مطبوعات در افغانستان: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
نخستین فعالیت مطبوعاتی | نخستین فعالیت مطبوعاتی افغانستان در زمان شیرعلی‌خان با انتشار نشریه‌ای به نام شمس‌النهار آغاز شد. تاریخچه چاپ در [[افغانستان]] با چاپ و انتشار شمس‌النهار شروع شد. بعضا گفته شده، شماره‌هایی از شمس‌النهار هنوز وجود دارد. | ||
شمس‌النهار هفته‌ای یک‌بار و با نگارندگی مولوی عبدالقادر پیشاوری در بالاحصار [[کابل]] و به زبان فارسی منتشر می‌شد. این نشریه تا زمان دومین حمله نظامی انگلیس به [[افغانستان]] (۱۸۷۹) در فواصل مختلف چاپ و منتشر می‌شد. بعد از حمله انگلیس و درگذشت شیرعلی‌خان، شمس‌النهار از انتشار بازماند و به تاریخ پیوست. شمس‌النهار با هزینه دولت و در چاپخانه دولتی چاپ می‌شد و نخستین نشریه رسمی [[افغانستان]] بود و مادر مطبوعات این کشور معرفی شده است. | |||
=== دوران [[حبیب‌الله خان]] === | |||
حرکت مطبوعاتی نوین افغانستان از زمان روی کارآمدن حبیب‌الله خان آغاز شد. در این دوره ابتدا مدرسه حبیبیه و سپس مدرسه حربیه احداث شد و حدود ۲۸ سال پس از توقف فعالیت شمس‌النهار، نشریه «سراج‌الاخبار» با مجوز حبیب‌الله خان در [[کابل]] منتشر شد. اولین شماره این نشریه در ۲۲ دی‌ماه ۱۲۸۵ / ۱۱ ژوئیه ۱۹۰۶، با شیوه چاپ سنگی و در ۳۶ صفحه منتشر شد. سراج‌الاخبار پس از انتشار نخستین شماره توقیف شد و اموال آن مصادره شد؛ ولی بعدها سراج‌الاخبار با تلاش‌های [[محمود طرزی]] دوباره منتشر شد و تا سال ۱۹۱۸ به مدت ۸ سال ادامه یافت. چندی پس از انتشار سراج‌الاخبار، سراج‌الاطفال که حاصل فکر و اندیشه محمود طرزی بود در ۱۹۱۸ منتشر شد. سراج‌الاطفال هر ۱۵ روز یک‌بار منتشر می‌شد و پس از ۱۶ شماره تعطیل شد. | |||
دوران [[ | === دوران [[امان‌الله خان]] === | ||
با شروع حکومت [[امان‌الله خان]] در ۱۹۱۹ ، سراج‌الاخبار دوباره چاپ شد؛ اما پس از انتخاب محمود طرزی به مقام وزیر امور خارجه، سراج‌الاخبار در اکتبر ۱۹۱۹ با نام جدید «امان افغان» فعالیت خود را آغاز کرد و نقش روزنامه‌ای نیمه‌رسمی را داشت. در زمان [[امان‌الله خان]]، باگسترش نهضت‌های روشنفکری و بر اثر حمایت‌های دولت، انتشار جراید رو به ازدیاد نهاد و تعداد آنها به حدود ۲۳ نشریه رسید و به‌صورت روزنامه، مجله هفتگی، ماهنامه، فصلنامه و سالنامه چاپ می‌شد. این نشریات عمدتا به زبان فارسی منتشر می‌شدند. انیس اولین نشریه غیردولتی بودکه در سال ۱۹۲۷، به زبان پشتو منتشر می‌شد، نشریه «افغان» به دو زبان فارسی و پشتو منتشر می‌شد. در زمان امان‌الله خان زمینه برای انتشار نشریات غیردولتی فراهم شد و فعالیت آنها آغاز شد. | |||
=== دوران محمدنادر شاه === | |||
با برکناری [[امان‌الله خان]]، طی حکومت نه‌ماهه حبیب‌الله کلکانی، مطبوعات روند روبه‌رشد خود را از دست داده، از انتشار بازماندند. در زمان محمدنادر شاه و بهبود نسبی وضع داخلی و بازگشت به حالت عادی، مطبوعات دوباره شروع به کار کردند و بر تعداد آنها افزوده شد؛ هرچند نظام آمرانه بر مطبوعات و جراید حاکم بود. | |||
=== دوران [[محمدظاهر شاه]] === | |||
در دوران حکومت [[محمدظاهر شاه]]، فعالیت مطبوعات به‌تدریج افزایش یافت. در ابتدا و در دوره صدارت هاشم خان نظام آمرانه بر مطبوعات حاکم بود. او به مطبوعات به‌صورت آزاد اجازه انتشار نداد و تنها جراید دولتی، مانند اصلاح و انیس در [[کابل]] و برخی نشریات وابسته به دولت در ولایات منتشر می‌شدند، این در حالی بود که اداره مستقل مطبوعات در ۱۳۱۸ / ۱۹۳۹ تأسیس شده بود. | |||
پس از برکناری هاشم خان و شروع صدارت شاه محمود خان، عموی دیگر [[محمدظاهر شاه]]، مطبوعات جان تازه‌ای‌گرفتند. شاه محمود خان به اجرای اصلاحات و آزادی مطبوعات و رسانه‌های گروهی علاقه‌مندی نشان می‌داد و بر اثر تلاش‌های او قوانین حاکم بر مطبوعات برای آزادی قلم و بیان تحول پیداکرد و فعالیت نشریات آزاد آغاز شد و نشریات غیردولتی، مانند انگار، ندای خلق، وطن، آیینه و نیلاب و... منتشر شدند. میرغلام محمد غبار رهبر جنبش «جوانان افغان»، در ۲۱ مارس ۱۹۲۱ نشریه وطن، عبدالرحمان محمود در آوریل ۱۹۵۱، ندای خلق و عبدالحی حبیبی در پایان سال ۱۹۵۱، آزاد افغانستان را منتشر کردند. | |||
در زمان نخست‌وزیری داود خان (۱۹۵۳ تا ۱۹۶۳)، شرایط دوباره بر مطبوعات سخت شد. داود خان فردی نظامی و مستبد بود و رفتارش با مطبوعات شبیه به رفتار شاه محمود خان بود. او طرفدار خشونت و اعمال زور بود و در نتیجه از انتشار جراید آزاد جلوگیری به عمل آورد. | |||
