نقاشی تاجیکستان

9-10. هنرهای زیبا و نقاشی

در سرزمین تاجیکستان نمونه‏های ابتدایی و تصویرهای روی سنگ از قبیل تصویر خرس، خوک وحشی، بز و ...) در مغاره‏ی خته‏ی پامیر شرقی به‏ چشم می‏خورند. اغلب این گونه تصاویر متعلق به دوران میانه‏ی حجر یعنی‏ 10-15 هزار سال قبل از میلاد می‏باشند. آثار دوره‏ی عصر جدید حجر و برنز هزاره‏های 2-4 قبل از میلاد در مصورهای دیواری و مصنوعات زرگری‏ تجسم یافته است. نمونه‏های خوب نقاشی‏های دوران برنز از قیراقم، باختر، سغد و غیره به دست آمده‏اند. تصاویر انسان‏ها و حیوانات و نباتات و نیز تصاویر اساطیری و خیالی زیادی که در مصنوعات سفالی و فلزی تجسم شده، به دست‏ آمده‏اند. تصویرهای خزانه‏ی آمویه(قرن 4 قبل از میلاد) یکی از زیباترین‏ نقاشی‏های دنیای کهن جهان ایرانیان باستان به شمار می‏آیند. آثار خزانه‏ی‏ آمویه در حال حاضر در موزه‏ی بریتانیا نگهداری می‏شود. نمونه‏های خوب‏ نقاشی و تصویرها را در باز یافته‏های مربوط به مدنیت حصار(قرون 5-6 قبل از میلاد) می‏توان مشاهده کرد.

در عهد هلنیسم(قرون 2-4 قبل از میلاد) نفوذ نقاشی‏های دولت‏ باختر مکتب یونانی به چشم می‏خورد. در سکه‏ها و ظروف این دوره تصویر پادشاهان و خدایان یونانی و محلی از قبیل دیاتیس،آناهیتا و غیره با مهارت‏ بسیاری مجسم شده‏اند. نقاشی‏های روی دیوار از آثار به جای مانده‏ی دولت‏ باختر و کوشانیان بسیار جالب توجه‏اند. بدین لحاظ یافته‏های باستان­شناسی‏ سکسن­آخور، کی‏قبادشاه،کهنه قلعه، خالچیان، قپراق قلعه(تاجیکستان‏ جنوبی) از اهمیت علمی برخوردارند. در قرون 5-8 میلادی در حدود آسیای مرکزی از جمله سرزمین تاجیکستان نقاشی و تزیین عمارات‏ و مجسمه­سازی به اوج خود رسیدند. مجسمه‏ی 12 متری بودای خوابیده، نقاشی‏های بسیار دلچسب روی دیوار که از معبد اجنه تپه(تاجیکستان‏ جنوبی) به دست آمده‏اند از بهترین نمونه‏های نقاشی هندو و محلی این‏ قرن به شمار می‏آیند.

از منطقه‏ی شمالی تاجیکستان نیز نمونه‏های بسیار خوب نقاشی به‏ دست آمده است که از لحاظ یافته‏های باستان شناسی استروشنه و سغد از اهمیت بالایی برخوردارند. آثار نقاشی‏ای نیز از پنج­کنت، ورخشه و شهرستان‏ به دست آمده‏اند که برخی از این نقاشی‏ها و تصویرها و نقاشی‏های کاخ‏های‏ حاکم پنج­کنت و شهرستان در نوع خود شاهکاراند. در این نقاشی‏ها صحنه‏ی‏ بزم و رزم، اساطیر دینی و مذهبی، تصاویر خدایان از قبیل آناهیتا، شیوا و غیره با مهارت فراوان نقاشی شده‏اند.

بعد از استیلای اعراب سبک نقاشی قبل از اسلام، آسیای مرکزی‏ به طور کلی تغییر یافت. تصویر سیمای انسان به تدریج از بین رفت و نقش و نگار جای خاصی به دست آورد. تصویرهایی که در حکاکی‏ها و کنده کاری‏های چوب با گچ تجسم می‏شدند عمدتاً شباهت به نقش و نگار داشتند، اما با وجود این نقاشی‏های سبک محلی نیز مورد استفاده قرار می‏گرفت. چنان چه در تزیین مزار چهار کوه اسفره(تاجیکستان شمالی) تصویر حیوانات از قبیل مار، ماهی، انواع مختلف پرنده‏ها، و موجودات خیالی‏ محراب چوبی در روستای اسکادر بعد از فتوحات عرب، در آسیای مرکزی و ایران اصول جدید نقاشی‏ به نام گیره گسترش پیدا کرد که این اصول عبارت از یک نقاشی هندسی‏ مرکب بود. بهترین نمونه‏ی اصول گیره را در تزیین مقبره‏ی محمد بشارا، (پنج کنت)، کاخ‏های هلبک و سیّاد(تاجیکستان جنوبی)متعلق به قرون‏ 4- 5 هـ./11-12 م. و همچنین در معماری‏های دوره‏ی تیموریان به‏ گونه‏ای بسیار روشن می‏توان مشاهده کرد. همراه با اصول گیره، اصول‏ دیگری به نام اسلیمی نیز توسعه یافت. از نمونه‏های برجسته‏ی اصول‏ اسلیمی، نقاشی‏های روی دیوار و سقف بناهای تاریخی تاجیکستان شمالی، خجند، اوراتپه، اسفره، پنج کنت و غیره به شمار می‏آیند. اصول اسلیمی‏ هم چنین در ظروف و فلزها به‏ خوبی مورد استفاده قرار گرفته‏اند.

