رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی تونس: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (The LinkTitles extension automatically added links to existing pages (https://github.com/bovender/LinkTitles).) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۴۴: | خط ۴۴: | ||
صنعت جلد کتاب از طریق قبطی‌ها وارد [[تونس]] شد و در زمان [[اغلبیان در تونس|اغلبیان]] بود که طومارها به‌صورت کتاب‌های صفحه‌صفحه و جلدشده درآمدند.<ref>کعاک، عثمان (۱۳۸۷). روابط ایران و تونس در گذر زمان؛ ترجمه و تحقیق ستار عودی. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ص196. </ref> نخستین چاپخانه سنگی با حروف عربی در قرن نوزدهم و در دوران حکومت حسینی وارد [[تونس]] شد. خیرالدین تونسی با استفاده از متخصصان مصری و لبنانی نخستین کتاب را در [[تونس]] با عنوان «مجموعه قوانین تونسیه» در سال ۱۲۷۷ قمری به چاپ رساند. چاپ و تجارت کتاب در [[تونس]] از سال ۱۸۷۵ میلادی تاکنون با نظارت حکومت انجام می‌شود. واردات اقلام فرهنگی، مانند کتاب، مجله، فیلم و کاست به [[تونس]] بسیار است. ورود کتاب به [[تونس]] تا سال ۱۹۸۹ میلادی ممنوع بود و در این سال ورود کتاب با مجوز وزارت کشور آزاد شد. در دوران حکومت زین‌العابدین بن علی ورود کتاب به کشور ممنوع بود و هر کتابی پس از انجام نظارت از سوی سیستم امنیتی وارد این کشور می‌شد. امروزه، بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ عنوان کتاب به‌طور سالانه در [[تونس]] به چاپ می‌رسد. آمار کتاب‌هایی که در سال ۲۰۰۸ میلادی با حمایت وزارت فرهنگ چاپ شده ۹۴۲ عنوان بوده است. [[اتحادیه نویسندگان تونس]] که در سال ۱۹۷۱ میلادی تأسیس شد و اکنون بیش از هزار عضو دارد، مهم‌ترین مرکز تجمع وگردهمایی نویسندگان کتاب است، تلاش‌هایی جهت صادرات کتاب تونسی انجام می‌شود؛ اما چندان چشمگیر نیست. از جمله ناشران مشهور تونسی که خود را در رقابتی با بازار نشر فرانسه مقایسه می‌کنند و از دستگاه‌های چاپ روز اروپایی بهره‌مندند، می‌توان از الشرکه التونسیه للتوزیع، الدار التونسیه للنشر، الدارالعربیه للکتاب، دارالیمامه للنشر و التوزیع و دار کلیله‌ودمنه یاد کرد.<ref>عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ [[تونس]]. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی]، ص245-251.</ref> | صنعت جلد کتاب از طریق قبطی‌ها وارد [[تونس]] شد و در زمان [[اغلبیان در تونس|اغلبیان]] بود که طومارها به‌صورت کتاب‌های صفحه‌صفحه و جلدشده درآمدند.<ref>کعاک، عثمان (۱۳۸۷). روابط ایران و تونس در گذر زمان؛ ترجمه و تحقیق ستار عودی. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ص196. </ref> نخستین چاپخانه سنگی با حروف عربی در قرن نوزدهم و در دوران حکومت حسینی وارد [[تونس]] شد. خیرالدین تونسی با استفاده از متخصصان مصری و لبنانی نخستین کتاب را در [[تونس]] با عنوان «مجموعه قوانین تونسیه» در سال ۱۲۷۷ قمری به چاپ رساند. چاپ و تجارت کتاب در [[تونس]] از سال ۱۸۷۵ میلادی تاکنون با نظارت حکومت انجام می‌شود. واردات اقلام فرهنگی، مانند کتاب، مجله، فیلم و کاست به [[تونس]] بسیار است. ورود کتاب به [[تونس]] تا سال ۱۹۸۹ میلادی ممنوع بود و در این سال ورود کتاب با مجوز وزارت کشور آزاد شد. در دوران حکومت زین‌العابدین بن علی ورود کتاب به کشور ممنوع بود و هر کتابی پس از انجام نظارت از سوی سیستم امنیتی وارد این کشور می‌شد. امروزه، بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ عنوان کتاب به‌طور سالانه در [[تونس]] به چاپ می‌رسد. آمار کتاب‌هایی که