کتاب، کتابخوانی، کتابخانه و صنعت نشر در عراق

عراق از جمله کشورهای عربی محسوب می‌شود که تاریخ و پیشینه‌ای برجسته در عرصه کتاب و کتابخوانی دارد. با توجه یه اینکه بین‌النهرین مهد تمدنهای باستای بوده و در دوره تمدن اسلامی نیز بغداد مرکز خلافت اسلامی بوده است، مردم این سرزمین همواره با موضوع کتاب و کتابخوانی ارتباطی جدی داشته و در طول تاریخ کتابخانه‌های بزرگی در بغداد و سایر شهرهای عراق فعال بوده است. هر چند در دهه‌های اخیر چالش های سیاسی، امنیتی و اقتصادی بر توسعه کتابخوانی و وضعیت کتابخانه‌ها در عراق تاثیراتی منفی داشته است، اما با بهبود ثبات و شرایط اقتصادی، دولت و جامعه مدنی عراق تلاشهای جدیدی را برای بهبود این عرصه، به عنوان یکی از حوزه‌های کلیدی فرهنگی آغاز کرده‌اند.

کتاب و کتابخوانی در عراق

لویس عوض، نویسنده فقید مصری نزدیک به نیم قرن پیش گفته بود:

"قاهره می‌نویسد، بیروت منتشر می‌کند و بغداد مطالعه می‌کند."

این گفته نشان می‌دهد که کتاب و کتابخوانی در عراق شرایط خوبی داشته است ولی شرایط خفقان سیاسی در دوره حاكمیت حزب بعث بویژه در دوره حاکمیت صدام حسین در عراق، این وضعیت را تا حدی زیادی دگرگون کرد. چاپ کتاب در عراق در دوره بعث به علت سانسور، شرایط ویژه سیاسی پیدا کرد و ورود کتاب از خارج به عراق نیز به علت ضعف قدرت خرید و نبودن نهادهای حمایتی محدود ماند. از سال 1991 تا 2003 که عراق در محاصره بین‌المللی قرار داشت به علت شرایط بسیار وخیم اقتصادی، توجه به مقوله فرهنگ در اولویت جامعه قرار نداشت و به دلیل فقر اقتصادی، فقر فرهنگی در عراق گسترش یافت و شاخص‌های فرهنگی به صورت فاجعه‌آمیزی سقوط کرد.

با سقوط نظام صدام حسین در سال 2003 و از بین رفتن شرایط خفقان فرهنگی در کنار خفقان سیاسی، اقبال مردم به خرید و مطالعه کتابهای سیاسی و دینی که برای چند دهه از آن محروم بودند، افزایش چشمگیری پیدا کرد هر چند که بسیاری از کتابهای عرضه شده در این عرصه از لحاظ محتوا قابل توجه نیست. با این حال انتشار کتابها و کتابخوانی در جهان عرب و از جمله عراق شرایط مناسبی را تجربه نکرده است.

بر اساس گزارش توسعه انسانی صادرشده از سازمان یونسکو در سال 2003 ، هر 80 شخص عربی یک کتاب در سال مطالعه می‌کنند، در حالی که هر شهروند اروپایی 35 کتاب در سال مطالعه می‌کند. بر اساس گزارش توسعه فرهنگی سال 2011 که توسط بنیاد اندیشه عرب صادر شده است، هر شهروند عربی با میانگین شش دقیقه در سال مطالعه می‌کند، درحالی که شخص اروپایی با میانگین 200 ساعت در سال مطالعه می‌کند. هیچ آمار رسمی و غیر رسمی از میانگین مطالعه در عراق وجود ندارد. اما بسیاری معتقدند مطالعه کتاب در  این کشور، در دو دهه گذشته در نتیجه شرایط بد ناامنی و اوضاع سخت اقتصادی و رقابت اینترنت و شبکه های اجتماعی کاهش بسیاری را شاهد بوده است. دلایل متعددی در ایجاد بحران مطالعه در عراق وجود دارد که از جمله عبارتند از:

• تشدید مشکلات مالی و اقتصادی در عراق؛
• افزایش سطح بیسوادی؛
• کمبود نشر کتاب؛
• رقابت اینترنت و شبکه‌های اجتماعی با کتاب؛
• کاهش ثبات و امنیت و فعالیت گروههای تروریستی.