پس از برکناری داود خان از صدارت و شروع دهه دمکراسی (از ۱۹۶۳ تا ۱۹۷۳) در زمان حکومت محمدظاهر شاه، شرایط مناسبی برای فعالیت مطبوعات فراهم شد. در این دهه، مطبوعات تکیه‌گاه قانونی پیدا کردند و مطبوعات غیردولتی هم اجازه انتشار یافتند. با اصلاح قانون اساسی در ۱۳۴۲/ ۱۹۶۳، فعالیت مطبوعات آزاد شد و زمینه رشد کیفی وکمی آن فراهم آمد. با تصویب قانون آزادی بیان و آزادی مطبوعات، که در کابینه میوندوال صورت گرفت، جراید از انحصار دولت خارج شدند و نهضت جدیدی در مطبوعات، ادبیات و شرایط فرهنگی و سیاسی جامعه پدید آمد و علاوه بر جراید دولتی، جراید متعدد دیگری نیز به‌صورت آزاد منتشر شد؛ از جمله: وحدت، افغان ملت، خلق، مساوات، شعله جاوید، پرچم (که همگی نشریات حزبی بودند)، غرجستان، گهیج، پیام جوان و ترجمان. علاوه‌براین، تعداد زیادی هفته‌نامه، ماهنامه، فصلنامه، گاهنامه و سالنامه نیز،که هریک وابسته به مؤسسات مختلف بودند، منتشر می‌شد؛ مانند ادب، سپیده‌دم، میرمن، ترجمان، [[افغانستان]] و سنایی. | |||
پس از | === دوران داود خان و بعد از آن === | ||
پس از کودتای داود خان در ۱۳۵۲/ ۱۹۷۳ و روی‌کارآمدن نظام جمهوری، شرایط تغییر کرد. دهه دمکراسی خاتمه یافت و نظام آمرانه بار دیگر بر مطبوعات حاکم شدت و عرصه بر فعالیت‌های مطبوعاتی تنگ شد و نشریات وابسته به دولت رشد بیشتری یافتند. | |||
پس از کودتای کمونیستی در [[افغانستان]]، عرصه برای فعالیت جراید غیردولتی بازهم تنگ‌تر و نظام آمرانه بر مطبوعات شدیدتر شد؛ ولی مطبوعات مقاومت یکی پس از دیگری سر برآوردند. تعدادی از نشریات وابسته به دولت که در [[کابل]] و بعضی ولایات منتشر می‌شدند، عبارت بودند از: روزنامه هیواد، نشریه قلم، روزنامه نوای صبح، روزنامه انگلیسی [[کابل]] تایمز، روزنامه انیس، جریده ملی نگاه، روزنامه اتفاق اسلام در [[هرات]]، روزنامه پیام، نشریه میهن، روزنامه ارشاد اسلام، یا حق، هفته‌نامه انیس، اتحاد ملی، اخبار هفته، مجله سباوون، مجله هنر، مجله روشنک، روزنامه بدخشان، اتحاد بغلان، روزنامه پیام حق، روزنامه جوزجان، سرامیاشت، تنظیم [[نهاد خانواده افغانستان|خانواده]]، ماهنامه هیواد، تعلیم و تربیت (ماهنامه)، شب (هفته‌نامه) سمنگان (هفته‌نامه)، زری (هفته‌نامه)، پامیر (هفته‌نامه)، زندگی (هفته‌نامه)، پیام حق (ماهنامه)، حقیقت سرباز (سه‌هفته یک‌بار)، هیلمند (هفته‌نامه)، [[هرات]] (ماهنامه)، جغرافی (ماهنامه)، [[کابل]] (ماهنامه)، گوارش (هفتگی)، میرمون (ماهنامه)، اقتصاد (هفتگی)، کرانه (ماهنامه)، عرفان (ماهنامه)، آواز (دوهفته یک‌بار)، رعنا (ماهنامه)، معادن و صنایع (فصلنامه)، زندگی غربی (ماهنامه)، آریانا (فصلنامه)، ننگرهار (هفته‌نامه)، [[افغانستان]] استاندارد (فصلنامه)، رساله الحق (فصلنامه)، [[افغانستان]] (انگلیسی) (فصلنامه)، بهداشت عمومی [[افغانستان]] (فصلنامه) و آکادمی علوم [[افغانستان]] (ماهنامه). | |||
=== [[مطبوعات مقاومت افغانستان|مطبوعات مقاومت]] === | |||
در مقابل نشریات دولتی و وابسته به دولت، پس از کودتای ۷ اردیبهشت ۱۳۵۷/ ۲۷ آوریل ۱۹۷۸ و حوادث پس از آن، نشریات مقاومت که وابسته به احزاب و گروه‌های جهادی مختلف بودند یکی پس از دیگری در داخل و خارج از [[افغانستان]] چاپ شدند و مواضع انقلابی در برابر دولت‌های کمونیستی و تهاجم نظامی اتحاد شوروی اتخاذ کردند. تعداد نشریات مقاومت تا بیش از ۴۰۰ نشریه ذکر شده است. هر گروه، قوم و حزب، یک یا چند نشریه متعلق به خود را داشت. مطالب این نشریات به زبان‌های فارسی، پشتو، عربی، انگلیسی، ازبکی، اردو و... منتشر می‌شد و هریک به نفع قوم، گروه و حزب خود فعالیت و تبلیغ می‌کردند. تعدادی از این نشریات به‌صورت روزانه، ولی اغلب به‌صورت هفته‌نامه، ماهنامه و فصلنامه منتشر می‌شدند و به دفاع از کشور و اسلام در برابر تهاجم داخلی و خارجی پرداخته و اخبار جنگ و مقاومت را منعکس می‌ساختند. اسامی تعدادی از آنها به این شرح است: بنیاد وحدت، بیراردنی، پامیر، پوهنتون، مشعل، میثاق خون، ارشاد، روغتیا، خراسان، [[افغانستان]] در مطبوعات جهان، شهادت، البدر، شفق، الموقف العربی، هجرت، الجهاد (عربی)، امید، بنیان المرصوص، المجاهدون (عربی)، حق با خون، اتحاد اسلامی، پیام مجاهد، هندواره، منبع الجهاد، دعوت، محاذ، محاذ (اردو)، نجات، بشارت، عاشورا، افغان جهاد، مجاهد، پیام، عروه‌الوثقی، قسط، پیام زن، پیغام شهید، زن مسلمان، پیام حق، بصیرت، جهاد راستین، شهادت، جوانان، سیمای شهید، افق، جهاد ریز، ندای حق، وحدت اسلامی، پیام اسلامی، آرمان مجاهد، کوثر، افغان ملت، پیام جهاد، مصباح، ندای جندالله، النور، جوانان مسلمان، راستگویان، جبهه حق، فلق، شاهد، صبح پیروزی، تنویر، آزاد (روزنامه)، حکومت اسلامی، مقاومت، مجاهد ولس، جهاد، ارشاد، استقلال، والفجر، جبهه جهاد، خلق، تجلی، وحدت، پیک، پیام [[بلخ]]، لوای حق، توحید سنگر، فتح، پیام [[هرات]]، منشور برادری، میثاق خون، عدالت، استقامت، افغان نیوز، آرمان مجاهد، آرمان وحدت، آزادی، آوای [[هرات]]، آوای مهاجر، آیینه جهاد، اتفاق افغان، اخوت، اسلام مکتب توحید، افغان مجاهد، البیان، الصبح، النور، امت، امید شهید، انقلاب اسلامی [[افغانستان]]، ایثار، باران، بامیان، برهان، بعثت، بلاغ، بیان، پیام ایثار، پیام بابا، پیام توحید، پیام جهاد، پیام خون، پیام مستضعفین، پیک حق، جنبش، جهاد، حبل‌الله، سراج، سنگر، جامعه و دانش، سیمای مجاهد، سیمای مقاومت، شهید، صبح امید، عاشورا، فجر، فریاد عاشورا، قیام، قیام حق، لوای حق، ندای حمایت، زنان مهاجر، سلام، صدای زن، صراط، ظهور، میثاق وحدت، در دری، پرستوها، پیامبر، گلبانگ، جندالله، ندای حق، ندای عدالت، نهضت، هجرت و همبستگی. | |||
در دوران جهاد، مطبوعات رشد فراوانی یافت و جای [[تلویزیون در افغانستان|تلویزیون]] و [[رادیو در افغانستان|رادیو]] را پر کرد. تعدادی از نشریات مقاومت در ایران، پاکستان و کشورهای دیگر منتشر می‌شد و علاوه بر پخش در بین مهاجران، به داخل [[افغانستان]] نیز انتقال می‌یافت. با تأسیس دولت اسلامی مجاهدین در سال ۱۳۷۱، بسیاری از نشریات مقاومت از ایران و پاکستان به داخل [[افغانستان]] منتقل شدند و به انعکاس رویدادها و وقایع پرداختند. تعداد آنها بسیار زیاد بود و مطالب و مسائل متنوعی را منعکس می‌ساختند و دولت اسلامی مجاهدین نتوانست نظام و ساختار فروپاشیده مطبوعات را سروسامان بخشد. در آغاز بسیاری از نشریات مقاومت تجربه کافی نداشتند؛ ولی بر اثر کار و فعالیت در کنار مطبوعات ایران و پاکستان به‌تدریج از تجارب بیشتری برخوردار شدند. | |||
=== دوران [[طالبان]] === | |||
با تأسیس امارت اسلامی [[افغانستان]] توسط گروه [[طالبان]] از مهر ۱۳۷۴ به بعد، انتشار بخش عمده‌ای از مطبوعات که قبلا در محدوده تحت کنترل طالبان منتشر می‌شدند متوقف شد. مطبوعات غیردولتی و خصوصی تعطیل و ارتباطات محدود به چند نشریه (نوشتاری) و رادیو شریعت (شنیداری) شد. [[تلویزیون در افغانستان|تلویزیون]] تعطیل و استفاده از آن جرم تلقی شد. [[رادیو در افغانستان|رادیو]] افغانستان با نام «رادیو شریعت اسلامی» روزانه در دو نوبت صبح و شب به انتشار اخبار و رویدادها می‌پرداخت. مهم‌ترین نشریه [[طالبان]]، «شریعت» نام داشت که ارگان مطبوعاتی این گروه نیز بود. نشریه دیگر «المؤمن» نام داشت که در پاکستان چاپ می‌شد؛ در [[هرات]] اتفاق اسلام حداکثر در چهار صفحه منتشر می‌شد. روزنامه شریعت و سایر جراید محدودی که در ولایات تحت کنترل [[طالبان]] منتشر می‌شد عمدتا به درج اخبار جنگ، فرامین ملا عمر، مصاحبه‌های رهبران [[طالبان]] و... می‌پرداختند. مطبوعات کاملا در کنترل طالبان بود. | |||
=== پس از [[طالبان]] === | |||
پس از برکناری [[طالبان]]، فعالیت‌های مطبوعات آزاد شد و از تشویق‌های دولت و جامعه برخوردار شد و تعداد آن به‌سرعت رو به افزایش نهاد. تا سال ۱۳۸۳ ، برای بیش از ۲۴۰ نشریه مجوز فعالیت صادر شد و در سال‌های بعد تعداد نشریات بازهم افزایش یافت و به حدود ۵۰۰ نشریه (شامل روزنامه، هفته‌نامه، ماهنامه،گاهنامه، فصلنامه و سالنامه) رسید. نشریات به دو دسته دولتی و خصوصی تقسیم می‌شوند. انیس، آرمان ملی، اصلاح و [[کابل]] تایمز از مهم‌ترین نشریات دولتی‌اند و آمو، همبستگی، هفته‌نامه [[کابل]]، کلید، ملالی، [[کابل]] نیوز، پیام مجاهد، روزنامه سیرت، آیینه زن و زنبیل غم از مهم‌ترین نشریات خصوصی تا سال ۲۰۰۵ بودند. روزنامه‌های [[افغانستان]]، آوت لوک ،(out look) راه نجات، هفته‌نامه صحیفه، هفته‌نامه سروش ملت، هفته‌نامه مشارکت ملی، هفته‌نامه اقتدار ملی، هفته‌نامه انصاف، هفته‌نامه بهار و هفته‌نامه وحدت ملی از نشریات وابسته به شیعیان بوده‌اند. روزنامه‌ها و نشریات دولتی منعکس‌کننده سیاست و خط‌مشی دولت بودند. نشریات خصوصی بیشتر وابسته به احزاب و گروه‌های سیاسی، قومی و جهادی بوده و نظریات آنها را منعکس می‌کردند. اغلب نشریات، وابسته به دولت، گروه‌ها، احزاب و دسته‌های سیاسی و قومی‌اند و به دلیل مشکلات [[مالی]] و اعتباری و پایین‌بودن تیراژ نشریات، بدون پشتیبانی و کمک‌های مالی بسیاری از آنها در بلندمدت قادر به ادامه فعالیت نیستند. | |||
=== نظام‌های حاکم بر مطبوعات و نشریات === | |||
طی قریب به ۱۵۰ سال گذشته، انواع نظام‌های استبدادی، آمرانه، نظام مبتنی بر قانون اساسی، نظام‌های آزادی‌گرا، نظام کمونیستی و نظام آزاد بر مطبوعات و نشریات حاکم بوده و در هر دوره یکی از این نظام‌ها حاکمیت داشته‌اند. در گذشته، تسلط دولت بر مطبوعات و نشریات خیلی زیاد بود و مانع از انتشار دیدگاه‌ها و نظرات مخالف دولت می‌شد و نشریات مجاز به انتشار سیاست‌ها و دیدگاه‌های دولت بودند؛ در نتیجه اختناق و سانسور شدیدی بر مطبوعات و نشریات حاکم بود. | |||
