علم و تحقیقات در عراق
عراق به عنوان یکی از کشورهای خاورمیانه با تمدن علمی غنی، در سال‌های اخیر تلاش کرده است جایگاه خود را در عرصه تحقیقات علمی بازسازی کند. با این حال، این مسیر پر از چالش بوده است. جنگ‌ها، تحریم‌های بین‌المللی، بی‌ثباتی سیاسی و مشکلات اقتصادی همگی عواملی بوده‌اند که باعث عقب‌ماندگی نظام تحقیق و پژوهش در این کشور شده‌اند.
در دهه ۱۹۶۰، عراق تلاش کرد نظام علمی خود را تقویت کند. در این راستا، در سال ۱۹۶۳ شورای عالی تحقیقات علمی تأسیس شد که وظیفه سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی تحقیقات علمی را برعهده داشت. این شورا در دهه ۱۹۸۰ اقداماتی مانند تدوین استراتژی تحقیقاتی برای دوره ۱۹۸۰-۲۰۰۰ انجام داد، اما به دلیل جنگ ایران و عراق و بحران‌های سیاسی، این برنامه‌ها به طور کامل اجرا نشدند. در سال ۱۹۸۹، شورای عالی تحقیقات علمی منحل شد و وظایف آن به وزارت آموزش عالی و پژوهش علمی واگذار گردید. در دهه ۱۹۹۰، به دلیل تحریم‌های اقتصادی و کاهش بودجه پژوهشی، عراق از لحاظ تولید علمی بسیار ضعیف شد. بعد از سقوط رژیم صدام در سال ۲۰۰۳، سیاست‌های جدیدی برای توسعه آموزش عالی و تحقیقات علمی اتخاذ شد. دانشگاه‌های عراق از انزوا خارج شدند و امکان شرکت در کنفرانس‌های بین‌المللی برای پژوهشگران فراهم شد. بسیاری از دانشجویان برای تحصیلات تکمیلی به خارج از کشور اعزام شدند که باعث رشد علمی نسبی کشور شد. در همین دوره، کتابخانه دیجیتال پژوهش‌های عراق راه‌اندازی شد و دانشگاه‌های عراقی به برخی پایگاه‌های داده علمی بین‌المللی دسترسی پیدا کردند[۱].
حوزه های شاخص پژوهش و تحقیقات در عراق
حوزه‌های اصلی تحقیقاتی در عراق شامل موارد زیر هستند:
تحقیقات در حوزه نفت و انرژی
به دلیل وابستگی اقتصادی عراق به منابع نفتی، پژوهش‌های زیادی در زمینه استخراج، پالایش و بهینه‌سازی مصرف انرژی انجام می‌شود. تحقیق درباره توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه انرژی خورشیدی و بادی، به دلیل چالش‌های زیست‌محیطی و نیاز به تنوع‌بخشی به منابع انرژی نیز در عراق افزایش یافته است.
تحقیقات در حوزه علوم پزشکی و سلامت
تحقیقات در حوزه علوم پزشکی و سلامت از جمله شامل: تحقیقات در مورد بیماری‌های بومی مانند تالاسمی، سرطان و بیماری‌های واگیردار؛ بررسی تأثیرات جنگ و آلودگی‌های زیست‌محیطی بر سلامت مردم عراق و؛ توسعه روش‌های درمانی و بهبود خدمات پزشکی با کمک فناوری‌های نوین.
تحقیقات در عرصه مهندسی و فناوری
تحقیقات در عرصه مهندسی و فناوری از جمله شامل: پژوهش‌های گسترده در مهندسی عمران برای بازسازی زیرساخت‌های تخریب‌شده؛ تحقیقات در حوزه هوش مصنوعی، رباتیک و فناوری اطلاعات با هدف توسعه اقتصادی و دیجیتالی‌سازی خدمات و؛ مطالعات در مهندسی مواد و نانوتکنولوژی برای بهبود صنایع تولیدی.
تحقیقات در حوزه کشاورزی و منابع طبیعی
تحقیقات در حوزه کشاورزی و منابع طبیعی از جمله شامل: پژوهش در زمینه مدیریت منابع آب و مقابله با خشکسالی، به دلیل کاهش منابع آبی در عراق و؛ توسعه روش‌های کشاورزی پایدار برای افزایش بهره‌وری و کاهش وابستگی به واردات مواد غذایی.
