فناوری در عراق
فناوری در عراق
علی اکبر اسدی (هیئت علمی مطالعات منطقه‌ای پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)
فناوری می‌تواند نقش حیاتی و چندبعدی در توسعه کشورهای مختلف از جمله عراق ایفا کند. عراق به‌شدت به درآمدهای نفتی وابسته است، اما فناوری می‌تواند به متنوع‌سازی اقتصاد کمک کند. توسعه فناوری اطلاعات، هوش مصنوعی، و صنایع دیجیتال می‌تواند فرصت‌های جدیدی در بخش‌هایی مانند تجارت الکترونیک، خدمات مالی دیجیتال، و استارتاپ‌ها ایجاد کند. سرمایه‌گذاری در فناوری می‌تواند عراق را از یک اقتصاد وابسته به نفت به یک اقتصاد متنوع، پایدار و دانش‌بنیان تبدیل کند. با به‌کارگیری فناوری در بخش‌های کلیدی، این کشور می‌تواند چالش‌های اقتصادی، امنیتی و اجتماعی خود را بهتر مدیریت کند و مسیر توسعه را با سرعت بیشتری طی کند.
وضعیت تاریخی فناوری در عراق
عراق به عنوان کشوری با منابع غنی و تاریخ تمدنی کهن، مسیر پرچالشی را در توسعه فناوری طی کرده است. سیاست‌های اقتصادی، تحریم‌های بین‌المللی، جنگ‌ها و تغییرات سیاسی همگی بر روند پیشرفت فناوری این کشور تأثیرگذار بوده‌اند. در دهه ۱۹۷۰، عراق با درآمدهای حاصل از فروش نفت، برنامه‌هایی برای صنعتی‌سازی و توسعه فناوری اجرا کرد. در این دوره دولت سرمایه‌گذاری سنگینی در زیرساخت‌های صنعتی، پالایشگاه‌های نفت، صنایع سنگین مانند فولاد و پتروشیمی انجام داد. توسعه تحقیقات علمی و فناوری نظامی عراق در این دوره آغاز شد. جنگ هشت ساله رژیم بعث عراق با ایران باعث شد بخش قابل‌توجهی از منابع مالی و انسانی کشور به سمت اهداف نظامی سوق داده شود. در نتیجه بسیاری از پروژه‌های صنعتی و فناوری به دلیل نیازهای جنگی متوقف یا تغییر کاربری دادند و وابستگی عراق به واردات فناوریهای نظامی و صنعتی افزایش یافت
[1]
دوره تحریم‌های اقتصادی در عراق در دهه 1990 تا سال 2003 رکود فناوری در عراق را در پی داشت. پس از حمله عراق به کویت در سال ۱۹۹۰، تحریم‌های اقتصادی شدیدی بر کشور اعمال شد و دسترسی عراق به فناوریهای پیشرفته و تجهیزات صنعتی به شدت محدود شد. در این دوره صنایع داخلی تلاش کردند از بومی‌سازی فناوری برای کاهش وابستگی استفاده کنند، اما با چالش‌های بزرگی مواجه شدند. لذا کاهش سرمایه‌گذاری خارجی و عقب‌ماندگی در بخش ارتباطات، انرژی و تحقیق و توسعه عراق مشهود بود.[2]
با اشغال عراق از سوی امریکا در سال ۲۰۰۳ و سقوط دولت، بسیاری از زیرساخت‌های صنعتی و فناوری تخریب شدند. در این دوره نهادهای دولتی و تحقیقاتی از هم فروپاشیدند و متخصصان زیادی کشور را ترک کردند. با افزایش ناامنی و بی‌ثباتی در دوره پس از صدام، بهبود شرایط فناوری و ترمیم زیرساخت‌ها به دلیل در اولویت قرار گرفتن مسایل امنیتی بسیار کند پیش رفت. با این حال از سال 2010 به بعد بتدریج دوره جدیدی از احیای فناوری و حرکت به سمت دیجیتالی شدن آغاز شد. با تثبیت نسبی وضعیت سیاسی، به خصوص سرمایه‌گذاری در مخابرات، اینترنت، تجارت الکترونیک و بانکداری دیجیتال افزایش یافت. دولت عراق برنامه‌هایی برای گسترش انرژی‌های تجدیدپذیر، توسعه خدمات دیجیتال و بهبود زیرساخت‌های ارتباطی آغاز کرد. با این حال چالش‌های متعددی مانند ضعف در امنیت سایبری، کمبود نیروی انسانی متخصص و نیاز به قوانین مناسب برای توسعه فناوری همچنان جدی هستند.
