تصوف در عراق: تفاوت میان نسخهها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۳ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
تصوف در عراق، به عنوان یکی از خاستگاههای مهم این جریان عرفانی در جهان اسلام، تاریخچهای غنی و پرنفوذ دارد. [[عراق]] از قرون نخستین اسلام تا قرون میانه بهواسطه موقعیت جغرافیایی و فرهنگی خود، نقش مهمی در شکلگیری و توسعه تصوف ایفا کرده است. [[عراق|کشور عراق]] يکی از مهمترين کشورهائی است که مهد تصوف بوده است. [[طریقه قادریه در عراق|طريقه قادريه]] و [[طریقه رفاعيه در عراق|رفاعيه]] در اين کشور بوجود آمد و تاکنون پايگاه اجتماعي خود را دارند. علاوه بر اين دو مکتب، [[طریقه نقشبنديه در عراق|طريقه نقشبنديه]] که در خارج از [[عراق]] پيدايش يافت در اين کشور نيز پيروانی دارد. ضمن اینکه جریان های صوفیانه نوظهوری مانند [[طریقه کسنزانیه در عراق|کسنزانیه]]، [[طریقه نبهانیه در عراق|نبهانیه]] و [[طریقه خضریه در عراق|خضریه]] نیز در این کشور نقش آفرینی دارند. | |||
=== [[پیشینه تصوف در عراق]] === | |||
تصوف اسلامی در مفهوم خاص آن مکتبی باطن گراست که از صدر اسلام به تدریج نضج یافته و از قرن دوم به مکتبی قدرتمند و گسترده در دنیای اسلام تبدیل شد. سده های دوم تا چهارم هجری دوره پیدایش و بالندگی مکتب تصوف بغداد به عنوان برجسته ترین مکتب تصوف در عراق بوده است. مکتب بغداد بر موافق بودن اقوال مشایخ با ظاهر و باطن شریعت تاکید اساسی داشت. برخی پیشقراول این مکتب را معروف کرخی و سری سقطی می دانند. در حقیقت ریشه اصلی تصوف بغداد را باید در آموزه های معروف کرخی جست، اما اوج درخشش این مکتب در زمان سری سقطی، جنید و حلاج بود و تقریبا بعد از عهد شبلی و جنید تب و تاب تصوف در بغداد فرونشست. هر چند جلودار تصوف بغداد معروف کرخی است، اما نماینده تمام عیار و شیخ اعظم و شناسنامه آن جنید بغدادی است<ref>حسین شهبازی، تصوف اسلامی در شرق و غرب دنیای اسلام، ادیان نیوز، (24/1/1398)، قابل بازیابی از: https://adyannews.com</ref>. | |||
تصوف | تصوف بغداد که بر اساس آموزه های جنيد بغدادی بر محور تصوفی عابدانه و شريعت محور شکل گرفته بود، با ظهور حکومت های ترک از قرن چهارم ق به بعد که وضع اجتماعی جوامع اسلامی را تغيير دادند، حمايت شد و سلطه ترکان [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%B3%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%82%DB%8C%D8%A7%D9%86 سلجوقی] از ٥٩٠ - ٥١١ق بر بغداد موجب تقويت تصوف گرديد. از نيمه قرن ششم ق به بعد از ميان خلفای عباسی نيز المستنجد (٥٥٥ -٥٦٦ق)، المستضيئ (٥٦٦ -٥٧٥ق)، الناصر(٥٧٥ -٦٢٢ق)، المستنصر( ٦٢٢ -٦٤٠ق) و المستعصم ( ٦٤٠ -٦٥٦ق) از حاميان جدی آن شدند و تصوف با ويژگي های منحصر به فرد در بغداد اين دوره که کانون منازعات فرقه ای بود، ريشه دواند و با اقبال خاص و عام مواجه شد<ref>پریسا قربان نژاد، پریسا (1399)، "بانيان و مشايخ رباط هاي بغداد و تاثير آنها در جريان تصوف (قرن ٦ و ٧ ه. ق)"، '''''مجله پژوهش های تاريخی ايران و اسلام،''''' شماره ٢٧، پاييز و زمستان، ص 206.</ref>. تصوف در دوران عباسیان بهویژه در بغداد رشد کرد و [[خانقاه ها و مراکز تبلیغی تصوف در عراق|خانقاهها و مراکز صوفیانه]] حمایت میشدند. حمایت خلفا از صوفیان معروفی مانند جنید بغدادی و عبدالقادر گیلانی باعث گسترش تصوف شد. همچنین امپراتوری عثمانی از بسیاری از [[جریان های شاخص تصوف در عراق|طریقتهای صوفیانه،]] مانند [[طریقه قادریه در عراق|قادریه]] و [[طریقه نقشبنديه در عراق|نقشبندیه]]، حمایت کرد و به گسترش فعالیتهای آنان کمک کرد. خانقاهها در این دوران تحت نظارت حکومت قرار داشتند. در دوران معاصر سیاستهای حکومتی نسبت به تصوف متفاوت بوده است؛ در دوران پادشاهی، تصوف با آزادی بیشتری عمل میکرد. اما در دوره بعث با وجود رویکرد سکولار، [[جریان های شاخص تصوف در عراق|طریقتهای صوفیانه]] تحت نظارت شدید بودند. پس از سقوط صدام حسین و استقرار دولت جدید، تصوف بهعنوان بخشی از تنوع دینی عراق مورد پذیرش قرار گرفت. اما با رشد گروههای افراطی مانند داعش، تصوف و خانقاهها هدف حملاتی قرار گرفتند. | ||
=== | === [[مکاتب تصوف در عراق]] === | ||
در خصوص [[مکاتب تصوف در عراق]] به سه مکتب بصره، کوفه و بغداد اشاره می شود. | |||
در خصوص مکاتب تصوف در عراق به سه مکتب بصره، کوفه و بغداد اشاره می شود. | |||
==== مکتب بصره ==== | ==== مکتب بصره ==== | ||
این مکتب توسط امام حسن البصری تأسیس شد. مکتب بصره از اولین مکاتب صوفیه در تاریخ اسلام به شمار میآید و تأکید زیادی بر زهد، تقوی و تزکیه روحی دارد. امام حسن البصری به عنوان بنیانگذار این مکتب در مسیر پیروی از سلف صالح (صحابه) گام برداشت و در راستای تربیت روحی پیروان خود از نفسکشی و فاصلهگیری از دنیا سخن میگفت. این مکتب تأثیر زیادی بر مناطق مختلف جهان اسلام به ویژه شام، عراق، هند، و خراسان داشت. بسیاری از بزرگان صوفیه و عالمان اسلامی سلوک خود را بر اساس آموزههای این مکتب قرار دادند. از جمله شاگردان مشهور مکتب بصره میتوان به ایوب السختیانی و مالک بن دینار اشاره کرد که نقش بزرگی در توسعه تعالیم زهد و تصوف داشتند<ref>عبد العزيز، عمر عبدالله (2020). "التصوف العراقی ومدارسه وأثره على المشرق"، '''''مجله الدراسات التربويه والعلميه'''''، کلیه التربيه، الجامعه العراقيه، العدد السادس عشر ، المجلد الثانی - علوم القرآن ، شباط ص 460-464.