یونان و مقدونیها شد و در حدود تاجیکستان شهر‌هایی به سبک یونانی- محلی به وجود آمدند. در این دوره‌استفاده از سنگ در بنا‌ها (ستونها، فرشها و ...) توسعه یافت و آجر‌های پخته نیز در گسترهای وسیع مورد استفاده قرار گرفت. طاقها و رواقها از آجر‌های پخته ساخته میشدند.
اما با وجود این ویژگیها، عناصر یونانی، رومی در معماری این دوران تعیین‌کننده نبودند و سبک و شیوههای محلی هنوز پا بر جا بود. معماری این دوره را عمدتاً معماری دوران هلنیسم نام نهادهاند. از آثار این دوران در تاجیکستان نمونه‌‌های زیادی به دست آمده‌است. تقریباً تمامی شهر‌های این دوران مطابق با الگو‌ها و طرحهای سنتی بنا شدهاند، اگرچه تأثیر شیوههای یونانی رومی را نمیتوان نادیده گرفت. بنا‌ها عمدتاً از آجر خام و گل ساخته میشدند. سر ستون کاخها، معابد و ... از سنگ با تزیینی دلچسب آرایش میشدند. کاوشهای باستان‌شناسی خرابههای شهر‌های کیقباد شاه، قلعهمیر و کهنه قلعه (تاجیکستان جنوبی) اطلاعات سودمندی از ویژگیهای شهر‌های دوران مزبور منطقه به دست میدهند. برخی از اینگونه شهر‌ها شامل دو دیوار شهر و برجهای دیدبانی و خیابانها و کوچهها نیز بر اساس طرحهای معینی بنا شدهاند. چنانچه مجموعهی معماری معابد سکسان آخور (قرن 2 قبل از میلاد، در ناحیهی فرخار، تاجیکستان جنوبی) یکی از بهترین نمونه‌‌های دوران هلنیسم تاجیکستان به شمار میآید.
رونق علوم پایه از قبیل ریاضیات، هندسه، نجوم و...در جهت پیشرفت هنر معماری امکانات بهتری را فراهم نمود و به تدریج اصول جدید در ساختن بنا‌ها، گنبد‌ها، طاقها، نقاشیها و ... مورد استفاده قرار گرفت و کاربرد آجر‌های پخته توسعه یافت.
مجموعه در چهار گوشه قرار گرفته و از هر طرف با ستونهای بلند آرایش داده شدهاند، به علاوه این مجموعه ایوانهای چهار گوشهی بزرگی دارد.
معبد اکس (XO) از خرابهی تخت سنگین قبادیان بدون شک نمونهای برجسته از هنر معماری دوران هلنیسم در منطقهی آسیای مرکزی است که در ارتباط با تمدن باختر اطلاعات جالب توجهی در اختیار خواننده میگذارد. تالار سفید رنگ شامل چهار ستون و ایوان درازی نیز رو به طرف شرق دارد. ستونهای منقش سنگی، محرابهای با شکوه، مجسمهها و تزیینات مختلف این معبد از رونق صنعت معماری دوران هلنیسم آسیای مرکزی خبر میدهد. قلعههای قهقهه و سیمچون (قرون 2-5 میلادی، در پامبر تاجیکستان) بدون شک از بهترین نمونه‌‌های قلعه سازی آسیای مرکزی میباشند. با تأثیر معماری دورهی هلنیسم، در آسیای مرکزی اساساً دو نوع پوشش معمول شد.
- پوشش بام (سقف) توسط ستونها و بالار‌ها، توسط آجر و گل به طرز طاق و گنبد؛
- ستون چوبی در روستای قتمیو.
بعد‌ها در تزیین بنا‌ها استفاده از گچ نیز رایج شد. گچ اساساً در تزیین ستونها و دیوار‌ها مورد استفاده بود و برای آرایش محراب معابد نیز از سنگ استفاده میکردند.
هنر معماری هلنیسم در منطقهی آسیای مرکزی در قرن اول میلادی رو به تنزل نهاد. در عهد کوشانیان هنر معماری آسیای مرکزی متأثر از معماری هند (بودایی) بود. در معماری این دوره (قرون 1-3 میلادی) نقاشیهای بودایی از نفوذ چشمگیری برخوردار است. معابد زیادی از معماری دوران کوشانی مورد تحقیق قرار گرفته از جمله معابد سرخ کتل در سغد و خال چیان در ده نو (قرن اول قبل از میلاد) که از نمونه‌‌های معماری دوران کوشانی به شمار میآید.