وضعیت کتابخانه‌ها در عراق

مردم عراق تاریخی درخشان و سرشار از علم و دانش را دارا هستند و آنها از اولین ملت هایی هستند که کتابخانه ها را تاسیس و به مطالعه و پژوهش علمی تشویق کردند. این مسئله با تاسیس اولین کتابخانه جهان یعنی کتابخانه آشور بانیپال قابل مشاهده است. این کتابخانه در قرن هفت پیش از میلاد تاسیس شد و به نام آشوربانیپال، آخرین و مشهورترین پادشاه امپراطوری آشوری جدید نام گذاری شد. این کتابخانه، دارای لوح های گلی بسیاری بوده است که در آن زمان به جای کتاب بر روی آن ها نوشته می‌شده و این لوح ها به زبان اکدی و شامل موضوعات مختلف و متنوع مناسب زمان خود است. کتابخانه آشوربانیپال که برخی آن را قدیمی‌ترین کتابخانه جهان می‌خوانند و لقب کتابخانه فکر یا کتابخانه مراقبه سلطنتی به آن داده شده است، در شهر نینوی که اکنون در کشور عراق واقع شده، قرار داشته است. دانشمندان متعقدند این کتابخانه پس از تخریب نینوی در سال 612 پیش از میلاد ویران شد و در نتیجه جنگ، کتابخانه به آتش کشیده شد و لوح های موجود در آن ذوب شدند. کتابخانه شامل 30 هزار لوح میخی در موضوعات متنوع از جمله متون علمی و مذهبی و همچنین آثار ادبی مانند حماسه گیلگمش بود که قدمت آن بیش از 4000 سال تخمین زده می‌شود. بقایای کتابخانه در قرن نوزدهم میلادی کشف شد و بیشتر لوح های یافت شده، اکنون در موزه بریتانیا در لندن و موزه لوور در پاریس قرار دارند.

در دوره تمدن اسلامی، خلفای بنی‌عباس از بزرگترین مشوقان تاسیس کتابخانه بودند. آنان مدارسی برپا کردند و کتابخانه‌های نفیسی برای آنها ایجاد کردند. از مشهورترین کتابخانه‌های مسلمانان در بغداد در این عصر می‌توان به بیت الحکمه اشاره کرد که توسط هارون الرشید در سال 215ق/830 م در بغداد ساخته شد. این کتابخانه متجاوز از چهار میلیون جلد کتاب داشت. این کتابخانه تا قرن ششم هجری/دوازدهم میلادی به فعالیتهای خود ادامه داد. علاوه بر بیت الحکمه، مجموعه‌ای از کتابخانه‌های عمومی در سرزمین عراق وجود داشت که برخی آن را به پنج بخش تقسیم می‌کنند:

• کتابخانه‌های خلفا‌؛
• کتابخانه‌های شاهان و سلاطین؛
• کتابخانه‌های عمومی؛
• کتابخانه‌های وزراء و؛
• کتابخانه‌های شخصی.

