نظام آموزش، تحقیقات و فناوری سودان

نقش‌ها و نوشته‌های به جامانده از دوره نبتی، نشانگر آن است که سودانیان از حدود 750 سال قبل از میلاد، با خط و نگارش، آشنا بوده و نظام خاصّی برای آموزش و پرورش داشته‌اند. شیوه آموزش در سودان نیز، همانند بسیاری کشورهای دیگر، در طول تاریخ و به‌ویژه در قرون اخیر، دستخوش دگرگونی‌هایی شده است.

آموزش در سودان، برگرفته از african-volunteer، قابل بازیابی از https://african-volunteer.net/education_in_sudan.html#google_vignette

در سودان، نخستین مدرسه با نظام آموزشی نوین، در سال 1855م. (1234هـ.ش) تأسیس شده است و از آن زمان تاکنون، به تدریج بر تعداد مدارس جدید، سرزمین، افزوده شده است. ولی، سبک سنّتی آموزش نیز، در کنار سبک نوین ادامه یافته است. ‌ این امر در ساختار و سیاست آموزشی مصوّب سودان هم، مورد پذیرش قرار گرفته است.

ساختار آموزشی

وزارت آموزش و پرورش سودان، با هدف زمینه‌سازی برای مشارکت فعّالانه عموم مردم در عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، افزایش عمر مفید و ثمربخشِ هموطنان و کاهش هزینه‌های آموزش آنان، ساختار آموزشی کشور را چنین تعریف کرده است:

دوره ابتدایی

که شامل دو بخش به شرح زیر است:

• دوره پیش دبستانی یا مهدکودک و آمادگی؛ برای کودکان 4 و 5 ساله، جمعاً به مدّت دو سال؛

• دوره آموزش پایه (ابتدایی)؛ برای افراد 6 تا 13 ساله، جمعاً به مدّت هشت سال.

پس از پایان‌ این دوره هشت ساله، براساس امتحانات هماهنگ، دانش‌آموزان مستعد برای ادامه تحصیل شناسایی می‌شوند و با دریافت گواهینامه پایان دوره ابتدایی به دبیرستان راه می‌یابند. از سوی دیگر، دانش آموزانی که از استعداد لازم برای ادامه تحصیل برخوردار نباشند، جذب بازار کار می‌شوند.

دوره متوسطه

که شامل دو شاخه، به شرح زیر، است:

دبیرستان

دوره دبیرستان سه سال است و دانش آموزانی که امتحانات نهایی آن را با موفّقیّت سپری و گواهینامه پایان دوره را دریافت کنند، در‌صورت پذیرش در هریک از دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی، می‌توانند در رشته‌های علمی ‌یا فنّی و مهندسی به تحصیلات خود ادامه دهند یا به بازار کار بروند و مشغول شوند.

هنرستان

طول دوره آموزشی در هنرستان، دو سال است و دانش آموزانی که امتحانات نهایی آن را با موفّقیّت سپری و گواهینامه پایان دوره را دریافت کنند، می‌توانند به بازار کار بروند و مشغول شوند یا درصورت پذیرش در هریک از دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی، در یکی از چهار گروه زیر، به ادامه تحصیل بپردازند: رشته‌های خاص زنان، کشاورزی، بازرگانی و صنعتی.

آموزش‌های موازی

علاوه‌بر مدارس رسمی، نهادها و مؤسسات دیگری نیز، به‌طور موازی در عرصه‌های آموزشی فعالیت دارند. برخی از ‌این نهادها و مؤسسات، تابعِ وزارت آموزش و پرورش نیستند ولی همگی ملزم هستند سیاست‌های کلی اعلام شده از سوی ‌ این وزارتخانه را رعایت و در راستای اهداف آموزشی کشور، فعالیت کنند. دانش‌سراهای علوم دینی، دانش‌سراهای فنّی و حرفه‌ای، دانش‌سراهای صنایع ملّی و مراکز مهارت آموزی، در شمار‌ این‌گونه مؤسسات آموزشی قرار می‌گیرند.

دانش آموختگان‌ این‌گونه نهادها و مؤسسات، در صورت پذیرش می‌توانند در برخی دانشگاه‌ها یا مؤسسات آموزش عالی ـ با توجّه به تخصّصی که کسب می‌کنند ـ به ادامه تحصیل دهند.