</ref>. | این مکتب توسط امام حسن البصری تأسیس شد. مکتب بصره از اولین [[مکاتب تصوف در عراق|مکاتب صوفیه]] در تاریخ اسلام به شمار میآید و تأکید زیادی بر زهد، تقوی و تزکیه روحی دارد. امام حسن البصری به عنوان بنیانگذار این مکتب در مسیر پیروی از سلف صالح (صحابه) گام برداشت و در راستای تربیت روحی پیروان خود از نفسکشی و فاصلهگیری از دنیا سخن میگفت. این مکتب تأثیر زیادی بر مناطق مختلف جهان اسلام به ویژه شام، عراق، هند، و خراسان داشت. بسیاری از بزرگان صوفیه و عالمان اسلامی سلوک خود را بر اساس آموزههای این مکتب قرار دادند. از جمله شاگردان مشهور مکتب بصره میتوان به ایوب السختیانی و مالک بن دینار اشاره کرد که نقش بزرگی در توسعه تعالیم زهد و تصوف داشتند<ref>عبد العزيز، عمر عبدالله (2020). "التصوف العراقی ومدارسه وأثره على المشرق"، '''''مجله الدراسات التربويه والعلميه'''''، کلیه التربيه، الجامعه العراقيه، العدد السادس عشر ، المجلد الثانی - علوم القرآن ، شباط ص 460-464.</ref>. | ||
==== مکتب کوفه ==== | ==== مکتب کوفه ==== | ||
| خط ۲۲: | خط ۱۸: | ||
==== مکتب بغداد ==== | ==== مکتب بغداد ==== | ||
این مکتب یکی از مهمترین مدارس صوفیه است که به طور خاص بر مبانی قرآن و سنت تأکید داشت و در تلاش بود تا فضائل اخلاقی را گسترش دهد، قلب انسان را برای عبادت خداوند خالص کند و انسان را به رشد روحی و تزکیه نفس برساند. بسیاری از مشایخ بزرگ تصوف در بغداد ظهور کردهاند که در گسترش آموزههای تصوف نقش بسزایی داشتند. معروف کرخی یکی از اولین بزرگان مکتب بغداد بود. از دیگر بزرگان مکتب بغداد میتوان به سقطی و جنید بغدادی اشاره کرد. مکتب بغداد بر اصولی چون زهد، تزکیه نفس و عبادت خالص تأکید داشت. این مکتب از نظر روحانی به دنبال پاکسازی قلب انسانها و دستیابی به مرتبههای بالا در بندگی خداوند بود. یکی از مهمترین ویژگیهای این مکتب، اعتدال در پیروی از اصول فقهی و صوفیانه بود. در واقع، مکتب بغداد با ترکیب علم فقه و آموزههای تصوف، سنتی میانهرو در آموزههای اسلامی را پرورش داد. مکتب بغداد به دلیل موقعیت جغرافیایی و علمی این شهر، تأثیر بسیار زیادی بر سایر مناطق اسلامی داشت. بغداد در آن زمان به عنوان مرکز علمی و فرهنگی جهان اسلام شناخته میشد و بسیاری از صوفیان و علما برای کسب علم و معرفت به این شهر میآمدند. از مهمترین شخصیتهایی که از مکتب بغداد تأثیر گرفتند، میتوان به ابوحامد الغزالی اشاره کرد که با تألیفات خود در مورد تصوف، نظیر کتاب "احیاء علوم دین"، تأثیر عظیمی در گسترش تصوف در دنیای اسلام داشت<ref>عبد العزيز، عمر عبدالله (2020). "التصوف العراقی ومدارسه وأثره على المشرق"، '''''مجله الدراسات التربويه والعلميه'''''، کلیه التربيه، الجامعه العراقيه، العدد السادس عشر ، المجلد الثانی - علوم القرآن ، شباط، ص 466-470. </ref>. | این مکتب یکی از مهمترین مدارس صوفیه است که به طور خاص بر مبانی قرآن و سنت تأکید داشت و در تلاش بود تا فضائل اخلاقی را گسترش دهد، قلب انسان را برای عبادت خداوند خالص کند و انسان را به رشد روحی و تزکیه نفس برساند. بسیاری از [[شخصیت های تصوف در عراق|مشایخ بزرگ تصوف در بغداد]] ظهور کردهاند که در گسترش آموزههای تصوف نقش بسزایی داشتند. معروف کرخی یکی از اولین بزرگان مکتب بغداد بود. از دیگر بزرگان مکتب بغداد میتوان به سقطی و جنید بغدادی اشاره کرد. مکتب بغداد بر اصولی چون زهد، تزکیه نفس و عبادت خالص تأکید داشت. این مکتب از نظر روحانی به دنبال پاکسازی قلب انسانها و دستیابی به مرتبههای بالا در بندگی خداوند بود. یکی از مهمترین ویژگیهای این مکتب، اعتدال در پیروی از اصول فقهی و صوفیانه بود. در واقع، مکتب بغداد با ترکیب علم فقه و آموزههای تصوف، سنتی میانهرو در آموزههای اسلامی را پرورش داد. مکتب بغداد به دلیل موقعیت جغرافیایی و علمی این شهر، تأثیر بسیار زیادی بر سایر مناطق اسلامی داشت. بغداد در آن زمان به عنوان مرکز علمی و فرهنگی جهان اسلام شناخته میشد و بسیاری از صوفیان و علما برای کسب علم و معرفت به این شهر میآمدند. از مهمترین شخصیتهایی که از مکتب بغداد تأثیر گرفتند، میتوان به ابوحامد الغزالی اشاره کرد که با تألیفات خود در مورد تصوف، نظیر کتاب "احیاء علوم دین"، تأثیر عظیمی در گسترش تصوف در دنیای اسلام داشت<ref>عبد العزيز، عمر عبدالله (2020). "التصوف العراقی ومدارسه وأثره على المشرق"، '''''مجله الدراسات التربويه والعلميه'''''، کلیه التربيه، الجامعه العراقيه، العدد السادس عشر ، المجلد الثانی - علوم القرآن ، شباط، ص 466-470. </ref>. | ||
=== جریان های شاخص تصوف در عراق === | === [[جریان های شاخص تصوف در عراق]] === | ||
جریان ها یا طریقت های تصوف در عراق شامل جریان های متعددی هستند که در زیر به اصلی ترین آنها می پردازیم. | [[جریان های شاخص تصوف در عراق|جریان ها یا طریقت های تصوف در عراق]] شامل جریان های متعددی هستند که در زیر به اصلی ترین آنها می پردازیم. | ||
==== طریقه قادریه ==== | ==== [[طریقه قادریه در عراق|طریقه قادریه]] ==== | ||