پس از تصرف بغداد توسط معزالدوله از خاندان آل بویه و به قدرت رسیدن شیعیان در سال 334 قمری، بغداد بار دیگر به کانون مهم علم و تمدن اسلامی تبدیل شد. از مراکز علمی عصر آل بویه در بغداد، چند کتابخانه مهم بود که در آن عصر مانند نداشت. از جمله کتابخانه ابونصر شاپور بن اردشیر وزیر بهاءالدوله که در قسمت کرخ بغداد تاسیس شد و مجموعه‌ای بیش از ده هزار جلد کتاب داشت. این کتابخانه با کتابخانه بیت الحکمه رقابت می‌کرد. کتابخانه سید مرتضی در  بغداد با هشتاد هزار جلد کتاب و کتابخانه سید رضی به نام دارالعلم نیز از جمله کتابخانه‌های مهم بغداد در این عصر بود. کتابخانه شیخ الطائفه، شیخ طوسی نیز محل تجمع رجال علم بود. اما این عصر طلایی بغداد با تصرف شهر به دست احمد دیلمی ملقب به معزالدوله شروع و با اشغال آن توسط طغرل بیک سلجوقی در سال 447 هجری قمری به پایان یافت. وی بسیاری از بناهای بغداد از جمله کتابخانه‌ها را ویران کرد.  اما در سال 457 قمری نیز خواجه نظام الملک با تاسیس نظامیه بغداد کتابخانه بزرگی را تاسیس کرد. در سال 625 قمری نیز المستنصربالله، خلیفه عباسی کتابخانه بزرگی در مدرسه‌ای به نام مستنصریه ساخت. اما حمله هلاکوخان مغول به بغداد در سال 656 قمری باعث تخریب و انهدام گسترده کتابخانه‌های این شهر شد.

در عراق معاصر کتابخانه‌های مختلفی ظهور کرده‌اند. کتابخانه ملی عراق (دار الکتب والوثائق العراقـیـه) در ۱۹۲۴ تأسیس شده است و در منطقه تجاری و پر جمعیت بغداد به‌نام باب‌المعادن قرار دارد. کتابخانه ملی عراق در ۱۹۲۴، تعداد ۳۹۰۰۰ جلد کتاب داشت. آرشیو ملی عراق نیز در سال ۱۹۶۳ تأسیس شد و در ۱۹۸۷ در کتابخانه ملی ادغام گردید و دارالکتب والوثائق را تشکیل دادند. این مرکز زیر نظر وزارت اطلاعات اداره می‌شد. ساختمان کتابخانه ملی در ۱۹۷۶ افتتاح شده است و یک میلیون جلد ظرفیت دارد و دارای ۴۱۴۰ مترمربع فضا و تعداد ۱۱۱ صندلی مطالعه بوده است. مجموعه کتابخانه ملی عراق در ۱۹۹۳ بالغ بر ۴۲۰۰۰۰ جلد کتاب، و ۴۰۰۰۰ جلد نشریه ادواری بود. مجموعه آرشیو ملی در این سال دارای ۵ میلیون مدرک در ۴۰۰۰۰ فایل سازماندهی شده است. بر اساس گزارش منتشر شده در ۱۹۹۸، این کتابخانه دارای بالغ بر ۵۷۵۰۰۰ کتاب، ۱۲۰ عنوان نشریه ادواری، ۱۵۲۸۰ پایان‌نامه تحصیلی، ۵۲۸۹ ماده دیداری و شنیداری، ۴۲۰۵ نقشه، و ۸۰۶۰۶۱۵ سایر منابع بوده است.

در سال 1980، حدود هفتاد و سه کتابخانه عمومی در بغداد به فعالیت مشغول بودند که مجموعه‌ای در حدود پانصد هزار جلد کتاب داشتند. در دوره بعث برخی از کتابخانه‌های عمومی عراق عبارت بودند از:

• کتابخانه عمومی موصل با 44000 جلد کتاب؛
• کتابخانه عمومی قادسیه با مجموعه‌ای بیش از 17000 جلد کتاب؛
• کتابخانه عمومی کازینه در بغداد با بیش از یازده هزار جلد کتاب و
• کتابخانه های دیگری مانند الکندی و العظیمیه.

کتابخانه موزه عراق نیز دارای بیش از هشتاد هزار جلد کتاب بود. علاوه بر این کتابخانه‌های متعددی در دانشگاههای مختلف عراق فعال بوده‌اند. کتابخانه مرکزی دانشگاه بغداد که در سال 1959 تاسیس شد، دارای مجموعه‌ای بیش از 43000 جلد کتاب بوده است. کتابخانه دانشگاهی بصره که در سال 1965 تاسیس شد، دارای مجموعه‌ای بالغ بر 52000 جلد کتاب است. کتابخانه دانشکده هنر در بغداد که در سال 1949 گشایش یافت، بیش از 10500 جلد کتاب داشته است. کتابخانه دانشگاهی المستنصر که در سال 1964 گشایش یافت، تا سال 1972، بیش از 44000 کتاب داشت. از دیگر کتابخانه‌های دانشگاهی کتابخانه دانشکده علوم پزشکی، اقتصاد و مدیریت با دهها هزار جلد کتاب قابل اشاره است.