دانش‌سراهای‌تربیت معلّم هم، اخیراً به دانشکده‌های‌تربیت معلّم تبدیل شده‌اند و زیرِ نظر دانشگاه‌ها فعالیت می‌کنند. دانش آموختگان ‌این دانشکده‌ها، پس از دریافت مدرک کارشناسی، به تدریس در دوره ابتدائی، مشغول می‌شوند.

آخرین تغییرات در نظام آموزشی سودان، در سال 1995م. (1374هـ.ش) ‌ایجاد شده است. نظام آموزشی، دوره آموزش‌های عمومی‌ از دوازده سال به یازده سال کاهش یافته و با ادغام دوره‌های ابتدایی و راهنمایی، یک دوره هشت ساله، باعنوان دوره آموزش پایه، ‌ایجاد شده است تا عمر مفید و ثمربخشِ نیروی انسانی، به مدّت یک سال افزایش یابد. نظام، برای کاهش مشکلات تحصیل دانش‌آموزان در نخستین سال‌های دبستان، دوره پیش دبستانی هم، به‌عنوان مرحله‌ای از آموزش عمومی، منظور شده است.

مهم‌ترین اهداف آموزش‌های عمومی

در قانون برنامه ریزی آموزشی، مصوّب سال 2000م. (1379هـ.ش) مهم‌ترین اهداف آموزش‌های عمومی، چنین ذکر شده است‌:

• تحکیم عقاید و ارزش‌های دینی و اجتماعی، به منظور انگیزه بخشی برای تقوا و نیکوکاری؛

• تقویت دانش‌آموزان و‌تربیت فکری و جسمی‌آنان برای بیشتر ‌اندیشیدن و شایسته‌تر رفتارکردن؛

• تقویت روحیه جمع گرایی و میهن دوستی؛

• حفظ استقلال کشور، با اتّکال به خداوند و اعتماد به نفس؛

• افزایش توانمندی، مهارت، خلّاقیت و ابتکار دانش آموزان، با بهره‌گیری از فناوری نوین، برای نیل به رشد و توسعه هرچه بیشتر در کشور.

شناساندن محیط زیست به دانش آموزان، تقویت احساس وظیفه آنان نسبت به محیط‌زیست و بهره‌گیری از آن به‌عنوان یکی از نعمت‌های الهی و کوشش برای جلوگیری از تباهی و نابودی آن.

سیاست‌های کلی آموزشی

آموزش در دوره ابتدایی، از شش تا سیزده سالگی، برای عموم سودانیان، اجباری و رایگان است. علاوه‌ بر دولت، بخش خصوصی نیز، برای آموزش عمومی‌در سودان اقدام می‌کند.

براساس قانون برنامه ریزی آموزشی، مصوّب سال 2000م. (1379هـ.ش) سیاست‌های کلی آموزشی در سودان، عبارت‌اند از:

• تربیت معلّمان شایسته، افزایش توانمندی و بهینه سازی وضعیت شغلی و معیشتی آنان؛

• اجرای برنامه‌های آموزشی به شیوه‌ای کاربردی با در نظر گرفتن ارتباط آنها با نیازهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور؛

• مبارزه کامل با بی‌سوادی؛

• تأکید بر حفظ منافع ملّی در نگارش و تدوین کتاب‌های درسی؛

• توجّه ویژه به زبان رسمی‌کشور (زبان عربی)؛

• تلاش برای فراهم ساختن فرصت‌های تحصیل برابر در سراسر کشور؛

• تقویت نقش آموزش در برقراری صلح و آرامش در کشور، تداوم همکاری‌های بین‌المللی و مبادلات فرهنگی و آموزشی، با بیان مفاهیم«صلح»، «امنیت اجتماعی» و «وحدت و یکپارچگی» در برنامه‌های درسی؛

• تأسیس مدارس سودانی در کشورهای دیگر، برای تحصیل فرزندان سودانیان مقیم خارج از کشور.

سبک سنّتی آموزش

همان‌گونه که پیش از ‌ این اشاره شد از دهه چهارم نخستین قرن هجری شمسی، اسلام به سودان، وارد شده است. مسلمانان به تدریج مدرسه‌های قرآنی ـ خلوه‌های قرآنی ـ را کشور تأسیس کرده و آنها را در سراسر این سرزمین گسترش داده‌‌اند. آموزش قرآن کریم و احادیث، حفظ قرآن کریم، آموزش زبان عربی و دانش ریاضیات، از مهم‌ترین وظایف ‌ این مدرسه‌ها، به‌شمار می‌رود.