تا زمان [[امان‌الله خان]] نظام حاکم بر مطبوعات آمرانه و استبدادی بود. در زمان [[امان‌الله خان]] در ۱۳۰۱، قانون مطبوعات افغانستان تصویب و تنفیذ شد و مطبوعات از حمایت قانون اساسی بهره‌مند شدند و وضعیت مطبوعات به نسبت گذشته خیلی بهتر شد؛ پس از سقوط حکومت [[امان‌الله خان|امان‌الله خان]]، در دوره حکومت نه‌ماهه [[حبیب‌الله کلکانی]] فعالیت مطبوعات تقریبا راکد شد. در زمان حکومت محمدنادر شاه فعالیت مطبوعات دوباره آغاز شد و توسعه یافت؛ اما نظام آمرانه و استبدادی بر آنها حاکم بود. در زمان حکومت محمدظاهر شاه، طی نخست‌وزیری هاشم خان، نظام استبدادی و آمرانه بر مطبوعات حاکم بود؛ ولی با برکناری هاشم خان و شروع نخست‌وزیری داود خان، دوباره نظام استبدادی و آمرانه حاکم شد. پس از برکناری داود خان و شروع دهه دمکراسی، بر مبنای قانون اساسی جدید، مطبوعات از آزادی عمل بیشتری برخوردار شدند و جراید زیادی اجازه انتشار یافتند. | |||
باکودتای داود خان در ۱۹۷۳، نظام آمرانه دوباره به مطبوعات و جراید بازگشت و روزنامه‌نگاری فرایند توسعه خود را از دست داد و رشد مطبوعات متوقف شد. آزادی مطبوعات سلب شد و فضای رعب و ترس بر فعالیت‌های مطبوعاتی مستولی شد. هرچند نظام در ظاهر جمهوری و آزاد بود، در عمل وضعیت دیگری بر جامعه و مطبوعات حاکم شد. هنگام کودتای داود خان، ده نشریه غیردولتی منتشر می‌شد؛ اما داود خان فعالیت آنها را متوقف ساخت؛ درحالی‌که مفاد قانون اساسی داود خان در مورد مطبوعات، همانند قانون اساسی ۱۹۶۳ بود و تغییری نکرده بود. | |||
پس از کودتاهای کمونیستی در [[افغانستان]]، نظام آمرانه و استبدادی حاکم بر مطبوعات از زمان داود خان شدیدتر شد و مطبوعات به‌طور کامل تحت نظارت و کنترل دولت قرار گرفتند و سانسور و اختناق کامل بر آنها حاکم شد؛ ولی در این دوره، مطبوعات جهادی شروع به فعالیت کردند و نشریات زیادی منتشر می‌شدند و اخبار و موضوعات متعدد و متنوعی را منعکس می‌کردند. | |||
در دوران حکومت اسلامی مجاهدین، دولت کنترلی بر مطبوعات نداشت و نشریات وابسته به احزاب و گروه‌ها در سطح وسیع چاپ می‌شدند و مطالب دلخواه خود را منتشر می‌کردند. | |||
با روی‌کارآمدن [[طالبان]]، بار دیگر نظام استبدادی و آمرانه به مطبوعات بازگشت و علاوه بر متوقف‌شدن فعالیت‌های مطبوعاتی (به‌جز روزنامه شریعت و چند نشریه دیگر)، سانسور و اختناق کامل بر آنها حاکم شد. | |||
پس از | پس از برکناری [[طالبان]]، دولت جدید [[افغانستان]] قانون آزادی مطبوعات را در سال ۲۰۰۲، تصویب و اعلام کرد. نظام آزاد بر مطبوعات حاکم شد، کنترل‌ها و اعمال‌نفوذهای گذشته حذف شد و مطبوعات و رسانه‌های گروهی مستقل و قادر به ابراز نظرات خود شدند. | ||
طبق فعالیت شبکه‌های خصوصی [[رادیو در افغانستان|رادیو]] و [[تلویزیون در افغانستان|تلویزیون]] قانون اساسی جدید [[افغانستان]] آزاد شد و اکنون تعداد زیادی شبکه‌های خصوصی وجود دارند که شامل بیش از ۱۰۰ فرستنده رادیویی و بیش از ده شبکه تلویزیونی است. علاوه بر [[کابل]]، در تعدادی از ولایات نیز شبکه‌های خصوصی [[رادیو در افغانستان|رادیو]] و [[تلویزیون در افغانستان|تلویزیون]] فعال‌اند. بیشتر رادیوها و تلویزیون‌های بخش خصوصی وابسته به احزاب، گروه‌ها و دسته‌های سیاسی و قومی‌اند و از پشتیبانی‌ها و حمایت‌های مالی و سیاسی آنها برخوردارند.<ref>علی آبادی، علیرضا (1395). جامعه و فرهنگ افغانستان. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی]، ص 359-370.</ref> | |||
== نیز نگاه کنید به == | |||
[[مطبوعات در زیمبابوه]]؛ [[مطبوعات در چین]]؛ [[مطبوعات در کانادا]]؛ [[مطبوعات در روسیه]]؛ [[مطبوعات در کوبا]]؛ [[مطبوعات در تونس]]؛ [[مطبوعات در لبنان]]؛ [[مطبوعات در سنگال]]؛ [[مطبوعات در مالی]]؛ [[مطبوعات در سودان]]؛ [[مطبوعات در ساحل عاج]]؛ [[مطبوعات در اوکراین]]؛ [[مطبوعات در اسپانیا]]؛ [[مطبوعات در اردن]]؛ [[مطبوعات در اتیوپی]]؛ [[مطبوعات در سیرالئون]]؛ [[مطبوعات در قطر]]؛ [[مطبوعات در تایلند]]؛ [[مطبوعات در گرجستان]]؛ [[مطبوعات در بنگلادش]]؛ [[مطبوعات در تاجیکستان]]؛ [[مطبوعات در سریلانکا]] | |||
== کتابشناسی == | |||
<references /> | |||
[[رده:مطبوعات]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۸ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۲۲:۵۴
نخستین فعالیت مطبوعاتی افغانستان در زمان شیرعلی‌خان با انتشار نشریه‌ای به نام شمس‌النهار آغاز شد. تاریخچه چاپ در افغانستان با چاپ و انتشار شمس‌النهار شروع شد. بعضا گفته شده، شماره‌هایی از شمس‌النهار هنوز وجود دارد.