حوزه های شاخص فناوری در عراق
فناوریهای اطلاعات و ارتباطات و فناوریهای مرتبط با حوزه انرژی دو حوزه اصلی هستند که در عراق با توجه و توسعه بیشتری نسبت به سایر عرصه‌های تکنولوژیک روبرو هستند. به خصوص اینکه جمعیت در حال رشد عراق به صورت فزاینده‌ای به خدمات ارتباطی و همچنین انرژی نیازمندیهای بالایی دارد.
حوزه‌های شاخص فناوری در عراق که در تحول اقتصادی نقش مهمی دارند، شامل موارد زیر هستند:[3]
مخابرات یا ارتباطات: بزرگ‌ترین و توسعه‌یافته‌ترین بخش فناوری در عراق است. در این حوزه شرکت‌های مخابراتی خارجی مانند زین، کورک و اورنج بازار را در اختیار دارند. دولت عراق نیز از طریق شرکت‌هایی مانند شرکت مخابرات و پست عراق، شرکت سلام و شرکت دولتی سیستم‌های اطلاعاتی در این بخش فعالیت دارد.
خدمات اینترنتی: در عراق ارائه‌دهندگان مختلفی در حوزه اینترنت فعال‌اند، اما هنوز زیرساخت‌های ضعیفی وجود دارد. افزایش تعداد شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات اینترنت مشهود است، اما کیفیت خدمات متنوع است.
تجارت الکترونیک: تجارت الکترونیک در حال رشد است، اما هنوز در مراحل اولیه توسعه قرار دارد. این بخش شامل خدماتی مانند فروش آنلاین کالا، حمل‌ونقل، خدمات مسافرتی، املاک و غذاست.
پرداخت دیجیتال و بانکداری الکترونیک: این بخش هنوز یک حوزه کمتر توسعه‌یافته است و مشکلات اصلی آن شامل نبود سیستم پرداخت آنلاین کارآمد، عدم اعتماد عمومی، و عدم پذیرش گسترده کارت‌های اعتباری است.
توسعه اپلیکیشن‌های موبایل: در عراق تقاضا برای اپلیکیشن‌های موبایل در حال افزایش است و حوزه‌هایی مانند اپلیکیشن‌های خدماتی، تحویل غذا، پرداخت موبایلی و خدمات مالی پتانسیل رشد دارند.
بازاریابی دیجیتال و طراحی وب: طراحی وب یکی از پرتقاضاترین حوزه‌های فناوری در عراق است و کسب‌وکارهای بسیاری به سمت تبلیغات آنلاین و بازاریابی دیجیتال روی آورده‌اند.
امنیت سایبری و مدیریت داده : با افزایش خدمات آنلاین، نیاز به امنیت اطلاعات و حفاظت از داده‌ها در عراق بیشتر احساس می‌شود. در این حوزه نظارت امنیتی، مدیریت پایگاه‌های داده و سیستم‌های ابری از حوزه‌های دارای پتانسیل رشد هستند.
فناوری انرژی: عراق با دارا بودن ذخایر عظیم نفتی، یکی از کشورهای پیشرو در تولید و صادرات نفت است. در سال‌های اخیر، این کشور با همکاری شرکت‌های بین‌المللی مانند زیمنس و جنرال الکتریک، پروژه‌های متعددی را برای بهبود و توسعه زیرساخت‌های برق و انرژی آغاز کرده است. این پروژه‌ها شامل نوسازی نیروگاه‌ها، توسعه شبکه‌های انتقال و توزیع برق و افزایش ظرفیت تولید انرژی می‌شود.
پارک ها و مراکز شاخص فناوری در عراق
پارکها و مراکز شاخص فناوری در عراق شامل، پارکها، دانشگاهها، مراکز رشد استارتاپی و فضاهای کاری مشترک هستند که به توسعه کسب‌وکارهای فناوری کمک می‌کنند. اگرچه عراق در خصوص پارک‌های فناوری بزرگ و رسمی مانند سایر کشورهای منطقه دچار ضعفهایی است، اما تعدادی مراکز رشد، فضای کاری مشترک و ابتکارات نوآوری نیز در این زمینه شکل گرفته‌اند. در زیر به برخی از مهمترین این پارکها و مراکز می‌پردازیم.