تحقیقات در عرصه علوم انسانی و اجتماعی
تحقیقات در عرصه علوم انسانی و اجتماعی از جمله شامل: مطالعات درباره تأثیرات جنگ و بی‌ثباتی سیاسی بر جامعه عراق و؛ بررسی نظام‌های آموزشی و اصلاحات علمی برای بهبود کیفیت آموزش و تحقیقات.
پژوهش در حوزه محیط‌زیست و تغییرات اقلیمی
با توجه به افزایش آلودگی، بیابان‌زایی و کاهش منابع آبی، تحقیقات زیست‌محیطی در عراق اهمیت دارد که از جمله عبارتند از: مدیریت پسماند و آلودگی هوا به منظور کاهش آلودگی ناشی از فعالیتهای نفتی، بازیافت زباله؛ بیابان‌زدایی و مدیریت منابع طبیعی در راستای احیای اراضی کشاورزی، مقابله با کاهش پوشش گیاهی و؛ بررسی تأثیر تغییرات اقلیمی بر زندگی شهری و روستایی.
در مجموع عراق در حوزه‌های پزشکی، مهندسی، کشاورزی، علوم اجتماعی و محیط‌زیست بیشترین تمرکز تحقیقاتی را دارد. چالش‌های اقتصادی، بحران‌های زیست‌محیطی و نیاز به بازسازی زیرساخت‌ها، مسیر تحقیقات علمی را مشخص کرده‌اند. دولت و دانشگاه‌های عراق در تلاشند تا با توسعه تحقیقات علمی، مشکلات کشور را حل کنند و به سمت پیشرفت پایدار حرکت کنند.
پارک‌ها و مراکز شاخص تحقیقاتی در عراق
عراق دارای مراکز تحقیقاتی و پارک‌های علمی متعددی ذیل وزارتخانه‌ها و نهادهای مختلف است که در حوزه‌های مختلف علمی فعالیت دارند. با این حال، زیرساخت‌های علمی این مراکز محدود بوده و نیاز به بازسازی و سرمایه‌گذاری بیشتر دارند. مهمترین این نهادها و مراکز عبارتند از[۲]:
وزارت علوم و فناوری
وزارت علوم و فناوری یکی از مهمترین ساختارها و نهادهای تحقیقاتی عراق است که مسئولیت توسعه تحقیقات علمی در حوزه‌های مختلف را بر عهده دارد. از جمله فعالیتهای این نهاد عبارتند از: توسعه فناوری‌های مرتبط با نفت، انرژی، محیط زیست و فناوری اطلاعات؛ حمایت از پژوهشگران در بخش‌های مختلف علمی و؛ همکاری با دانشگاهها و بخش خصوصی برای ارتقای سطح تحقیقات.
وزارت آموزش عالی و تحقیقات علمی عراق
این وزارتخانه بر تحقیقات دانشگاهی و توسعه دانش فنی نظارت دارد و چندین مرکز علمی تحت نظارت خود دارد که از جمله شامل مراکز تحقیقاتی دانشگاهی و مراکز تحقیقاتی مستقل خاص است.
مراکز تحقیقاتی دانشگاهی
مرکز تحقیقات دانشگاه بغداد، یکی از مهمترین مراکز علمی عراق است که در حوزه‌های پزشکی، مهندسی و علوم انسانی فعالیت دارد و پژوهش‌های گسترده در زمینه محیط زیست، کشاورزی و فناوری‌های نوین انجام می‌دهد.
مرکز تحقیقات دانشگاه بصره که بر مطالعات دریایی، زیست‌شناسی و فناوری‌های نفتی تمرکز دارد و اجرای پروژه‌های تحقیقاتی در زمینه مدیریت منابع آب و توسعه پایدار را بر عهده دارد.
مرکز تحقیقات دانشگاه موصل که در حوزه‌های مهندسی، علوم زیستی، کشاورزی و فناوری‌های ارتباطات تحقیق می‌کند و یکی از مراکز مهم تحقیقاتی در شمال عراق است.
مرکز تحقیقات دانشگاه انبار که فعالیت‌هایی تحقیقاتی در زمینه کشاورزی، منابع طبیعی و توسعه پایدار از جمله در مورد روش‌های نوین آبیاری و مبارزه با بیابان‌زایی انجام می‌دهد.
مرکز تحقیقات دانشگاه کوفه که مطالعات خود را در حوزه علوم انسانی، جامعه‌شناسی و سیاست‌های عمومی متمرکز کرده و انجام پژوهش‌هایی در حوزه اقتصاد و مدیریت منابع مالی را نیز بر عهده دارد.
