تاریخ تمدن اردن: تفاوت میان نسخه‌ها

از دانشنامه ملل
جز (The LinkTitles extension automatically added links to existing pages (https://github.com/bovender/LinkTitles).)
 
(۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
فرهنگ و تمدن
[[تاریخ تمدن اردن|فرهنگ و تمدن]]


ويل دورانت در مقدمه اثر جاوداني خود مي‌نويسد: تمدن تابع عواملي چند است که يا سبب تسريع در حرکت آن مي شود، يا آن را از سيري که در پيش دارد بازمي دارد. او در نخستين مرحله، عامل زمين شناختي را مورد مطالعه قرار مي‌دهد. براي مثال زلزله خيز بودن منطقه اي مي‌تواند به نابودي آثار تمدن و پيشرفت آن منجر شود. (56) چنان که زلزله اي که در  سال هاي 746 و 748 م به [[پترا]] وارد آمد، ساکنان پترا را وادار نمود تا به مناطق اطراف کوچ کنند. (57) و بروز چندين زمين لرزه شديد در قرون چهارم تا ششم ميلادي و افزايش تنش و جنگ بين روم / بيزانس و ايران باعث نابودي اقتصاد منطقه شد. (58)
ویل دورانت در مقدمه اثر جاودانی خود می‌نویسد: تمدن تابع عواملی چند است که یا سبب تسریع در حرکت آن می‌شود، یا آن را از سیری که در پیش دارد باز می‌دارد. او در نخستین مرحله، عامل زمین شناختی را مورد مطالعه قرار می‌دهد. برای مثال زلزله‌ خیز بودن منطقه‌ای می‌تواند به نابودی آثار تمدن و پیشرفت آن منجر شود<ref>ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1</ref>. چنان که زلزله‌ای که در سال‌های 746 و 748 م به پترا وارد آمد، ساکنان پترا را وادار نمود تا به مناطق اطراف کوچ کنند<ref>Shoup. J A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310</ref>. و بروز چندین زمین لرزه شدید در قرون چهارم تا ششم میلادی و افزایش تنش و جنگ بین روم / بیزانس و‌ ایران باعث نابودی اقتصاد منطقه شد<ref>Shoup. J A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310</ref>.


دورانت سپس شرايط جغرافيايي تمدن را مورد نظر قرار مي‌دهد. (59) چنان که بيان شد [[اردن]] بخشي از هلال حاصلخيز باستاني است که از مرزهاي جنوبي فلسطين، شمال رود فرات، اطراف رود فرات و دجله تا خليج فارس کشيده شده است (60) از اين رواز قديمي ترين عصرها به صورت پيوسته پر از سكنه بوده است و در پي آن تمدن‌هاي متعددي در آنجا ايجاد شده و مهاجرين اصيلي در آن استقرار پيدا كرده اند كه جوامعي با تمدن و شكوفايي در شمال، جنوب، شرق و غرب اين كشور بنا نهاده اند. (61) اردن شاهد برپايي تمدن‌ها و ساخته شدن ممالك بزرگي بوده كه بيشتر تاريخ دوران قديم را در بر گرفته است. اَموري‌ها در آنجا ساكن شدند كه برادران كنعاني‌ها در اردن به شمار مي رفتند و كنعاني‌ها، سرزمين فلسطين را براي آنها برگزيدند و آن را سرزمين كنعان نام نهادند. اردن با عناوين متعددي ناميده شده است كه آنها را مي توان در اسفار عهد قديم يافت. (62) همچنان که در 6000 - 6800 ق.م مردم البيضاء - زميني وسيع واقع در جنوب اردن - هنگامي‌که شرايط آب و هوا عوض شد و کشت محصولاتي نظير گندم و جو بسيار سخت شد، زمين را رها کردند. (63)
دورانت سپس شرایط جغرافیایی تمدن را مورد نظر قرار می‌دهد<ref>ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1</ref>. چنان که بیان شد [[اردن]] بخشی از هلال حاصلخیز باستانی است که از مرزهای جنوبی فلسطین، شمال رود فرات، اطراف رود فرات و دجله تا خلیج فارس کشیده شده است<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310</ref> از‌این رواز قدیمی ترین عصرها به صورت پیوسته پر از سکنه بوده است و در پی آن تمدن‌های متعددی در آنجا‌ ایجاد شده و مهاجرین اصیلی در آن استقرار پیدا کرده‌اند که جوامعی با تمدن و شکوفایی در شمال، جنوب، شرق و غرب‌ این کشور بنا نهاده‌اند<ref>حسین یوسف (1983). دراسات فی تاریخ الأردن وفلسطین. عمان: دار الفكر.</ref>. [[اردن]] شاهد برپایی تمدن‌ها و ساخته شدن ممالک بزرگی بوده که بیشتر تاریخ [[دوران قدیم]] را دربرگرفته است. اَموری‌ها در آنجا ساکن شدند که برادران کنعانی‌ها در [[اردن]] به شمار می‌رفتند و کنعانی‌ها، سرزمین فلسطین را برای آن‌ها برگزیدند و آن را سرزمین کنعان نام نهادند. [[اردن]] با عناوین متعددی نامیده شده است که آن‌ها را می‌توان در اسفار عهد قدیم یافت<ref>العبادی، عویدی . كتاب تاریخ الأردن وعشائرة، الباب الثانی، الممالك الأردنیــة القدیمــة.</ref>. همچنان که در 6000 - 6800 ق.م مردم البیضاء - زمینی وسیع واقع در جنوب اردن - هنگامی‌که شرایط آب و هوا عوض شد و کشت محصولاتی نظیر گندم و جو بسیار سخت شد، زمین را رها کردند<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 13</ref>.