در سال ۲۰۰۸ میلادی با حمایت وزارت فرهنگ چاپ شده ۹۴۲ عنوان بوده است. [[اتحادیه نویسندگان تونس]] که در سال ۱۹۷۱ میلادی تأسیس شد و اکنون بیش از هزار عضو دارد، مهم‌ترین مرکز تجمع وگردهمایی نویسندگان کتاب است، تلاش‌هایی جهت صادرات کتاب تونسی انجام می‌شود؛ اما چندان چشمگیر نیست. از جمله ناشران مشهور تونسی که خود را در رقابتی با بازار نشر فرانسه مقایسه می‌کنند و از دستگاه‌های چاپ روز اروپایی بهره‌مندند، می‌توان از الشرکه التونسیه للتوزیع، الدار التونسیه للنشر، الدارالعربیه للکتاب، دارالیمامه للنشر و التوزیع و دار کلیله‌ودمنه یاد کرد.<ref>عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ [[تونس]]. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی]، ص245-251.</ref> | ||
== نیز نگاه کنید به == | == نیز نگاه کنید به == | ||
[[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی آرژانتین]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی اتیوپی]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی زیمبابوه]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی اسپانیا]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی افغانستان]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی اوکراین]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی تایلند]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی روسیه]]؛ [[رسانه و وسايل ارتباط جمعی چین]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی ژاپن]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی کوبا]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی فرانسه]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی مالی]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی ساحل عاج]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی سیرالئون]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی لبنان]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی مصر]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی قطر]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی کانادا]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی سودان]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی گرجستان]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی بنگلادش]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی تاجیکستان]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی سریلانکا]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی قزاقستان]]؛ [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی اردن]] | |||
== کتابشناسی == | == کتابشناسی == | ||
<references /> | |||
[[رده:رسانه]] | |||
نسخهٔ ۸ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۶:۵۲
رسانه ها و وسائل ارتباطات جمعی تونس شامل رادیو، تلویزیون، اینترنت، خبرگزاری ها و سازمان های رسانه ای و مطبوعات است که در ذیل بدان پرداخته می شود:
رادیو در تونس
رادیوی ملی تونس در سال ۱۹۳۶ میلادی آغاز به کار کرد و مرحوم پرفسور عثمان کعاک، که از سال ۱۹۳۸ تا ۱۹۴۳ رئیس آن بود، در آشنایی تونسی‌ها با موسیقی ایرانی نقش مؤثری داشت. امروزه، در تونس ۲۶ مرکز رادیویی دولتی و خصوصی وجود دارد. رادیوی ملی تونس، رادیو قفصه، رادیوکاف، رادیو منستیر، رادیو صفاقس، رادیوتطاوین، رادیو بین‌المللی تونس، رادیو جوان و رادیو فرهنگ از رادیوهای دولتی هستند. رادیوی دولتی تونس به زبان‌های عربی، فرانسه و ایتالیایی برنامه‌های خود را پخش می‌کند و در شهرهای تونس و قفصه و صفاقس ایستگاه دارد. نخستین رادیوی خصوصی تونس نیز در سال ۲۰۰۳ میلادی راه‌اندازی شد. رادیوقرآن تونس با نام «إذاعه الزیتونه للقرآن الکریم» و با شعار «من القلب الي القلب» در سال ۱۳۸۶ شمسی برابر با ۲۰۰۷ میلادی راه‌اندازی شد. گفتنی است که مدیریت رسانه‌های شنیداری و دیداری تونس بر عهده «شورای عالی ارتباطات» (المجلس الأعلي للإتصال) این کشور است.[۱]