بیشتر مدرسه‌های قرآنی، در کنار مساجد یا اقامتگاه‌های شیوخ ساخته شده‌‌اند. روش تدریس مدارس، با مدرسه‌های نوین تفاوت دارد. در خلوه‌ها، برخلاف مدرسه‌های جدید، سال یا نیمسال تحصیلی مرسوم نیست. از سوی دیگر، به دانش‌آموزان یا فراگیران، به‌صورت گروهی و یکسان درس داده نمی‌شود. بلکه، مدرّس به هریک از فراگیران، بر حسب استعداد تحصیلی و میزان علاقه‌مندی او درس می‌دهد. بنابر این، مدّت دوره آموزشی در خلوه قرآنی برای هر دانش آموز به هوش، استعداد تحصیلی، توانمندی، پشتکار و جدیت او بستگی دارد. هریک از مدرّسان خلوه‌ها، به حدود یکصد دانش‌آموز، در سطوح مختلف درس می‌دهد.

دانش آموز در نخسین روزهای ورود به خلوه، با انگشتان خود شکل‌هایی را بر روی خاک، می‌کشد و پس از مدّتی تمرین، نوشتن حروف الفبا و برخی کلمات را با همان شیوه می‌آموزد. هنگام نگارش حروف و کلمات، با شیوه خوانش آنها هم، آشنا می‌شود.

پس از گذراندن‌ این مرحله، دانش آموز از قلم و مرکّب، برای نوشتن بر روی لوح چوبی استفاده می‌کند. مرحله‌آیات قرآن، احادیث و مطالب درسی، را بر روی لوح می‌نویسد و چندین بار می‌خواند تا‌ آیات قرآنی و احادیث مربوط به درس روزانه‌اش را حفظ کند. پس از پایان تمرین، لوح چوبی را در آب می‌شوید و آن را برای نوشتنِ درس‌ها و تمرین‌های بعدی، آماده می‌کند .

برنامه روزانه خلوه‌های قرآنی

مدّت زمان درس و تمرین روزانه در خلوه‌ها نسبتاً طولانی است. معمولاً، دانش‌آموزان از ساعت سه و نیم بامداد تا حدود ده شب، در خلوه‌ها مشغول درس و تمرین هستند. یک روز درسی در خلوه شامل بخش‌های زیر است:

«الدغیشة»

در «الدغیشة» یا مدّتی پیش از نماز صبح، دانش‌آموزان خلوه به حفظ مطالب تعیین شده از سوی استاد می‌پردازند.

«الرّمیة»

«الرّمیة»یا فاصله زمانی بین نماز صبح تا طلوع خورشید، وقت تدریس ‌آیات قرآنی به دانش‌آموزان و نوشتن آنها روی لوح‌های چوبی است. بازه زمانی ، شیخ (مدرّس) در محل درس می‌نشیند و جمعی از فراگیران در مقابل او زانو می‌زنند و حلقه‌وار می‌نشینند. آنگاه هریک از دانش آموزان، ‌آیات مربوط به درس قبلی خود را می‌خواند. سپس مدرّس،‌ آیات جدید را به او درس می‌دهد و زمانی که مدرّس، به تدریس دیگران می‌پردازد، دانش‌آموزی که درسش مشخّص شده، درس جدید مربوط به خود را روی لوح می‌نگارد تا آن را به خوبی تمرین کند.

البتّه با توجّه به‌ اینکه همه دانش آموزانی که در خلوه، حلقه‌وار در برابر استاد می‌نشینند، هم درس و هم سطح نیستند؛ چنین شیوه‌ای برای تدریس در خلوه مرسوم شده و ادامه یافته است. دانش‌آموزان برای نوشتنِ ‌آیات مربوط به درس جدید خود بر روی لوح، از قرآن کریم استفاده می‌کنند. امّا اگر قرآن کریم، به تعداد مورد نیازِ دانش‌آموزان در دسترس آنان نباشد، دانش آموزانی که در سطح بالاتری هستند، در زمینه خواندن‌آیات و نوشتن آنها برای دانش‌آموزان سطح پایین‌تر، به استاد کمک می‌کنند. معمولاً دانش‌آموزان خلوه‌ها، هر روز ‌آیاتی از قرآن کریم را حفظ می‌کنند.