مراکز تحقیقاتی دولتی مستقل و خاص
مرکز تحقیقات نخل خرما در دانشگاه بصره یکی از مراکز تحقیقاتی ویژه برای مطالعه و بهبود روش‌های کشت و پرورش نخل خرماست و تحقیق در زمینه افزایش بهره‌وری تولید خرما و روش‌های بیوتکنولوژی کشاورزی را بر عهده دارد.
مرکز تحقیقات بیابان در دانشگاه انبار که بر مقابله با بیابان‌زایی و مدیریت منابع آب متمرکز است و به بررسی تأثیرات تغییرات اقلیمی بر کشاورزی و محیط زیست عراق می‌پردازد.
مرکز تحقیقات منطقه‌ای در دانشگاه موصل که به تحقیق درباره مسائل استراتژیک، سیاست‌گذاری و توسعه اقتصادی می‌پردازد و به مطالعه تأثیرات جنگ و تحولات منطقه‌ای بر عراق توجه دارد.
مراکز تحقیقاتی حوزه پزشکی و سلامت
مرکز ملی تحقیقات بهداشت و محیط‌زیست وابسته به وزارت بهداشت عراق که بر بیماری‌های غیرواگیر، اپیدمیولوژی، آلودگی محیط‌زیست و بهداشت عمومی متمرکز است.
مؤسسه تحقیقات پزشکی بغداد وابسته به دانشگاه بغداد که تحقیقاتی در زمینه ژنتیک، سرطان، بیماری‌های عفونی و بیماری‌های مزمن انجام می‌دهد.
مرکز تحقیقات علوم دارویی وابسته به دانشگاه المستنصریه بغداد که تحقیق در حوزه داروسازی، توسعه واکسن و درمان‌های جدید را بر عهده دارد.
مراکز تحقیقاتی حوزه مهندسی و فناوری
مرکز ملی تحقیقات انرژی‌های تجدیدپذیر وابسته به وزارت برق عراق که تحقیقاتی در زمینه انرژی خورشیدی، بادی، زیست‌سوخت و مدیریت انرژی پایدار انجام می‌دهد.
مرکز ملی تحقیقات نفت و گاز در دانشگاه بصره که تحقیقاتی در زمینه افزایش بهره‌وری استخراج نفت، فناوری‌های پالایش و انرژی‌های جایگزین انجام می‌دهد.
مؤسسه فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی عراق که با دانشگاه بغداد و وزارت ارتباطات عراق همکاری می‌کند و انجام تحقیق در زمینه یادگیری ماشین، بلاک‌چین، امنیت سایبری و داده‌کاوی را بر عهده دارد.
مراکز تحقیقات راهبردی
مرکز تحقیقات استراتژیک عراق وابسته به دانشگاه بغداد و مرکز تحقیقات و مطالعات عراق که در حوزه‌های علوم سیاسی، روابط بین‌الملل، اقتصاد و امنیت ملی تحقیقاتی را انجام می‌دهد.
مرکز پژوهش‌های تاریخی و فرهنگی بین‌النهرین که با یونسکو و مؤسسات بین‌المللی میراث فرهنگی همکاری دارد و به بررسی و مستندسازی تاریخ و فرهنگ عراق، آثار باستانی و تمدن‌های بین‌النهرین می‌پردازد.
مرکز تحقیقات توسعه اجتماعی و اقتصادی که به مطالعه در حوزه فقر، بیکاری، نابرابری‌های اجتماعی و سیاست‌های توسعه اقتصادی می‌پردازد.
مراکز تحقیقاتی حوزه کشاورزی و محیط‌زیست
مرکز ملی تحقیقات کشاورزی عراق وابسته به وزارت کشاورزی این کشور که تحقیق در زمینه بهبود محصولات کشاورزی، اصلاح بذر، فناوری‌های آبیاری و مقابله با بیابان‌زایی را بر عهده دارد.
مرکز تحقیقات منابع آب و تغییرات اقلیمی که در زمینه مدیریت منابع آب، اثرات تغییرات اقلیمی و حفاظت از رودخانه‌های دجله و فرات پژوهش می‌کند.
مرکز ملی پژوهش‌های محیط‌زیست عراق وابسته به وزارت محیط‌زیست این کشور که مطالعات در زمینه کنترل آلودگی، بازیافت زباله، و حفاظت از تنوع زیستی را بر عهده دارد.