پارک علمی و فناوری بغداد: این پارک یکی از مهمترین مراکز تحقیقاتی عراق است و زیر نظر وزارت علوم و فناوری عراق مدیریت می‌شود. این مرکز با همکاری دانشگاهها و بخش خصوصی فعالیت می‌کند و حوزه‌های تحقیقاتی آن شامل فناوری اطلاعات، بیوتکنولوژی، انرژی‌های تجدیدپذیر و هوش مصنوعی است.[4]
پارک فناوری دانشگاه بغداد: که در این دانشگاه تأسیس شده، میزبان استارتاپ‌های فناوری و پروژه‌های تحقیقاتی پیشرفته است. تمرکز اصلی آن روی هوش مصنوعی، فناوری نانو، مهندسی نفت و انرژی‌های پایدار است.[5]
پارک فناوری بصره: که با دانشگاه نفت و گاز بصره مرتبط است، نقش مهمی در تحقیقات حوزه نفت و انرژی دارد. این مرکز همچنین در حوزه مدیریت منابع آب، پتروشیمی و صنایع دریایی فعالیت می‌کند. هدف از این پارک، حمایت از تحقیقات کاربردی و ایجاد فرصت‌های شغلی است.[6]
مرکز نوآوری موصل اسپیس[1]: این مرکز در سال ۲۰۱۴ در شهر موصل تأسیس شد و به عنوان اولین مرکز نوآوری در این شهر فعالیت می‌کند. موصل اسپیس برنامه‌های متنوعی در زمینه‌های فناوری و کسب‌وکار ارائه می‌دهد، از جمله هکاتون‌ها، برنامه‌های توانمندسازی، برنامه‌های شتاب‌دهی، و رویدادهای اجتماعی. [7]
دانشگاه فناوری عراق: این دانشگاه در بغداد واقع شده و یکی از بزرگ‌ترین دانشگاه‌های عراق است که در سال ۱۹۷۵ تأسیس شد. دانشگاه فناوری عراق در رشته‌های مهندسی، علوم کامپیوتر و علوم کاربردی تخصص دارد و دارای مراکز تحقیقاتی متعددی است، از جمله مرکز تحقیقات نانوتکنولوژی و مواد پیشرفته که در سال ۲۰۰۹ تأسیس شده است.[8]
دانشگاه فناوری اطلاعات و ارتباطات: این دانشگاه در بغداد قرار دارد و در سال ۲۰۱۴ به عنوان اولین دانشگاه تخصصی در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات در عراق تأسیس شد. دانشگاه دارای دانشکده‌های مختلفی است، از جمله دانشکده مهندسی با دپارتمان‌های مهندسی فناوری رسانه و ارتباطات و مهندسی محاسبات و ارتباطات سیار.[9]
مراکز رشد و شتاب‌دهنده‌های استارتاپی: این مراکز نقش مهمی در توسعه کسب‌وکارهای نوپا، ارائه آموزش و تأمین مالی برای استارتاپ‌های فناوری در عراق دارند. Five One Labs یکی از مهمترین مراکز رشد استارتاپی در عراق است که در خصوص حمایت از کارآفرینان جوان برای توسعه ایده‌های فناوری و ارائه برنامه‌های آموزشی، سرمایه‌گذاری اولیه و مشاوره فعالیت می‌کند و در اربیل و سلیمانیه دفترهای فعالی دارد. The Stationاولین فضای کاری مشترک در بغداد محسوب شده که به ارائه خدمات فضای کاری، کارگاه‌های آموزشی و شبکه‌سازی برای استارتاپ‌های فناوری می‌پردازد و محلی برای ملاقات کارآفرینان، برنامه‌نویسان و سرمایه‌گذاران است. KAPITA Business Hub یکی از مراکز شناخته‌شده در حمایت از استارتاپ‌ها در عراق است که به ارائه خدمات شتاب‌دهی و جذب سرمایه‌گذاری برای کسب‌وکارهای نوآورانه می‌پردازد.[10]
فضاهای کاری مشترک[2]: با توجه به کمبود زیرساخت‌های مناسب برای استارتاپ‌های فناوری، فضاهای کاری مشترک نقش مهمی در توسعه این اکوسیستم دارند. برخی از این فضاها عبارتند از WorkWell: بغداد که فضای کاری برای کارآفرینان و استارتاپ‌های فناوری است و به برگزاری جلسات آموزشی و شبکه‌سازی می‌پردازد. Re:Coded Lab اربیل که بر آموزش مهارت‌های برنامه‌نویسی و فناوری برای جوانان تمرکز دارد و به حمایت از کارآفرینان و متخصصان فناوری می‌پردازد.[11]
کسب و کارهای نوپدید یا استارتاپ‌ها در عراق
کسب و کارهای نوپدید یا استارتاپ‌ها در عراق در سال‌های اخیر نقش مهمی در تحول اقتصادی و اجتماعی این کشور ایفا کرده‌اند. با وجود چالش‌های متعدد، این کسب‌وکارهای نوپا توانسته‌اند با معرفی مدل‌های تجاری نوین و راه‌حل‌های مبتنی بر فناوری، به توسعه اکوسیستم کارآفرینی عراق کمک کنند. استارتاپ‌های عراقی با موانعی مانند دسترسی محدود به سرمایه، زیرساخت‌های ناکافی و بی‌ثباتی سیاسی مواجه‌اند. با این حال، بهبود فضای سیاسی و امنیتی، افزایش نفوذ اینترنت و استفاده گسترده از تلفن‌های هوشمند، فرصت‌های قابل‌توجهی برای رشد این اکوسیستم فراهم کرده است.
