تشیع در بنگلادش: تفاوت میان نسخه‌ها

از دانشنامه ملل
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
'''6. 2. 1. شیعیان بنگلادش'''
پیروان مكتب اهل بیت در بنگلادش بین 16 تا 20 هزار نفر هستند (تا تاریخ تدوین این تحقیق، 2012م)، كه بیش از چهار هزار نفر از آنان را مهاجران بیهاری تشكیل می دهند. مسایل سیاسی فی مابین بنگلادش و پاكستان، در زمان درگیری های استقلال طلبانه بنگلادش (پاكستان شرقی)، موجب شد كه آن ها از لحاظ موقعیت اجتماعی و آموزشی در وضعیت بدی قرار بگیرند. بیشتر جمعیت شیعیان را بنگالی های اصیل تشکیل می دهند، همچنین از کل جمعیت آن ها، بین 35 تا 40 درصد  از مستبصرینی هستند كه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تمایلی به افكار و عقاید شیعه پیدا كردند و عمدتا نیز از میان تحصیلكرده ها و روشنفكران [[جامعه بنگلادش]] می باشند. مركزیت اهل تشیع در [[داكا]] و در حسینیه دالان است؛ در بین اهل سنت و شیعیان بنگلادش به علت اینكه تبلیغات منفی علیه همدیگر ندارند و موقعیت شیعیان نیز خطری برای جامعه بزرگ اهل سنت ایجاد نمی كند، همزیستی و محبت برقرار است. برادران اهل سنت به دلیل علاقه شدید به اهل بیت (ع ) در مراسم عاشورای شیعیان شركت می كنند. روز عاشورا نیز در تقویم تعطیلات کشور روزی مذهبی و تعطیل رسمی سراسری است.


پيروان مكتب اهل بيت در بنگلادش بین 16 تا 20 هزار نفر هستند (تا تاریخ تدوین این تحقیق، 2012م)، كه بیش از چهار هزار نفر از آنان را مهاجران بيهاري تشكيل مي دهند. مسايل سياسي في مابين بنگلادش و پاكستان، در زمان درگيري های استقلال طلبانه بنگلادش (پاكستان شرقي)، موجب شد كه آن ها از لحاظ موقعيت اجتماعي و آموزشي در وضعيت بدي قرار بگیرند. بیشتر جمعیت شیعیان را بنگالي هاي اصيل تشکیل می دهند، همچنین از کل جمعیت آن ها، بین 35 تا 40 درصد  از مستبصريني هستند كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران تمايلي به افكار و عقايد شيعه پيدا كردند و عمدتاً نيز از ميان تحصيلكرده ها و روشنفكران جامعه بنگلادش مي باشند. مركزيت اهل تشيع در داكا و در حسينيه دالان است؛ در بين اهل سنت و شيعيان بنگلادش به علت اينكه تبليغات منفي عليه همديگر ندارند و موقعيت شيعيان نيز خطري براي جامعه بزرگ اهل سنت ايجاد نمي كند، همزيستي و محبت برقرار است. برادران اهل سنت به دليل علاقه شديد به اهل بيت (ع ) در مراسم عاشوراي شيعيان شركت مي كنند. روز عاشورا نيز در تقویم تعطیلات کشور روزی مذهبي و تعطيل رسمي سراسری است.
از کل جمعیت شیعی در بنگلادش، حدود 5 هزار نفر در داكا در منطقه حسنیه دالان، حسنیه میرپور، حسنیه محمدپور و حسنیه كربلا زندگی می كنند؛ در شهر [[چيتاگنگ|چیتاگنگ]] حدود 1250 نفر شیعه به صورت پراكنده زندگی می كنند. تعداد آن ها در شهر شاتخیرا حدود 5 هزار نفر است كه همه در روستاهای اطراف به نام های پارولیا، دیوبت ها دباتا و حبیب پور به كشاورزی مشغولند و اخیرا در شهر شاتخیرا اقدام به خانه سازی كرده اند.


    از کل جمعیت شیعی در بنگلادش، حدود 5 هزار نفر در داكا در منطقة حسنيه دالان، حسنيه ميرپور، حسنيه محمدپور و حسنيه كربلا زندگي مي كنند؛ در شهر چيتاگنگ حدود 1250 نفر شيعه به صورت پراكنده زندگي مي كنند. تعداد آن ها در شهر شاتخیرا حدود 5 هزار نفر است كه همه در روستاهاي اطراف به نام هاي پاروليا، ديوبت ها دباتا و حبیب پور به كشاورزي مشغولند و اخيراً در شهر شاتخيرا اقدام به خانه سازی كرده اند.
در منطقه كولنا وتوابع و شهر جیسور، بیش از 2750 نفر شیعه زندگی می كنند كه با توجه به فعالیت های مومنین، مستبصر شده اند. بقیه شیعیان در سایر نواحی کشور پراکنده اند.


  در منطقه كولنا وتوابع و شهر جیسور، بیش از 2750 نفر شيعه زندگي مي كنند كه با توجه به فعاليت هاي مؤمنين، مستبصر شده اند. بقیه شیعیان در سایر نواحی کشور پراکنده اند.
رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران در داکا<ref>به خامه کارشناس باتجربه، آقای محمد علی شاه حسینی</ref>در خصوص شیعیان در بنگلادش، تحقیقی بسیار جامع انجام داده داست که عینا در زیر می آید.<blockquote>«بنگلادش جمعیتی بالغ بر یكصد و چهل میلیون نفر را در خویش‌ جای داده است. طبق آمارهای منتشره 3/88 در صد از این جمعیت را مسلمانان تشكیل می‌دهند. 85 در صد جمعیت این كشور در بیش از 68 هزار  روستای كشور زندگی می‌كنند. مسلمانان بنگلادش حنفی مذهب هستند، و جالب توجه است كه از این جمعیت انبوه سهم شیعیان شامل شیعیان اصیل و مستبصرین (شیعه شدگان) بسیار قلیل بوده و حدود 16 تا 20 هزار نفر تخمین زده می‌شوند. قانون اساسی این كشور آزادی كامل مذاهب و فعالیت‌های فرهنگی را برای همه اقلیت‌ها تضمین کرده است. از نكات در خور توجه این است كه در 22 آوریل 1988 «بسم الله الرحمن الرحیم» در ابتدای قانون اساسی قرار گرفت، و در ژوین 1988 در اصلاحیه قانون اساسی، اسلام دین رسمی كشور معرفی شد. از نكات متمایز بنگلادش با سایر كشورهای شبه‌قاره همزیستی مسالمت آمیز مسلمانان و پیروان ادیان اصیل و ریشه دار در آن کشور، با یكدیگراست. گفته می‌شود علت آن هم این است كه گسترش اسلام در این منطقه به زور شمشیر نبوده، بلكه از راه تجارت، تبلیغ و عرفان ترویج شده است».</blockquote>


    رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران در داکا (به خامه کارشناس باتجربه، آقای محمد علی شاه حسینی)در خصوص شیعیان در بنگلادش، تحقیقی بسیار جامع انجام دادهداست که عینا در زیر می آید.
=== سابقه‌ی جایگاه اهل بیت علیهم السلام در فرهنگ مردم بنگلادش ===
<blockquote>«بازرگانان و مبلغان مذهبی اسلام را از همان ابتدای ظهور وارد بنگلادش کردند؛ اما صوفیان و عرفای اسلامی نیز در قرن های بعد به طور گسترده، در این سرزمین برای تبلیغ اسلام سهم به سزایی داشتند؛ بسیاری از مردم ستمدیده بودایی مذهب و طبقات پایین هندو مذهب به اسلام گرایش پیدا كرده‌اند. مسلمانان در پایان قرن دوازدهم میلادی و در زمان حكومت سلاطین مغول(1757-1205) بنگال را فتح كردند و پس از آن، مسلمانان در این سرزمین جایگاه مهمّی را به دست آوردند. همه صوفیان  و عرفا كه  در  این سرزمین  تبلیغ  اسلام می كردند از محبان اهل بیت بودند. از طرف دیگر همه مبلغان و فاتحان و حاكمان مسلمان بنگالی تحت تاثیر زبان، ادبیات و فرهنگ ایرانی بودند و چون ایران بزرگ ترین پایگاه مذهب تشیع بود، بنابراین آنان تحت تاثیر مذهب تشیع نیز قرار داشتند. این اتفاق نیز باعث شد كه فرهنگ مردم مسلمان بنگال به طور گسترده تحت تاثیر فرهنگ و ادبیات فارسی, ایرانی و شیعه باشد و همیشه اهل بیت (ع) در فرهنگ مردم این سرزمین جایگاه و نفوذ بنیادی داشته باشند.»</blockquote><blockquote>«درخصوص مسیر ورود اسلام و تشیع به كشور بنگلادش نقل قول‌های متفاوتی است، برخی معتقدند اسلام از بندر چیتاگنگ و از طریق اقیانوس هند وارد این منطقه شده است. عده‌ای كشور هند و شهر كلكته را مسیر حركت اسلام و تشیع می‌دانند و گروهی هم خراسان در دوران امام رضا(ع) را دروازه ورود اسلام و تشیع به شبه‌قاره و این كشور دانسته‌اند. با بررسی‌های به عمل آمده هر سه نظریه فوق می‌تواند درست باشد.».<ref>نشریه زائر، سال دوازدهم، ش 132، آذر 1384: 40 - 41</ref></blockquote>پروفسور کلثوم ابوالبشر، استاد دانشگاه داکا- بنگلادش، می نویسد: «یكى از عوامل ارتباط بین ایران و بنگلادش دین اسلام است و دیگر زبان فارسى. و این امر فى نفسه مایه امتنان فراوان است كه مردم بنگلادش فرهنگ قرآن و اسلامى خود را از طریق زبان و ادبیات فارسى آموخته شده اند. سرزمین ایران مهد تمدن دیرینه می باشد. سرود، آهنگ، نقاشى، هنر، ادبیات و فلسفه ایرانى در امتداد قرن ها بر افكار و ادراك همه ملت هاى جهان تاثیر پیدا كرده بود. فرهنگ ما هم اثرات مفید و مثبت فرهنگ ایران را پذیرفته است. این حقیقت است كه صدها سال پیش ارتباط دینى و ادبى و فرهنگى میان بنگاله و ایران آغاز شد و قبل از فاتحان، مسلمانان بنگاله، صوفیان، فقها و مبلغان اسلام كه زبان آن ها فارسى و عربى بود، از قرن دهم میلادى به این خطه تشریف آوردند.


«بنگلادش جمعيتي بالغ بر يكصد و چهل ميليون نفر را در خويش‌ جاي داده است. طبق آمارهاي منتشره 3/88 در صد از اين جمعيت را مسلمانان تشكيل مي‌دهند. 85 در صد جمعيت اين كشور در بيش از 68 هزار  روستاي كشور زندگي مي‌كنند. مسلمانان بنگلادش حنفي مذهب هستند، و جالب توجه است كه از اين جمعيت انبوه سهم شيعيان شامل شيعيان اصيل و مستبصرين (شيعه شدگان) بسيار قليل بوده و حدود 16 تا 20 هزار نفر تخمين زده مي‌شوند. قانون اساسي اين كشور آزادي كامل مذاهب و فعاليت‌هاي فرهنگي را براي همه اقليت‌ها تضمين کرده است. از نكات در خور توجه اين است كه در 22 آوريل 1988 «بسم الله الرحمن الرحيم» در ابتداي قانون اساسي قرار گرفت، و در ژوئن 1988 در اصلاحيه قانون اساسي، اسلام دين رسمي كشور معرفي شد. از نكات متمايز بنگلادش با ساير كشورهاي شبه‌قاره همزيستي مسالمت آميز مسلمانان و پيروان اديان اصيل و ريشه دار در آن کشور، با يكديگراست. گفته مي‌شود علت آن هم اين است كه گسترش اسلام در اين منطقه به زور شمشير نبوده، بلكه از راه تجارت، تبليغ و عرفان ترويج شده است».
تحت تاثیر این مبلغان، بیشتر مردم بنگاله دین اسلام را قبول كردند. گروه زیادى از عرفا و فقها در اینجا زندگى مى كردند و سخنشان در زبان و ادبیات بنگالى تاثیر ویژه اى گذاشته است. پس از فتح بنگاله به دست محمد اختیارالدین بن بختیار خلجى، سپهسالار معزالدین محمد سام (شهاب الدین غورى) در سال 1204م زمینه اسلام و سیاست مستحكم شد و زبان فارسى تا مدت شش قرن و ربع زبان رسمى این مملكت بوده است. مردم بنگاله با زبان شیرین و شورانگیز فارسى آشنایى گرفتند. همگان قصه دلنشین دعوت سلطان غیاث الدین اعظم شاه را از خواجه حافظ شیرازى علی الرحمه، شنیده اند و مضمون این غزل جاودانه او را به یاد مى آورند:<blockquote>ساقى حدیث سرو و گل و لاله می رود              وین بحث با ثلاله غساله می رود</blockquote><blockquote>شکرشکن  شوند همه  طوطیان   هند              زین قند پارسی که به بنگاله می رود</blockquote>در عهد غیاث الدین اعظم شاه (1377- 1410 .م) به علت اثر و نفوذ ایرانی ها، كتاب هاى بسیارى در موضوع تاریخ و تذكره تالیف گردید. [شمار] زیادى از این كتاب ها به زبان فارسى نوشته شده بود. مثل: حوض الحیا (ركن الدین سمرقندى)، انیس الغربا و مثنوى گنج راز و مقامات و نام حق. غیر از این اهمیت و نفوذ زبان فارسى بر ادبیات بنگالى به حدی پیشرفت كرد كه در آداب اجتماعى مردم بنگاله نفوذ رسوم ایرانی ها مثل عشره محرم، روضه امام حسین(ع)، داستان كربلا، مرثیه خوانى، قصه هاى قرآن شریف نیز به چشم می خورد.»<ref>ابوالبشر، كلثوم (1376)، «پیوند زبان فارسی با بنگالی»، فصلنامه علمی پژوهشی دانش، شماره ۵۱، اسلام آباد: انتشارات مركز تحقیقات فارسی ایران و پاكستان،صص۵۰</ref>