در نظر دورانت اهميت عوامل و اوضاع و احوال اقتصادي بيشتر است... وقتي فرهنگ عمومي‌به حد معيني برسد، فکر کشاورزي توليد مي‌شود و تنها تمدن است که انسان را به فکر ايجاد مي اندازد. (64) شواهد باستان شناسي در 4000 - 8300 ق.م مبني بر اين که جريکو يکي از اولين مکان هايي بوده که در آن گندم يافت شده و مردم نحوه استفاده از آن را فراگرفته اند حاکي از تمدن کهن اين سرزمين است همچنين وجود زمين‌هاي بزرگ کشاورزي در اردن در4500 - 8300 ق.م  که شامل «مگاسايت» - زمين هاي بسيار وسيع - با وسعت 10 الي 15 هکتار مي‌شود مؤيد اين مهم است. (65)
در نظر دورانت اهمیت عوامل و اوضاع و احوال اقتصادی بیشتر است... وقتی فرهنگ عمومی‌ به حد معینی برسد، فکر کشاورزی تولید می‌شود و تنها تمدن است که انسان را به فکر‌ ایجاد می‌اندازد. شواهد باستان شناسی در 4000 - 8300 ق.م مبنی بر‌این که جریکو یکی از اولین مکان‌هایی بوده که در آن گندم یافت شده و مردم نحوه استفاده از آن را فراگرفته‌اند حاکی از تمدن کهن‌ این سرزمین است همچنین وجود زمین‌های بزرگ کشاورزی در [[اردن]] در4500 - 8300 ق.م که شامل «مگاسایت» - زمین‌های بسیار وسیع - با وسعت 10 الی 15 هکتار می‌شود مؤید‌ این مهم است<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 13</ref>.


نژاد در ايجاد تمدن تأثيري ندارد؛ تأثيري که نژاد در تمدن دارد اين است که پيدايش آن غالباً پس از زماني است که ريشه‌هاي نژادي مختلف با يکديگر مي آميزند و به تدريج ملتي که به صورت نسبي حالت تجانسي دارد از آن ميان بيرون مي‌آيد. (66) شايد بتوان گفت که حضور نژاد‌هاي مختلف در سرزمين اردن از نتوفيان گرفته تا نبطي ها و يونانيان و اعراب باديه در جمله تأييدي بر اين معناست.
نژاد در‌ ایجاد تمدن تأثیری ندارد؛ تأثیری که نژاد در تمدن دارد‌ این است که پیدایش آن غالباً پس از زمانی است که ریشه‌های نژادی مختلف با یکدیگر می‌آمیزند و به تدریج ملتی که به صورت نسبی حالت تجانسی دارد از آن میان بیرون می‌آید<ref>ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1</ref>. شاید بتوان گفت که حضور نژاد‌های مختلف در سرزمین [[اردن]] از نتوفیان گرفته تا نبطی‌ها و یونانیان و اعراب بادیه در جمله تأییدی بر‌این معناست. این شرایط مادی یا زیستی، برای پیدایش تمدن ضرورت دارد، ولی شروط کافی برای تولد آن به شمار نمی‌رود؛ لازم است بر آن‌ها عوامل دقیق روانی افزوده شود ، و نیز لازم است نظمی‌ سیاسی، ولو بسیار ضعیف و نزدیک به هرج و مرج برقرار گردد؛... باید مردم کم کم احساس کنند که سر هر پیچ راه زندگی، مرگ یا مالیات جدیدی در انتظار آن‌ها کمین نکرده است<ref>ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1</ref>. برای مثال حدود و ثغور سرزمینی که اکنون [[اردن]] نام دارد در طی تاریخ پر فراز و نشیب خود تغییرات فراوانی را شاهد بوده ولی علیرغم همه‌ اینها معمولاً به طور نسبی در امنیت به سر می برده و در کل حکومت‌های با ثباتی در آن استقرار یافته که آثار مدنیت به جای مانده حکایت از آن دارد.


اين شرايط مادي يا زيستي، براي پيدايش تمدن ضرورت دارد، ولي شروط کافي براي تولد آن به شمار نمي‌رود؛ لازم است بر آنها عوامل دقيق رواني افزوده شود ، و نيز لازم است نظمي‌سياسي، ولو بسيارضعيف و نزديک به هرج و مرج برقرار گردد؛... بايد مردم کم کم احساس کنند که سر هر پيچ راه زندگي، مرگ يا ماليات جديدي در انتظار آنها کمين نکرده است. (67) براي مثال حدود و ثغور سرزميني که اکنون اردن نام دارد در طي تاريخ پر فراز و نشيب خود تغييرات فراواني را شاهد بوده ولي عليرغم همه اينها معمولاً به طور نسبي در امنيت به سر مي برده و در کل حکومت هاي با ثباتي در آن استقرار يافته که آثار مدنيت به جاي مانده حکايت از آن دارد.
چنان که گذشت آثار باقی مانده از دوران باستان جملگی حکایت از تمدنی غنی دارد که از کهن ترین تمدن‌ها به شمار می‌آید. بدیهی است عوامل طبیعی و جغرافیایی و مواردی که شمرده شد در بناگذاری‌ این تمدن کهن دخیل بوده است. از آنجا که پیش‌تر در بخش تاریخ دوران باستان مظاهر تمدن و فرهنگ باستان به تفصیلی در خور‌ این پژوهش بیان گردید در‌ اینجا از بیان دوباره آن پرهیز می‌شود. از‌ این پس به تمدن و فرهنگ دوره میانه که شامل دوران سلطه رومیان و مسلمانان است می‌پردازیم:


چنان که گذشت آثار باقي مانده از دوران باستان جملگي حکايت از تمدني غني دارد که از کهن ترين تمدن ها به شمار مي آيد. بديهي است عوامل طبيعي و جغرافيايي و مواردي که شمرده شد در بناگذاري اين تمدن کهن دخيل بوده است. از آنجا که پيش تر در بخش تاريخ دوران باستان مظاهر تمدن و فرهنگ باستان به تفصيلي در خور اين پژوهش بيان گرديد در اينجا از بيان دوباره آن پرهيز مي شود.
آثار تمدن و فرهنگ دوره میانه بخشی در بازسازی آثار پیشینیان ساکن در [[اردن]] تجلی دارد و بخشی در اصل تعلق به دوره رومیان و بیزانس و اسلام دارد. در دوران رومیان شهرهای ده گانه (دکا پولیس) که در خلال دوران «هلنی» تشکیل شد و دارای اتحادی اقتصادی و فرهنگی و فدرالی بود، به شهرهای یونانی مانند فیلادلفیا (امان)، جراسیا (جرش)، جدرا ( أم قیس)، پلا و ارابیلا (اِربد) و شهرهای دیگری در فلسطین و جنوب [[سوریه]] پیوستند<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo/</ref>. که در میان آن‌ها به نظر می‌رسد جراش گسترده‌ترین و بزرگترین استان روم بوده است و افتخار بازدید امپراتور را دارا می‌باشد. به دنبال فتح نظامی‌ به زودی بزرگراهی ساخته می‌شود که جنوبی‌ترین بندر اردن یعنی عقبه را به شمال در شهر بصرای [[سوریه]] متصل می‌کند. در همین زمان در امان جراش و ام قیس<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo/</ref> قلعه‌ها و دژهای دیدبانی و خیابان‌های دارای ستون‌های بسیار و آمفی تئاترها ساخته می‌شود. به لحاظ فرهنگی در‌این دوره تنشی اندک در میان ساکنان که به زبان یونانی تکلم می‌کنند و رومی‌هایی که لاتین را به عنوان زبان رسمی‌ اعلام می‌کنند به چشم می‌خورد. علیرغم‌ این اختلاف مشخصه بارز‌ این دوره زمانی امنیت و صلح است و از‌این رو تحولات زیادی در زیرساخت‌ها اتفاق می‌افتد<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo/</ref>.