پارک‌های علمی و فناوری در عراق
برخلاف برخی کشورهای منطقه، عراق هنوز دارای پارک‌های علمی و فناوری گسترده نیست، اما تلاش‌هایی برای توسعه آن‌ها انجام شده که از جمله شامل موارد زیر است.
پارک علمی و فناوری بغداد یکی از مهمترین مراکز تحقیقاتی عراق است و زیر نظر وزارت علوم و فناوری عراق مدیریت می‌شود. این مرکز با همکاری دانشگاهها و بخش خصوصی فعالیت می‌کند و حوزه‌های تحقیقاتی آن شامل فناوری اطلاعات، بیوتکنولوژی، انرژی‌های تجدیدپذیر و هوش مصنوعی است.
پارک فناوری دانشگاه بغداد که در دانشگاه بغداد تأسیس شده و میزبان استارتاپ‌های فناوری و پروژه‌های تحقیقاتی پیشرفته است. تمرکز اصلی آن روی هوش مصنوعی، فناوری نانو، مهندسی نفت و انرژی‌های پایدار است.
پارک فناوری بصره که با دانشگاه نفت و گاز بصره مرتبط است و نقش مهمی در تحقیقات حوزه نفت و انرژی دارد. این مرکز همچنین در حوزه مدیریت منابع آب، پتروشیمی و صنایع دریایی فعالیت می‌کند. هدف از این پارک، حمایت از تحقیقات کاربردی و ایجاد فرصت‌های شغلی است.
مراکز تحقیقاتی اقلیم کردستان عراق
اقلیم کردستان عراق دارای مراکز علمی و تحقیقاتی مستقلی است که در بخش‌های مختلف فعالیت دارند، از جمله:
مرکز تحقیقات و توسعه دانشگاه صلاح‌الدین (اربیل) که مطالعات در حوزه فناوری‌های پزشکی، علوم اجتماعی و اقتصاد را بر عهده دارد و با مراکز علمی بین‌المللی برای افزایش کیفیت تحقیقات ارتباط دارد.
مؤسسه تحقیقات راهبردی و علمی کردستان که به بررسی سیاست‌های اقتصادی، امنیتی و اجتماعی می‌پردازد و در پروژه‌های توسعه پایدار در اقلیم کردستان مشارکت دارد.
سیاست ها، قوانین، مقررات و برنامه های عراق در زمینه علم و تحقیقات
عراق برای توسعه علم و تحقیقات، چارچوب‌های قانونی و سیاست‌گذاری مشخصی دارد، اما با چالش‌های اجرایی جدی مواجه است. مهمترین سیاست‌ها، قوانین، مقررات و برنامه‌های کلان علمی عراق در زیر مورد اشاره قرارمی‌گیرند.
در خصوص سیاست‌های علمی در سطح ملی می‌توان بر موارد زیر تاکید کرد:
- ایجاد چارچوب قانونی برای توسعه علم و فناوری با تمرکز بر تحقیقات دانشگاهی و صنعتی؛
- تأکید بر نقش علم و فناوری در توسعه پایدار و افزایش تولید دانش بومی؛
- حمایت از ارتباط میان دانشگاهها، صنعت و دولت برای ارتقای سطح تحقیقات کاربردی؛
- تمرکز بر علوم راهبردی مانند مهندسی، پزشکی، کشاورزی و فناوری اطلاعات و؛
- افزایش بودجه تحقیق و توسعه به عنوان یکی از اهداف کلیدی برنامه‌های بلندمدت.
همچنین استراتژی‌های بلندمدتی در عراق در حوزه تحقیقات علمی طراحی شده که از جمله شامل سند استراتژیک تحقیقات علمی عراق ۲۰۱۰-۲۰۳۰ است که توسط وزارت آموزش عالی و تحقیقات علمی تدوین شده است. همچنین برنامه ملی توسعه آموزش عالی و تحقیقات علمی که بر افزایش کیفیت دانشگاهها، توسعه مراکز تحقیقاتی و حمایت از پژوهشگران جوان تمرکز دارد. برنامه احیای مراکز علمی پس از جنگ و تحریم‌ها که به بازسازی زیرساخت‌های علمی پرداخته است نیز در این خصوص قابل اشاره است[۳].