این جریان یکی از قدیمیترین و گستردهترین جریان های تصوف در عراق است که به عبدالقادر گیلانی نسبت داده میشود. شيخ عبدالقادر گيلانی متوفی در سال 562 هـ ق در محله باب الشيخ در بخش شرقی بغداد دفن شده است. هم اکنون مرقد شيخ عبدالقادر گيلانی ملقب به قطب اعظم زيارتگاه پيروان اين طريقت است که علاوه به مردم سنی عراق، پيروان بسياری در شبه قاره هند دارد. پيروان اين مکتب، وحدت وجودی را قبول دارند و به محبت و خدمت شهرت دارند. اگر چه در اصل از بيم حنابله برخاستهاند، اما تا حدود زيادی اهل تسامح هستند. در اين طريقت بر حفظ سنت و شعائر تأکيد می شود و اين طريقت در سراسر بلاد اسلامی منتشر شده است. تکیههای قادریه در بغداد از جمله مکانهایی هستند که جلسات ذکر، مدح نبوی و فعالیتهای خیریه مانند اطعام، کمک به نیازمندان و توزیع کمکهای غذایی برگزار میشوند. مهمترین تکیههای این جریان شامل تکيه قادریه مرکزی در محله باب الشيخ، تکیه البندیجی و تکیه قادریه در عظمیه است<ref>کاپلان، محمد نور، غیاث الخفاجی، خیری (2024)، الحرکه الصوفيه المعاصره فی بغداد.. أشکالها وآثارها، دراسه وصفيه تحليليه"، '''''مجلهی تحقیقات الهیات ترکیه'''''، 8(1)، ص. 121-156. | این جریان یکی از قدیمیترین و گستردهترین [[جریان های شاخص تصوف در عراق|جریان های تصوف در عراق]] است که به عبدالقادر گیلانی نسبت داده میشود. شيخ عبدالقادر گيلانی متوفی در سال 562 هـ ق در محله باب الشيخ در بخش شرقی بغداد دفن شده است. هم اکنون مرقد شيخ عبدالقادر گيلانی ملقب به قطب اعظم زيارتگاه پيروان اين طريقت است که علاوه به مردم سنی عراق، پيروان بسياری در شبه قاره هند دارد. پيروان اين مکتب، وحدت وجودی را قبول دارند و به محبت و خدمت شهرت دارند. اگر چه در اصل از بيم حنابله برخاستهاند، اما تا حدود زيادی اهل تسامح هستند. در اين طريقت بر حفظ سنت و شعائر تأکيد می شود و اين طريقت در سراسر بلاد اسلامی منتشر شده است. تکیههای قادریه در بغداد از جمله مکانهایی هستند که جلسات ذکر، مدح نبوی و فعالیتهای خیریه مانند اطعام، کمک به نیازمندان و توزیع کمکهای غذایی برگزار میشوند. مهمترین تکیههای این جریان شامل تکيه قادریه مرکزی در محله باب الشيخ، تکیه البندیجی و تکیه قادریه در عظمیه است<ref>کاپلان، محمد نور، غیاث الخفاجی، خیری (2024)، الحرکه الصوفيه المعاصره فی بغداد.. أشکالها وآثارها، دراسه وصفيه تحليليه"، '''''مجلهی تحقیقات الهیات ترکیه'''''، 8(1)، ص. 121-156. | ||
</ref>. | </ref>. | ||
==== طریقه رفاعيه ==== | ==== [[طریقه رفاعيه در عراق|طریقه رفاعيه]] ==== | ||
اين طرقيت منسوب به ابوالعباس سيدی احمد رفاعی بصری است متوفی در سال 578 هـ ق است. او از شهر بصره است ولی سلسله شيوخ اين طريقت به معروف کرخی می رسد. پيروان اين طريقت، جهانگرد و خانه به دوش و در کار رياضت و تربيت و ترتيل ذکر تندروتر از قادريهاند. اين طريقت در عراق رواج دارد و در بسياری از شهرهای سنی نشين مراسم ذکر خود را برگزار می کنند و در سالروز ولادت پيامبر اکرم (ص) در دوازدهم ربيعالاول هر ساله مراسمی را در کنار قبر ابوحنيفه (الامام الاعظم) در محله اعظميه بغداد برگزار می کنند. طریقت رفاعیه تأکید زیادی بر عمل به قرآن و سنت و همچنین محبت به اهل بیت و صحابه پیامبر داشت. این طریقه به حضور قلب و ذکر الله به ویژه در جمعهای عمومی تأکید دارد. تکیههای رفاعیه در بغداد عبارتند از: | اين طرقيت منسوب به ابوالعباس سيدی احمد رفاعی بصری است متوفی در سال 578 هـ ق است. او از شهر بصره است ولی سلسله شيوخ اين طريقت به معروف کرخی می رسد. پيروان اين طريقت، جهانگرد و خانه به دوش و در کار رياضت و تربيت و ترتيل ذکر تندروتر از [[طریقه قادریه در عراق|قادريهاند]]. اين طريقت در [[عراق]] رواج دارد و در بسياری از شهرهای سنی نشين مراسم ذکر خود را برگزار می کنند و در سالروز ولادت پيامبر اکرم (ص) در دوازدهم ربيعالاول هر ساله مراسمی را در کنار قبر ابوحنيفه (الامام الاعظم) در محله اعظميه بغداد برگزار می کنند. [[طریقه رفاعيه در عراق|طریقت رفاعیه]] تأکید زیادی بر عمل به قرآن و سنت و همچنین محبت به [[مکتب اهل بیت و پیروان آن در عراق|اهل بیت]] و صحابه پیامبر داشت. این طریقه به حضور قلب و ذکر الله به ویژه در جمعهای عمومی تأکید دارد. تکیههای رفاعیه در بغداد عبارتند از: | ||
* تکيه عليّه رفاعيه در منطقه الغزاليه؛ | |||
* تکيه بيت أبی خمره الرفاعيه و؛ | |||
* تکيه الرفاعيه در منطقه الأعظميه<ref>کاپلان، محمد نور، غیاث الخفاجی، خیری (2024)، الحرکه الصوفيه المعاصره فی بغداد.. أشکالها وآثارها، دراسه وصفيه تحليليه"، '''''مجلهی تحقیقات الهیات ترکیه'''''، 8(1)، ص 235-236.</ref>. | |||
==== | ==== [[طریقه نقشبنديه در عراق|طریقه نقشبنديه]] ==== | ||
اين طريقت منسوب به خواجه بهاءالدين محمد نقشبند متوفی در سال 792 هـ ق است. نقشبنديه شاخهای منشعب از سلسله خواجگان است که به خواجه احمد عطا سيوی معروف به حضرت ترکستان منسوب بوده است. بعدها اين سلسله در هند مخصوصاً در دوره اقتدار مغولان هند، نفوذ داشتند. این طریقه به توبه مستمر، اطاعت از شریعت، صحبت با صالحان و مشاوره با شیخ در امور دنیوی و اخروی تأکید دارد. پيروان اين طريقت در آغاز طرفدار زهد و فقر و سادگی بودند و انديشه وحدت وجودي داشتند، اما بعدها برخي از آنان به مدح گويی و مال اندوزی روی آوردند. در این طریقه، درک حقیقت و رسیدن به کمال معنوی از طریق پیروی از اصول اسلام و عرفان است. در [[عراق]] اين طريقت بويژه در منطقه کردستان عراق پيروانی دارد و بسياری از شخصيتهای سياسی کرد عراق بويژه خاندان بارزانی در گذشته جزو شيوخ اين طريقت بودند، قبل از آنکه به عرصه سياست روی بياورند. [[طریقه نقشبنديه در عراق|طریقه نقشبندیه]] در بغداد پیش از سال 2003 میلادی بسیار محبوب بود و تکیههای خاص خود را داشت. اما با شروع جنگ و اشغال [[عراق]]، بسیاری از تکیهها بسته شدند و فعالیتهای این طریقه کاهش یافت. در دوران اشغال، "جيل رجال الطريقة النقشبنديه" به عنوان یک گروه مقاومت ضد اشغالگری آمریکایی شناخته شد. این گروه در عملیاتهای نظامی علیه نیروهای اشغالگر فعال بود و پس از آن بسیاری از تکیههای نقشبندیه در بغداد بسته یا به مناطق دیگر منتقل شدند<ref>کاپلان، محمد نور، غیاث الخفاجی، خیری (2024)، الحرکه الصوفيه المعاصره فی بغداد.. أشکالها وآثارها، دراسه وصفيه تحليليه"، '''''مجلهی تحقیقات الهیات ترکیه'''''، 8(1)، ص 239-241.</ref>. | |||