با حمله امریکا به عراق و اشغال این کشور، عراق با موج بی‌نظمی رو به رو شد که در جریان آن همه کتابخانه‌های دانشگاه‌ها به جز مناطق کردنشین در معرض غارت سازمان یافته قرار گرفت و بخشهای از ساختمانهای کتابخانه‌ها نیز به آتش کشیده شد. ساختمان کتابخانه ملی در جریان حمله نظامی امریکا به عراق، یک‌بار در ۱۴ آوریل ۲۰۰۳ و بار دیگر یک هفته پس از آن دچار آتش‌سوزی عمدی شد و ساختمان آن آسیب اساسی دید. پس از آتش‌سوزی‌های سال ۲۰۰۳ از تعداد مواد موجود در کتابخانه اطلاعی در دست نیست. نشریات ادواری کتابخانه ۴۱۲۰۰۰ اعلام شده که معلوم نیست این تعداد مربوط به‌عنوان‌های نشریات ادواری یا تعداد نسخه‌های نشریات ادواری در کتابخانه است. مدیر بخش نسخ خطی، مجموعه کتابخانه را ۱۲۰۰۰۰۰۰ می‌داند، ولی کارشناسی که پس از اشغال عراق از این کتابخانه بازدید کرده است، تعداد کتاب‌ها را از روی طول قفسه‌های کتابخانه حدود ۲۰۰۰۰۰ جلد تخمین زده است.

در شرایط جدید عراق، علاوه بر کتابخانه ملی، کتابخانه های عمومی و دانشگاهی مختلفی در عراق فعالند و با بهبود شرایط امنیتی و اقتصادی، تلاشهای جدیدی برای تقویت کتابخانه‌ها در جریان است، با این حال همچنان چالشهای مهمی وجود دارد. کتابخانه دانشگاه موصل که زمانی دارای بیش از یک میلیون عنوان کتاب بود، در دوران اشغال توسط داعش به شدت آسیب دید، حدود ۸۵ درصد از مجموعه آن نابود شد و برخی از نسخه‌های ارزشمند در بازار سیاه به فروش رسید. در بغداد، بیش از ۲۰ کتابخانه عمومی وجود دارد که بسیاری از آن‌ها به دلیل بی‌توجهی دولت، کمبود منابع و عدم نوسازی، فعالیت محدودی دارند. برخی از این کتابخانه‌ها حتی فاقد تابلوهای مناسب هستند و مردم از مکان آن‌ها آگاه نیستند.

در شهرهای مذهبی عراق نیز کتابخانه‌های مهمی از قرون گذشته فعال بوده که هم اکنون نیز برخی از آنها به فعالیت خود ادامه می‌دهند. به خصوص در نجف کتابخانه‌های عمومی و خصوصی مختلفی از گذشته تا کنون فعالیت داشته است. این کتابخانه‌ها به‌دلیل وجود حوزه علمیه نجف و حضور عالمان شیعه، دارای اهمیت بسیار بوده، اما گذشت زمان، کم‌توجهی، کوتاهی در حفظ و مراقبت و تقسیم کتابخانه‌های خصوصی بین وارثان و به فروش ‌رساندن آن‌ها دلیل از بین‌رفتن اکثر کتابخانه‌ها شد. برخی پژوهشگران معتقدند هیچ کتابخانه‌ای در نجف جز کتابخانه علویه، بیش از ۱۵۰ یا ۲۰۰ سال عمر نکرده است. این کتابخانه همچنان از اصلی‌ترین کتابخانه‌ها در نجف است. علا.ه بر این برخی از مهمترین کتابخانه‌های بزرگ و مهم نجف عبارتند از:

• کتابخانه شوشتری؛
• کتابخانه آل جواهر؛
• کتابخانه آل یاسین و؛
• کتابخانه محلاتی.