در عراق قوانین و مقررات متعددی در مورد تحقیقات علمی وجود دارد. در قانون اساسی عراق جایگاه علم و تحقیق مورد تاکید قرار گرفته است و از جمله ماده ۳۴آموزش و پژوهش را به عنوان حق اساسی شهروندان به رسمیت شناخته است. ماده ۲۵ قانون اساسی توسعه اقتصادی را بر پایه اصول علمی و تحقیقاتی توصیه می‌کند. همچنین در ماده ۱۱۴ بر تقسیم اختیارات بین دولت مرکزی و مناطق خودمختار در سیاست‌گذاری‌های علمی تاکید شده است. از قوانین ویژه در حوزه تحقیقات علمی نیز می‌توان به قانون آموزش عالی و تحقیقات علمی (۱۹۸۰، اصلاحیه‌های بعدی در ۲۰۰۳ و ۲۰۱۰) اشاره کرد که چارچوبی برای مدیریت دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی ارائه می‌دهد. این قانون بر استقلال دانشگاهها در برنامه‌ریزی‌های علمی تاکید دارد. همچنین قانون مالکیت فکری و حمایت از اختراعات علمی بر حمایت از پژوهشگران و نوآوران در عراق تاکید دارد. قانون حمایت از سرمایه‌گذاری در تحقیقات علمی (2011) نیز تشویق سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در بخش تحقیق و توسعه و ایجاد معافیت‌های مالیاتی برای شرکت‌های دانش‌بنیان را مورد تاکید قرار می‌دهد[۳].
برنامه‌های کلان و پروژه‌های تحقیقاتی ملی در عراق نیز شامل برنامه‌های توسعه تحقیقات علمی در سطح داخلی و برنامه‌های بین‌المللی برای توسعه تحقیقات علمی در این کشور است. از مهمترین برنامه‌های داخلی در این خصوص عبارتند از:
- برنامه بازسازی نظام آموزش عالی عراق (یونسکو و دولت عراق)؛
- بازسازی دانشگاهها و مراکز علمی آسیب‌دیده از جنگ؛
- بهبود زیرساخت‌های علمی و فناوری؛
- برنامه ملی توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات؛
- ایجاد پارک‌های فناوری برای رشد شرکت‌های دانش‌بنیان؛
- دیجیتالی‌سازی سیستم‌های آموزشی و تحقیقاتی؛
- برنامه امنیت غذایی و تحقیقات کشاورزی؛
- تحقیق درباره روش‌های نوین آبیاری و اصلاح بذرهای مقاوم به خشکی و؛
- افزایش خودکفایی عراق در تولید محصولات کشاورزی.
مهمترین برنامه‌های بین‌المللی برای توسعه تحقیقات علمی در عراق نیز عبارتند از:
- شبکه دانشمندان عراقی خارج از کشور (NISA)؛
- همکاری با دانشگاه‌های اروپایی و آمریکایی؛
- اجرای پروژه‌های مشترک با دانشمندان عراقی مقیم خارج؛
- برنامه‌های تبادل علمی با دانشگاه‌های بین‌المللی؛
- اعزام دانشجویان و محققان به کشورهای پیشرفته برای تحصیل و تحقیق و؛
- دعوت از اساتید و پژوهشگران خارجی برای تدریس در دانشگاه‌های عراق.[۳]
نوآوری ها و تجارب عراق در زمینه علم و تحقیقات
ایجاد پارک‌های علم و فناوری مشترک و توسعه مراکز رشد فناوری از جمله در همکاری با کشورهایی مانند ایران از تلاشها و تجارب عراق در حوزه علم و تحقیقات است. در این راستا برگزاری رویدادهای علمی مشترک از جمله برگزاری دومین هفته علم ایران و عراق با حضور مقامات عالی‌رتبه دو کشور و با هدف گسترش همکاریهای علمی، پژوهشی و فناوری، از تاریخ ۲۸ دی تا ۳۰ دی ماه ۱۴۰۳ (۱۸ تا ۲۰ ژانویه ۲۰۲۵) در دانشگاه الزهرا در شهر مقدس کربلا قابل اشاره است. تأسیس خانه‌های نوآوری و فناوری در سلیمانیه عراق، تاسی خانه نوآوری و فناوری ایران‌ساخت (IHIT) با حضور هیأتی از شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق ایرانی به منظور توسعه همکاریهای علمی مشترک نیز از جمله تجارب و تلاشهای جدید دولت عراق در این زمینه است.