از اين پس به تمدن و فرهنگ دوره ميانه که شامل دوران سلطه روميان و مسلمانان است مي پردازيم:
در‌این زمان در شمال [[اردن]] قبایل عربی همچون غساسنه ساکن بودند که برای بیزانس‌ها، هم پیمانانی قوی محسوب می‌شدند. غساسنه 600 سال، از اوایل قرن اول میلادی تا ظهور اسلام حکومت کردند. اولین پادشاه آن‌ها «جفنه بن عمرو» بود و حکومتشان بر بخش بزرگی از بلاد شام مانند تدمر و الرصافه در مرکز [[سوریه]] و البلقا و الکرک در [[اردن]] و تا دریا ادامه داشت و پایتختشان در جابیه در جولان بود. به نظر می‌رسد شهر قسطل توسط حارث بن جبله غسانی (571 - 531 م) ساخته شده باشد<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 11</ref>.


آثار تمدن و فرهنگ دوره ميانه بخشي در بازسازي آثار پيشينيان ساکن در اردن تجلي دارد و بخشي در اصل تعلق به دوره روميان و بيزانس و اسلام دارد. در دوران روميان شهرهاي ده گانه (دکا پوليس) که در خلال دوران «هلني» تشکيل شد و داراي اتحادي اقتصادي و فرهنگي و فدرالي بود، به شهرهاي يوناني مانند فيلادلفيا (امان)، جراسيا (جرش)، جدرا ( أم قيس)، پلا و ارابيلا (اِربد) و شهرهاي ديگري در فلسطين و جنوب سوريه پيوستند. (68) که در ميان آنها به نظر مي رسد جراش گسترده ترين و بزرگترين استان روم بوده است و افتخار بازديد امپراتور را دارا مي باشد. به دنبال فتح نظامي‌به زودي بزرگراهي ساخته مي‌شود که جنوبي ترين بندر اردن يعني عقبه را به شمال در شهر بصراي سوريه متصل مي‌کند. در همين زمان در امان جراش و ام قيس (69) قلعه‌ها و دژهاي ديدباني و خيابانهاي داراي ستون‌هاي بسيار و آمفي تئاترها ساخته مي‌شود. به لحاظ فرهنگي در اين دوره تنشي اندک در ميان ساکنان که به زبان يوناني تکلم مي کنند و رومي‌هايي که لاتين را به عنوان زبان رسمي‌اعلام مي‌کنند به چشم مي‌خورد.(70) عليرغم اين اختلاف مشخصه بارز اين دوره زماني امنيت و صلح است و از اين رو تحولات زيادي در زيرساخت ها اتفاق مي افتد.(71)
شاید بسیاری از آثار تمدنی که برخی از شهرهای [[اردن]] شامل آن است در دوره بیزانس ساخته شده باشد مانند مادبا، و تعدادی از کلیساهای مزیّن به کاشی کاری و گچ بری‌های چشم نواز که در داخل آن‌ها گرانبها‌ترین و زیبا‌ترین تابلوهای کاشی کاری شده جهان قرار دارد. یکی از شاخصه‌های پیشرفت در‌ این دوران را می‌توان در سنگ فرش بسیاری از اماکن و معابد تازه ساز مشاهده کرد. جالب توجه ترین نمونه‌های هنر موزاییک کاری بیزانسی را می‌توان در مادبا مشاهده کرد. برجسته‌ترین آن‌ها نقشه مشهور سرزمین مقدس در قرن ششم است که به نام نقشه موزاییک فلسطین هم شناخته می‌شود<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo/</ref>. که از قدیمی‌ترین نقشه‌های سرزمین مقدس به خصوص سرزمین قدس است.‌ این نقشه شامل اماکن واقع شده در بین بیبلوس (جبیل)، شمال دمشق و جنوب [[مصر]] یعنی منطقه تیبه است و از غرب به دریای مدیترانه و از شرق به امان و پترا می‌رسد. هم چنین فرهنگ روم شرقی در [[اردن]] در بخش موزاییک کاری، به ویژه در کلیسا را علاوه بر مادبا می توان در کوه نبو، جرش، ام رساس و پترا مشاهده کردن<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310</ref>.


در اين زمان در شمال اردن قبايل عربي همچون غساسنه ساکن بودند که براي بيزانس ها، هم پيماناني قوي محسوب مي شدند. غساسنه 600 سال، از اوايل قرن اول ميلادي تا ظهور اسلام حکومت کردند. اولين پادشاه آنها «جفنة بن عمرو» بود و حکومتشان بر بخش بزرگي از بلاد شام مانند تدمر و الرصافه در مرکز سوريه و البلقا و الکرک در اردن و تادريا ادامه داشت و پايتختشان در جابيه در جولان بود. به نظر مي رسد شهر قسطل توسط حارث بن جبله غساني (571 - 531 م) ساخته شده باشد. (72)
دوران بیزانس یا حاکمیت روم شرقی از زمانی آغاز می‌شود که کنستانتین اول (313م) استانبول را پایتخت روم شرقی قرار می‌دهد. او کلیساها را به رسمیت می‌شناسد و به عنوان مکان‌های مذهبی ترویج می‌کند. همزمان با گسترش دین مسیح کلیسا‌های بزرگ و کوچک در اغلب نواحی [[اردن]] بنا نهاده می‌شود. دوره امپراتور ژوستینیان اوج رشد کلیساهاست. معماری حاکم بر کلیساها در‌این دوره از نوع قصرهایی می‌باشد که دارای دو ردیف از ستون‌هایی است که سقف شبستان را بر پا نگه می‌دارد با محراب‌هایی نیم دایره<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo/</ref>. در‌این دوران تعداد ساکنان در منطقه به صورت چشمگیری افزایش می‌یابد و مسیحیت به دینی مورد قبول در منطقه تبدیل می‌گردد. گفتنی است که پلا در [[اردن]] در قرن اول میلادی منطقه‌ای است که مسیحیان برای فرار از آزار و شکنجه بدان پناهنده می‌شوند<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo/</ref>.