==== طریقه | ==== [[طریقه کسنزانیه در عراق|طریقه کسنزانیه]] ==== | ||
این طریقه | یک شاخه از [[طریقه قادریه در عراق|طریقه قادریه]] است که در [[عراق]] به ویژه در مناطق کردستان رواج دارد. نام این طریقه از کلمه "کسنزان" به معنی "ناپیدا" یا "راز بزرگ" گرفته شده است. کسنزانیه به شیخ عبدالکریم معروف به شاه کسنزان که در سال 1240 ه ق در منطقه شمال [[عراق]] متولد شد، منسوب است. در این طریقت تمام دستورهای شریعت دین اسلام رعایت می شود و شروع آن با توبه به درگاه خدا و بیعت مستقیم به دست پیر طریقت توسط خلیفه هایی که پیر برگزیده است، آغاز می شود. این طریقه بهطور خاص به سر الأسرار یا رازهای الهی اشاره دارد که تنها توسط خانوادههای خاصی مانند عشیره برزنجیه حفظ میشود. تکیههای کسنزانیه نیز در بغداد وجود دارد که شامل تکیه القادریه الکضرزانية در محله الموصل و دیگر محلهها است. در این تکیهها، حلقه های ذکر، آموزشهای دینی و مناسبتهای مذهبی مانند میلاد پیامبر و میلاد عبدالقادر گیلانی برگزار میشود<ref>عیسی کاظم، محمد، تقوی، محمد (2018) "بررسی فرقه های نوظهور تصوف در عراق و نقش اجتماعی و فرهنگی آنها، کسنزانیه، نبهانیه و خضریه"، '''''لارک للفلسفه واللسانيات والعلوم الاجتماعيه،''''' 2(31)، ص 684-685.</ref>. | ||
==== طریقه | ==== [[طریقه نبهانیه در عراق|طریقه نبهانیه]] ==== | ||
این فرقه به | این طریقه یکی از انشعابات فرقه شاذلیه، منسوب به شیخ محمد بن احمد، بن نبهان پسر خضر زبیدی است که به لقب نبهانی که نام جد اوست مشهور گردید. شیخ در سال 1318 ه ق(1900 میلادی) در منطقه باب النیرب حلب [[سوریه]] متولد شد. افکار شیخ نبهانی در علوم تربیتی و روحی با اندیشه های تصوف هماهنگ است. ولی در بعضی آداب و رسوم طریقت با آنان تفاوت دارد. شیخ در طریقت به ملازمه کامل شریعت معتقد بود و در راه مبارزه با انحراف تصوف تلاش فروان داشت و به حاکمیت مطلق شریعت، قرآن و سنت در همه امور صوفیان اعتقاد داشت. [[طریقه نبهانیه در عراق|فرقه نبهانیه]] امروز بیشتر در ناحیه غرب [[عراق]] از جمله استان الانبار حضور دارد و بیشتر مریدان این فرقه از کسانی هستند که اهل علم و تقوی محسوب می شوند و آنان در این استان فعالیت و نقش اجتماعی مهمی داشته اند<ref>عیسی کاظم، محمد، تقوی، محمد (2018) "بررسی فرقه های نوظهور تصوف در عراق و نقش اجتماعی و فرهنگی آنها، کسنزانیه، نبهانیه و خضریه"، '''''لارک للفلسفه واللسانيات والعلوم الاجتماعيه،''''' 2(31)، ص 686.</ref>. | ||
در | ==== [[طریقه خضریه در عراق|طریقه خضریه]] ==== | ||
این فرقه به حضرت خضر (ع) منسوب است و خضر در اعتقاد صوفیه نماد مراد و پیر کامل است. موسس این فرقه در عراق سید علی سید احمد صوفی نعیمی حسینی، مردی بیسواد اهل شهر موصل است که در سال 2016 وفات یافت. پیروان این طریقت می گویند سید علی در سال 1972 میلادی در لب رود فرات با حضرت خضر (ع) دیدار کرده و طریقت و عهد را از او گرفته است. | |||
پیروان [[طریقه خضریه در عراق|خضریه]] پیر و مرادی ندارند و معتقدند حضرت خضر مرشد کامل است. این طریقت را میتوان طریقتی باطنی نامید که در برابر آن طریقت های قادری و نقشبندی جزء طریقت های ظاهری به حساب می آیند. این فرقه بجز در بحث رابطه با پیر یا انسان کامل طرز فکر متفاوت و خاصی ندارند و در راه تصوف و سیر و سلوک، پیرو فرقه های کهن تر مانند [[طریقه قادریه در عراق|قادریه]] و [[طریقه رفاعيه در عراق|رفاعیه]] هستند. پیروان این طریقت هیج یکی از طریقت های دیگر را نفی یا تخریب نمی کنند. مرکز فعالیت این فرقه ابتدا در شهر موصل [[عراق]] بود، ولی به تدریج به بغداد و دیالی منتقل شد. در حال حاضر مرکز فعالیت این فرقه در شهر دیالی است و پیروان آنان در میان مردم تاثیرات اجتماعی و فرهنگی دارند<ref>عیسی کاظم، محمد، تقوی، محمد (2018) "بررسی فرقه های نوظهور تصوف در عراق و نقش اجتماعی و فرهنگی آنها، کسنزانیه، نبهانیه و خضریه"، '''''لارک للفلسفه واللسانيات والعلوم الاجتماعيه،''''' 2(31)، ص 687.</ref>. | |||
در میان طریقه های بالا سه مورد نخست جزو طریقت های کهن و اصلی و سه مورد بعدی جزء فرقه های نوظهور تصوف در عراق هستند. در کنار این موارد می توان به برخی دیگر از فرقه های تصوف در عراق اشاره کرد که از جمله عبارتند از: سهروردیه، شاذلیه، علویه، حیدریه و ملامتیه. | |||
[ | === [[شخصیت های تصوف در عراق]] === | ||