تلویزیون در تونس
تماشای تلویزیون در جامعه تونس بسیار رواج دارد. هنوز هم بسیاری از مردم ترجیح می‌دهند در خانه‌ها و قهوه‌خانه‌ها به تماشای تلویزیون، به‌خصوص برنامه‌های ورزشی بنشینند. تلویزیون ملی تونس در سال ۱۹۶۶ میلادی و مؤسسه رادیو و تلویزیون تونس نیز در سال ۱۹۹۷ میلادی راه‌اندازی شده است.کانال تلویزیونی به زبان فرانسه نیز از سال ۱۹۸۳ راه‌اندازی شد. نخستین شبکه تلویزیونی خصوصی تونس در سال ۲۰۰۵ میلادی مجوز فعالیت خود را گرفت. شبکه‌های تلویزیونی حنبعل (۲۰۰۵م) و نسمه (۲۰۰۷م) از مهم‌ترین شبکه‌های تلویزیونی خصوصی تونس هستند که با حمایت‌های برخی از کشورهای اروپایی راه‌اندازی شده‌اند. پس از انقلاب تونس درخواست مجوز برای راه‌اندازی شبکه‌های تلویزیونی افزایش یافت و شبکه‌هایی مانند الزیتونه و تونس الجنوبیه به جمع رسانه‌های تونس پیوست. استفاده از ماهواره در تونس آزاد است و شبکه‌های عربی، مانند الجزیره و العربیه و کانال‌های فرانسوی مخاطبان بسیاری در تونس دارند.[۲]
اینترنت در تونس
تونس از نظر جایگاه استفاده از اینترنت در جهان عرب کشوری پیشتاز است و بیش از چهار میلیون کاربر دارد.[۳] استفاده از فیس‌بوک و یوتوب در میان جوانان بسیار رایج است. تاپ نت، گلوبال نت، اورنج G۳ و مخابرات تونس مهم‌ترین شرکت‌های اینترنتی فعال در تونس هستند.گفتنی است که اینترنت از مهم‌ترین ابزارهای مجازی بود که نقش مهمی در اطلاع‌رسانی به مردم تونس هنگام وقوع انقلاب داشت و یکی از عوامل تحقق پیروزی انقلاب کرامت بود.[۴]
خبرگزاری ها و سازمان‌های رسانه ای در تونس
«تونس إفریقیا» مهم‌ترین خبرگزاری تونس است که در سال ۱۹۶۱ میلادی تأسیس شده است و در حال حاضر، به‌طور روزانه بیش از ۲۵۰ خبر را به زبان‌هایی مانند عربی، فرانسه و انگلیسی مخابره می‌کند. این سازمان بیش از سیصد کارمند دارد که بیشتر دارای حرفه روزنامه‌نگاری هستند. «الوکاله التونسیه للاتصال الخارجی» (۱۹۹۰م) و «المرکز الافریقی لتدریب الصحفیین و الاتصالیین» از دیگر مراکز خبری فعال تونس است. بسیاری از خبرگزاری‌های بین‌المللی دنیا در تونس فعال و دفتر نمایندگی دارند.[۵]
مطبوعات در تونس
روزنامه
نخستین روزنامه تونس موسوم به «الرائد التونسی» در ژوئیه سال ۱۸۶۰ میلادی منتشر شد که دستگاه چاپ آن از فرانسه خریداری شده بود و در همان زمان، فردی انگلیسی دو مجله به زبان عربی و ایتالیایی برای تبلیغ تونس در خارج و تمجید از حکومت و فعالیت‌های آن راه‌اندازی کرده بود.[۶] انتشار روزنامه در تونس از سال ۱۸۸۳ تا ۱۸۸۸ رسمی بود، اما اجازه انتشار داده نمی‌شد؛ تا این‌که سه روزنامه عربی به نام‌های الحاضره، زهره و سبیل رشاد پا به عرصه وجود گذاشت.
روزنامه الحاضره، نخستین نشریه اصلاح‌طلبان تونس بود که در سال ۱۸۸۸ میلادی به همت علی بوشوشه راه‌اندازی شد و روزنامه زهره را در سال ۱۸۸۹ میلادی عبدالرحمن صنادلی به راه انداخت و عبدالعزیز ثعالبی نیز در سال ۱۹۰۱ میلادی سبیل رشاد را منتشر کرد.نشریه صدای تونس را در سال ۱۹۲۹ میلادی، برخی از جوانان تونس، که بورقیبه نیز عضوی از آنان بود، راه‌اندازی کردند و توانست در مدت زمان کوتاهی مخاطبان بسیاری پیدا کند.