شايد بسياري از آثار تمدني که برخي از شهرهاي اردن شامل آن است در دوره بيزانس ساخته شده باشد مانند مادبا، و تعدادي از کليساهاي مزيّن به کاشي کاري و گچ بري‌هاي چشم نواز که در داخل آن‌ها گرانبها ترين و زيبا ترين تابلوهاي کاشي کاري شده جهان قرار دارد. يكي از شاخصه‌هاي پيشرفت در اين دوران را مي توان در سنگ فرش بسياري از اماكن و معابد تازه ساز مشاهده كرد. جالب توجه ترين نمونه‌هاي هنر موزاييك كاري بيزانسي را مي توان در مادبا مشاهده كرد. برجسته ترين آنها نقشه مشهور سرزمين مقدس در قرن ششم است كه به نام نقشه موزاييك فلسطين هم شناخته مي‌شود. (73) که از قديمي‌ترين نقشه‌هاي سرزمين مقدس به خصوص سرزمين قدس است. اين نقشه شامل اماکن واقع شده در بين بيبلوس (جبيل)، شمال دمشق و جنوب [[مصر]] يعني منطقه تيبه است و از غرب به درياي مديترانه و از شرق به امان و پترا مي رسد. هم چنين فرهنگ روم شرقي در اردن در بخش موزاييک کاري، به ويژه در کليسا را علاوه بر مادبا مي توان در کوه نبو، جرش، ام رساس و پترا مشاهده کرد. (74)
[[اردن]] در دوران پس از اسلام به دلیل نزدیکی به شام که پایتخت امویان است بار دیگر شاهد شکوفایی اقتصادی است. قلعه کویری قصر عمره، حلابات، قصر خرانه، قصر طوبی و مشطا مکان‌هایی است که در آن زمان ساخته شد. امویان لژهای زیادی جهت عیش و نوش و شکار در صحرای [[اردن]] ساختند که به حفظ روابط نزدیک با قبایل بادیه نشین در صحرای [[سوریه]] کمک می‌کند. شاهزادگان امیه به صحرا فرستاده می‌شدند تا تبدیل به عرب شایسته شوند،‌ این رفت و آمد باعث شد تا میان‌ این شاهزادگان و دختران شیوخ بادیه نشین ازدواج‌های مکرر صورت بگیرد<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 13</ref>. پس از سقوط امویان با انتقال پایتخت از دمشق به بغداد موقعیت [[اردن]] در مقایسه با خلافت پیشین به شکلی حاشیه‌ای تقلیل یافت. در نتیجه بسیاری از قصرها و مکان‌هایی که اُموی‌ها برای شکار ساخته بودند و همچنین ساخت مکان‌هایی که کاروان‌های تجاری و قافله‌های حجاج از آن جا گذر می‌کردند و به سرزمین‌های مقدس می‌رفتند، متوقف شد<ref>الخطیب، محمد. (2005). حضارة العرب فی العصور القدیمــة. الطبعــة الأولی. دار طلاس دمشق.</ref>. علیرغم‌این رخداد و زلزله شدیدی که در سال 747 منطقه را به نابودی می‌کشاند ولی شواهد باستان شناسی حاکی از رشد جمعیت منطقه است<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo/</ref>.


دوران بيزانس يا حاکميت روم شرقي از زماني آغاز مي‌شود که کنستانتين اول(313 م) استانبول را پايتخت روم شرقي قرار مي دهد. او کليساها را به رسميت مي شناسد و به عنوان مکان هاي مذهبي ترويج مي کند. همزمان با گسترش دين مسيح کليسا‌هاي بزرگ و کوچک در اغلب نواحي اردن بنا نهاده مي شود. دورة امپراتور ژوستينيان اوج رشد کليساهاست. معماري حاکم بر کليساها در اين دوره از نوع قصرهايي مي باشد که داراي دو رديف از ستون هايي است که سقف شبستان را بر پا نگه مي دارد با محراب هايي نيم دايره. (75) در اين دوران تعداد ساکنان در منطقه به صورت چشمگيري افزايش مي‌يابد و مسيحيت به ديني مورد قبول در منطقه تبديل مي‌گردد. گفتني است که پلا در اردن در قرن اول ميلادي منطقه اي است که مسيحيان براي فرار از آزار و شکنجه بدان پناهنده مي شوند. (76)
در طی جنگهای صلیبی نیز پادشاه اورشلیم قلعه‌هایی به نام مونترال در شوباک در جنوب [[اردن]] ساخت تا کاروان مسلمانان که بین [[سوریه]]، حجاز و [[مصر]] رفت و آمد می کنند را غارت کنند. همچنین دژها و قلعه‌های دیگری در جنوب [[اردن]] در جزیره فرعون در خلیج عقبه، ساخته یا بازسازی شد. با فتح کامل [[اردن]] در دوره‌ ایوبی و مملوکی و اتحاد با [[مصر]] و [[سوریه]] بار دیگر [[اردن]] به شکوفایی رسید و جایگاه ویژه‌ای در بین همسایگان خود به دست آورد. سپس به بازسازی دژها و قلعه‌ها و راه‌های خود پرداخت تا دوباره حاجیان از آنجا عبور کنند و به مکه و مدینه برسند و همچنین برای رونق گرفتن راه تجارت و ارتباطات با دیگر سرزمین‌ها به بازسازی‌هایی دست زد. در‌این دوره در وادی اردن مکان‌هایی برای پاکسازی شِکَر به وسیله آب ساخته شد<ref>الخطیب، محمد. (2005). حضارة العرب فی العصور القدیمــة. الطبعــة الأولی. دار طلاس دمشق.</ref>.