«الضّحَوَة»

در «الضّحَوَة» یا فاصله زمانی بین طلوع خورشید تا ساعت ده و نیم صبح، دانش آموز به تنهایی درسی را که روز قبل حفظ کرده است، مرور می‌کند. سپس، نزد استاد می‌آید و درسی را که صبحِ همان روز نوشته است، به او نشان می‌دهد تا اگر اشتباهی در نگارش درس دارد، تصحیح شود.‌ این تصحیح را «صحة القلم» می‌گویند.

«القیلولة»

«القیلولة» یا بازه زمانی بین ساعت یازده تا چهارده، برای غذا خوردن، نماز ظهر و استراحت فراگیران اختصاص داده می‌شود.

«الظهرية»

«الظهرية»، بازه زمانی بین ساعت چهارده تا هنگام نماز عصر را، می‌گویند و مدّت دانش آموز، درسی را که صبحِ همان روز نوشته و در طول روز تمرین کرده است، نزد استاد می‌خواند تا اگر اشتباهی در خواندنِ آن از نظر تلفّظ یا تجوید دارد تصحیح شود. تصحیح شیوه قرائت یا خواندن را «صحة الخَشِم» می‌گویند.

«المطالعة»

در «المطالعة» یا بازه زمانی بعد از نماز عصر تا ‌اندکی قبل از نماز مغرب، استاد درس را می‌خواند و دانش‌آموز هم با استفاده از لوحی که نوشته است، بعد از او تکرار می‌کند.

«العرضة»

دانش آموز، در فاصله زمانی بین نمازهای مغرب و عشاء، درسی را که روز قبل حفظ کرده است، به استادش عرضه می‌کند یعنی برایش می‌خواند. از‌ این‌رو، آن را «العرضة» نامیده ‌اند.

«السُّبُع»

در فاصله زمانی بین نماز عشاء تا ساعت ده شب ـ که «السُّبُع» نامیده می‌شود، دانش آموز در فضای باز قدم می‌زند و هفت بخش از درس‌هایی را که قبلاً حفظ کرده است، تکرار می‌کند. در گذشته، آتشی را فضای باز روشن می‌کردند تا از نور آن برای مطالعه استفاده کنند که سودانیان آن را «التُّقابة» نامیده‌‌اند.

فاصله زمانی بین نمازهای مغرب و عشاء و بازه زمانی بین نماز عشاء تا ساعت ده شب را، به‌ترتیب «المغربية الأولى» و «المغربية الثانية» نیز می‌گویند.

این برنامه فشرده در طول سال در بیشتر خلوه‌ها یا مدرسه‌های قرآنی ادامه دارد و فقط در تعطیلات عید قربان و عید فطر، خلوه‌ها تعطیل می‌شوند. البتّه برخی خلوه‌ها روزهای پنج شنبه و جمعه هر هفته تعطیل هستند.

برخلاف مدارس نوین، در خلوه‌ها، ارتقاء سطح دانش آموزان، براساس سال تحصیلی نیست و در پایان هریک از مراحل تحصیلی نیز، جشن دانش آموختگی (فارغ التّحصیلی) برگزار نمی‌شود. بلکه در خلوه‌های قرآنی سودان، جشن‌هایی به نام «الشّرافة» مرسوم است. جشن‌های «الشّرافة»، برای فراگیرانی که هریک از جزء‌های قرآن کریم را حفظ می‌کنند، برگزار می‌شوند.

نخستین جشن «الشّرافة»، پس از رسیدن به سوره «النبأ» و حفظ جزء سی‌ام قرآن کریم با نام «شرافة جزء عم» برگزار می‌شود.

دومین جشن، پس از رسیدن به سوره «الملک» و حفظ جزء بیست و نهم با نام «شرافة تبارک» برگزار می‌شود.

این جشن‌ها به همین‌ترتیب ادامه می‌یابند تا پس از رسیدن به سوره «البقرة» و حفظ کامل قرآن کریم، بزرگترین و آخرین جشن با نام «الشّرافة الختمة» یا «شرافة ختم القرآن» برگزار می‌شود.