'''6. 2. 2. سابقه‌ي جايگاه اهل بيت عليهم السلام در فرهنگ مردم بنگلادش'''
غیاث الدین اعظم شاه و نیز چند تن از امیران و استانداران بنگالی را ایرانی الاصل می دانند، مانند خان جهان علی خان فرمانده نظامی و حاكم جنوب غربی بنگال كه عارفی نامی بود و مزارش در شهرستان باغرهات واقع است. همچنین شایسته خان استاندار بنگال در زمان اورنگزیب شاه مغول دهلی، یكی دیگر از شخصیت های مهم تاریخی این سرزمین, ایرانی الاصل بوده است. آقا باقرخان كه جنوب بنگال را آباد كرده بود, نواب علیوردی خان و نوه وی، نواب  سراج الدوله همه شیعه و اصلا از مردم ایران بودند. اما چون بین شیعیان آن دوره شخصیتهای بزرگ مذهبی ظهور نكردند تا زعامت دینی را برعهده بگیرند، مذهب تشیع چندان كه انتظار می‌رفت گسترش نیافت؛ با این وجود تاثیر فرهنگ و ادبیات ایرانی و شیعه و عشق به اهل بیت(ع) با جان و روح مردم مسلمان این سرزمین در آمیخت كه اثر آن تا پایان دهه هفتاد قرن بیستم میلادی كاملا مشهود است.<blockquote>«بین آثار ادبی ترجمه شده از زبان فارسی و نوشته های مهمی كه با بهره‌گیری از كتاب‌های فارسی به چاپ رسیده واقعه كربلا برجسته تر است. داستان هایی به صورت منظوم كه به زبان بنگالی «پونتی» نامیده می‌شود، بین مردم مسلمان اعم از شهرنشین و روستایی و با سواد و بی سواد محبوبیت گسترده ای داشت. پونتی‌ها با آهنگ و وزن خاصی در مراكز اسلامی، مساجد و منازل شخصیت های مهم خوانده می شد. مهم ترین عنوان پونتی‌ها را واقعه كربلا تشكیل می‌داد كه عشق به اهل بیت(ع) را در بین مردم زنده نگه می داشت.»</blockquote><blockquote>«در ادبیات نو بنگلادش، اولین بار فردی كه به واقعه كربلا چهره ادبی داد، میر مشرف حسین بود كه در اواخر سده نوزدهم می زیست. او بیان واقعه كربلا را به صورت داستانی بزرگ به رشته تحریر در آورد؛ هر چند كه حقایق تاریخ را كاملا رعایت نكرد و بعضی از موضوعات تحریف شده را نیز برآن افزود، ولی نسبت به اصل واقعه علاقه و تعصب خاصی نشان داد. وی در بخشی از این كتاب آورده است كه محمد حنیفه برادر امام حسین(ع) به دمشق رفت و در جنگ با مروان وی را كشت و حضرت امام سجاد و خانواده حضرت سیدالشهداء را از قید اسارت نجات داد.  به هر حال وی این داستان را با احساسات و عشق كامل به اهل بیت (ع) نوشت. محبوبیت این داستان بین مردم مسلمان با سواد و بی سواد آن قدر عمیق می‌باشد كه در تاریخ ادبیات بنگال بی نظیر بوده است.»</blockquote><blockquote>«كتابی دیگر در همین رابطه كه ”بیشاد شیندو“ (دریای غم) نام دارد، در مراكز و منازل و جلسات مهم در روستاها و شهرها خوانده می شود. به این طریق كه یك نفر آن را می خواند و ده ها نفر گوش داده و اشك می ریزند،  این وضعیت تا  اواسط دهه شصت قرن بیستم ادامه داشت. از مظاهر فرهنگی دیگر مسلمانان بنگلادش برگزاری نمایشنامه و شبیه‌خوانی در خصوص واقعه كربلا است كه در فرهنگ بنگالی با نام ”زاترا“ (عزیمت) از آن یاد می شود. اجرای نمایشنامه زاترا تا پایان دهه هفتاد قرن بیستم در روستاهای بنگلادش رایج بود. البته از اوایل دهه شصت اینگونه نمایشنامه ها در سطح شهر از رونق افتاد. به هر حال ”زاترا“ در مورد واقعه كربلا دارای دو قسمت است. قسمت اول مربوط به محرم است كه با شهادت حضرت امام حسین(ع) پایان می یابد و قسمت دوم آن مربوط به پس از واقعه عاشورا و سرنوشت خانواده امام حسین(ع) و امام زین العابدین (امام سجاد) است. مردم با دیدن این نمایشنامه و درك مظلومیت امام حسین(ع)  سوگوار می شوند. شایان ذكر است كه به علت نقش داشتن زنان در اجرای این نوع نمایشنامه‌ها، علما تماشای آن را برای مردان حرام  می دانستند, در مورد واقعه كربلا سرودهای خاصی به نام ”زاری“ كه یك كلمه فارسی است نیز نوشته‌اند كه طلاب مدارس دینی در مراسم مختلف بدون استفاده از موزیك آن را می خواندند. ”زاری“ جزو سرودهای بومی محسوب می شود.»<ref>علیزاده کندی، عزیز (1383)، "شاخص های فرهنگی بنگلادش در دهه اخیر"، گزارش رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران-داکا. </ref></blockquote><blockquote>«تا پایان دهه شصت قرن بیستم كه جو مذهبی در بنگلادش كاملا حاكم بود همه مسلمانان اعم از با سواد و بی سواد اعتقاد به ”پنج تن پاك“ داشتند، یعنی حضرت پیامبراكرم(ص)، حضرت امام علی(ع)، حضرت فاطمه (س)، حضرت امام حسن (ع) و حضرت امام حسین (ع) را بهترین بندگان برگزیده  خدا می دانستند. بعدا تاثیر فرهنگ غرب، هند و لاییك ها از یك سو و نفوذ تفكر وهابیت از سوی دیگر سبب شد تا اعتقاد آنان به ”پنج تن پاك“ كم رنگ شود. تا اوایل دهه شصت یكی دیگر از برنامه فرهنگی مردم روستایی، به ویژه در جنوب بنگال صلوات فرستادن بر پیامبر اكرم (ص) و اهل بیت علیهم السلام بود.»</blockquote><blockquote>«در آن دوران مردم روستایی به طور دسته جمعی دعای ”الهم صل علی محمد و آل سیدنا محمد“ را بارها تكرار می كردند. ولی بعدا بعلت تغییر در هویت فرهنگی و نفوذ فرهنگ غربی و هندی حتی در روستاها این نوع برنامه ها از میان رفت. البته مراسم”میلاد النبی“ هنوز ادامه دارد و در این مراسم در كنار تلاوت قرآن، بیان واقعه تولد پیامبر اكرم(ص)، شعر خوانی برای پیامبر (ص) و صلوات دسته جمعی نیز خوانده  می شود كه قطعه ای از آن عبارت است از:  ”الهم صل علی سید نا و نبینا و شافعنا و حبیبنا و مولانا محمد و صل الله علیه و آله و اصحابه و بارك و سلم“ كه این درود چند بار تكرار می شود اما نه به طولانی بودن برنامه هایی كه  قبلا ذكر کردیم.»</blockquote><blockquote>«درمیان اعضاء اهل بیت علیهم السلام، حضرت فاطمه (س) نزد مردم بنگال دارای محبوبیت خاصی است. وی را با احترام و محبت گاهی با نام ”مادر فاطمه“ و ”بی بی فاطمه“ ذكر می‌كردند كه البته هنوز این عادت كاملا از بین نرفته است. زمانی وی را با نام ”مادر فاطمه، مادر جهانیان“ نیز ذكر می‌كردند؛ هر چند در حال حاضر این امر چندان رایج نمی باشد.»</blockquote><blockquote>«در مورد جنگ های حضرت علی (ع) نیز داستان های عامیانه فراوانی وجود دارد كه بیشتر این داستان ها  كاملا ساختگی است. مثلا گفته اند كه وی با ”كالی“ یكی از خدایان هندو  كه زن است جنگید و او را شكست داد. البته این داستان ها به صورت نثر نوشته شده و هرچند ساختگی است اما بیان این داستان ها ناشی از محبت آنان به حضرت علی (ع) می‌باشد.»  </blockquote><blockquote>«سنت سوگواری وعزاداری و مرثیه خوانی در زمان حكومت مغول از هند وارد این سرزمین شد و بعدا با حضور روحانیون ایرانی در بنگال گسترش یافت و رفته رفته به فرهنگ سنتی در میان مردم تبدیل شد، به طوری كه سنی ها تحت تاثیر شیعیان نیز در گرامیداشت چنین مراسمی سهیم شدند. به دنبال آن شاهدیم كه در ادبیات بنگالی از زمان قدیم، سوگواری و مرثیه  و خواندن مقتل كربلا ریشه دواینده و حتی در دوره معاصر نیز مرحوم قاضی نذرالاسلام شاعر ملی بنگلادش در زمینه ”محرم، عاشورا و شهید كربلا“ شاهكارهایی را آفریده كه جزو افتخارات ادبیات این زبان می با‌شد.»<ref>دكتر عثمان فاروق وزیر پیشین آموزش و پرورش بنگلادش، سخنرانی در سمینار شعر محرم قاضی نذرالاسلام، دوشنبه 4 فروردین 1382، داكا</ref></blockquote><blockquote>«قاضی نذرالاسلام در شاهكار خود ”شعر محرم“ در استفاده از الفاظ عربی و فارسی و صحنه نگاری از وقایع عاشورا چنان هنر آفرینی كرده است كه به این شعر ویژگی جاویدانی بخشید. در شعر ”محرم“ مظلومیت انسان های پاكباخته به تصویر كشیده شد. در هر فرازی از شعر كه انسان می خواند، گریه و زاری او به در گاه خدا بلند می شود. این شعر ایستادگی و ظلم ستیزی را نیز برای امت اسلامی بهمراه دارد. به دین علت او (شاعر) گفته است كه ”ما فداكاری می خواهیم نه گریه و زاری“ (كتاب مجموعه اشعار قاضی). اشعار قاضی نذرالاسلام (فوت:1976) در خصوص محرم و اهل بیت (ع) در ایام محرم همراه با آهنگ های حزین از رسانه های صوتی و تصویری بنگلادش پخش می شود.»</blockquote><blockquote>«در عصر حاضر مسلمانان سنی مذهب بنگلادش وجه  تشابهات فراوانی با شیعیان دارند كه از آن جمله می‌توان به نمونه های زیر اشاره کرد:</blockquote>