اردن در دوران پس از اسلام به دليل نزديکي به شام که پايتخت امويان است بار ديگر شاهد شکوفايي اقتصادي است. قلعه کويري قصر عمره، حلابات، قصر خرانه، قصر طوبي و مشطا مکان هايي است که در آن زمان ساخته شد. امويان لژهاي زيادي جهت عيش و نوش و شکار در صحراي اردن ساختند که به حفظ روابط نزديک با قبايل باديه نشين در صحراي سوريه کمک مي‌کند. شاهزادگان اميه به صحرا فرستاده مي‌شدند تا تبديل به عرب شايسته شوند، اين رفت و آمد باعث شد تا ميان اين شاهزادگان و دختران شيوخ باديه نشين ازدواج هاي مکرر صورت بگيرد. (77)
بادیه شرقی [[اردن]] و مناطق کوهستانی خاورمیانه در عصرهای مختلف اسلامی‌ آکنده از آثار تاریخی شد؛ جایی که آثار و قصرهای مستحکم و قلعه‌ها و برج‌ها به صورت آثار بزرگی در طول تاریخ بنا گردید، قلعه‌هایی که در طول زمان محلی امن برای دفاع از سرزمین [[اردن]] بودند، از آن جمله می‌توان قلعه الأرزق را نام برد که تاریخ ساخت آن به دوران رومی‌ها و عرب بر می‌گردد و قلعــه الربض که از برترین آثار معماری نزد مسلمانان عرب به شمار می‌رود و هدف از ساخت آن رصد کردن صلیبی‌ها از دژ کوکب الهواء و استفاده از معادن آهن در کوه‌های عجلون است که مغاره ورده نامیده شده‌ است و نیز ابقای راه‌های تجاری با دمشق و شمال [[سوریه]]. دو [[قلعه الکرک]] و الشوبک که به دوره جنگ‌های صلیبی برمی‌گردد در مناطق کوهستانی ناهموار قرار دارند و در داخل آن‌ها رواق‌ها و برج‌ها و تجهیزات جنگی وجود دارد که نمایانگر هنرهای جنگی در قرون وسطی است. همچنین قلعه‌های دیگری در العقبه و الحسا و القطرانه وجود دارد که نمایانگر هنر عصرهای مختلف اسلامی‌ است<ref>جریدة الدستور الأردنیــة، دراســة للباحث: جمال خلیفــة - القلاع الإسلامیــة. صروح شامخــة على أرض الأردن تتحدى الزمن</ref>.


پس از سقوط امويان با انتقال پايتخت از دمشق به بغداد موقعيت اردن در مقايسه با خلافت پيشين به شکلي حاشيه اي تقليل يافت. در نتيجه بسياري از قصرها و مکان‌هايي که اُموي‌ها براي شکار ساخته بودند و همچنين ساخت مکان‌هايي که کاروان‌هاي تجاري و قافله‌هاي حجاج از آن جا گذر مي‌کردند و به سرزمين‌هاي مقدس مي‌رفتند، متوقف شد. (78) عليرغم اين رخداد و زلزله شديدي که در سال 747 منطقه را به نابودي مي کشاند ولي شواهد باستان شناسي حاکي از رشد جمعيت منطقه است. (79)
در عهد عثمانی به طور کلی [[اردن]] به سبب کم کاری‌هایی که در تحول زیرساخت‌ها صورت گرفت دچار ضعف شد. در دوره عثمانی فقط ساختمان­‌هایی ساخته می‌شد که دلیل دینی داشت مانند ساخت قصر القطرانه که فقط برای قافله‌های حاجیان ساخته شد. یکی از مهم‌ترین طرح‌های عمرانی در آن زمان، طرح ساخت راه آهن حجاز بود که از دمشق تا مدینه منوره ادامه داشت.‌ این راه آهن وسیله مفیدی برای انتقال سربازان عثمانی بود و برای آذوقه رسانی در خلال جنگ جهانی اول استفاده می­شد که تا قلب سرزمین‌های حجاز پیش می‌رفت که در خلال انقلاب اعراب علیه عثمانی مورد تهاجم قرار گرفت<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo/</ref>.<ref>لایقی، غلامرضا (1402). جامعه و فرهنگ [[اردن]]. تهران: [https://www.icro.ir/ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی]( در دست انتشار)</ref>


در طي جنگهاي صليبي نيز پادشاه اورشليم قلعه‌هايي به نام مونترال  در شوباک در جنوب اردن ساخت تا کاروان مسلمانان که بين سوريه، حجاز و مصر رفت و آمد مي کنند را غارت کنند. همچنين دژها و قلعه هاي ديگري در جنوب اردن در جزيره فرعون در خليج عقبه، ساخته يا بازسازي شد.
== نیز نگاه کنید به ==
[[تاریخ اردن]]؛ [[تاریخ معاصر اردن]]؛ [[تاریخ دوره باستان اردن]]؛ [[تاریخ دوران میانی اردن]]


با فتح کامل اردن در دوره ايوبي و مملوکي  و اتحاد با مصر و سوريه بار ديگر اردن به شکوفايي رسيد و جايگاه ويژه اي در بين همسايگان خود به دست آورد. سپس به بازسازي دژها و قلعه‌ها و راه‌هاي خود پرداخت تا دوباره حاجيان از آنجا عبور کنند و به مکه و مدينه برسند و همچنين براي رونق گرفتن راه تجارت و ارتباطات با ديگر سرزمين ها به بازسازي‌هايي دست زد. در اين دوره در وادي اردن مکان‌هايي براي پاکسازي شِکَر به وسيله آب ساخته شد. (80)
== کتابشناسی ==
 
باديه شرقي اردن و مناطق کوهستاني خاورميانه در عصرهاي مختلف اسلامي‌آکنده از آثار تاريخي شد؛ جايي که آثار و قصرهاي مستحکم و قلعه‌ها و برج‌ها به صورت آثار بزرگي در طول تاريخ بنا گرديد، قلعه هايي که در طول زمان محلي امن براي دفاع از سرزمين اردن بودند، از آن جمله مي توان قلعه الأرزق را نام برد که تاريخ ساخت آن به دوران رومي ها و عرب برمي‌گردد و قلعــة الربض که از برترين آثار معماري نزد مسلمانان عرب به شمار مي رود و هدف از ساخت آن رصد کردن صليبي ها از دژ کوکب الهواء و استفاده از معادن آهن در کوه هاي عجلون است که مغارة وردة ناميده شده است و نيز ابقاي راه‌هاي تجاري با دمشق و شمال سوريه. دو [[قلعه الکرک]] و الشوبک که به دوره جنگ‌هاي صليبي برمي‌گردد در مناطق کوهستاني ناهموار قرار دارند و در داخل آن‌ها رواق‌ها و برج‌ها و تجهيزات جنگي وجود دارد که نمايانگر هنرهاي جنگي در قرون وسطي است. همچنين قلعه‌هاي ديگري در العقبه و الحسا و القطرانه وجود دارد که نمايانگر هنرعصرهاي مختلف اسلامي‌است. (81)
 