معمولاً، دانش‌آموزان خلوه، برای جشن «الشّرافة» تصویری از گنبد و مناره مسجدی را روی لوح چوبی خود، می‌کشند و با رنگ‌های برّاق و درخشان آن را تزیین می‌کنند و‌آیات نخست سوره‌ای را که به آن رسیده ‌اند، با خطّی زیبا روی لوح می‌نویسند.گاهی خانواده‌های دانش‌آموزان به همین مناسبت، هدیه‌ای را به شیخ تقدیم می‌کنند و ولیمه‌ای هم به دانش‌آموزان خلوه می‌دهند..

آموزش بزرگسالان

آموزش بزرگسالان از سال 1944م. (1323هـ.ش) در سودان آغاز شد و با توجّه به موفقیت‌ این اقدام، اداره‌ای به نام اداره آموزش بزرگسالان، از سال 1952م. (1331هـ.ش) در ساختار تشکیلاتی وزارت معارف،‌ ایجاد شد.

دانشگاه‌ها

سنگ بنای دانشگاه خارطوم، به‌عنوان نخستین دانشگاه سودان در سال 1902م. (1281هـ.ش) با گشایش دانشکده «گوردون»^[i] نهاده شده است. دانشکده «گوردون» به تدریج گسترش یافت و در سال1937م. (1316هـ.ش) مقرر گردید مدرک تحصیلی دانش آموختگان ‌ این دانشکده از سوی دانشگاه کمبریج، صادر شود تا ادامه تحصیل آنان در دانشگاه‌های بریتانیا، آسان‌تر باشد. در سال 1946م. (1325هـ.ش) همه دانشکده‌ها، به‌جز دانشکده پزشکی، در یک دانشکده به نام دانشکده خارطوم ادغام شدند و زیرِ نظر دانشگاه لندن قرار گرفتند و در سال 1951م. (1330هـ.ش) دانشکده پزشکی هم به دانشکده مذکور پیوست. در سال 1956م. (1335هـ.ش) دانشکده خارطوم، مستقل شد و به «دانشگاه خارطوم» تغییر نام یافت. در قارّه آفریقا، دانشکده خارطوم، نخستین دانشکده وابسته به دانشگاه لندن بوده که استقلال یافته است. از سال 1335هـ.ش به بعد، دانشگاه خارطوم مدارک تحصیلی دانش آموختگان خود را به‌طور مستقل، صادر کرده است.

به‌طور کلی، آموزش در دانشگاه‌های سودان، بیشتر براساس سبک و ساختار نظام آموزشی انگلستان است. با ‌ اینکه در جمهوری سودان زبان رسمی، عربی است؛ بیشتر منابع درسی در اغلب دانشگاه‌های‌ این کشور، به زبان انگلیسی است. در برخی دانشگاه‌ها، تدریس هم، به زبان انگلیسی است و استاد برای درک بهتر دانشجویان، مطالب را به زبان عربی هم توضیح می‌دهد.

یکی از شرایط پذیرش دانشجو در دانشگاه‌های سودان موفقیت در آزمون زبان انگلیسی است. آزمون‌های ورودی دانشگاه‌های سودان شامل مواد درسی زیر است: زبان عربی، زبان انگلیسی، علوم اسلامی، ریاضیات و سه درس تخصصی برحسب اعلام دانشگاه‌های پذیرنده دانشجو.

مهم‌ترین دانشگاه‌های سودان

فهرست اسامی و مشخّصات مهم‌ترین دانشگاه‌های سودان به شرح زیر است:

• دانشگاه‌های دولتی

1. دانشگاه خارطوم «جامعة الخرطوم»

نشانی پایگاه ‌ اینترنتی: www.uofk.edu

2. دانشگاه قرآن کریم و علوم اسلامی‌«جامعة القرآن الكريم والعلوم الإسلامية»

نشانی پایگاه ‌ اینترنتی: www.quranـunv.edu.sd

3. دانشگاه اسلامی‌اُم دُرمان «جامعة أم درمان الإسلامية»

نشانی پایگاه‌ اینترنتی: www.oiu.edu.sd

4. دانشگاه علوم و فناوری سودان (جامعة السّودان للعلوم والتّكنولوجيا)

5. دانشگاه نیلین «جامعة النّيلين»

نشانی پایگاه‌ اینترنتی: www.neelain.edu.sd

6. دانشگاه شندی «جامعة شندي»

7. دانشگاه غرب کُردُفان «جامعة غرب كردفان»