از معماری (قرون 5- 8 میلادی)، قبل از اسلام تاجیکستان آثار زیادی اعم از کاخها، قلعهها، معابد و ... می‌توان نام برد. در میان این گونه آثار برجا مانده، کوشک چهل حجره، اورته قورغان، قلعه مغ، منچاق تپه و ... جایگاه مهمی را کسب کردهاند. کوشکها عمدتاً شامل دیواری بسیار مستحکم و ستونهای بلندی بود که نصفشان داخل دیوار جا گرفتهاند و تالار‌های زیبایی هم بخش مرکزی کوشکها را شکل میدادند، دیوار‌های داخلی کوشکها عمدتاً با نقش و نگار‌هایی تزیین میشدند داخل تالار‌های پذیرایی با مجسمهها، گچبریها و نقاشیها آرایش داده میشدند.
اگرچه رواقها و طاقهای قبلی به شکل نیم دایره بودند، اما اکنون ساختن رواقهای پیکانی یا رومی معمول شده‌است. در این دوره رواق گنبد‌ها عمدتا از آجر، بدون استفاده از چوب، توسط بغلهها ساخته میشدند. مثال روشن شیوههای هنر معماری این دوره را از خرابههای پنجکنت باستانی و پنجکت (ولایت سغد) می‌توان به خوبی مشاهده کرد.
شهرسازی قرون قبل از اسلام در منطقهی آسیای مرکزی با ویژگیهای خاص خود همراه بود، چنانچه، شهر پنجکنت قدیم از چهار قسمت تشکیل میشد. کهندز (محلهای مرکزی شهر)، شهرستان، ربض و حوالی بیرونی شهر، این شهر دارای دو معبد بزرگ بود. خرابه کافر قلعه (وادی وخش) مربوط به تمدن تخارستان یکی از نمونه‌‌های خوب شهرسازی ابتدای قرون وسطی در حدود تاجیکستان جنوبی به شمار میآید که شامل ارگ مستحکمی با وسعت 60 در60 متر مربع بود.
نمونهی بسیار مهم معماری قرون قبل از اسلام تاجیکستان جنوبی معبد اجنه تپه (نزدیک شهر قورغان تپه) است. این معبد از دو قسمت (خانههای پذیرایی و عبادتگاه) تشکیل میشد.
با گسترش اسلام انواع جدیدی از بنا‌ها همچون مساجد، مدارس، مقبرهها، خانقاهها، کاروانسرا‌ها و ... به وجود آمدند. در این دوره پوشش گنبدی از اصول اساسی به شمار میرفت. هنر معماری در دورهی سامانیان تزئین لعابینه معماری (کوی روق تپه، میانه آب سیحون)(قرون 3-4 هـ./9-10 م.) به اوج خود رسید و در طول دو قرن این توسعه ادامه پیدا کرد. شهر‌ها، هم از لحاظ تعداد و هم از لحاظ کیفیت گسترش یافتند. شهر‌های این دوره شامل سه قسمت کهندز، شهرستان و رباط بودند. شهر‌های بخارا، سمرقند، هلبک، سیاد و ... از مهمترین شهر‌های ماوراءالنهر به شمار میآمدند. رونق علوم پایه از قبیل ریاضیات، هندسه، نجوم و ... در جهت پیشرفت هنر معماری امکانات بهتری را فراهم نمود و به تدریج اصول جدید در ساختن بنا‌ها، گنبد‌ها، طاقها، نقاشیها و ... مورد استفاده قرار گرفت و کاربرد آجر‌های پخته توسعه یافت.
نمونهی برجستهی هنر معماری این دوره مقبرهی اسماعیل سامانی است. از یادگار‌های معماری قرون 4-6 ه.ق/10-12م. نیز در تاجیکستان نمونه‌‌های متعددی وجود دارد، مدرسهی خواجه مشهد در سیاد ناحیه شهر توس (تاجیکستان جنوبی) یکی از آثار مهم معماری قرن 4 هـ./10 میلادی به شمار میآید که از جمله قدیمیترین مدارس آسیای مرکزی است. شکوه این مدرسه و لطافت طاق و سقف و گنبد‌های آن و تزیین با آجر‌های پخته بدون شک این یادگاری را در ردیف بهترین آثار معماری آسیای مرکزی قرار داده‌است. مقبرهی امیر حمزه (یا خود حضرت بابا) و مزار چار کوه (در اسفره، ولایت سغد) نیز از یادگاریهای بینظیر قرون 4-7 هـ./10-13م. به شمار میروند، در کندهکاریهای چوب بالار مزار شیوهی محلی قبل از اسلام بسیار خوب به کار برده شده‌است. تصویر جانوران، نقاشی هندسی و نباتی به هم آمیخته شدهاند. کنده‌کاری مزار چارکوه به هنر معماری وادی زرفشان (محراب اسکادر، ستونهای کنده‌کاری فتمیو، آب بردان و کرود) شباهت بسیاری دارد. مقبرهی محمد بشارا (در مزارشریف پنجکنت) از یادگاریهای قرن 12 به شمار میرود. در این دوره اصول چیدن آجر تکمیل و در معماری از کاشی نیز استفاده شد. در بنا‌ها ضمن نقاشیهای اسلیمی کتیبهها نیز مورد استفاده قرار گرفت و شکل ظاهری بنا‌ها هم تغییر کرد.