در عهد عثماني به طور کلي اردن به سبب کم کاري‌هايي که در تحول زيرساخت‌ها صورت گرفت دچار ضعف شد. در دوره عثماني فقط ساختمان­هايي ساخته مي‌شد که دليل ديني داشت مانند ساخت قصر القطرانه که فقط براي قافله‌هاي حاجيان ساخته شد. يکي از مهم ترين طرح‌هاي عمراني در آن زمان، طرح ساخت راه آهن حجاز بود که از دمشق تا مدينه منوره ادامه داشت. اين راه آهن وسيله مفيدي براي انتقال سربازان عثماني بود و براي آذوقه رساني در خلال جنگ جهاني اول استفاده مي­شد که تا قلب سرزمين‌هاي حجاز پيش مي‌رفت که در خلال انقلاب اعراب عليه عثماني مورد تهاجم قرار گرفت. (82)

نسخهٔ کنونی تا ‏۹ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۵۶

فرهنگ و تمدن

ویل دورانت در مقدمه اثر جاودانی خود می‌نویسد: تمدن تابع عواملی چند است که یا سبب تسریع در حرکت آن می‌شود، یا آن را از سیری که در پیش دارد باز می‌دارد. او در نخستین مرحله، عامل زمین شناختی را مورد مطالعه قرار می‌دهد. برای مثال زلزله‌ خیز بودن منطقه‌ای می‌تواند به نابودی آثار تمدن و پیشرفت آن منجر شود[۱]. چنان که زلزله‌ای که در سال‌های 746 و 748 م به پترا وارد آمد، ساکنان پترا را وادار نمود تا به مناطق اطراف کوچ کنند[۲]. و بروز چندین زمین لرزه شدید در قرون چهارم تا ششم میلادی و افزایش تنش و جنگ بین روم / بیزانس و‌ ایران باعث نابودی اقتصاد منطقه شد[۳].

دورانت سپس شرایط جغرافیایی تمدن را مورد نظر قرار می‌دهد[۴]. چنان که بیان شد اردن بخشی از هلال حاصلخیز باستانی است که از مرزهای جنوبی فلسطین، شمال رود فرات، اطراف رود فرات و دجله تا خلیج فارس کشیده شده است[۵] از‌این رواز قدیمی ترین عصرها به صورت پیوسته پر از سکنه بوده است و در پی آن تمدن‌های متعددی در آنجا‌ ایجاد شده و مهاجرین اصیلی در آن استقرار پیدا کرده‌اند که جوامعی با تمدن و شکوفایی در شمال، جنوب، شرق و غرب‌ این کشور بنا نهاده‌اند[۶]. اردن شاهد برپایی تمدن‌ها و ساخته شدن ممالک بزرگی بوده که بیشتر تاریخ دوران قدیم را دربرگرفته است. اَموری‌ها در آنجا ساکن شدند که برادران کنعانی‌ها در اردن به شمار می‌رفتند و کنعانی‌ها، سرزمین فلسطین را برای آن‌ها برگزیدند و آن را سرزمین کنعان نام نهادند. اردن با عناوین متعددی نامیده شده است که آن‌ها را می‌توان در اسفار عهد قدیم یافت[۷]. همچنان که در 6000 - 6800 ق.م مردم البیضاء - زمینی وسیع واقع در جنوب اردن - هنگامی‌که شرایط آب و هوا عوض شد و کشت محصولاتی نظیر گندم و جو بسیار سخت شد، زمین را رها کردند[۸].

در نظر دورانت اهمیت عوامل و اوضاع و احوال اقتصادی بیشتر است... وقتی فرهنگ عمومی‌ به حد معینی برسد، فکر کشاورزی تولید می‌شود و تنها تمدن است که انسان را به فکر‌ ایجاد می‌اندازد. شواهد باستان شناسی در 4000 - 8300 ق.م مبنی بر‌این که جریکو یکی از اولین مکان‌هایی بوده که در آن گندم یافت شده و مردم نحوه استفاده از آن را فراگرفته‌اند حاکی از تمدن کهن‌ این سرزمین است همچنین وجود زمین‌های بزرگ کشاورزی در اردن در4500 - 8300 ق.م که شامل «مگاسایت» - زمین‌های بسیار وسیع - با وسعت 10 الی 15 هکتار می‌شود مؤید‌ این مهم است[۹].

نژاد در‌ ایجاد تمدن تأثیری ندارد؛ تأثیری که نژاد در تمدن دارد‌ این است که پیدایش آن غالباً پس از زمانی است که ریشه‌های نژادی مختلف با یکدیگر می‌آمیزند و به تدریج ملتی که به صورت نسبی حالت تجانسی دارد از آن میان بیرون می‌آید[۱۰]. شاید بتوان گفت که حضور نژاد‌های مختلف در سرزمین اردن از نتوفیان گرفته تا نبطی‌ها و یونانیان و اعراب بادیه در جمله تأییدی بر‌این معناست. این شرایط مادی یا زیستی، برای پیدایش تمدن ضرورت دارد، ولی شروط کافی برای تولد آن به شمار نمی‌رود؛ لازم است بر آن‌ها عوامل دقیق روانی افزوده شود ، و نیز لازم است نظمی‌ سیاسی، ولو بسیار ضعیف و نزدیک به هرج و مرج برقرار گردد؛... باید مردم کم کم احساس کنند که سر هر پیچ راه زندگی، مرگ یا مالیات جدیدی در انتظار آن‌ها کمین نکرده است[۱۱]. برای مثال حدود و ثغور سرزمینی که اکنون اردن نام دارد در طی تاریخ پر فراز و نشیب خود تغییرات فراوانی را شاهد بوده ولی علیرغم همه‌ اینها معمولاً به طور نسبی در امنیت به سر می برده و در کل حکومت‌های با ثباتی در آن استقرار یافته که آثار مدنیت به جای مانده حکایت از آن دارد.