برخی از مهمترین [[شخصیت های تصوف در عراق|شخصیتهای تصوف در عراق]] معاصر که در این زمینه نقش برجستهای ایفا نموده اند شامل مردان و زنان صوفی هستند که تأثیرات اجتماعی، دینی و فرهنگی عمیقی در بغداد و دنیای اسلام داشته اند. عبدالکریم المدرس یکی از برجستهترین [[شخصیت های تصوف در عراق|شخصیتهای صوفی در عراق]] بود. او به عنوان مفتی عراق و مفسر قرآن شناخته میشد و در مرقد [[طریقه قادریه در عراق|قادریه]] در بغداد اقامت داشت. وی در برابر اشغال عراق توسط نیروهای آمریکایی در سال 2003 فتوای وجوب مقاومت و جهاد علیه اشغالگران صادر کرد. این فتوا باعث شد که وی مورد غضب اشغالگران قرار گیرد و فعالیتهای وی محدود شود. صبحی الهيتی یک شخصیت برجسته دینی در عراق بود که در دوران صدام حسین جایگاه مهمی داشت. وی علاوه بر تدریس علوم شرعی در مسجد شيخ عبد القادر الگیلانی خطيب اول عراق نیز بود. او پس از سقوط رژیم صدام، از عرصه عمومی کنارهگیری کرد. عبد الرزاق الضعدی یکی دیگر از [[شخصیت های تصوف در عراق|شخصیتهای مهم دینی صوفی]] بود که در برنامههای تلویزیونی رحاب القرآن حضور داشت و تا زمان اشغال [[عراق]] در زمینههای دینی و اجتماعی فعال بود. وی بعدها از [[عراق]] خارج شد ولی همچنان به فعالیتهای دینی خود ادامه داد. از جمله زنان صوفی تاریخساز عراق نیز فاطمه الرازی و تمنّی بنت المبارک بودند که در قرن ششم هجری از پیشگامان این حرکت به شمار میروند. عادله خاتون و نظله الجبوری نیز از زنان صوفی معاصر عراق هستند<ref name=":0">کاپلان، محمد نور، غیاث الخفاجی، خیری (2024)، الحرکه الصوفيه المعاصره فی بغداد.. أشکالها وآثارها، دراسه وصفيه تحليليه"، '''''مجلهی تحقیقات الهیات ترکیه'''''، 8(1)، ص 243-245.</ref>. | |||
[ | === [[خانقاه ها و مراکز تبلیغی تصوف در عراق]] === | ||
[[خانقاه ها و مراکز تبلیغی تصوف در عراق|خانقاهها و مراکز تبلیغی تصوف در عراق]] نقش مهمی در تاریخ عرفان اسلامی ایفا کردهاند. این مکانها بهعنوان پایگاههای اصلی فعالیتهای معنوی، تربیتی، و اجتماعی صوفیان عمل کرده و در طول قرنها بر فرهنگ و دین جامعه عراق تأثیر گذاشتهاند. خانقاه قادریه بغداد از مراکز اصلی [[طریقه قادریه در عراق|طریقت قادریه]]، منسوب به شیخ عبدالقادر گیلانی است و آرامگاه شیخ عبدالقادر گیلانی در این خانقاه قرار دارد و زیارتگاه مهمی برای مسلمانان است. خانقاه رفاعیه بصره وابسته به [[طریقه رفاعيه در عراق|طریقت رفاعیه]]، بنیانگذاری شده توسط شیخ احمد رفاعی با تمرکز بر زهد، ذکرهای خاص، و خدمات اجتماعی نیز یکی از مهمترین [[خانقاه ها و مراکز تبلیغی تصوف در عراق|خانقاههای جنوب عراق]] است. خانقاه نقشبندیه در سلیمانیه و اربیل وابسته به [[طریقه نقشبنديه در عراق|طریقت نقشبندیه]] است که در مناطق کردنشین شمال [[عراق]] نقش گسترده در انتقال آموزههای [[طریقه نقشبنديه در عراق|نقشبندی]] به نسلهای جدید دارد. | |||
[ | خانقاه کسنزانیه بغداد و کردستان عراق وابسته به [[طریقه کسنزانیه در عراق|طریقت کسنزانیه]] است و مرکز فعالیتهای ذکر و مراسم صوفیانه با تأکید بر تربیت معنوی است. خانقاه خضریه در جنوب [[عراق]] نیز محل برگزاری مراسم ذکر و اجتماعات معنوی این فرقه است و بر فرهنگ صوفیانه مناطق جنوبی [[عراق]] تاثیر گذار است. در مجموع در مورد نقش خانقاهها در عراق می توان به تربیت معنوی، تبلیغ تصوف، ارتباطات اجتماعی و حفظ و انتقال تعالیم عرفانی به نسل های جدید اشاره کرد. بر این اساس [[خانقاه ها و مراکز تبلیغی تصوف در عراق|خانقاهها و مراکز تبلیغی تصوف در عراق]] نه تنها بهعنوان پایگاههای معنوی بلکه بهعنوان مراکزی فرهنگی و اجتماعی نقش حیاتی داشتهاند. این مکانها همچنان بخشی جداییناپذیر از تاریخ معنوی و فرهنگی [[عراق]] به شمار میروند<ref name=":0" />. | ||
[ | == نیز نگاه کنید به == | ||
[[صوفیان مصر]]؛ [[تصوف در تونس]]؛ [[تصوف در افغانستان]]؛ [[تصوف در سنگال]]؛ [[تصوف در اسپانیا]]؛ [[تصوف در اردن]]؛ [[تصوف در قطر]]؛ [[تصوف در سوریه]]؛ [[تصوف در بنگلادش]]؛ [[تصوف در تاجیکستان]]؛ [[تصوف در روسیه]]؛ [[تصوف در قزاقستان]] | |||
== کتابشناسی == | |||
<references /> | |||
[ | == نویسنده مقاله == | ||
علی اکبر اسدی | |||
[[رده:تصوف]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۲ مهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۲۲:۰۱
تصوف در عراق، به عنوان یکی از خاستگاههای مهم این جریان عرفانی در جهان اسلام، تاریخچهای غنی و پرنفوذ دارد. عراق از قرون نخستین اسلام تا قرون میانه بهواسطه موقعیت جغرافیایی و فرهنگی خود، نقش مهمی در شکلگیری و توسعه تصوف ایفا کرده است. کشور عراق يکی از مهمترين کشورهائی است که مهد تصوف بوده است. طريقه قادريه و رفاعيه در اين کشور بوجود آمد و تاکنون پايگاه اجتماعي خود را دارند. علاوه بر اين دو مکتب، طريقه نقشبنديه که در خارج از عراق پيدايش يافت در اين کشور نيز پيروانی دارد. ضمن اینکه جریان های صوفیانه نوظهوری مانند کسنزانیه، نبهانیه و خضریه نیز در این کشور نقش آفرینی دارند.
پیشینه تصوف در عراق
تصوف اسلامی در مفهوم خاص آن مکتبی باطن گراست که از صدر اسلام به تدریج نضج یافته و از قرن دوم به مکتبی قدرتمند و گسترده در دنیای اسلام تبدیل شد. سده های دوم تا چهارم هجری دوره پیدایش و بالندگی مکتب تصوف بغداد به عنوان برجسته ترین مکتب تصوف در عراق بوده است. مکتب بغداد بر موافق بودن اقوال مشایخ با ظاهر و باطن شریعت تاکید اساسی داشت. برخی پیشقراول این مکتب را معروف کرخی و سری سقطی می دانند. در حقیقت ریشه اصلی تصوف بغداد را باید در آموزه های معروف کرخی جست، اما اوج درخشش این مکتب در زمان سری سقطی، جنید و حلاج بود و تقریبا بعد از عهد شبلی و جنید تب و تاب تصوف در بغداد فرونشست. هر چند جلودار تصوف بغداد معروف کرخی است، اما نماینده تمام عیار و شیخ اعظم و شناسنامه آن جنید بغدادی است[۱].