از یادگاریهای دوران مغول (قرون 7-8 هـ./13-14 م.) در سرزمین تاجیکستان می‌توان از مقبرهی محمد بشارا (پنجکنت) نام برد.
ویژگیهای معماری عهد تیموریان (قرون 9-8 هـ./14-15م.) در آثار معماری تاجیکستان نیز به خوبی پدیدار شدهاند. مسجد کوک کنبد، عبد القادر جیلانی، مقبرهی باباتغا و مقبرهی سر مزار(در اوراتپه)، مقبرهی امیر، مقبرهی سیدعلی همدانی (در کولاب، تاجیکستان جنوبی)، مقبرهی شیخ مصلح الدین (در خجند)، مسجد مولانا یعقوب چرخی (دوشنبه) و ... از یادگار‌های مهم معماری دوران تیموریان به شمار میآیند.
یادگاریهای معماری دوران بعدی (قرون 10-14 هـ./16-20م.) از قبیل مدرسهی میررجب دادخواه، (کان بادام، ولایت سغد)، مدرسهی کهنه، مدرسه نو (حصار)، مدرسهی میر عالم دادخواه (پنجکنت)، مقبرهی دامولا اکرام، مسجد شاه خاموش (هر دو در ناحیه لنینگراد ولایت کولاب) و غیره از دستاورد‌های هنر معماری پیشین بهره بردهاند. البته یادگاریهای معماری دوران اخیر را با هنر معماری دوران قبل (با معماری عهد تیموریان) و غیره از دستاورد‌های هنر معماری پیشین بهره بردهاند، البته یادگاریهای معماری دوران اخیر را با هنر معماری دوران قبل (با معماری عهد تیموریان) نمیتوان مقایسه نمود ولی برخی از این آثار در تاریخ معماری عهد تیموریان جایگاه خاصی را به خود اختصاص دادهاند. باید یادآور شد که تجربیات و دستاورد‌های مردم تاجیک نه تنها در معماری رسمی دولتی بلکه در ساختن بنا‌های شخصی از قبیل منزل، حمام و ... نیز تجسم یافتهاند. خانههای شخصی هماهنگی کاملی با شرایط آب و هوا، مصالح بنا، تعداد خانواده و ... داشت و عمدتاً شامل سه قسمت خانه، دهلیز و ایوان بود. در نواحی شمالی تاجیکستان (در شهر‌های خجند، پنجکنت، اوراتپه، اسفره، کان بادام و ...) اغلب در حوالی بنای اصلی و گرد آن بنا‌های دیگری (انبار، آشخانه، حمام، سرای و ...) ساخته میشدند. در نواحی کوهستانی، خانهها اساساً در تپهها به شکل پلهای ساخته میشدند که این گونه شیوهی خانه‌سازی تاکنون نیز پا برجاست. خانههای مردم کوهستانی نیز از سه قسمت تشکیل میشد؛ خانه، درون دهلیز و ایوان. مهمانخانهها عمدتاً با چوب و گچ، طاقچهها و نقش و نگار تزیین میشدند.
معماری دوران شوروی
معماران دوران شوروی در تاجیکستان از سنتهای ملی و دستاورد‌های معماران روسی به خوبی بهرهمند شدند. در سالهای اولیهی حاکمیت شوروی در تاجیکستان اغلب بنا‌ها از مصالح سنتی و محلی ساخته میشدند ولی بعد‌ها به تدریج طرح بنا‌ها تغییر یافتند و بنا‌هایی محکمتر در مقایسه با سالهای قبل از انقلاب اکتبر، بلندتر، وسیعتر و با پنجرههای بزرگتر ساخته شدند.
در سال 1930م. نخستین طرح شهر استالین‌آباد (دوشنبه) تأیید شد و سپس طرح کلی شهر به تصویب رسید. طبق طرح مذکور بنا‌های نو اداری، اقامتی، بیمارستانها، مهدکودک، مدارس، سینما‌ها، تئاتر‌ها و ... شناخته میشوند. بنا‌هایی از قبیل بنای شورای کموسرنت مردمی، کموسرنت مردمی کشاورزی، فلارمانیه دولت و ... از نمونه‌‌های شاخص دههی سوم قرن 20 در تاجیکستان به شمار میآیند.
در سال 1936م. اتحادیهی معماران تاجیکستان تأسیس شد و در سالهای 1936-1940م. طرح اصلی نوسازی شهر‌های دوشنبه (معمار اصلی م،بارانوف)، لنین‌آباد (معمار و.گ و سیلوسکی)، قورغان تپه (معمار ای.تکاچیوف)، کولان (معمار انجیکوویچ) و ... تأیید شد.