شمس‌النهار هفته‌ای یک‌بار و با نگارندگی مولوی عبدالقادر پیشاوری در بالاحصار کابل و به زبان فارسی منتشر می‌شد. این نشریه تا زمان دومین حمله نظامی انگلیس به افغانستان (۱۸۷۹) در فواصل مختلف چاپ و منتشر می‌شد. بعد از حمله انگلیس و درگذشت شیرعلی‌خان، شمس‌النهار از انتشار بازماند و به تاریخ پیوست. شمس‌النهار با هزینه دولت و در چاپخانه دولتی چاپ می‌شد و نخستین نشریه رسمی افغانستان بود و مادر مطبوعات این کشور معرفی شده است.
دوران حبیب‌الله خان
حرکت مطبوعاتی نوین افغانستان از زمان روی کارآمدن حبیب‌الله خان آغاز شد. در این دوره ابتدا مدرسه حبیبیه و سپس مدرسه حربیه احداث شد و حدود ۲۸ سال پس از توقف فعالیت شمس‌النهار، نشریه «سراج‌الاخبار» با مجوز حبیب‌الله خان در کابل منتشر شد. اولین شماره این نشریه در ۲۲ دی‌ماه ۱۲۸۵ / ۱۱ ژوئیه ۱۹۰۶، با شیوه چاپ سنگی و در ۳۶ صفحه منتشر شد. سراج‌الاخبار پس از انتشار نخستین شماره توقیف شد و اموال آن مصادره شد؛ ولی بعدها سراج‌الاخبار با تلاش‌های محمود طرزی دوباره منتشر شد و تا سال ۱۹۱۸ به مدت ۸ سال ادامه یافت. چندی پس از انتشار سراج‌الاخبار، سراج‌الاطفال که حاصل فکر و اندیشه محمود طرزی بود در ۱۹۱۸ منتشر شد. سراج‌الاطفال هر ۱۵ روز یک‌بار منتشر می‌شد و پس از ۱۶ شماره تعطیل شد.
دوران امان‌الله خان
با شروع حکومت امان‌الله خان در ۱۹۱۹ ، سراج‌الاخبار دوباره چاپ شد؛ اما پس از انتخاب محمود طرزی به مقام وزیر امور خارجه، سراج‌الاخبار در اکتبر ۱۹۱۹ با نام جدید «امان افغان» فعالیت خود را آغاز کرد و نقش روزنامه‌ای نیمه‌رسمی را داشت. در زمان امان‌الله خان، باگسترش نهضت‌های روشنفکری و بر اثر حمایت‌های دولت، انتشار جراید رو به ازدیاد نهاد و تعداد آنها به حدود ۲۳ نشریه رسید و به‌صورت روزنامه، مجله هفتگی، ماهنامه، فصلنامه و سالنامه چاپ می‌شد. این نشریات عمدتا به زبان فارسی منتشر می‌شدند. انیس اولین نشریه غیردولتی بودکه در سال ۱۹۲۷، به زبان پشتو منتشر می‌شد، نشریه «افغان» به دو زبان فارسی و پشتو منتشر می‌شد. در زمان امان‌الله خان زمینه برای انتشار نشریات غیردولتی فراهم شد و فعالیت آنها آغاز شد.
دوران محمدنادر شاه
با برکناری امان‌الله خان، طی حکومت نه‌ماهه حبیب‌الله کلکانی، مطبوعات روند روبه‌رشد خود را از دست داده، از انتشار بازماندند. در زمان محمدنادر شاه و بهبود نسبی وضع داخلی و بازگشت به حالت عادی، مطبوعات دوباره شروع به کار کردند و بر تعداد آنها افزوده شد؛ هرچند نظام آمرانه بر مطبوعات و جراید حاکم بود.
دوران محمدظاهر شاه
در دوران حکومت محمدظاهر شاه، فعالیت مطبوعات به‌تدریج افزایش یافت. در ابتدا و در دوره صدارت هاشم خان نظام آمرانه بر مطبوعات حاکم بود. او به مطبوعات به‌صورت آزاد اجازه انتشار نداد و تنها جراید دولتی، مانند اصلاح و انیس در کابل و برخی نشریات وابسته به دولت در ولایات منتشر می‌شدند، این در حالی بود که اداره مستقل مطبوعات در ۱۳۱۸ / ۱۹۳۹ تأسیس شده بود.
پس از برکناری هاشم خان و شروع صدارت شاه محمود خان، عموی دیگر محمدظاهر شاه، مطبوعات جان تازه‌ای‌گرفتند. شاه محمود خان به اجرای اصلاحات و آزادی مطبوعات و رسانه‌های گروهی علاقه‌مندی نشان می‌داد و بر اثر تلاش‌های او قوانین حاکم بر مطبوعات برای آزادی قلم و بیان تحول پیداکرد و فعالیت نشریات آزاد آغاز شد و نشریات غیردولتی، مانند انگار، ندای خلق، وطن، آیینه و نیلاب و... منتشر شدند. میرغلام محمد غبار رهبر جنبش «جوانان افغان»، در ۲۱ مارس ۱۹۲۱ نشریه وطن، عبدالرحمان محمود در آوریل ۱۹۵۱، ندای خلق و عبدالحی حبیبی در پایان سال ۱۹۵۱، آزاد افغانستان را منتشر کردند.