چنان که گذشت آثار باقی مانده از دوران باستان جملگی حکایت از تمدنی غنی دارد که از کهن ترین تمدن‌ها به شمار می‌آید. بدیهی است عوامل طبیعی و جغرافیایی و مواردی که شمرده شد در بناگذاری‌ این تمدن کهن دخیل بوده است. از آنجا که پیش‌تر در بخش تاریخ دوران باستان مظاهر تمدن و فرهنگ باستان به تفصیلی در خور‌ این پژوهش بیان گردید در‌ اینجا از بیان دوباره آن پرهیز می‌شود. از‌ این پس به تمدن و فرهنگ دوره میانه که شامل دوران سلطه رومیان و مسلمانان است می‌پردازیم:

آثار تمدن و فرهنگ دوره میانه بخشی در بازسازی آثار پیشینیان ساکن در اردن تجلی دارد و بخشی در اصل تعلق به دوره رومیان و بیزانس و اسلام دارد. در دوران رومیان شهرهای ده گانه (دکا پولیس) که در خلال دوران «هلنی» تشکیل شد و دارای اتحادی اقتصادی و فرهنگی و فدرالی بود، به شهرهای یونانی مانند فیلادلفیا (امان)، جراسیا (جرش)، جدرا ( أم قیس)، پلا و ارابیلا (اِربد) و شهرهای دیگری در فلسطین و جنوب سوریه پیوستند[۱۲]. که در میان آن‌ها به نظر می‌رسد جراش گسترده‌ترین و بزرگترین استان روم بوده است و افتخار بازدید امپراتور را دارا می‌باشد. به دنبال فتح نظامی‌ به زودی بزرگراهی ساخته می‌شود که جنوبی‌ترین بندر اردن یعنی عقبه را به شمال در شهر بصرای سوریه متصل می‌کند. در همین زمان در امان جراش و ام قیس[۱۳] قلعه‌ها و دژهای دیدبانی و خیابان‌های دارای ستون‌های بسیار و آمفی تئاترها ساخته می‌شود. به لحاظ فرهنگی در‌این دوره تنشی اندک در میان ساکنان که به زبان یونانی تکلم می‌کنند و رومی‌هایی که لاتین را به عنوان زبان رسمی‌ اعلام می‌کنند به چشم می‌خورد. علیرغم‌ این اختلاف مشخصه بارز‌ این دوره زمانی امنیت و صلح است و از‌این رو تحولات زیادی در زیرساخت‌ها اتفاق می‌افتد[۱۴].

در‌این زمان در شمال اردن قبایل عربی همچون غساسنه ساکن بودند که برای بیزانس‌ها، هم پیمانانی قوی محسوب می‌شدند. غساسنه 600 سال، از اوایل قرن اول میلادی تا ظهور اسلام حکومت کردند. اولین پادشاه آن‌ها «جفنه بن عمرو» بود و حکومتشان بر بخش بزرگی از بلاد شام مانند تدمر و الرصافه در مرکز سوریه و البلقا و الکرک در اردن و تا دریا ادامه داشت و پایتختشان در جابیه در جولان بود. به نظر می‌رسد شهر قسطل توسط حارث بن جبله غسانی (571 - 531 م) ساخته شده باشد[۱۵].

شاید بسیاری از آثار تمدنی که برخی از شهرهای اردن شامل آن است در دوره بیزانس ساخته شده باشد مانند مادبا، و تعدادی از کلیساهای مزیّن به کاشی کاری و گچ بری‌های چشم نواز که در داخل آن‌ها گرانبها‌ترین و زیبا‌ترین تابلوهای کاشی کاری شده جهان قرار دارد. یکی از شاخصه‌های پیشرفت در‌ این دوران را می‌توان در سنگ فرش بسیاری از اماکن و معابد تازه ساز مشاهده کرد. جالب توجه ترین نمونه‌های هنر موزاییک کاری بیزانسی را می‌توان در مادبا مشاهده کرد. برجسته‌ترین آن‌ها نقشه مشهور سرزمین مقدس در قرن ششم است که به نام نقشه موزاییک فلسطین هم شناخته می‌شود[۱۶]. که از قدیمی‌ترین نقشه‌های سرزمین مقدس به خصوص سرزمین قدس است.‌ این نقشه شامل اماکن واقع شده در بین بیبلوس (جبیل)، شمال دمشق و جنوب مصر یعنی منطقه تیبه است و از غرب به دریای مدیترانه و از شرق به امان و پترا می‌رسد. هم چنین فرهنگ روم شرقی در اردن در بخش موزاییک کاری، به ویژه در کلیسا را علاوه بر مادبا می توان در کوه نبو، جرش، ام رساس و پترا مشاهده کردن[۱۷].

دوران بیزانس یا حاکمیت روم شرقی از زمانی آغاز می‌شود که کنستانتین اول (313م) استانبول را پایتخت روم شرقی قرار می‌دهد. او کلیساها را به رسمیت می‌شناسد و به عنوان مکان‌های مذهبی ترویج می‌کند. همزمان با گسترش دین مسیح کلیسا‌های بزرگ و کوچک در اغلب نواحی اردن بنا نهاده می‌شود. دوره امپراتور ژوستینیان اوج رشد کلیساهاست. معماری حاکم بر کلیساها در‌این دوره از نوع قصرهایی می‌باشد که دارای دو ردیف از ستون‌هایی است که سقف شبستان را بر پا نگه می‌دارد با محراب‌هایی نیم دایره[۱۸]. در‌این دوران تعداد ساکنان در منطقه به صورت چشمگیری افزایش می‌یابد و مسیحیت به دینی مورد قبول در منطقه تبدیل می‌گردد. گفتنی است که پلا در اردن در قرن اول میلادی منطقه‌ای است که مسیحیان برای فرار از آزار و شکنجه بدان پناهنده می‌شوند[۱۹].