تصوف بغداد که بر اساس آموزه های جنيد بغدادی بر محور تصوفی عابدانه و شريعت محور شکل گرفته بود، با ظهور حکومت های ترک از قرن چهارم ق به بعد که وضع اجتماعی جوامع اسلامی را تغيير دادند، حمايت شد و سلطه ترکان سلجوقی از ٥٩٠ - ٥١١ق بر بغداد موجب تقويت تصوف گرديد. از نيمه قرن ششم ق به بعد از ميان خلفای عباسی نيز المستنجد (٥٥٥ -٥٦٦ق)، المستضيئ (٥٦٦ -٥٧٥ق)، الناصر(٥٧٥ -٦٢٢ق)، المستنصر( ٦٢٢ -٦٤٠ق) و المستعصم ( ٦٤٠ -٦٥٦ق) از حاميان جدی آن شدند و تصوف با ويژگي های منحصر به فرد در بغداد اين دوره که کانون منازعات فرقه ای بود، ريشه دواند و با اقبال خاص و عام مواجه شد[۲]. تصوف در دوران عباسیان بهویژه در بغداد رشد کرد و خانقاهها و مراکز صوفیانه حمایت میشدند. حمایت خلفا از صوفیان معروفی مانند جنید بغدادی و عبدالقادر گیلانی باعث گسترش تصوف شد. همچنین امپراتوری عثمانی از بسیاری از طریقتهای صوفیانه، مانند قادریه و نقشبندیه، حمایت کرد و به گسترش فعالیتهای آنان کمک کرد. خانقاهها در این دوران تحت نظارت حکومت قرار داشتند. در دوران معاصر سیاستهای حکومتی نسبت به تصوف متفاوت بوده است؛ در دوران پادشاهی، تصوف با آزادی بیشتری عمل میکرد. اما در دوره بعث با وجود رویکرد سکولار، طریقتهای صوفیانه تحت نظارت شدید بودند. پس از سقوط صدام حسین و استقرار دولت جدید، تصوف بهعنوان بخشی از تنوع دینی عراق مورد پذیرش قرار گرفت. اما با رشد گروههای افراطی مانند داعش، تصوف و خانقاهها هدف حملاتی قرار گرفتند.
مکاتب تصوف در عراق
در خصوص مکاتب تصوف در عراق به سه مکتب بصره، کوفه و بغداد اشاره می شود.
مکتب بصره
این مکتب توسط امام حسن البصری تأسیس شد. مکتب بصره از اولین مکاتب صوفیه در تاریخ اسلام به شمار میآید و تأکید زیادی بر زهد، تقوی و تزکیه روحی دارد. امام حسن البصری به عنوان بنیانگذار این مکتب در مسیر پیروی از سلف صالح (صحابه) گام برداشت و در راستای تربیت روحی پیروان خود از نفسکشی و فاصلهگیری از دنیا سخن میگفت. این مکتب تأثیر زیادی بر مناطق مختلف جهان اسلام به ویژه شام، عراق، هند، و خراسان داشت. بسیاری از بزرگان صوفیه و عالمان اسلامی سلوک خود را بر اساس آموزههای این مکتب قرار دادند. از جمله شاگردان مشهور مکتب بصره میتوان به ایوب السختیانی و مالک بن دینار اشاره کرد که نقش بزرگی در توسعه تعالیم زهد و تصوف داشتند[۳].
مکتب کوفه
این مکتب که در دوران شکوفایی اسلام در کوفه به وجود آمد، نقش بسزایی در شکلگیری و گسترش تصوف در دنیای اسلام ایفا کرد. مکتب کوفه با تأکید بر علم فقه، زهد و تعبّد، علاوه بر تصوف، به پشتیبانی از تأسیس علوم شرعی نیز اهمیت میداد. یکی از شخصیتهای مهم این مدرسه داود الطائی است. از دیگر شخصیتهای مهم این مکتب میتوان به سفیان الثوری اشاره کرد که به خاطر زهد و تقوای خود در میان صوفیان شهرت داشت. این مکتب به طریقهای معتدل و میانهرو معروف بود که هم به علم و هم به زهد اهمیت میداد. آموزههای این مکتب پیوندی میان مکتب بصره و مکتب بغداد برقرار کرده و به ترکیب و ترویج اصول فقهی و تزکیه روح پرداخته است. مکتب کوفه تأثیر عمیقی بر سراسر جهان اسلام داشت و در بسیاری از مناطق مختلف از جمله هند، شام و خراسان تأثیرگذار بود[۴].
مکتب بغداد
این مکتب یکی از مهمترین مدارس صوفیه است که به طور خاص بر مبانی قرآن و سنت تأکید داشت و در تلاش بود تا فضائل اخلاقی را گسترش دهد، قلب انسان را برای عبادت خداوند خالص کند و انسان را به رشد روحی و تزکیه نفس برساند. بسیاری از مشایخ بزرگ تصوف در بغداد ظهور کردهاند که در گسترش آموزههای تصوف نقش بسزایی داشتند. معروف کرخی یکی از اولین بزرگان مکتب بغداد بود. از دیگر بزرگان مکتب بغداد میتوان به سقطی و جنید بغدادی اشاره کرد. مکتب بغداد بر اصولی چون زهد، تزکیه نفس و عبادت خالص تأکید داشت. این مکتب از نظر روحانی به دنبال پاکسازی قلب انسانها و دستیابی به مرتبههای بالا در بندگی خداوند بود. یکی از مهمترین ویژگیهای این مکتب، اعتدال در پیروی از اصول فقهی و صوفیانه بود. در واقع، مکتب بغداد با ترکیب علم فقه و آموزههای تصوف، سنتی میانهرو در آموزههای اسلامی را پرورش داد. مکتب بغداد به دلیل موقعیت جغرافیایی و علمی این شهر، تأثیر بسیار زیادی بر سایر مناطق اسلامی داشت. بغداد در آن زمان به عنوان مرکز علمی و فرهنگی جهان اسلام شناخته میشد و بسیاری از صوفیان و علما برای کسب علم و معرفت به این شهر میآمدند. از مهمترین شخصیتهایی که از مکتب بغداد تأثیر گرفتند، میتوان به ابوحامد الغزالی اشاره کرد که با تألیفات خود در مورد تصوف، نظیر کتاب "احیاء علوم دین"، تأثیر عظیمی در گسترش تصوف در دنیای اسلام داشت[۵].
جریان های شاخص تصوف در عراق
جریان ها یا طریقت های تصوف در عراق شامل جریان های متعددی هستند که در زیر به اصلی ترین آنها می پردازیم.
طریقه قادریه
این جریان یکی از قدیمیترین و گستردهترین جریان های تصوف در عراق است که به عبدالقادر گیلانی نسبت داده میشود. شيخ عبدالقادر گيلانی متوفی در سال 562 هـ ق در محله باب الشيخ در بخش شرقی بغداد دفن شده است. هم اکنون مرقد شيخ عبدالقادر گيلانی ملقب به قطب اعظم زيارتگاه پيروان اين طريقت است که علاوه به مردم سنی عراق، پيروان بسياری در شبه قاره هند دارد. پيروان اين مکتب، وحدت وجودی را قبول دارند و به محبت و خدمت شهرت دارند. اگر چه در اصل از بيم حنابله برخاستهاند، اما تا حدود زيادی اهل تسامح هستند. در اين طريقت بر حفظ سنت و شعائر تأکيد می شود و اين طريقت در سراسر بلاد اسلامی منتشر شده است. تکیههای قادریه در بغداد از جمله مکانهایی هستند که جلسات ذکر، مدح نبوی و فعالیتهای خیریه مانند اطعام، کمک به نیازمندان و توزیع کمکهای غذایی برگزار میشوند. مهمترین تکیههای این جریان شامل تکيه قادریه مرکزی در محله باب الشيخ، تکیه البندیجی و تکیه قادریه در عظمیه است[۶].
طریقه رفاعيه
اين طرقيت منسوب به ابوالعباس سيدی احمد رفاعی بصری است متوفی در سال 578 هـ ق است. او از شهر بصره است ولی سلسله شيوخ اين طريقت به معروف کرخی می رسد. پيروان اين طريقت، جهانگرد و خانه به دوش و در کار رياضت و تربيت و ترتيل ذکر تندروتر از قادريهاند. اين طريقت در عراق رواج دارد و در بسياری از شهرهای سنی نشين مراسم ذکر خود را برگزار می کنند و در سالروز ولادت پيامبر اکرم (ص) در دوازدهم ربيعالاول هر ساله مراسمی را در کنار قبر ابوحنيفه (الامام الاعظم) در محله اعظميه بغداد برگزار می کنند. طریقت رفاعیه تأکید زیادی بر عمل به قرآن و سنت و همچنین محبت به اهل بیت و صحابه پیامبر داشت. این طریقه به حضور قلب و ذکر الله به ویژه در جمعهای عمومی تأکید دارد. تکیههای رفاعیه در بغداد عبارتند از:
- تکيه عليّه رفاعيه در منطقه الغزاليه؛
- تکيه بيت أبی خمره الرفاعيه و؛
- تکيه الرفاعيه در منطقه الأعظميه[۷].