از دیگر روزنامه‌ها و نشریات تونسی پیش از استقلال این کشور می‌توان به النهضه، الزمان، الندیم، الزهو، الوزیر و المنیر اشاره کرد. در این دوران مجلات و نشریات دیگر کشورها، مانند نشریه مصری السیاسه در تونس توزیع می‌شد (شنتاوی، بی‌تا: ۶/۱۰۲). تا سال ۱۹۸۷ میلادی تعداد ۱۴۳ روزنامه، مجله و نشریه در تونس وجود داشت که در سال ۲۰۰۷ میلادی به عدد ۲۶۶ رسید. نزدیک به ۴۵۰ نشریه و روزنامه خارجی در سال ۱۹۸۷ میلادی در تونس توزیع می‌شد که این رقم در سال ۲۰۱۰ میلادی بالغ‌بر ۱۱۱۱ عدد شد. مهم‌ترین روزنامه‌های تونس از این قرارند:
روزنامه الصباح. این روزنامه را، که به دو زبان عربی و فرانسه (le temps) منتشر می‌شود، در سال ۱۹۵۱ میلادی، حبیب شیخ روحه تأسیس کرد.
روزنامه الصحافه. این روزنامه در سال ۱۹۸۹ میلادی راه‌اندازی شده است و به زبان فرانسه نیز با عنوان «lapresse» چاپ می‌شود و دارای تیراژی بیش از ۵۰ هزار نسخه در روز است.
روزنامه الشروق. این روزنامه را صلاح‌الدین عامری در سال ۱۹۸۷ میلادی راه‌اندازی کرد و پایگاه مردمی خوبی در تونس دارد.
روزنامه الصریح. این روزنامه را صالح حاجه در سال ۱۹۹۶ میلادی تأسیس کرد و از پرفروش‌ترین روزنامه‌های تونس است.
روزنامه‌های لوتام، لوکوتودیین و لورونوفو نیز از مهم‌ترین روزنامه‌هایی هستند که به زبان فرانسه در تونس منتشر می‌شوند.
مجله
انوار، اخبار، اعلان، حدث و صباح‌الخیر از برجسته‌ترین هفته‌نامه‌ها و مجلات تونس است، از قدیمی‌ترین مجلات تونس می‌توان به نشریاتی، مانند المجله التاریخیه للدراسات العثمانیه (۱۹۹۰م)، المجله التاریخیه المغاربیه (۱۹۷۴م)، المجله للارشیف و التوثیق و المعلومات (۱۹۹۷م)، الحقائق، الملاحظ، لاکونومیست و بوریفسیون توریسم اشاره کرد. روح الحداثه نیز مجله‌ای علمی است که در سال ۲۰۱۲ راه‌اندازی شده است.
تاریخ تولد نشریات فکاهی و طنز معاصر تونس نیز بین سال‌های ۱۹۰۶ تا ۱۹۱۱ بوده است، «ترویح النفوس» با مدیریت احمد عزوز خیاری، که در ۱ نوامبر ۱۹۰۶ میلادی راه‌اندازی شد، نخستین نشریه طنز نقدگونه تونس است؛ پس از آن، نشریات طنز دیگری مانند:المزعج (۱۹۰۶م) ابوقشه (۱۹۰۸م)، جحا (۱۹۰۹م)، المضحک، ولدالبلاد، ابوخلف، جحجوح (۱۹۱۰م)، الممثل (۱۹۲۲م)، المنجنیق (۱۹۲۳م)، السرور (۱۹۳۶م)، زهوالبال (۱۹۳۶م)، البوق (۱۹۳۶م)، الصاعقه (۱۹۳۶م)، الرقیب (۱۹۴۸م)، الستار (۱۹۶۰م) و کل شی بالمکشوف (۱۹۷۸م) به ظهور رسیدند.