روند تولید علمی در عراق روندی رو به بهبود محسوب می‌شود، اما با چالشهایی نیز مواجه است. بررسی‌های آماری نشان می‌دهد که تعداد مقالات علمی منتشر شده توسط پژوهشگران عراقی از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۶ رشد چشمگیری داشته است. در سال ۱۹۹۶، عراق کمتر از ۴۰۰ مقاله علمی در پایگاه Scopus منتشر کرده بود، در حالی که در سال ۲۰۱۶، این رقم به بیش از ۲۰۰۰ مقاله رسید. نرخ رشد تولید علمی عراق در این دوره ۲۷ برابر شده است، که بالاتر از کشورهای همسایه مانند عربستان سعودی و اردن است. با وجود افزایش تعداد مقالات، کیفیت بسیاری از پژوهش‌های عراقی همچنان پایین است. میزان ارجاع به مقالات عراقی کم است، به این معنی که پژوهش‌های انجام شده تأثیرگذاری بالایی در جامعه علمی جهانی ندارند. برخی از مقالات در مجلات نامعتبر و کم‌اعتبار منتشر شده‌اند که به رشد واقعی علمی کمکی نمی‌کنند. همچنین به دلیل عدم آموزش مناسب پژوهشگران، بسیاری از دانشمندان عراقی در دام مجلات تقلبی و انتفاعی گرفتار شده‌اند[۴].
در طول دو دهه اخیر اقدامات مختلفی برای بهبود وضعیت تحقیقات علمی در عراق انجام شده است که از جمله می‌توان به افزایش همکاریهای بین‌المللی دانشگاهها و مراکز پژوهشی عراق، راه‌اندازی پایگاه‌های داده علمی، افزایش تعداد دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی و ایجاد پارک‌های علمی و مراکز نوآوری برای حمایت از پروژه‌های تحقیقاتی و استارتاپ‌های علمی و همچنین در نظر گرفتن برنامه‌های تشویقی برای اساتید و پژوهشگران اشاره کرد. چالش‌های اصلی تحقیق و پژوهش در عراق نیز عبارتند از:
- کمبود بودجه و حمایت مالی؛
- نبود زیرساخت‌های پژوهشی مناسب و ضعف در فراهم ساختن تجهیزات مدرن برای پژوهشگران؛
- فرار مغزها و مهاجرت نخبگان؛
- مشکلات اداری و بوروکراسی؛
- عدم فرهنگ‌سازی مناسب برای اهمیت تحقیق علمی در جامعه و
- نبود سیستم‌های حمایت از پژوهشگران و متخصصان اطلاعات[۵].
نیز نگاه کنید به
نظام آموزش، تحقیقات و فناوری آرژانتین؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری اتیوپی؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری اردن؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری اسپانیا؛نظام آموزش، تحقیقات و فناوری افغانستان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری اوکراین؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری تایلند؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری تونس؛ نظام آموزش و پرورش در چین معاصر؛ نظام آموزش و پرورش در چین باستان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری سنگال؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری ژاپن؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری کوبا؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری زیمبابوه؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری قطر؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری مصر؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری لبنان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری روسیه؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری مالی؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری ساحل عاج؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری سیرالئون؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری کانادا؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری سودان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری گرجستان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری تاجیکستان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری بنگلادش؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری قزاقستان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری سریلانکا؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری فرانسه
کتابشناسی
- ↑ البهادلی، علی محمد باقر(2018)، البحث العلمی فی العراق: الواقع ومقترحات التطوير، بغداد: مركز البيان للدراسات والتخطيط، ص. 3-4.
- ↑ Semia Ben Ali Saadaoui (2013). Review of Scientific Research in Iraq, Amman – Jordan: Published by the United Nations Education, Scientific and Cultural Organization, Field Office for Iraq in Amman, pp.87-100.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ Semia Ben Ali Saadaoui(2013). Review of Scientific Research in Iraq, Amman – Jordan: Published by the United Nations Education, Scientific and Cultural Organization, Field Office for Iraq in Amman, pp.101-115
- ↑ البهادلی، علی محمد باقر(2018)، البحث العلمی فی العراق: الواقع ومقترحات التطوير، بغداد: مركز البيان للدراسات والتخطيط، ص. 4-5.
- ↑ ادى عباس قنبر و اناء شاكر عباس(2019). دور و أهمية البحث العلمی فی خلق المعرفة الجديده وتأثيره في تطوير القدرات المعرفية أخصائی المعلومات والمكتبات والعاملين فيها، المجلة العراقية لدراسات المعلومات والتوثيق، مج (2)، ع(1)، حزیران، ص 73-83.
نویسنده مقاله
علی اکبر اسدی