«بازرگانان و مبلغان مذهبی اسلام را از همان ابتداي ظهور وارد بنگلادش کردند؛ اما صوفيان و عرفاي اسلامي نيز در قرن هاي بعد به طور گسترده، در اين سرزمين براي تبليغ اسلام سهم به سزايي داشتند؛ بسياري از مردم ستمديدة بودائي مذهب و طبقات پايين هندو مذهب به اسلام گرايش پيدا كرده‌اند. مسلمانان در پايان قرن دوازدهم ميلادي و در زمان حكومت سلاطين مغول(1757-1205) بنگال را فتح كردند و پس از آن، مسلمانان در اين سرزمين جايگاه مهمّي را به دست آوردند. همة صوفيان  و عرفا كه  در  اين سرزمين  تبليغ  اسلام مي كردند از محبان اهل بيت بودند. از طرف ديگر همة مبلغان و فاتحان و حاكمان مسلمان بنگالي تحت تأثير زبان، ادبيات و فرهنگ ايراني بودند و چون ايران بزرگ ترين پايگاه مذهب تشيع بود، بنابراين آنان تحت تأثير مذهب تشيع نيز قرار داشتند. اين اتفاق نيز باعث شد كه فرهنگ مردم مسلمان بنگال به طور گسترده تحت تأثير فرهنگ و ادبيات فارسي, ايراني و شيعه باشد و هميشه اهل بيت (ع) در فرهنگ مردم اين سرزمين جايگاه و نفوذ بنيادي داشته باشند.»
==== 1. نام گذاری فرزندان، خیابان‌ها و محله‌ها ====
پیروان اهل سنت در این كشور به وفور از اسامی ایمه اطهار و پیشوندهای میر، میرزا ، سید، بی بی و بیگم برای نام گذاری فرزندان خویش استفاده می كنند. اسامی و القابی نظیر كنیز فاطمه، كنیز بتول، و اسامی ایمه(ع) نیز در بین مردم بنگلادش به وفور یافت می‌شود. اسامی خیابان‌ها و محله‌هایی نظیر میرپور، سیدپور و محله هایی به نام كربلا و ... نیز فراوان است.