در اقلیم کردستان، وضعیت کتابخانه‌ها نسبتاً بهتر است.  در این منطقه، نود کتابخانه عمومی وجود دارد که در شهرهایی مانند اربیل، سلیمانیه و حلبچه فعال هستند. این کتابخانه‌ها دارای منابعی به زبان‌های کردی، عربی، فارسی، انگلیسی و ترکی هستند. کتابخانه‌های اقلیم کردستان به‌ویژه در زمینه تبادل فرهنگی با ایران فعال هستند و کتاب‌های فارسی در این کتابخانه‌ها موجود است. کتاب‌های دانشگاهی نیز عمدتاً به زبان انگلیسی هستند.

پیشینه و وضعیت چاپ و نشر در عراق

چاپ در عراق از مراحل ابتدایی خود تا تبدیل شدن به یک صنعت گسترده، تحولات زیادی را تجربه کرده است. این فرایند از چاپ سنگی و چاپخانه‌های سنتی آغاز شد و به تدریج با ورود ماشین‌های چاپ مکانیکی و دیجیتال توسعه یافت. آغاز چاپ در عراق  به قرن ۱۹ میلادی برمی‌گردد. نخستین چاپخانه‌ای که در عراق تأسیس شد، یک چاپخانه سنگی در شهر کاظمین بود که عمدتاً کتاب‌های مذهبی را منتشر می‌کرد. یکی از اولین آثار چاپی در عراق، کتاب "وقایع تأریخ الوزراء" بود که توسط شیخ رسول الزوراء در سال ۱۸۲۱ میلادی به چاپ رسید.  چاپخانه‌های ابتدایی عراق بیشتر در خدمت عالمان دینی، تاجران و نهادهای حکومتی بودند و به تولید کتاب‌های دینی، تجاری و حکومتی می‌پرداختند. مطبعه دار السلام یکی از اولین چاپخانه‌های رسمی در بغداد بود که بسیاری از نشریات دولتی و دینی را منتشر کرد.

در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، چاپخانه‌ها در عراق توسعه یافت. با گسترش چاپ در دیگر کشورهای عربی و اروپایی، عراق نیز شاهد تأسیس چاپخانه‌های جدید شد. مطبعه الزوراء (۱۸۶۹) توسط دولت عثمانی در بغداد تأسیس شد و روزنامه الزوراء، اولین روزنامه عراق، در آن منتشر گردید. همچنین در نجف، چاپخانه‌هایی تأسیس شدند که عمدتاً به چاپ کتاب‌های دینی و فقهی برای حوزه‌های علمیه می‌پرداختند. چاپخانه‌های وابسته به کلیساها نیز در موصل و بغداد تأسیس شدند که کتاب‌های دینی مسیحی را منتشر می‌کردند. در دهه‌های پایانی قرن ۱۹، چاپخانه‌های عراق از ماشین‌های چاپ مکانیکی استفاده کردند که سرعت و کیفیت چاپ را بهبود بخشید. در این دوره، روزنامه‌ها، مجلات و کتاب‌های بیشتری منتشر شدند و چاپ از انحصار دولت خارج شد. در اوایل قرن بیستم و دوره استعمار بریتانیا صنعت چاپ در عراق رشد کرد.  دولت بریتانیا چاپخانه دولتی را در بغداد تأسیس کرد و بسیاری از نشریات رسمی و نظامی در آن منتشر شد. در سال ۱۹۲۲، نخستین چاپخانه تجاری بزرگ در عراق تأسیس شد که به چاپ کتاب‌های درسی، علمی و فرهنگی پرداخت. در این دوران، علاوه بر بغداد، شهرهای موصل و بصره نیز شاهد رشد صنعت چاپ بودند.