طریقه نقشبنديه
اين طريقت منسوب به خواجه بهاءالدين محمد نقشبند متوفی در سال 792 هـ ق است. نقشبنديه شاخهای منشعب از سلسله خواجگان است که به خواجه احمد عطا سيوی معروف به حضرت ترکستان منسوب بوده است. بعدها اين سلسله در هند مخصوصاً در دوره اقتدار مغولان هند، نفوذ داشتند. این طریقه به توبه مستمر، اطاعت از شریعت، صحبت با صالحان و مشاوره با شیخ در امور دنیوی و اخروی تأکید دارد. پيروان اين طريقت در آغاز طرفدار زهد و فقر و سادگی بودند و انديشه وحدت وجودي داشتند، اما بعدها برخي از آنان به مدح گويی و مال اندوزی روی آوردند. در این طریقه، درک حقیقت و رسیدن به کمال معنوی از طریق پیروی از اصول اسلام و عرفان است. در عراق اين طريقت بويژه در منطقه کردستان عراق پيروانی دارد و بسياری از شخصيتهای سياسی کرد عراق بويژه خاندان بارزانی در گذشته جزو شيوخ اين طريقت بودند، قبل از آنکه به عرصه سياست روی بياورند. طریقه نقشبندیه در بغداد پیش از سال 2003 میلادی بسیار محبوب بود و تکیههای خاص خود را داشت. اما با شروع جنگ و اشغال عراق، بسیاری از تکیهها بسته شدند و فعالیتهای این طریقه کاهش یافت. در دوران اشغال، "جيل رجال الطريقة النقشبنديه" به عنوان یک گروه مقاومت ضد اشغالگری آمریکایی شناخته شد. این گروه در عملیاتهای نظامی علیه نیروهای اشغالگر فعال بود و پس از آن بسیاری از تکیههای نقشبندیه در بغداد بسته یا به مناطق دیگر منتقل شدند[۸].
طریقه کسنزانیه
یک شاخه از طریقه قادریه است که در عراق به ویژه در مناطق کردستان رواج دارد. نام این طریقه از کلمه "کسنزان" به معنی "ناپیدا" یا "راز بزرگ" گرفته شده است. کسنزانیه به شیخ عبدالکریم معروف به شاه کسنزان که در سال 1240 ه ق در منطقه شمال عراق متولد شد، منسوب است. در این طریقت تمام دستورهای شریعت دین اسلام رعایت می شود و شروع آن با توبه به درگاه خدا و بیعت مستقیم به دست پیر طریقت توسط خلیفه هایی که پیر برگزیده است، آغاز می شود. این طریقه بهطور خاص به سر الأسرار یا رازهای الهی اشاره دارد که تنها توسط خانوادههای خاصی مانند عشیره برزنجیه حفظ میشود. تکیههای کسنزانیه نیز در بغداد وجود دارد که شامل تکیه القادریه الکضرزانية در محله الموصل و دیگر محلهها است. در این تکیهها، حلقه های ذکر، آموزشهای دینی و مناسبتهای مذهبی مانند میلاد پیامبر و میلاد عبدالقادر گیلانی برگزار میشود[۹].
طریقه نبهانیه
این طریقه یکی از انشعابات فرقه شاذلیه، منسوب به شیخ محمد بن احمد، بن نبهان پسر خضر زبیدی است که به لقب نبهانی که نام جد اوست مشهور گردید. شیخ در سال 1318 ه ق(1900 میلادی) در منطقه باب النیرب حلب سوریه متولد شد. افکار شیخ نبهانی در علوم تربیتی و روحی با اندیشه های تصوف هماهنگ است. ولی در بعضی آداب و رسوم طریقت با آنان تفاوت دارد. شیخ در طریقت به ملازمه کامل شریعت معتقد بود و در راه مبارزه با انحراف تصوف تلاش فروان داشت و به حاکمیت مطلق شریعت، قرآن و سنت در همه امور صوفیان اعتقاد داشت. فرقه نبهانیه امروز بیشتر در ناحیه غرب عراق از جمله استان الانبار حضور دارد و بیشتر مریدان این فرقه از کسانی هستند که اهل علم و تقوی محسوب می شوند و آنان در این استان فعالیت و نقش اجتماعی مهمی داشته اند[۱۰].
طریقه خضریه
این فرقه به حضرت خضر (ع) منسوب است و خضر در اعتقاد صوفیه نماد مراد و پیر کامل است. موسس این فرقه در عراق سید علی سید احمد صوفی نعیمی حسینی، مردی بیسواد اهل شهر موصل است که در سال 2016 وفات یافت. پیروان این طریقت می گویند سید علی در سال 1972 میلادی در لب رود فرات با حضرت خضر (ع) دیدار کرده و طریقت و عهد را از او گرفته است.
پیروان خضریه پیر و مرادی ندارند و معتقدند حضرت خضر مرشد کامل است. این طریقت را میتوان طریقتی باطنی نامید که در برابر آن طریقت های قادری و نقشبندی جزء طریقت های ظاهری به حساب می آیند. این فرقه بجز در بحث رابطه با پیر یا انسان کامل طرز فکر متفاوت و خاصی ندارند و در راه تصوف و سیر و سلوک، پیرو فرقه های کهن تر مانند قادریه و رفاعیه هستند. پیروان این طریقت هیج یکی از طریقت های دیگر را نفی یا تخریب نمی کنند. مرکز فعالیت این فرقه ابتدا در شهر موصل عراق بود، ولی به تدریج به بغداد و دیالی منتقل شد. در حال حاضر مرکز فعالیت این فرقه در شهر دیالی است و پیروان آنان در میان مردم تاثیرات اجتماعی و فرهنگی دارند[۱۱].
در میان طریقه های بالا سه مورد نخست جزو طریقت های کهن و اصلی و سه مورد بعدی جزء فرقه های نوظهور تصوف در عراق هستند. در کنار این موارد می توان به برخی دیگر از فرقه های تصوف در عراق اشاره کرد که از جمله عبارتند از: سهروردیه، شاذلیه، علویه، حیدریه و ملامتیه.