«درخصوص مسير ورود اسلام و تشيع به كشور بنگلادش نقل قول‌هاي متفاوتي است، برخي معتقدند اسلام از بندر چيتاگنگ و از طريق اقيانوس هند وارد اين منطقه شده است. عده‌اي كشور هند و شهر كلكته را مسير حركت اسلام و تشيع مي‌دانند و گروهي هم خراسان در دوران امام رضا(ع) را دروازة ورود اسلام و تشيع به شبه‌قاره و اين كشور دانسته‌اند. با بررسي‌هاي به عمل آمده هر سه نظريه فوق مي‌تواند درست باشد.» (نشريه ''زائر''، سال دوازدهم، ش 132، آذر 1384: 40 - 41)
==== 2. برگزاری مراسم عزاداری خامس آل عبا(ع) در كشور بنگلادش ====
<blockquote>«شهادت امام حسین (ع) به نحوی برجسته و بارز در اعتقادات و باورهای دینی مردم بنگلادش جای دارد. شهروندان این كشور اعم از سنی مذهب و هندو مسلك و شیعیان، همه و همه در این مراسم شركت می‌كنند. علامت‌ها، سیاه كوبی‌ها و نشانه‌های عزاداری امام حسین(ع) را می‌بوسند و برای خود و فرزندان خویش از حضرت حاجت می‌گیرند. پتانسیل و نفوذ این اعتقادات به حدی است كه دولت بنگلادش روز دهم محرم را تعطیل عمومی اعلام كرده و مكانی در شهرستان داكا را به نام سرزمین كربلا مشخص نموده است تا در روز عاشورا دسته جات عزادار در آنجا گرد هم آیند. در ضمن هییت رویت ماه به منظور تعیین زمان دقیق روز شهادت امام حسین (ع) همانند تعیین زمان عید فطر حساسیت به خرج می دهد.»</blockquote><blockquote>«رقم چند هزار نفری شیعیان در مقابل بیش از یكصد و چهل میلیون جمعیت این كشور، از نظر تعداد شاید اصلا مقایسه شدنی، نباشد؛ ولی نفوذ اهل بیت(ع) و پیشینه تاریخی فرهنگی این كشور گویای عمق اعتقاد مردم به عاشورا و امام حسین(ع) است. این موضوع می‌تواند اساس پژوهشی را شكل دهد، تا علل دوستی اهل بیت(ع) و پنج تن آل عبا(ع) و نحوه گسترش و رشد این نوع اعتقادات در بین مردمان این سرزمین و تمایز آنان با سایر كشورهای اسلامی تبیین شود. به هر حال، هر سال مراسم عاشورا و دهه اول ماه محرم با شور، شعور و شكوه خاصی برگزار می‌شود.»</blockquote><blockquote>«شیعیان در كشور بنگلادش در نقاط مختلف پراكنده هستند. حدود سه تا پنج هزار از این جمعیت در داكا پایتخت بنگلادش زندگی می‌كنند كه اغلب آن ها بسیار محافظه كار بوده و به جز تعداد انگشت شماری وضعیت اقتصادی خوبی ندارند. آن ها در قالب چند حسینیه، امام باره و هییت عزاداری فعالیت مذهبی خویش را اجرا می كنند.»</blockquote><blockquote>«از حسینیه‌های مشهور داكا می‌توان حسینیه های دالان، میرپور، محمدپور و پورنا پالتان را نام برد كه بزرگ‌ترین آن ها حسینیه دالان می‌باشد. درهای این حسینیه به روی هندوها و سنی‌ها نیز باز است و شاید به همین دلیل باشد كه شهرت بیشتری پیدا کرده است. این حسینیه به خودی خود دلیلی براهمیت و نفوذ مكتب اهل بیت(ع) در آن زمان در بین مردم بوده است. روزانه سیاحان خارجی فراوانی از این حسینینه بازدید، عکس برداری و فیلم برداری می کنند.»</blockquote><blockquote>«روز عاشورا در نقاط مختلف بنگلادش نماز ویژه‌ای اقامه می‌‌شود و مردم دست به دعا برمی‌دارند و از خداوند متعال صلح، وحدت و رفاه اجتماعی برای تمام امت مسلمان مسیلت می‌كنند. مسلمانان بنگلادش اعم از شیعه و سنی در این مراسم برای ادامه پیشرفت و امنیت كشور خویش نیز دعا می کنند. در آستانه این روز معمولا رییس جمهور، نخست وزیر و رهبران احزاب طی اطلاعیه‌های گوناگون از مسلمانان تقاضا می‌کنند تا اعمال خود را با روح ایثار، گذشت و فداكاری عجین کنند. گروه‌های مذهبی و سیاسی گوناگون در این روز برنامه‌های متفاوتی مانند عزاداری و تعزیه خوانی در پایتخت و دیگر شهرهای بنگلادش برگزار می کنند.»</blockquote><blockquote>«در روز عاشورا تلویزیون رسمی بنگلادش و سایر كانال‌های تلویزیون‌های خصوصی برنامه‌هایی ویژه ی عاشورا پخش می‌كنند و برنامه‌های شاد و مفرح پخش نمی کنند. روزنامه‌ها هم مقالات ویژه‌ای در بیان اهمیت این روز منتشر می کنند.»</blockquote><blockquote>«در محرم سال 1385 نیز طبق معمول سنواتی، رییس جمهور و نخست وزیر پیام‌های ویژه و جداگانه ای به همین مناسبت منتشر کردند. در پیام رییس جمهور آمده بود كه «شهادت حضرت امام حسین(ع) و یارانش در كربلا حقایق را افشاء کرد. این حماسه به دلیل آرمان‌های والا و اعتقادی آن صدها سال است كه در بین جهانیان زنده مانده است.»؛ «[[خالده ضیاء]] نخست وزیر پیشین هم در پیام خود به این نكته اشاره كرده بود كه «عاشورا نقطه عطفی در تاریخ اسلام است. چند واقعه اساسی بر اهمیت این روز افزوده است، از آن جمله اینكه نوه پیامبر بزرگ اسلام(ص) شهادت را در این روز در صحرای كربلا به آغوش كشید؛ او قربانی شد تا پرچم واقعیت، عدالت و عقاید اسلام، برافراشته بماند و نكات انحرافی پیش آمده در دین را اصلاح كند. برماست كه از حماسه عاشورا درس بگیریم و در مسایل اجتماعی نظیر برپا داشتن صلح و دوستی در كشور و مقابله با بی‌عدالتی، دروغگویی و دشمنی و عداوت بپا خیزیم.»</blockquote><blockquote>«خبر گزاری بنگلادش از قول خانم خالده ضیاء خبری را مبنی بر ضرورت آموزش عاشورا در متون دروس اجتماعی مدارس و دانشگاه ها به این صورت نقل كرد: «نخست وزیر اعلام کرده بود كه باید بر تداوم صلح در جامعه و حكومت كوشیده و در این رابطه از آرمان‌های اسلام برای ساختن جامعه‌ای مقاوم در مقابل انواع دشمنی، بی‌عدالتی و مسایل خلاف بهره‌جوییم. عاشورا به منزله یكی از مهم ترین اتفاقات تاریخ اسلام، وقایع درخشان و درس‌های آموزنده‌ای را در خود جای داده است و از همه مهم تر این كه امام حسین(ع) برای نشر حقایق شهادت را پذیرفت.».<ref>The daily independent, Friday, 1rst February 2007  و اخبار منتشره از طریق رسانه‌های صوتی و تصویری كشور بنگلادش</ref></blockquote>انتشار پیام مسیولین ارشد كشور [[بنگلادش]] به مناسبت عاشورای حسینی هر سال منتشر می شود و این موضوع ربطی به احزاب حاكم بر كشور و خط مشی گوناگون آن ها ندارد.<blockquote>«منطقه‌ای به نام مانیك گنج در 65 كیلومتری داكا هر عاشورا میزیان بیش از یكصد هزار نفر عزادار امام حسین (ع) می‌باشد. حسینیه غارپورا در این منطقه یكی از حسینیه‌های مشهور  كشور بنگلادش است كه زیر نظر صوفیان اداره می‌شود. مراسم دهه اول ماه محرم در این حسینیه با جمعیتی كثیر و مشتاق برگزار می شود. البته در روز دهم محرم این مراسم جلوه‌ای خاص به خود می‌گیرد، چرا كه جمعیتی بیش از یكصد هزار نفر از سراسر بنگلادش به آنجا عزیمت می‌كنند تا در مراسم عزاداری در آن منطقه شركت كنند.</blockquote><blockquote>«در این مراسم معمولا چند تن از شخصیت‌های برجسته دینی سخنرانی می کنند. به دنبال آن نوحه خوانی و عزاداری به سبك و روش خاص بومیان و با فریاد  «وای حسین» «وای امام»  ادامه می‌یابد. گفته می‌شود این صوفیان دارای 26 مركز و مقر تبلیغی و ارشادی در بنگلادش هستند كه اعضای همه آن ها با جدیت و علاقه در این مراسم حضور می‌یابند.</blockquote><blockquote>«شاید به جرات بتوان گفت حضور بیش از یكصد هزار نفر در این مراسم عاشورای حسینی از كم نظیرترین اجتماعات در سرتاسر جهان است.»<ref>مشاهدات عینی نگارنده و حضور او در این مراسم</ref></blockquote>