در دوران پادشاهی (۱۹۲۱-۱۹۵۸) نیز صنعت چاپ و نشر در عراق توسعه یافت. با تشکیل دولت مستقل عراق در سال ۱۹۲۱، صنعت چاپ و نشر به سرعت رشد کرد. چاپخانه‌های متعددی توسط بخش خصوصی تأسیس شدند که به چاپ کتاب‌های علمی، تاریخی و آموزشی پرداختند. در این دوره، نشریات و مجلات فرهنگی و ادبی نیز رواج یافتند و عراق شاهد شکوفایی نشریات مستقل شد. از جمله مهم‌ترین چاپخانه‌های این دوره عبارت بودند از:

• مطبعة دار السلام در بغداد؛
• مطبعة النجف که به چاپ آثار حوزوی اختصاص داشت و؛
• چاپخانه‌های یهودی و مسیحی در بغداد و بصره که کتاب‌ها و نشریات مرتبط با جوامع خود را منتشر می‌کردند.

پس از انقلاب ۱۹۵۸ و تأسیس جمهوری عراق، دولت تلاش کرد تا چاپ و نشر را مدرنیزه کند. ورود ماشین‌های چاپ مدرن از اروپا و توسعه چاپ رنگی، باعث شد که روزنامه‌ها و کتاب‌های مصور بیشتری منتشر شوند. تولید کتاب‌های درسی و علمی برای مدارس و دانشگاه‌ها  نیز افزایش یافت. همچنین چاپخانه‌های دولتی و خصوصی در بغداد، بصره و دیگر شهرهای بزرگ تاسیس شد. در دهه ۱۹۷۰، دولت عراق با ملی‌سازی برخی از چاپخانه‌ها تلاش کرد تا کنترل بیشتری بر انتشار محتوا داشته باشد. در بین سالهای 1980 تا 2003 جنگ و تحریم به رکود صنعت چاپ و نشر در عراق انجامید. جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰-۱۹۸۸) باعث کاهش تولید کتاب و روزنامه‌ها شد، زیرا بودجه دولتی به سمت هزینه‌های جنگی رفت. در دهه ۱۹۹۰، تحریم‌های سازمان ملل باعث افزایش هزینه‌های کاغذ و تجهیزات چاپی شد که صنعت چاپ عراق را با بحران شدیدی مواجه کرد. بسیاری از نویسندگان و ناشران به کشورهای دیگر مهاجرت کردند و تولید کتاب و نشریات در داخل کشور کاهش یافت. در این دوره، چاپخانه‌های کوچک به انتشار محدود کتاب‌های دولتی و تبلیغات محدود شدند.

پس از سقوط رژیم بعث در سال ۲۰۰۳، صنعت چاپ عراق وارد دوره‌ای از آزادی نسبی و رشد بخش خصوصی شد. صدها روزنامه، مجله، و ناشر جدید در عراق تأسیس شد، اما ناامنی و بی‌ثباتی سیاسی مانع رشد پایدار این صنعت شد. چاپخانه‌های مدرن با دستگاه‌های دیجیتال در بغداد و سایر شهرها گسترش یافتند. ظهور اینترنت و رسانه‌های دیجیتال نیز تأثیر زیادی بر کاهش تقاضای چاپ سنتی گذاشت. لذا ناشران عراقی تلاش کرده‌اند که با چاپ دیجیتال و انتشار الکترونیکی کتاب‌ها و روزنامه‌ها، خود را با فناوری‌های جدید تطبیق دهند.

صنعت چاپ و نشر در عراق در شرایط جدید با چالش‌ها و فرصت‌های خاص خود مواجه است.از جمله مهمترین این چالش‌ها عبارتند از:

• هزینه بالای واردات کاغذ و تجهیزات چاپی؛
• کاهش تیراژ کتاب‌ها و روزنامه‌ها به دلیل رشد رسانه‌های دیجیتال؛
• نبود قوانین حمایتی از ناشران و نویسندگان و؛
• ناامنی و بحران‌های سیاسی که سرمایه‌گذاری در این صنعت را محدود کرده است.