در زمان نخست‌وزیری داود خان (۱۹۵۳ تا ۱۹۶۳)، شرایط دوباره بر مطبوعات سخت شد. داود خان فردی نظامی و مستبد بود و رفتارش با مطبوعات شبیه به رفتار شاه محمود خان بود. او طرفدار خشونت و اعمال زور بود و در نتیجه از انتشار جراید آزاد جلوگیری به عمل آورد.
پس از برکناری داود خان از صدارت و شروع دهه دمکراسی (از ۱۹۶۳ تا ۱۹۷۳) در زمان حکومت محمدظاهر شاه، شرایط مناسبی برای فعالیت مطبوعات فراهم شد. در این دهه، مطبوعات تکیه‌گاه قانونی پیدا کردند و مطبوعات غیردولتی هم اجازه انتشار یافتند. با اصلاح قانون اساسی در ۱۳۴۲/ ۱۹۶۳، فعالیت مطبوعات آزاد شد و زمینه رشد کیفی وکمی آن فراهم آمد. با تصویب قانون آزادی بیان و آزادی مطبوعات، که در کابینه میوندوال صورت گرفت، جراید از انحصار دولت خارج شدند و نهضت جدیدی در مطبوعات، ادبیات و شرایط فرهنگی و سیاسی جامعه پدید آمد و علاوه بر جراید دولتی، جراید متعدد دیگری نیز به‌صورت آزاد منتشر شد؛ از جمله: وحدت، افغان ملت، خلق، مساوات، شعله جاوید، پرچم (که همگی نشریات حزبی بودند)، غرجستان، گهیج، پیام جوان و ترجمان. علاوه‌براین، تعداد زیادی هفته‌نامه، ماهنامه، فصلنامه، گاهنامه و سالنامه نیز،که هریک وابسته به مؤسسات مختلف بودند، منتشر می‌شد؛ مانند ادب، سپیده‌دم، میرمن، ترجمان، افغانستان و سنایی.
دوران داود خان و بعد از آن
پس از کودتای داود خان در ۱۳۵۲/ ۱۹۷۳ و روی‌کارآمدن نظام جمهوری، شرایط تغییر کرد. دهه دمکراسی خاتمه یافت و نظام آمرانه بار دیگر بر مطبوعات حاکم شدت و عرصه بر فعالیت‌های مطبوعاتی تنگ شد و نشریات وابسته به دولت رشد بیشتری یافتند.
پس از کودتای کمونیستی در افغانستان، عرصه برای فعالیت جراید غیردولتی بازهم تنگ‌تر و نظام آمرانه بر مطبوعات شدیدتر شد؛ ولی مطبوعات مقاومت یکی پس از دیگری سر برآوردند. تعدادی از نشریات وابسته به دولت که در کابل و بعضی ولایات منتشر می‌شدند، عبارت بودند از: روزنامه هیواد، نشریه قلم، روزنامه نوای صبح، روزنامه انگلیسی کابل تایمز، روزنامه انیس، جریده ملی نگاه، روزنامه اتفاق اسلام در هرات، روزنامه پیام، نشریه میهن، روزنامه ارشاد اسلام، یا حق، هفته‌نامه انیس، اتحاد ملی، اخبار هفته، مجله سباوون، مجله هنر، مجله روشنک، روزنامه بدخشان، اتحاد بغلان، روزنامه پیام حق، روزنامه جوزجان، سرامیاشت، تنظیم خانواده، ماهنامه هیواد، تعلیم و تربیت (ماهنامه)، شب (هفته‌نامه) سمنگان (هفته‌نامه)، زری (هفته‌نامه)، پامیر (هفته‌نامه)، زندگی (هفته‌نامه)، پیام حق (ماهنامه)، حقیقت سرباز (سه‌هفته یک‌بار)، هیلمند (هفته‌نامه)، هرات (ماهنامه)، جغرافی (ماهنامه)، کابل (ماهنامه)، گوارش (هفتگی)، میرمون (ماهنامه)، اقتصاد (هفتگی)، کرانه (ماهنامه)، عرفان (ماهنامه)، آواز (دوهفته یک‌بار)، رعنا (ماهنامه)، معادن و صنایع (فصلنامه)، زندگی غربی (ماهنامه)، آریانا (فصلنامه)، ننگرهار (هفته‌نامه)، افغانستان استاندارد (فصلنامه)، رساله الحق (فصلنامه)، افغانستان (انگلیسی) (فصلنامه)، بهداشت عمومی افغانستان (فصلنامه) و آکادمی علوم افغانستان (ماهنامه).