نشریه ابوقشه را که نام کامل آن «ابوقشه جریده کشکولیه هزلیه جدیه، حساسه الشعور، تجسم اللب في قالب القشور» بود، فردی به نام شیخ هاشمی مکی (۱۸۸۱-۱۹۴۲م) راه‌اندازی کرد و نشریه المضحک نیز نخستین نشریه طنزی بودکه همراه با تصویر چاپ شد و در عنوان طنزنامه «الصاعقه» نیز این عبارت آمده بود: «الصاعقه تضحک علی الباطل کل اسبوع»، یعنی «الصاعقه هر هفته بر باطل می‌خندد».[۷]
از طنزپردازان معروف تونس می‌توان از شخصیت‌هایی مانند حسین جزیری (۱۸۹۸-۱۹۷۴م)، حاج عثمان غربی (۱۸۷۰-۱۹۴۳م)، محمد بیرم تونسی (۱۸۹۳ -۱۹۶۰م)، علی دوعاجی (۱۹۰۹ -۱۹۴۹م) ، محمد بنحنفیه و حمادی جزیری نام برد.[۸]
صنعت چاپ و نشر کتاب در تونس
صنعت جلد کتاب از طریق قبطی‌ها وارد تونس شد و در زمان اغلبیان بود که طومارها به‌صورت کتاب‌های صفحه‌صفحه و جلدشده درآمدند.[۹] نخستین چاپخانه سنگی با حروف عربی در قرن نوزدهم و در دوران حکومت حسینی وارد تونس شد. خیرالدین تونسی با استفاده از متخصصان مصری و لبنانی نخستین کتاب را در تونس با عنوان «مجموعه قوانین تونسیه» در سال ۱۲۷۷ قمری به چاپ رساند. چاپ و تجارت کتاب در تونس از سال ۱۸۷۵ میلادی تاکنون با نظارت حکومت انجام می‌شود. واردات اقلام فرهنگی، مانند کتاب، مجله، فیلم و کاست به تونس بسیار است. ورود کتاب به تونس تا سال ۱۹۸۹ میلادی ممنوع بود و در این سال ورود کتاب با مجوز وزارت کشور آزاد شد. در دوران حکومت زین‌العابدین بن علی ورود کتاب به کشور ممنوع بود و هر کتابی پس از انجام نظارت از سوی سیستم امنیتی وارد این کشور می‌شد. امروزه، بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ عنوان کتاب به‌طور سالانه در تونس به چاپ می‌رسد. آمار کتاب‌هایی که در سال ۲۰۰۸ میلادی با حمایت وزارت فرهنگ چاپ شده ۹۴۲ عنوان بوده است. اتحادیه نویسندگان تونس که در سال ۱۹۷۱ میلادی تأسیس شد و اکنون بیش از هزار عضو دارد، مهم‌ترین مرکز تجمع وگردهمایی نویسندگان کتاب است، تلاش‌هایی جهت صادرات کتاب تونسی انجام می‌شود؛ اما چندان چشمگیر نیست. از جمله ناشران مشهور تونسی که خود را در رقابتی با بازار نشر فرانسه مقایسه می‌کنند و از دستگاه‌های چاپ روز اروپایی بهره‌مندند، می‌توان از الشرکه التونسیه للتوزیع، الدار التونسیه للنشر، الدارالعربیه للکتاب، دارالیمامه للنشر و التوزیع و دار کلیله‌ودمنه یاد کرد.[۱۰]
نیز نگاه کنید به
رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی آرژانتین؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی اتیوپی؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی زیمبابوه؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی اسپانیا؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی افغانستان؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی اوکراین؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی تایلند؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی روسیه؛ رسانه و وسايل ارتباط جمعی چین؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی ژاپن؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی کوبا؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی فرانسه؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی مالی؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی ساحل عاج؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی سیرالئون؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی لبنان؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی مصر؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی قطر؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی کانادا؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی سودان؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی گرجستان؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی بنگلادش؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی تاجیکستان؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی سریلانکا؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی قزاقستان؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی اردن
کتابشناسی
- ↑ عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص245-246.
- ↑ عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص246.
- ↑ برگرفته از https://www.ati.tn
- ↑ عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص246-247.
- ↑ عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص247.
- ↑ عبدالسلام، احمد (۱۹۸۷م). مواقف اصلاحیه فی تونس قبل الحمایة. تونس: الشرکة التونسیة للتوزیع. ص۸.
- ↑ بیت‌الحکمه (1995م). دائرةالمعارف التونسیه. قرطاج، تونس، ص129.
- ↑ عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص247-250.
- ↑ کعاک، عثمان (۱۳۸۷). روابط ایران و تونس در گذر زمان؛ ترجمه و تحقیق ستار عودی. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ص196.
- ↑ عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص245-251.