استارتاپ‌های فناوری در عراق بیشتر در حوزه‌های تجارت الکترونیک، حمل‌ونقل و تحویل کالا، و خدمات دیجیتال فعال هستند. برخی از مهمترین این استارتاپ‌ها عبارتند از: مسواک )بزرگ‌ترین فروشگاه آنلاین عراق(، صندوق) خدمات لجستیک و تحویل کالا (، برسیما)اپلیکیشن تحویل غذا( ، طلباتی) سیستم سفارش آنلاین غذا (، شیفر) پلتفرم حمل‌ونقل و ارسال بسته بین‌المللی(، اربیل دلیوری) خدمات تحویل و پیک شهری)، لیزو ( شرکت تحویل آنلاین در اربیل(، کی‌کارت (کارت اعتباری)، بالی(سوپر اپلیکیشن عراقی با ارائه خدماتی مانند درخواست خودرو، تحویل غذا و خرید مواد غذایی، با بزرگ‌ترین جذب سرمایه در تاریخ استارت‌آپ‌های عراق) و السریع (یک اپلیکیشن تحویل غذا در بغداد و همکار بیش از ۴۵۰ رستوران). [3] این استارتاپ‌ها به دلیل تقاضای بالا در این بازار، در حال رشد هستند و با نوآوری و ارائه خدمات متنوع، نقش مهمی در توسعه اقتصاد دیجیتال و فناوری در عراق ایفا می‌کنند. اما هنوز با چالش‌هایی مانند پرداخت دیجیتال، زیرساخت‌های ضعیف و قوانین نامشخص روبه‌رو هستند.[12]
سیاست‌ها، طرحها و برنامه‌های عراق در حوزه فناوری
عراق در حوزه فناوری با تمرکز بر فناوری اطلاعات و ارتباطات با اجرای سیاست‌ها، قوانین و برنامه‌های متعددی در تلاش است تا زیرساخت‌های فناوری خود را توسعه داده و نوآوری را تقویت کند. برخی از مهمترین قوانین، مقررات، طرحها و برنامه‌های این کشور در این حوزه عبارتند از:
قانون حق انحصاری اختراع: عراق در سال ۱۹۷۰ قانون ثبت حق انحصاری اختراع را تصویب کرد. این قانون در ۲۶ آوریل ۲۰۰۴ توسط فرماندار نظامی ائتلاف حاکم بر عراق با اصلاحاتی مواجه شد.
توسعه زیرساخت‌های ارتباطی: عراق در سال‌های اخیر پیشرفت‌های قابل‌توجهی در گسترش زیرساخت‌های اینترنتی داشته است. نزدیک به نیمی از جمعیت عراق، عمدتاً جوانان، از کاربران فعال اینترنت محسوب می‌شوند. این توسعه زیرساختی، بستر مناسبی برای رشد رسانه‌های اجتماعی و کسب‌وکارهای آنلاین فراهم کرده است.
حمایت از کارآفرینی و استارتاپ‌ها: دولت عراق با درک اهمیت کارآفرینی در ایجاد اشتغال و تنوع اقتصادی، اقدام به حمایت از استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای نوپا کرده است. این حمایت‌ها شامل تسهیل فرآیندهای ثبت شرکت، ارائه تسهیلات مالی و ایجاد مراکز نوآوری و فناوری در سراسر کشور است. همچنین، برنامه‌های آموزشی و توانمندسازی برای کارآفرینان جوان در نظر گرفته شده است.
همکاری‌های بین‌المللی: عراق با هدف تقویت زیرساخت‌های فناوری و انتقال دانش، به همکاری‌های بین‌المللی روی آورده است. به‌عنوان مثال، در سال‌های اخیر تفاهم‌نامه‌هایی با کشورهای همسایه مانند ایران در حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات به امضا رسیده است. این همکاری‌ها شامل توسعه پلتفرم‌های مشترک، تسهیل تبادلات پستی و بهبود خدمات ارتباطی، به‌ویژه در ایام مذهبی مانند اربعین، می‌شود.