    پروفسور کلثوم ابوالبشر، استاد دانشگاه داکا- بنگلادش، می نویسد: «يكى از عوامل ارتباط بين ايران و بنگلادش دين اسلام است و ديگر زبان فارسى. و اين امر فى نفسه مايه امتنان فراوان است كه مردم بنگلادش فرهنگ قرآن و اسلامى خود را از طريق زبان و ادبيات فارسى آموخته شده اند. سرزمين ايران مهد تمدن ديرينه مي باشد. سرود، آهنگ، نقاشى، هنر، ادبيات و فلسفه ايرانى در امتداد قرن ها بر افكار و ادراك همه ملت هاى جهان تاثير پيدا كرده بود. فرهنگ ما هم اثرات مفيد و مثبت فرهنگ ايران را پذيرفته است. اين حقيقت است كه صدها سال پيش ارتباط دينى و ادبى و فرهنگى ميان بنگاله و ايران آغاز شد و قبل از فاتحان، مسلمانان بنگاله، صوفيان، فقها و مبلغان اسلام كه زبان آن ها فارسى و عربى بود، از قرن دهم ميلادى به اين خطه تشريف آوردند.
==== 3.علاقه‌مندی به اهل بیت(ع) ====
غالبا خطبه‌های نمازهای جمعه مساجد اهل سنت در كشور بنگلادش با سلام و درود بر پیامبر اكرم(ص) و خاندان مطهرش شروع می‌شود. آن ها از پنج تن آل عبا به نیكی یادكرده و به آن ها سلام و درود می‌فرستند. در خلال بیان خطبه‌ها، كرامت‌ها و حسن خلق‌های آنان را تبیین و مستعمین را تشویق به پیروی از سیره آنان می‌کنند. ایمه جمعه در ایام عاشورا خطبه های خود را به واقعه ی كربلا معطوف می دارند.


    تحت تاثير اين مبلغان، بيشتر مردم بنگاله دين اسلام را قبول كردند. گروه زيادى از عرفا و فقها در اينجا زندگى مى كردند و سخنشان در زبان و ادبيات بنگالى تاثير ويژه اى گذاشته است. پس از فتح بنگاله به دست محمد اختيارالدين بن بختيار خلجى، سپهسالار معزالدين محمد سام (شهاب الدين غورى) در سال 1204م زمينه اسلام و سياست مستحكم شد و زبان فارسى تا مدت شش قرن و ربع زبان رسمى اين مملكت بوده است. مردم بنگاله با زبان شيرين و شورانگيز فارسى آشنايى گرفتند. همگان قصه دلنشين دعوت سلطان غياث الدين اعظم شاه را از خواجه حافظ شيرازى علی الرحمه، شنيده اند و مضمون این غزل جاودانه او را به ياد مى آورند:
==== 4.اعتقاد به وجود امام مهدی (عج) ====
مسلمانان بنگلادش به وجود منجی عالم بشریت كه از سلاله رسول اكرم(ص) می‌باشد، معتقدند. آنان باور دارند كه روزی این منتقم واقعی ظهور می کند و جهان را در حالی كه مملو از ظلم و جور شده است، پر از عدل و قسط خواهد كرد. تنها تفاوت آنان با عقاید امامیه این است كه معتقدند هر وقت خداوند صلاح بداند او متولد خواهد شد و غیبت حضرت را به خوبی درك نكرده اند.


ساقى حديث سرو و گل و لاله می رود              وین بحث با ثلاله غساله می رود
مسلمانان بنگلادش شب نیمه شعبان را به عنوان «شب برات» (دقیقا همین عبارت) می‌شناسند و در آن شب، دست نیاز به سوی قادر بی‌نیاز دراز کرده از او می‌خواهند تا گناهان آنها را بخشیده و از جرمشان درگذرد. آنان برای آموزش گناهان خود و در گذشتگان و كسب موفقیت‌های مادی و معنوی دست به دعا برمی دارند و به مناجات می‌پردازند. بیشتر مسلمانان این روز را روزه می‌گیرند. نیمه شعبان چنان اهمیتی در كشور بنگلادش دارد كه شورای رویت هلال ماه، كه تشكیلاتی رسمی و دولتی است، شروع دقیق ماه شعبان و به دنبال آن تعیین رسمی و دقیق روز نیمه شعبان را گواهی داده و آن را تایید می كند. این روز در كشور بنگلادش تعطیل رسمی می باشد.