نشانی پایگاه‌ اینترنتی: www.uwkordofan.net 

8. دانشگاه قضارف «جامعة القضارف»

9. نشانی پایگاه ‌ اینترنتی: www.gaduniv.com

10. دانشگاه الازهری«جامعة الزّعيم الازهري»

نشانی پایگاه‌ اینترنتی: www.alazhari.net 

11. دانشگاه جوبا «جامعة جوبا»

نشانی پایگاه‌ اینترنتی: www.juba.edu.sd 

12. دانشگاه الجزیره «جامعة الجزيرة»

نشانی پایگاه ‌ اینترنتی: www.gezirauniversity.net 

13. دانشگاه وادی النّیل «جامعة وادي النّيل»

نشانی پایگاه‌ اینترنتی: www.nilevalley.edu.sd

14. دانشگاه الفاشر«جامعة الفاشر»

نشانی پایگاه‌ اینترنتی: www.iua.edu.sd

15. دانشگاه زالنجی«جامعة زالنجي»

16. دانشگاه بَحرِ احمر «جامعة البحر الأحمر»

17. دانشگاه نیالا «جامعة نيالا»

18. دانشگاه کُردُفان «جامعة كردفان»

نشانی پایگاه‌ اینترنتی: www.uniـkordofanـedu.com 

19. دانشگاه سنّار «جامعة سنار»

20. دانشگاه دُنقلا «جامعة دنقلا»

21. دانشگاه بخت الرّضا «جامعة بخت الرضا»

نشانی پایگاه‌ اینترنتی: www.bakhtalruda.net

22. دانشگاه کَسَلا «جامعة كَسَلا».

دانشگاه‌های خصوصی

1. دانشگاه احفاد «جامعة الأحفاد»

این دانشگاه در سال 1984م. (1363هـ.ش) به‌طور اختصاصی برای زنان، تأسیس شده است (:162006 , Ahfad University For Women) و نشانی پایگاه ‌ اینترنتی آن چنین است: http://www.ahfad.net

2. دانشگاه علوم پزشکی و فناوری «جامعة العلوم الطّبيّة والتّكنولوجيا»

نشانی پایگاه‌ اینترنتی: www.amstـedu.com

3. دانشگاه آزاد سودان «جامعة السّودان المفتوحة»

نشانی پایگاه‌ اینترنتی: www.ous.edu.sd

4. دانشگاه علوم و فناوری «جامعة العلوم والتّقانة»

نشانی پایگاه ‌ اینترنتی: www.ust.edu.sd 

5. دانشگاه امام مهدی«جامعة الإمام المهدي»

نشانی پایگاه‌ اینترنتی: www.elmahdi.edu.sd .

 دانشگاه‌های چند ملّیتی

1. دانشگاه قاهره ـ واحد خارطوم «جامعة القاهرة فرع الخرطوم»

در سال 1955م. (1334هـ.ش) نخستین دانشگاه مصری در سودان، با هدف تحکیم روابط دو کشور، به نام «دانشگاه قاهره ـ واحد خارطوم» تأسیس شده است.‌ این دانشگاه پس از توسعه، در سال 1993م. (1372هـ.ش) به «دانشگاه نیلین»، تغییر نام یافته است.

2. دانشکده اردنی، سودانی علوم و فناوری

این دانشکده در سال 2000م. (1379هـ.ش) در خارطوم تأسیس شده است..

نشانی پایگاه‌ اینترنتی‌ این دانشکده به شرح زیر است:

http://www.jscst.net

نیز نگاه کنید به

نظام آموزش، تحقیقات و فناوری آرژانتین؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری اتیوپی؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری اردن؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری اسپانیا؛نظام آموزش، تحقیقات و فناوری افغانستان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری اوکراین؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری تایلند؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری تونس؛ نظام آموزش و پرورش در چین معاصر؛ نظام آموزش و پرورش در چین باستان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری سنگال؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری ژاپن؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری کوبا؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری زیمبابوه؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری قطر؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری مصر؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری لبنان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری روسیه؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری مالی؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری ساحل عاج؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری سیرالئون؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری کانادا؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری گرجستان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری تاجیکستان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری بنگلادش؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری قزاقستان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری سریلانکا؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری فرانسه

پاورقی

[i] «جامعة غُردون التّذکاریة» (Gordon Memorial College)، دانشگاه خارطوم فعلی