مطبوعات مقاومت
در مقابل نشریات دولتی و وابسته به دولت، پس از کودتای ۷ اردیبهشت ۱۳۵۷/ ۲۷ آوریل ۱۹۷۸ و حوادث پس از آن، نشریات مقاومت که وابسته به احزاب و گروه‌های جهادی مختلف بودند یکی پس از دیگری در داخل و خارج از افغانستان چاپ شدند و مواضع انقلابی در برابر دولت‌های کمونیستی و تهاجم نظامی اتحاد شوروی اتخاذ کردند. تعداد نشریات مقاومت تا بیش از ۴۰۰ نشریه ذکر شده است. هر گروه، قوم و حزب، یک یا چند نشریه متعلق به خود را داشت. مطالب این نشریات به زبان‌های فارسی، پشتو، عربی، انگلیسی، ازبکی، اردو و... منتشر می‌شد و هریک به نفع قوم، گروه و حزب خود فعالیت و تبلیغ می‌کردند. تعدادی از این نشریات به‌صورت روزانه، ولی اغلب به‌صورت هفته‌نامه، ماهنامه و فصلنامه منتشر می‌شدند و به دفاع از کشور و اسلام در برابر تهاجم داخلی و خارجی پرداخته و اخبار جنگ و مقاومت را منعکس می‌ساختند. اسامی تعدادی از آنها به این شرح است: بنیاد وحدت، بیراردنی، پامیر، پوهنتون، مشعل، میثاق خون، ارشاد، روغتیا، خراسان، افغانستان در مطبوعات جهان، شهادت، البدر، شفق، الموقف العربی، هجرت، الجهاد (عربی)، امید، بنیان المرصوص، المجاهدون (عربی)، حق با خون، اتحاد اسلامی، پیام مجاهد، هندواره، منبع الجهاد، دعوت، محاذ، محاذ (اردو)، نجات، بشارت، عاشورا، افغان جهاد، مجاهد، پیام، عروه‌الوثقی، قسط، پیام زن، پیغام شهید، زن مسلمان، پیام حق، بصیرت، جهاد راستین، شهادت، جوانان، سیمای شهید، افق، جهاد ریز، ندای حق، وحدت اسلامی، پیام اسلامی، آرمان مجاهد، کوثر، افغان ملت، پیام جهاد، مصباح، ندای جندالله، النور، جوانان مسلمان، راستگویان، جبهه حق، فلق، شاهد، صبح پیروزی، تنویر، آزاد (روزنامه)، حکومت اسلامی، مقاومت، مجاهد ولس، جهاد، ارشاد، استقلال، والفجر، جبهه جهاد، خلق، تجلی، وحدت، پیک، پیام بلخ، لوای حق، توحید سنگر، فتح، پیام هرات، منشور برادری، میثاق خون، عدالت، استقامت، افغان نیوز، آرمان مجاهد، آرمان وحدت، آزادی، آوای هرات، آوای مهاجر، آیینه جهاد، اتفاق افغان، اخوت، اسلام مکتب توحید، افغان مجاهد، البیان، الصبح، النور، امت، امید شهید، انقلاب اسلامی افغانستان، ایثار، باران، بامیان، برهان، بعثت، بلاغ، بیان، پیام ایثار، پیام بابا، پیام توحید، پیام جهاد، پیام خون، پیام مستضعفین، پیک حق، جنبش، جهاد، حبل‌الله، سراج، سنگر، جامعه و دانش، سیمای مجاهد، سیمای مقاومت، شهید، صبح امید، عاشورا، فجر، فریاد عاشورا، قیام، قیام حق، لوای حق، ندای حمایت، زنان مهاجر، سلام، صدای زن، صراط، ظهور، میثاق وحدت، در دری، پرستوها، پیامبر، گلبانگ، جندالله، ندای حق، ندای عدالت، نهضت، هجرت و همبستگی.
در دوران جهاد، مطبوعات رشد فراوانی یافت و جای تلویزیون و رادیو را پر کرد. تعدادی از نشریات مقاومت در ایران، پاکستان و کشورهای دیگر منتشر می‌شد و علاوه بر پخش در بین مهاجران، به داخل افغانستان نیز انتقال می‌یافت. با تأسیس دولت اسلامی مجاهدین در سال ۱۳۷۱، بسیاری از نشریات مقاومت از ایران و پاکستان به داخل افغانستان منتقل شدند و به انعکاس رویدادها و وقایع پرداختند. تعداد آنها بسیار زیاد بود و مطالب و مسائل متنوعی را منعکس می‌ساختند و دولت اسلامی مجاهدین نتوانست نظام و ساختار فروپاشیده مطبوعات را سروسامان بخشد. در آغاز بسیاری از نشریات مقاومت تجربه کافی نداشتند؛ ولی بر اثر کار و فعالیت در کنار مطبوعات ایران و پاکستان به‌تدریج از تجارب بیشتری برخوردار شدند.
دوران طالبان
با تأسیس امارت اسلامی افغانستان توسط گروه طالبان از مهر ۱۳۷۴ به بعد، انتشار بخش عمده‌ای از مطبوعات که قبلا در محدوده تحت کنترل طالبان منتشر می‌شدند متوقف شد. مطبوعات غیردولتی و خصوصی تعطیل و ارتباطات محدود به چند نشریه (نوشتاری) و رادیو شریعت (شنیداری) شد. تلویزیون تعطیل و استفاده از آن جرم تلقی شد. رادیو افغانستان با نام «رادیو شریعت اسلامی» روزانه در دو نوبت صبح و شب به انتشار اخبار و رویدادها می‌پرداخت. مهم‌ترین نشریه طالبان، «شریعت» نام داشت که ارگان مطبوعاتی این گروه نیز بود. نشریه دیگر «المؤمن» نام داشت که در پاکستان چاپ می‌شد؛ در هرات اتفاق اسلام حداکثر در چهار صفحه منتشر می‌شد. روزنامه شریعت و سایر جراید محدودی که در ولایات تحت کنترل طالبان منتشر می‌شد عمدتا به درج اخبار جنگ، فرامین ملا عمر، مصاحبه‌های رهبران طالبان و... می‌پرداختند. مطبوعات کاملا در کنترل طالبان بود.
پس از طالبان
پس از برکناری طالبان، فعالیت‌های مطبوعات آزاد شد و از تشویق‌های دولت و جامعه برخوردار شد و تعداد آن به‌سرعت رو به افزایش نهاد. تا سال ۱۳۸۳ ، برای بیش از ۲۴۰ نشریه مجوز فعالیت صادر شد و در سال‌های بعد تعداد نشریات بازهم افزایش یافت و به حدود ۵۰۰ نشریه (شامل روزنامه، هفته‌نامه، ماهنامه،گاهنامه، فصلنامه و سالنامه) رسید. نشریات به دو دسته دولتی و خصوصی تقسیم می‌شوند. انیس، آرمان ملی، اصلاح و کابل تایمز از مهم‌ترین نشریات دولتی‌اند و آمو، همبستگی، هفته‌نامه کابل، کلید، ملالی، کابل نیوز، پیام مجاهد، روزنامه سیرت، آیینه زن و زنبیل غم از مهم‌ترین نشریات خصوصی تا سال ۲۰۰۵ بودند. روزنامه‌های افغانستان، آوت لوک ،(out look) راه نجات، هفته‌نامه صحیفه، هفته‌نامه سروش ملت، هفته‌نامه مشارکت ملی، هفته‌نامه اقتدار ملی، هفته‌نامه انصاف، هفته‌نامه بهار و هفته‌نامه وحدت ملی از نشریات وابسته به شیعیان بوده‌اند. روزنامه‌ها و نشریات دولتی منعکس‌کننده سیاست و خط‌مشی دولت بودند. نشریات خصوصی بیشتر وابسته به احزاب و گروه‌های سیاسی، قومی و جهادی بوده و نظریات آنها را منعکس می‌کردند. اغلب نشریات، وابسته به دولت، گروه‌ها، احزاب و دسته‌های سیاسی و قومی‌اند و به دلیل مشکلات مالی و اعتباری و پایین‌بودن تیراژ نشریات، بدون پشتیبانی و کمک‌های مالی بسیاری از آنها در بلندمدت قادر به ادامه فعالیت نیستند.