    شکرشکن  شوند همه  طوطیان   هند              زین قند پارسی که به بنگاله می رود
به اعتقاد اهل سنت بنگلادش، شب برات پس از شب قدر مهم ترین شب سال برای راز و نیاز و دعا به درگاه خداوند برای پذیرش توبه و بخشش است.


در عهد غياث الدين اعظم شاه (1377- 1410 .م) به علت اثر و نفوذ ايرانی ها، كتاب هاى بسيارى در موضوع تاريخ و تذكره تاليف گرديد. [شمار] زيادى از اين كتاب ها به زبان فارسى نوشته شده بود. مثل: حوض الحيا (ركن الدين سمرقندى)، انيس الغربا و مثنوى گنج راز و مقامات و نام حق. غير از اين اهميت و نفوذ زبان فارسى بر ادبيات بنگالى به حدی پيشرفت كرد كه در آداب اجتماعى مردم بنگاله نفوذ رسوم ايرانی ها مثل عشره محرم، روضه امام حسين(ع)، داستان كربلا، مرثيه خوانى، قصه هاى قرآن شريف نيز به چشم می خورد.» (دكتر كلثوم ابوالبشر، 1376: 50).
=== جمعیت شیعیان در بنگلادش ===
در خصوص تعداد شیعیان در بنگلادش هیچ آمار رسمی و متقنی وجود ندارد. هر كدام از علما و رهبران دینی شیعه، نظر خاصی در این باره دارد. شیعیان مستبصر آمار بیشتری ارایه می‌دهند و شیعیان قدیمی و اصیل آماری نزدیك تر به واقعیت را ارایه میِ‌دهند. میانگین آمار ارایه شده توسط مشاهیر شیعه با در نظر گرفتن ضریب اعتبار، هركدام رقمی معادل شانزده هزار نفر را برای شیعیان در این كشور تخمین می زند. سایت خبری بازتاب در29 آبان 1385،  به نقل از سازمان اطلاعاتی آمریكا ([https://www.cia.gov/ CIA]) در گزارشی با عنوان آمار جالب شیعیان در 67 كشور جهان، تعداد شیعیان در بنگلادش را 572/546/2 نفر اعلام نموده است. این آمار معلوم نیست برچه مبنایی گرفته شده است؛ مشخص نیست كه این رقم براساس آنانی است كه حب اهل بیت(ع) را در دل دارند، و یا سوگواران و عزاداران امام حسین(ع) در روز عاشورا تنظیم شده و یا داده‌های دیگر؛ ولی آنچه كه مشخص است تعداد شیعیان اثنی عشری در كشور بنگلادش نمی‌تواند با آمار [https://www.cia.gov/ CIA] برابری کند.


  غياث الدين اعظم شاه و نیز چند تن از امیران و استانداران بنگالی را ایرانی الاصل می دانند، مانند خان جهان علي خان فرماندة نظامي و حاكم جنوب غربي بنگال كه عارفي نامي بود و مزارش در شهرستان باغرهات واقع است. همچنين شايسته خان استاندار بنگال در زمان اورنگزيب شاه مغول دهلي، يكي ديگر از شخصيت هاي مهم تاريخي اين سرزمين, ايراني الاصل بوده است. آقا باقرخان كه جنوب بنگال را آباد كرده بود, نواب عليوردي خان و نوه وي، نواب  سراج الدوله همه شيعه و اصلا از مردم ایران بودند. اما چون بين شيعيان آن دوره شخصيتهاي بزرگ مذهبي ظهور نكردند تا زعامت ديني را برعهده بگيرند، مذهب تشيع چندان كه انتظار مي‌رفت گسترش نيافت؛ با این وجود تأثير فرهنگ و ادبيات ايراني و شيعه و عشق به اهل بيت(ع) با جان و روح مردم مسلمان اين سرزمين در آميخت كه اثر آن تا پايان دهه هفتاد قرن بيستم ميلادي كاملاً مشهود است.
=== تركیب جمعیت شیعیان در بنگلادش ===
شیعیان از نظر تیره و نژادی خود را به دو گروه بیهاری و بنگالی تقسیم می‌کنند. بیهاری كه در اصل بایستی به اهل بیهار در هند اتلاق شود، به همه شیعیان اصیل و با سابقه بنگلادش، اعم از پاكستانی و هندی، گفته می‌شود كه با زبان اردو صحبت می‌كنند و در مقابل آن وقتی از شیعیان بنگالی سخن به میان می‌آید منظور مردمانی بنگالی الاصل هستند كه به زبان بنگالی سخن می گویند و غالبا از مستبصرین (تازه شیعه شدگان) تشكیل می‌شوند. البته این تقسیم بندی را بسیاری از شیعیان تایید نمی کنند. مخصوصا قسم اول كه آن ها هم خود را بنگالی نامیده و از انتساب خویش به بیهار رنجیده خاطر می‌شوند. بین این دو گروه قدری اختلاف سلیقه و روش وجود دارد و این اختلاف برخی اوقات موجب جدال و كشمكش لفظی شده و تا حد زیادی باعث تنش و مشكل بین این دو شق تشیع در بنگلادش می شود. شیعیان بنگالی معتقدند كه آن ها بیشترین فعالیت را برای ترویج تشیع به كار گرفته اند و طبق آمار موجود حیطه تبلیغات آنان بسیار گسترده‌تر از بیهاری‌ها است. البته طبق اطلاعات موجود در هركدام از دو گروه فوق، افرادی بسیار فعال و دلسوز وجود دارند كه از هیچ كوششی در راه ترویج عقاید حقه خویش فروگذار نیستند و افرادی هم هستند كه به دنبال گذران زندگی خود بوده وفقط عنوان تشیع را هم با خود دارند.