در مدت زمانی کوتاه، نمای شهر‌های بزرگ تاریخی تاجیکستان تغییر یافت. شهر‌ها به تدریج ظاهری اروپایی به خود گرفتند. تئاتر استاد صدرالدین عینی (تأسیس 46-1939، معماران آ.یونگبر، بیبیلین و و.گولی) یکی از بزرگترین و زیباترین بنا‌های شهر دوشنبه بود که بر پایهی معماری کلاسیک ساخته شد و در تزیین و کنده‌کاری چوب و گچ از مکتب ملی و محلی استفاده شده‌است. در معماری سالهای بعد مکتب کلاسیک اروپا و نیز مکتب ملی به صورت گستردهای مورد استفاده قرار نگرفت.
خانهی حکومت جمهوری تاجیکستان تأسیس 49-1940، (معماران، س.آنیسیموف، م.زخراف)، تئاتر دولتی لاهوتی (معمار،ع. باباخانوف)، کتابخانه ملی فردوسی (معمار س.ل.انیسیموف) موزهی ملی بهزاد (معمار ا.کنویموس). مهمانخانهی «وخش» (معمار ا.انتونینکو)، چایخانهی «راحت» (معماران د.گیندلین،و ک.تیرلتسکی) و غیره از معروفترین نمونه‌‌های معماری دهههای 40 و 50 به شمار میآیند. کاخ فرهنگ کولخوز سیدخواجه ارونخواجه یوف خجند بدون شک از شاهکار‌های معماری دوران شوروی تاجیکستان محسوب میشود. در این بنا سنتهای ملی از قبیل نقاشیهای اسلیمی، کندهکاریهای چوب و گچبری و ... به فراوانی استفاده شده است.
در دههی 60 قرن بیستم، به علت افزایش جمعیت شهر‌ها، از کیفیت و نمود ظاهری بنا‌های مسکونی کاسته شد. در سالهای 65-1959م. طرح جامع شهرکها تکمیل و ساخت بنا‌های مسکونی آغاز شد. تقریباً از نیمهی دوم دههی 60 در تاجیکستان ساختن بنا‌ها از پانلهای آهن و بتون شروع شد. در این سالها در تاجیکستان شهر‌های جدیدی از قبیل نارک، تورسون زاده و یاوان و ... ایجاد شدند.
از بهترین نمونه‌‌های معماری دهههای 70 تاجیکستان، خانهی معارف سیاسی (معماران ای.ایرز اسکی و یوپارخوف)، خانهی دوستی (معمار گ.اینریکوویچ)، مرکز حساب براری (معمار ولیخ)، قصر اتفاق کسبهی جمهوری، مهمانخانهی «تاجیکستان»، مجموعهی معماری صدرالدین عینی، بنای استانداری لنین‌آباد (خجند)، مجسمهی ابوعلی ابن سینا و غیره را می‌توان ذکر کرد.
در ابتدای دهه 80م. معماری تاجیکستان از موفقیتهای چشمگیری برخوردار شد. در بیشتر بنا‌های این دوره عناصری جدید از قبیل پنجره و طاقهای سنتی به وجود آمدند. بنای انستیتوی سختههای خطی آکادمی علوم تاجیکستان، بنای کاخ ادیبان و نویسندگان تاجیکستان (معمار ای.صالحوف). بنای چایخانهی سعادت، مقبرهی میرزا تورسون‌زاده (معمار ظهور الدینوف)، بنای خانهی معارف سیاسی در خاروغ (معمار کورشیتوف) و ... از نمونه‌‌های معماری سالهای دهه 80 و بعد از آن در تاجیکستان به شمار میآیند[۲].
نیز نگاه کنید به
معماری در آرژانتین؛ معماری در کانادا؛ معماری در روسیه؛ معماری در تونس؛ معماری در ژاپن؛ معماری در کوبا؛ هنر معماری در چین؛ معماری در سنگال؛ معماری در مالی؛ معماری در ساحل عاج؛ معماری در تایلند؛ معماری در اوکراین؛ معماری در اسپانیا؛ معماری در اردن؛ معماری در اتیوپی؛ معماری در سیرالئون؛ معماری در قطر؛ معماری در سریلانکا.
کتابشناسی
- ↑ افشار سیستانی، ایرج (1383). جغرافیای تاریخی تاجیکستان (پژوهشی در تاریخ، جغرافیا، آثار باستانی، بزرگان، ویژگیهای اجتماعی و جمعیتی، فرهنگ مردم و اقتصاد تاجیکستان). تهران: انتشارات بین المللی الهدی، ص 242.
- ↑ زهریی، حسن (1391). جامعه و فرهنگ تاجیکستان. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی (در دست انتشار)، ص 312-318.