در قرون وسطی، مکتب‏ مینیاتوری بخارا نیز از شهرت‏ والایی برخوردار بود. خوشنویسی‏ و مینیاتور شهرهای سرزمین‏ تاجیکستان غالباً متأثر از مکتب‏ بخارا بودند. در شهرهای خجند، اوراتپه،حصار و...خطاطان بسیاری‏ مشغول کتابت بودند. اما بعد در نتیجه‏ی پیروزی انقلاب اکتبر و سیاست خاص کمونیست‏ها، هنر خطاطی و خوشنویسی از بین‏ رفت.

در دوره‏ی حاکمیت کمونیستی‏ در جماهیر آسیای مرکزی از جمله در تاجیکستان، نقاشی و مجسمه سازی رونق یافت. در رونق نقاشی دوران شوروی در تاجیکستان جایگاه اتحاد نقاشان‏ و مصوران تاجیکستان بسیار مهم‏ است. این اتحاد در سال 1933م. تأسیس شد و از سال 1934 م. به بعد سالی یک بار نمایشگاه‏های آثار نقاشان و مصوران را برگزار می‏کرد. نقاشان‏ و مصورانی از قبیل ای. بورتسوف، م.خوش حمدوف، بو.براتبیکوف و ... در موضوعات جنگ دوم جهانی و تاریخ بنیاد دولت شوروی آثار مهمی را ایجاد کردند. اغلب نقاشان و مصوران تاجیکستان در مکاتب عالی مسکو، لنیگراد، تاشکند و ... تحصیل می‏کردند.

در دوران شوروی، نقاشی سبک ملی(اسلیمی، گیره و ...) نیز رواج و رونق یافت. نقاشان تاجیک مانند ع.فیاضیوف، م.صالحوف، غ منصورف، س.نوراف، س.شریفوف، و.آینه یوف، س.قربانوف، د.عبد الحمدوف، ع.آخونوف و .. از استادان نقاشی سبک ملی به شمار می‏رفتند. از میان‏ مجسمه سازان تاجیک م.عبد الرحمانوف، ر.عطیموف، ت.ثمندروف، ع.محدوف و دیگران را می‏توان به عنوان موفق‏ترین مجسمه سازان‏ تاجیکستان معاصر معرفی کرد.

بعد از فروپاشی اتحاد شوروی و کسب استقلال جمهوری تاجیکستان، سازمان‏های دولتی و غیر دولتی تلاش می‏کنند در هنر معماری و هنرهای‏ زیبا از یک سوی ماهیت ملی و سنتی و از سوی دیگر معماری بومی را تقویت کنند. اما هم اکنون در معماری و نقاشی سبک ملی و سنتی بیشتر قابل مشاهده است. امروزه معماری و هنرهای زیبایی تاجیکستان به دلایل‏ اقتصادی با مشکلات فراوان رو به رو است و کوشش‏ها برای احیا و حفظ میراث فرهنگی و تلاش برای رشد حیات فرهنگی، که معماری و هنرهای‏ زیبا را نیز شامل می‏شوند، اساساً از طرف سازمان‏های غیر دولتی صورت‏ می‏گیرد.

معبد أکس بدون‏ شک نمونه‏ای‏ برجسته از هنر معماری دوران‏ هلنیسم در منطقه‏ی‏ آسیای مرکزی‏ است که در ارتباط با تمدن باختر اطلاعات جالب‏ توجهی در اختیار خواننده قرار می دهد(بایمتف، 1385: 103 - 84).

نیز نگاه کنید به

نقاشی سیرالئون؛ نقاشی ژاپن؛ نقاشی روسیه؛ نقاشی افغانستان؛ نقاشی تونس؛ نقاشی کوبا؛ نقاشی لبنان؛ نقاشی مصر؛ هنر نقاشی در چین؛ نقاشی سنگال؛ نقاشی و مجسمه‌سازی آرژانتین؛ نقاشی در مالی؛ نقاشی در ساحل عاج؛ نقاشی تایلند؛ نقاشی اسپانیا؛ نقاشی در اردن؛ نقاشی در اتیوپی؛ نقاشی قطر؛ نقاشی و مجسمه سازی در قزاقستان؛ نقاشی بنگلادش؛ نقاشی سریلانکا