قوانین سرمایه‌گذاری در حوزه فناوری: دولت عراق با تدوین قوانین و مقررات مشخص، سعی در جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی در حوزه فناوری دارد. این قوانین شامل تعیین سیاست‌ها و استراتژی‌های سرمایه‌گذاری، تصویب نقشه‌ها و برنامه‌های فعالیت هیئت سرمایه‌گذاری در چارچوب سیاست‌های کلی اقلیم کردستان و سایر مناطق عراق است.
برنامه استراتژی ملی فناوری اطلاعات (۲۰۲۱-۲۰۲۵): این سند راهبردی جهت تحول دیجیتال در عراق تدوین شده و شامل اهداف و سیاست‌هایی برای بهبود زیرساخت‌های دیجیتال، ارتقای خدمات دولت الکترونیک، تقویت امنیت سایبری و حمایت از نوآوری در بخش‌های عمومی و خصوصی است. این استراتژی به عنوان نقشه راهی برای توسعه فناوری و بهره‌گیری از فرصت‌های اقتصادی دیجیتال در کشور مطرح شده است.[13]
گسترش دولت الکترونیک: عراق در جهت بهبود ارائه خدمات عمومی از طریق دیجیتال، پروژه‌های متعددی در حوزه دولت الکترونیک راه‌اندازی کرده است. این پروژه‌ها شامل ایجاد پورتال‌های یکپارچه دولتی، سیستم‌های ثبت‌نام آنلاین و سامانه‌های پرداخت دیجیتال می‌باشد که هدف آنها افزایش کارایی و شفافیت در ارائه خدمات به شهروندان است.
تأکید بر امنیت سایبری: با توجه به افزایش تهدیدات سایبری و جرائم دیجیتال، مقامات عراقی تلاش کرده‌اند تا چارچوب‌های قانونی و سازمانی مربوط به امنیت سایبری را بهبود بخشند. ایجاد نهادهای نظارتی، تدوین قوانین جدید و به‌روزرسانی مقررات موجود از جمله اقداماتی است که در این راستا صورت گرفته‌اند. همچنین دستگاه امنیت ملی عراق، از راه اندازی نخستین سکو یا پلت فرم امنیت سایبری در این کشور با نام اختصاری امان خبر داده و خواستار آگاهی بخشی و فرهنگ سازی در این زمینه شده است.[14]
منابع و مآخذ:
[1] Mosul Space
[2] Co-working Spaces
[3] Miswag، Sandoog، Brsima، Talabatey, Shiffer, Erbil Delivery, Lezzoo, Qi Card, Baly, Alsaree.
[1][1] Sami A. Rahim, Technological Development Trends in Iraq, UNITED NATIONS ECONOMIC AND SOCIAL COUNCIL, ECONOMIC AND SOCIAL COMMISSION FOR WESTERN ASIA, Workshop on integration of science and technology in the development planning and management process, Aman-Jordan, September 1993, pp. 3-6.
[2] Ibid.
[3] Wafa Fawzi, Financial Technology in Iraq: Current Status and Future Prospects, Baghdad: Al-Bayan Center for Planning and Studies, 2024, pp. 4-13.
[4] Semia Ben Ali Saadaoui, Review of Scientific Research in Iraq, Amman – Jordan: Published by the United Nations Education, Scientific and Cultural Organization, Field Office for Iraq in Amman, 2013, pp.87-100.
[5] Ibid.
[6] Ibid.
[7] https://mosulspace.org/
[8]https://uotechnology.edu.iq/#
[9] https://uoitc.edu.iq/#home_about
[10] IOM Iraq, TECHNOLOGY AND INNOVATION IN IRAQ, UNAMI Compound DIWAN 2 International Zone, Baghdad, Iraq, 2019, pp. 6-12.
[11] Ibid.
[12] اولین استارت آپ های عراقی چه زمانی و چگونه به وجود آمدند؟، (23 سپتامبر 2023)، قابل دسترسی در: https://fanasaplus.com/%D888/?utm_source=chatgpt.com
[13] Gonzalo Pizarro and Dany Wazen (UNDP), Assessment Report Digital Landscape Assessment of Iraq, UNDP Iraq , 2023, pp. 9-20.
[14] میدل ایست نیوز، راه اندازی پلتفرم امنیت سایبری در عراق، (2024-09-13)، قابل دسترسی در:
https://mdeast.news/?p=301828