نظام‌های حاکم بر مطبوعات و نشریات
طی قریب به ۱۵۰ سال گذشته، انواع نظام‌های استبدادی، آمرانه، نظام مبتنی بر قانون اساسی، نظام‌های آزادی‌گرا، نظام کمونیستی و نظام آزاد بر مطبوعات و نشریات حاکم بوده و در هر دوره یکی از این نظام‌ها حاکمیت داشته‌اند. در گذشته، تسلط دولت بر مطبوعات و نشریات خیلی زیاد بود و مانع از انتشار دیدگاه‌ها و نظرات مخالف دولت می‌شد و نشریات مجاز به انتشار سیاست‌ها و دیدگاه‌های دولت بودند؛ در نتیجه اختناق و سانسور شدیدی بر مطبوعات و نشریات حاکم بود.
تا زمان امان‌الله خان نظام حاکم بر مطبوعات آمرانه و استبدادی بود. در زمان امان‌الله خان در ۱۳۰۱، قانون مطبوعات افغانستان تصویب و تنفیذ شد و مطبوعات از حمایت قانون اساسی بهره‌مند شدند و وضعیت مطبوعات به نسبت گذشته خیلی بهتر شد؛ پس از سقوط حکومت امان‌الله خان، در دوره حکومت نه‌ماهه حبیب‌الله کلکانی فعالیت مطبوعات تقریبا راکد شد. در زمان حکومت محمدنادر شاه فعالیت مطبوعات دوباره آغاز شد و توسعه یافت؛ اما نظام آمرانه و استبدادی بر آنها حاکم بود. در زمان حکومت محمدظاهر شاه، طی نخست‌وزیری هاشم خان، نظام استبدادی و آمرانه بر مطبوعات حاکم بود؛ ولی با برکناری هاشم خان و شروع نخست‌وزیری داود خان، دوباره نظام استبدادی و آمرانه حاکم شد. پس از برکناری داود خان و شروع دهه دمکراسی، بر مبنای قانون اساسی جدید، مطبوعات از آزادی عمل بیشتری برخوردار شدند و جراید زیادی اجازه انتشار یافتند.
باکودتای داود خان در ۱۹۷۳، نظام آمرانه دوباره به مطبوعات و جراید بازگشت و روزنامه‌نگاری فرایند توسعه خود را از دست داد و رشد مطبوعات متوقف شد. آزادی مطبوعات سلب شد و فضای رعب و ترس بر فعالیت‌های مطبوعاتی مستولی شد. هرچند نظام در ظاهر جمهوری و آزاد بود، در عمل وضعیت دیگری بر جامعه و مطبوعات حاکم شد. هنگام کودتای داود خان، ده نشریه غیردولتی منتشر می‌شد؛ اما داود خان فعالیت آنها را متوقف ساخت؛ درحالی‌که مفاد قانون اساسی داود خان در مورد مطبوعات، همانند قانون اساسی ۱۹۶۳ بود و تغییری نکرده بود.
پس از کودتاهای کمونیستی در افغانستان، نظام آمرانه و استبدادی حاکم بر مطبوعات از زمان داود خان شدیدتر شد و مطبوعات به‌طور کامل تحت نظارت و کنترل دولت قرار گرفتند و سانسور و اختناق کامل بر آنها حاکم شد؛ ولی در این دوره، مطبوعات جهادی شروع به فعالیت کردند و نشریات زیادی منتشر می‌شدند و اخبار و موضوعات متعدد و متنوعی را منعکس می‌کردند.
در دوران حکومت اسلامی مجاهدین، دولت کنترلی بر مطبوعات نداشت و نشریات وابسته به احزاب و گروه‌ها در سطح وسیع چاپ می‌شدند و مطالب دلخواه خود را منتشر می‌کردند.
با روی‌کارآمدن طالبان، بار دیگر نظام استبدادی و آمرانه به مطبوعات بازگشت و علاوه بر متوقف‌شدن فعالیت‌های مطبوعاتی (به‌جز روزنامه شریعت و چند نشریه دیگر)، سانسور و اختناق کامل بر آنها حاکم شد.
پس از برکناری طالبان، دولت جدید افغانستان قانون آزادی مطبوعات را در سال ۲۰۰۲، تصویب و اعلام کرد. نظام آزاد بر مطبوعات حاکم شد، کنترل‌ها و اعمال‌نفوذهای گذشته حذف شد و مطبوعات و رسانه‌های گروهی مستقل و قادر به ابراز نظرات خود شدند.
طبق فعالیت شبکه‌های خصوصی رادیو و تلویزیون قانون اساسی جدید افغانستان آزاد شد و اکنون تعداد زیادی شبکه‌های خصوصی وجود دارند که شامل بیش از ۱۰۰ فرستنده رادیویی و بیش از ده شبکه تلویزیونی است. علاوه بر کابل، در تعدادی از ولایات نیز شبکه‌های خصوصی رادیو و تلویزیون فعال‌اند. بیشتر رادیوها و تلویزیون‌های بخش خصوصی وابسته به احزاب، گروه‌ها و دسته‌های سیاسی و قومی‌اند و از پشتیبانی‌ها و حمایت‌های مالی و سیاسی آنها برخوردارند.[۱]
نیز نگاه کنید به
مطبوعات در زیمبابوه؛ مطبوعات در چین؛ مطبوعات در کانادا؛ مطبوعات در روسیه؛ مطبوعات در کوبا؛ مطبوعات در تونس؛ مطبوعات در لبنان؛ مطبوعات در سنگال؛ مطبوعات در مالی؛ مطبوعات در سودان؛ مطبوعات در ساحل عاج؛ مطبوعات در اوکراین؛ مطبوعات در اسپانیا؛ مطبوعات در اردن؛ مطبوعات در اتیوپی؛ مطبوعات در سیرالئون؛ مطبوعات در قطر؛ مطبوعات در تایلند؛ مطبوعات در گرجستان؛ مطبوعات در بنگلادش؛ مطبوعات در تاجیکستان؛ مطبوعات در سریلانکا
کتابشناسی
- ↑ علی آبادی، علیرضا (1395). جامعه و فرهنگ افغانستان. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص 359-370.