اردن در دوران پس از اسلام به دلیل نزدیکی به شام که پایتخت امویان است بار دیگر شاهد شکوفایی اقتصادی است. قلعه کویری قصر عمره، حلابات، قصر خرانه، قصر طوبی و مشطا مکان‌هایی است که در آن زمان ساخته شد. امویان لژهای زیادی جهت عیش و نوش و شکار در صحرای اردن ساختند که به حفظ روابط نزدیک با قبایل بادیه نشین در صحرای سوریه کمک می‌کند. شاهزادگان امیه به صحرا فرستاده می‌شدند تا تبدیل به عرب شایسته شوند،‌ این رفت و آمد باعث شد تا میان‌ این شاهزادگان و دختران شیوخ بادیه نشین ازدواج‌های مکرر صورت بگیرد[۲۰]. پس از سقوط امویان با انتقال پایتخت از دمشق به بغداد موقعیت اردن در مقایسه با خلافت پیشین به شکلی حاشیه‌ای تقلیل یافت. در نتیجه بسیاری از قصرها و مکان‌هایی که اُموی‌ها برای شکار ساخته بودند و همچنین ساخت مکان‌هایی که کاروان‌های تجاری و قافله‌های حجاج از آن جا گذر می‌کردند و به سرزمین‌های مقدس می‌رفتند، متوقف شد[۲۱]. علیرغم‌این رخداد و زلزله شدیدی که در سال 747 منطقه را به نابودی می‌کشاند ولی شواهد باستان شناسی حاکی از رشد جمعیت منطقه است[۲۲].

در طی جنگهای صلیبی نیز پادشاه اورشلیم قلعه‌هایی به نام مونترال در شوباک در جنوب اردن ساخت تا کاروان مسلمانان که بین سوریه، حجاز و مصر رفت و آمد می کنند را غارت کنند. همچنین دژها و قلعه‌های دیگری در جنوب اردن در جزیره فرعون در خلیج عقبه، ساخته یا بازسازی شد. با فتح کامل اردن در دوره‌ ایوبی و مملوکی و اتحاد با مصر و سوریه بار دیگر اردن به شکوفایی رسید و جایگاه ویژه‌ای در بین همسایگان خود به دست آورد. سپس به بازسازی دژها و قلعه‌ها و راه‌های خود پرداخت تا دوباره حاجیان از آنجا عبور کنند و به مکه و مدینه برسند و همچنین برای رونق گرفتن راه تجارت و ارتباطات با دیگر سرزمین‌ها به بازسازی‌هایی دست زد. در‌این دوره در وادی اردن مکان‌هایی برای پاکسازی شِکَر به وسیله آب ساخته شد[۲۳].

بادیه شرقی اردن و مناطق کوهستانی خاورمیانه در عصرهای مختلف اسلامی‌ آکنده از آثار تاریخی شد؛ جایی که آثار و قصرهای مستحکم و قلعه‌ها و برج‌ها به صورت آثار بزرگی در طول تاریخ بنا گردید، قلعه‌هایی که در طول زمان محلی امن برای دفاع از سرزمین اردن بودند، از آن جمله می‌توان قلعه الأرزق را نام برد که تاریخ ساخت آن به دوران رومی‌ها و عرب بر می‌گردد و قلعــه الربض که از برترین آثار معماری نزد مسلمانان عرب به شمار می‌رود و هدف از ساخت آن رصد کردن صلیبی‌ها از دژ کوکب الهواء و استفاده از معادن آهن در کوه‌های عجلون است که مغاره ورده نامیده شده‌ است و نیز ابقای راه‌های تجاری با دمشق و شمال سوریه. دو قلعه الکرک و الشوبک که به دوره جنگ‌های صلیبی برمی‌گردد در مناطق کوهستانی ناهموار قرار دارند و در داخل آن‌ها رواق‌ها و برج‌ها و تجهیزات جنگی وجود دارد که نمایانگر هنرهای جنگی در قرون وسطی است. همچنین قلعه‌های دیگری در العقبه و الحسا و القطرانه وجود دارد که نمایانگر هنر عصرهای مختلف اسلامی‌ است[۲۴].

در عهد عثمانی به طور کلی اردن به سبب کم کاری‌هایی که در تحول زیرساخت‌ها صورت گرفت دچار ضعف شد. در دوره عثمانی فقط ساختمان­‌هایی ساخته می‌شد که دلیل دینی داشت مانند ساخت قصر القطرانه که فقط برای قافله‌های حاجیان ساخته شد. یکی از مهم‌ترین طرح‌های عمرانی در آن زمان، طرح ساخت راه آهن حجاز بود که از دمشق تا مدینه منوره ادامه داشت.‌ این راه آهن وسیله مفیدی برای انتقال سربازان عثمانی بود و برای آذوقه رسانی در خلال جنگ جهانی اول استفاده می­شد که تا قلب سرزمین‌های حجاز پیش می‌رفت که در خلال انقلاب اعراب علیه عثمانی مورد تهاجم قرار گرفت[۲۵].[۲۶]

نیز نگاه کنید به

تاریخ اردن؛ تاریخ معاصر اردن؛ تاریخ دوره باستان اردن؛ تاریخ دوران میانی اردن

کتابشناسی

  1. ↑ ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1
  2. ↑ Shoup. J A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310
  3. ↑ Shoup. J A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310
  4. ↑ ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1
  5. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310
  6. ↑ حسین یوسف (1983). دراسات فی تاریخ الأردن وفلسطین. عمان: دار الفكر.
  7. ↑ العبادی، عویدی . كتاب تاریخ الأردن وعشائرة، الباب الثانی، الممالك الأردنیــة القدیمــة.
  8. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 13
  9. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 13
  10. ↑ ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1
  11. ↑ ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1
  12. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo/
  13. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo/
  14. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo/
  15. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 11
  16. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo/
  17. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310
  18. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo/
  19. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo/
  20. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 13
  21. ↑ الخطیب، محمد. (2005). حضارة العرب فی العصور القدیمــة. الطبعــة الأولی. دار طلاس دمشق.
  22. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo/
  23. ↑ الخطیب، محمد. (2005). حضارة العرب فی العصور القدیمــة. الطبعــة الأولی. دار طلاس دمشق.
  24. ↑ جریدة الدستور الأردنیــة، دراســة للباحث: جمال خلیفــة - القلاع الإسلامیــة. صروح شامخــة على أرض الأردن تتحدى الزمن
  25. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo/
  26. ↑ لایقی، غلامرضا (1402). جامعه و فرهنگ اردن. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی( در دست انتشار)
برگرفته از «https://dmelal.ir/index.php?title=تاریخ_تمدن_اردن&oldid=57618»