شخصیت های تصوف در عراق
برخی از مهمترین شخصیتهای تصوف در عراق معاصر که در این زمینه نقش برجستهای ایفا نموده اند شامل مردان و زنان صوفی هستند که تأثیرات اجتماعی، دینی و فرهنگی عمیقی در بغداد و دنیای اسلام داشته اند. عبدالکریم المدرس یکی از برجستهترین شخصیتهای صوفی در عراق بود. او به عنوان مفتی عراق و مفسر قرآن شناخته میشد و در مرقد قادریه در بغداد اقامت داشت. وی در برابر اشغال عراق توسط نیروهای آمریکایی در سال 2003 فتوای وجوب مقاومت و جهاد علیه اشغالگران صادر کرد. این فتوا باعث شد که وی مورد غضب اشغالگران قرار گیرد و فعالیتهای وی محدود شود. صبحی الهيتی یک شخصیت برجسته دینی در عراق بود که در دوران صدام حسین جایگاه مهمی داشت. وی علاوه بر تدریس علوم شرعی در مسجد شيخ عبد القادر الگیلانی خطيب اول عراق نیز بود. او پس از سقوط رژیم صدام، از عرصه عمومی کنارهگیری کرد. عبد الرزاق الضعدی یکی دیگر از شخصیتهای مهم دینی صوفی بود که در برنامههای تلویزیونی رحاب القرآن حضور داشت و تا زمان اشغال عراق در زمینههای دینی و اجتماعی فعال بود. وی بعدها از عراق خارج شد ولی همچنان به فعالیتهای دینی خود ادامه داد. از جمله زنان صوفی تاریخساز عراق نیز فاطمه الرازی و تمنّی بنت المبارک بودند که در قرن ششم هجری از پیشگامان این حرکت به شمار میروند. عادله خاتون و نظله الجبوری نیز از زنان صوفی معاصر عراق هستند[۱۲].
خانقاه ها و مراکز تبلیغی تصوف در عراق
خانقاهها و مراکز تبلیغی تصوف در عراق نقش مهمی در تاریخ عرفان اسلامی ایفا کردهاند. این مکانها بهعنوان پایگاههای اصلی فعالیتهای معنوی، تربیتی، و اجتماعی صوفیان عمل کرده و در طول قرنها بر فرهنگ و دین جامعه عراق تأثیر گذاشتهاند. خانقاه قادریه بغداد از مراکز اصلی طریقت قادریه، منسوب به شیخ عبدالقادر گیلانی است و آرامگاه شیخ عبدالقادر گیلانی در این خانقاه قرار دارد و زیارتگاه مهمی برای مسلمانان است. خانقاه رفاعیه بصره وابسته به طریقت رفاعیه، بنیانگذاری شده توسط شیخ احمد رفاعی با تمرکز بر زهد، ذکرهای خاص، و خدمات اجتماعی نیز یکی از مهمترین خانقاههای جنوب عراق است. خانقاه نقشبندیه در سلیمانیه و اربیل وابسته به طریقت نقشبندیه است که در مناطق کردنشین شمال عراق نقش گسترده در انتقال آموزههای نقشبندی به نسلهای جدید دارد.
خانقاه کسنزانیه بغداد و کردستان عراق وابسته به طریقت کسنزانیه است و مرکز فعالیتهای ذکر و مراسم صوفیانه با تأکید بر تربیت معنوی است. خانقاه خضریه در جنوب عراق نیز محل برگزاری مراسم ذکر و اجتماعات معنوی این فرقه است و بر فرهنگ صوفیانه مناطق جنوبی عراق تاثیر گذار است. در مجموع در مورد نقش خانقاهها در عراق می توان به تربیت معنوی، تبلیغ تصوف، ارتباطات اجتماعی و حفظ و انتقال تعالیم عرفانی به نسل های جدید اشاره کرد. بر این اساس خانقاهها و مراکز تبلیغی تصوف در عراق نه تنها بهعنوان پایگاههای معنوی بلکه بهعنوان مراکزی فرهنگی و اجتماعی نقش حیاتی داشتهاند. این مکانها همچنان بخشی جداییناپذیر از تاریخ معنوی و فرهنگی عراق به شمار میروند[۱۲].
نیز نگاه کنید به
صوفیان مصر؛ تصوف در تونس؛ تصوف در افغانستان؛ تصوف در سنگال؛ تصوف در اسپانیا؛ تصوف در اردن؛ تصوف در قطر؛ تصوف در سوریه؛ تصوف در بنگلادش؛ تصوف در تاجیکستان؛ تصوف در روسیه؛ تصوف در قزاقستان
کتابشناسی
- ↑ حسین شهبازی، تصوف اسلامی در شرق و غرب دنیای اسلام، ادیان نیوز، (24/1/1398)، قابل بازیابی از: https://adyannews.com
- ↑ پریسا قربان نژاد، پریسا (1399)، "بانيان و مشايخ رباط هاي بغداد و تاثير آنها در جريان تصوف (قرن ٦ و ٧ ه. ق)"، مجله پژوهش های تاريخی ايران و اسلام، شماره ٢٧، پاييز و زمستان، ص 206.
- ↑ عبد العزيز، عمر عبدالله (2020). "التصوف العراقی ومدارسه وأثره على المشرق"، مجله الدراسات التربويه والعلميه، کلیه التربيه، الجامعه العراقيه، العدد السادس عشر ، المجلد الثانی - علوم القرآن ، شباط ص 460-464.
- ↑ عبد العزيز، عمر عبدالله (2020). "التصوف العراقی ومدارسه وأثره على المشرق"، مجله الدراسات التربويه والعلميه، کلیه التربيه، الجامعه العراقيه، العدد السادس عشر ، المجلد الثانی - علوم القرآن ، شباط، ص 464-466.
- ↑ عبد العزيز، عمر عبدالله (2020). "التصوف العراقی ومدارسه وأثره على المشرق"، مجله الدراسات التربويه والعلميه، کلیه التربيه، الجامعه العراقيه، العدد السادس عشر ، المجلد الثانی - علوم القرآن ، شباط، ص 466-470.
- ↑ کاپلان، محمد نور، غیاث الخفاجی، خیری (2024)، الحرکه الصوفيه المعاصره فی بغداد.. أشکالها وآثارها، دراسه وصفيه تحليليه"، مجلهی تحقیقات الهیات ترکیه، 8(1)، ص. 121-156.
- ↑ کاپلان، محمد نور، غیاث الخفاجی، خیری (2024)، الحرکه الصوفيه المعاصره فی بغداد.. أشکالها وآثارها، دراسه وصفيه تحليليه"، مجلهی تحقیقات الهیات ترکیه، 8(1)، ص 235-236.
- ↑ کاپلان، محمد نور، غیاث الخفاجی، خیری (2024)، الحرکه الصوفيه المعاصره فی بغداد.. أشکالها وآثارها، دراسه وصفيه تحليليه"، مجلهی تحقیقات الهیات ترکیه، 8(1)، ص 239-241.
- ↑ عیسی کاظم، محمد، تقوی، محمد (2018) "بررسی فرقه های نوظهور تصوف در عراق و نقش اجتماعی و فرهنگی آنها، کسنزانیه، نبهانیه و خضریه"، لارک للفلسفه واللسانيات والعلوم الاجتماعيه، 2(31)، ص 684-685.
- ↑ عیسی کاظم، محمد، تقوی، محمد (2018) "بررسی فرقه های نوظهور تصوف در عراق و نقش اجتماعی و فرهنگی آنها، کسنزانیه، نبهانیه و خضریه"، لارک للفلسفه واللسانيات والعلوم الاجتماعيه، 2(31)، ص 686.
- ↑ عیسی کاظم، محمد، تقوی، محمد (2018) "بررسی فرقه های نوظهور تصوف در عراق و نقش اجتماعی و فرهنگی آنها، کسنزانیه، نبهانیه و خضریه"، لارک للفلسفه واللسانيات والعلوم الاجتماعيه، 2(31)، ص 687.
- ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ کاپلان، محمد نور، غیاث الخفاجی، خیری (2024)، الحرکه الصوفيه المعاصره فی بغداد.. أشکالها وآثارها، دراسه وصفيه تحليليه"، مجلهی تحقیقات الهیات ترکیه، 8(1)، ص 243-245.
نویسنده مقاله
علی اکبر اسدی