اما به رغم چنین چالشهایی، می‌توان به برخی از فرصت‌های صنعت چاپ و نشر نیز در عراق اشاره کردند که از جمله عبارتند از:

• توسعه چاپ دیجیتال و امکان چاپ کتاب‌های الکترونیکی؛
• افزایش تقاضا برای چاپ‌های تخصصی مانند مجلات علمی و دانشگاهی؛
• گسترش همکاری‌های بین‌المللی برای واردات فناوری‌های نوین چاپ و؛
• علاقه مجدد مردم به کتاب‌خوانی پس از کاهش محدودیت‌های سیاسی.

در مجموع چاپ و نشر در عراق از یک فناوری محدود و تحت کنترل مذهبی و حکومتی به یک صنعت گسترده و تأثیرگذار بر توسعه فرهنگی و اجتماعی تبدیل شده است. با وجود چالش‌های اقتصادی و امنیتی، این صنعت همچنان  نقشی کلیدی در نشر علم، ادبیات و فرهنگ عراق دارد.  آینده صنعت چاپ عراق به سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جدید، بهبود قوانین نشر و حمایت از ناشران داخلی بستگی دارد.

سیاست ها، قوانین و طرح‌های عراق در عرصه کتاب و کتابخوانی

سیاست‌ها، قوانین و برنامه‌های کلان عراق در زمینه کتاب، کتاب‌خوانی و کتابخانه‌ها ترکیبی از مقررات قدیمی و ابتکارات جدید برای ارتقاء فرهنگ مطالعه و توسعه زیرساخت‌های کتابخانه‌ای است. از جمله قانون حق مؤلف شماره ۳ سال ۱۹۷۱ حقوق نویسندگان و خالقان آثار ادبی، هنری و علمی را تضمین می‌کند و شامل آثار مکتوب، صوتی، تصویری و برنامه‌های رایانه‌ای می‌شود. همچنین نظام‌نامه کتابخانه‌های عمومی شماره ۱ سال ۱۹۹۶ چارچوب قانونی برای اداره کتابخانه‌های عمومی را تعیین کرده است. با توجه به تحولات فناوری و نیازهای جدید، به‌روزرسانی یا جایگزینی این نظام‌نامه ضروری به نظر می‌رسد.

عراق در سال‌های اخیر با وجود چالش‌های فراوان، گام‌های مهمی در زمینه توسعه کتابخانه‌های عمومی، ترویج کتاب‌خوانی و حفظ میراث فرهنگی برداشته است. علی الموسوی، بنیان‌گذار سازمان "بوکیش"، با راه‌اندازی اولین کتابخانه سیار در بغداد، تلاش کرده است تا فرهنگ مطالعه را در میان جوانان و دانشجویان احیا کند. این ون کتابخانه‌ای با ارائه کتاب‌های متنوع در حوزه‌های مختلف، به مناطق مختلف شهر سفر می‌کند و به ترویج آزادی بیان و مقابله با سانسور کمک می‌کند.  وزارت فرهنگ، گردشگری و آثار باستانی عراق در سال ۲۰۱۸، پروژه‌ای برای ارائه خدمات کتابخانه‌ای به مناطق دورافتاده از طریق کتابخانه‌های سیار اجرا کرد. این کتابخانه‌ها با ارائه کتاب‌های متنوع با قیمت‌های مناسب، به ترویج فرهنگ مطالعه کمک می‌کنند. همچنین در سال ۲۰۱۸، خانه فرهنگ کودکان وابسته به وزارت فرهنگ، کتابخانه‌ای ویژه کودکان تأسیس کرد که شامل کتاب‌ها، مجلات و داستان‌های متنوع است. این کتابخانه با هدف تشویق کودکان به مطالعه و آشنایی با فرهنگ‌های مختلف راه‌اندازی شده است.

عراق در دوره اخیر تجارب موفقی در بازسازی و حفاظت از کتابخانه‌ها نیز داشته است. از جمله پس از تخریب ۹۵ درصد  از کتابخانه دانشگاه موصل در دوران اشغال داعش، تلاش‌های گسترده‌ای برای بازسازی آن صورت گرفت. با حمایت یونسکو، دولت ایتالیا و جامعه محلی، این کتابخانه با منابع جدید، تجهیزات مدرن و فضایی رنگارنگ بازگشایی شد. هدف از این بازسازی، تبدیل کتابخانه به یک مرکز فرهنگی و آموزشی برای دانشگاه موصل بود. مرکز اطلاعات دیجیتال و مخزن علمی عراق نیز با هدف حفظ و دیجیتال‌سازی آثار علمی و پایان‌نامه‌های دانشگاهی، پروژه‌هایی را اجرا کرده است که به جمع‌آوری و نگهداری این منابع در یک مخزن دیجیتال ملی کمک می‌کند. این پروژه با استفاده از توانمندی‌های داخلی و حمایت نهادهای مذهبی، به حفظ میراث علمی عراق کمک می‌کند.

در سال ۲۰۲۳، با همکاری کتابخانه و خانه نسخه‌های خطی حرم  حضرت عباس(ع) و کمیته منطقه‌ای فدراسیون بین‌المللی انجمنها و موسسات کتابخانه‌ای (IFLA) پرتال دانش عراق راه‌اندازی شد. این پرتال با هدف جمع‌آوری منابع اطلاعاتی مختلف و ارائه آن‌ها به پژوهشگران عراقی، به تسهیل دسترسی به اطلاعات علمی کمک می‌کند.

یکی از کلان پروژه های وزارت آموزش عالی و پژوهش های علمی عراق راه اندازی کتابخانه علمی مجازی عراق بوده است. کتابخانه‌ای که به اساتید، دانشجویان  و پژوهشگران عراقی امکان دسترسی به منابع علمی به ویژه به زبان انگلیسی را می‌دهد. این کلان پرژوه تحت نظارت اداره کل پژوهش و توسعه در حال انجام می باشد. برای نخستین بار ایده شکل‌گیری این کتابخانه مجازی در زمان اشغال نظامی عراق توسط امریکا ظهور و بروز پیدا کرد.

آمریکا در کنار کاربست رویکرد سخت یعنی اشغال نظامی، رویکرد نرم یعنی همراه ساختن نخبگان عراقی را نیز در پیش گرفت. این پروژه در سال 2006 توسط آمریکا ایجاد شد. مجری اصلی این برنامه در ابتدا وزارت دفاع امریکا همراه با وزارت انرژی این کشور بود. هدف از ایجاد چنین بستری دسترسی و دستیابی  اساتید، دانشجویان و محققان عراقی به جدیدترین منابع علمی روز جهان عنوان شد. در ابتدا جامعه هدف این بستر هشت دانشگاه عراقی هدف گذاری شد. در ادامه در سال 2008 میلادی دسترسی تمام دانشگاههای دولتی عراق اعم از دانشگاه های کردی در اقلیم کردستان  به کتابخانه مجازی علمی عراق در دستور کار قرار گرفت.

نیز نگاه کنید به

فرهنگ كتابت، كتابداری و كتابخانه در آرژانتین؛ فرهنگ كتابت، كتابداری و كتابخانه در تایلند؛ فرهنگ كتابت، كتابداری و كتابخانه در اوکراین؛ فرهنگ كتابت، كتابداری و كتابخانه در اسپانیا؛ فرهنگ كتابت، كتابداری و كتابخانه در اردن؛ فرهنگ كتابت، كتابداری و كتابخانه در اتیوپی؛ فرهنگ كتابت، كتابداری و كتابخانه در سیرالئون؛ فرهنگ كتابت، كتابداری و كتابخانه در چین؛ فرهنگ كتابت، كتابداری و كتابخانه در لبنان؛ فرهنگ كتابت، كتابداری و كتابخانه در سریلانکا؛ فرهنگ كتابت، كتابداری و كتابخانه در قزاقستان؛ فرهنگ كتابت، كتابداری و كتابخانه در بنگلادش؛ فرهنگ كتابت، كتابداری و كتابخانه در تاجیکستان؛ فرهنگ كتابت، كتابداری و كتابخانه در مالی

نویسنده مقاله

علی اکبر اسدی