«بين آثار ادبي ترجمه شده از زبان فارسي و نوشته هاي مهمي كه با بهره‌گيري از كتاب‌هاي فارسي به چاپ رسيده واقعه كربلا برجسته تر است. داستان هايي به صورت منظوم كه به زبان بنگالي «پونتي» ناميده مي‌شود، بين مردم مسلمان اعم از شهرنشين و روستايي و با سواد و بي سواد محبوبيت گسترده اي داشت. پونتي‌ها با آهنگ و وزن خاصي در مراكز اسلامي، مساجد و منازل شخصيت هاي مهم خوانده مي شد. مهم ترين عنوان پونتي‌ها را واقعه كربلا تشكيل مي‌داد كه عشق به اهل بيت(ع) را در بين مردم زنده نگه مي داشت.»
=== پراكندگی شیعیان در بنگلادش ===
با این كه كشور بنگلادش دارای وسعت زیادی نیست و مساحت آن 147570 كیلومتر مربع می‌باشد، ولی شیعیان تراكم بسیار متفاوتی در این منطقه دارند. بیشترین تعداد شیعیان در پایتخت مستقر هستند. بیست و پنج تا سی در صد شیعیان در داكا زندگی می‌كنند. آن ها اكثرا  در منطقه داكای قدیمی و در محله حسینیه دالان زندگی می کنند و مناطق محمدپور و میرپور داکا در مراحل بعدی قرار دارند. در بین شهرستان‌ها و سطح كشور پس از داكا بیشرین جمعیت در غرب و جنوب غربی این كشور و در اطراف شهر كولنا، مرز هند و در مسیر كلكته زندگی می‌كنند.


«در ادبيات نو بنگلادش، اولين بار فردي كه به واقعه كربلا چهرة ادبي داد، مير مشرف حسين بود كه در اواخر سدة نوزدهم مي زيست. او بيان واقعه كربلا را به صورت داستانی بزرگ به رشته تحرير در آورد؛ هر چند كه حقايق تاريخ را كاملاً رعايت نكرد و بعضي از موضوعات تحريف شده را نيز برآن افزود، ولي نسبت به اصل واقعه علاقه و تعصب خاصي نشان داد. وي در بخشي از اين كتاب آورده است كه محمد حنيفه برادر امام حسين(ع) به دمشق رفت و در جنگ با مروان وي را كشت و حضرت امام سجاد و خانواده حضرت سيدالشهداء را از قيد اسارت نجات داد.  به هر حال وي اين داستان را با احساسات و عشق كامل به اهل بيت (ع) نوشت. محبوبيت اين داستان بين مردم مسلمان با سواد و بي سواد آن قدر عميق مي‌باشد كه در تاريخ ادبيات بنگال بي نظير بوده است.»
در تقسیم بندی دیگری شیعیان بنگلادش به دو قسمت اصیل و مستبصرین (تازه شیعه شدگان) تقسیم می‌شوند، كه شیعیان اصیل نیز به نوبه خود دارای بخش‌های سادات، غیر سادات و خوجه‌های اثنی عشری می‌باشند. سادات بیشتر در مركز كشور بنگلادش، داكا، ساكن هستند و تعدادی از آن ها هم در شهرهای رنگپور، سید پور، سیلهت، چیتاگنگ و كولنا پراكنده هستند. شعیان غیر سادات هم در نقاط مختلف كشور پراكنده هستند. خوجه های اثنی عشری هم همانند سایر شیعیان، قبل از استقلال بنگلادش (1972م)از هند و پاکستان غربی آمده و جمعیت بسیاری بودند ولی پس از استقلال، به دلیل اینکه انقلابی های بنگلادش، پاکستانی ها و هندی ها را  آزار می دادند، اكثر شیعیان مهاجرت به كشورهای هندو پاكستان را برگزیدند. شایان ذكر است كه غالب شیعیان اصیل اردو زبان هستند و همه مراسم مذهبی خود را به زبان اردو برگزار می‌كنند.


«كتابي ديگر در همين رابطه كه ”بيشاد شيندو“ (درياي غم) نام دارد، در مراكز و منازل و جلسات مهم در روستاها و شهرها خوانده مي شود. به اين طريق كه يك نفر آن را مي خواند و ده ها نفر گوش داده و اشك مي ريزند،  اين وضعيت تا  اواسط دهه شصت قرن بيستم ادامه داشت. از مظاهر فرهنگي ديگر مسلمانان بنگلادش برگزاري نمايشنامه و شبيه‌خواني در خصوص واقعه كربلا است كه در فرهنگ بنگالي با نام ”زاترا“ (عزيمت) از آن ياد مي شود. اجراي نمايشنامه زاترا تا پايان دهه هفتاد قرن بيستم در روستاهاي بنگلادش رايج بود. البته از اوايل دهه شصت اينگونه نمايشنامه ها در سطح شهر از رونق افتاد. به هر حال ”زاترا“ در مورد واقعه كربلا داراي دو قسمت است. قسمت اول مربوط به محرم است كه با شهادت حضرت امام حسين(ع) پايان مي يابد و قسمت دوم آن مربوط به پس از واقعه عاشورا و سرنوشت خانواده امام حسين(ع) و امام زين العابدين (امام سجاد) است. مردم با ديدن اين نمايشنامه و درك مظلوميت امام حسين(ع)  سوگوار مي شوند. شایان ذكر است كه به علت نقش داشتن زنان در اجراي اين نوع نمايشنامه‌ها، علما تماشاي آن را براي مردان حرام  مي دانستند, در مورد واقعه كربلا سرودهاي خاصي به نام ”زاري“ كه يك كلمه فارسي است نيز نوشته‌اند كه طلاب مدارس ديني در مراسم مختلف بدون استفاده از موزيك آن را مي خواندند. ”زاري“ جزو سرودهاي بومي محسوب مي شود.» (علیزاده، 2003).
اكثر قریب به اتفاق مستبصرین پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و آشنا شدن با شخصیت حضرت امام خمینی(ره) روی به تشیع آوردند. مستبصرین دارای تعصب بیشتر به اعتقادات خویش بوده و در تبلیغ از شیعیان اصیل فعال‌تر هستند.  مستبصرین طبق برآوردهای آماری میدانی، حدود نیمی از كل جمعیت شیعیان بنگلادش (هفت هزار نفر) را تشكیل می‌دهند، در حالی كه طبق همین آمار جمعیت شیعیان اصیل هشت تا نه هزار نفر برآورد می‌شود. در بین مستبصرین افراد تحصیل كرده دانشگاهی و باسواد بیشتر دیده می شود و به دلیل مشكلات خانوادگی و به دلیل حفظ مشاغل اداری برخی از آن ها در ابراز شیعیه بودن( به قول خود) تقیه می‌كنند. در نهایت می‌توان گفت شیعیان اصیل در مناطق كولنا، رنگپور، سیدپور، راجشاهی، چیتاگنگ، داكا<ref>مناطق داكای قدیم، میرپور، محمدپور، پلتن، مگ‌بازار</ref>و مستبصرین در مناطق جیسور، سات‌خیرا، شارشا، كولنا، نوراییل، غازی‌پور، بوگرا، [[راجشاهی]]، داكا (مناطق میرپور، محمدپور و تنگی) ساكن هستند.


«تا پايان دهه شصت قرن بيستم كه جو مذهبي در بنگلادش كاملاً حاكم بود همة مسلمانان اعم از با سواد و بي سواد اعتقاد به ”پنج تن پاك“ داشتند، يعني حضرت پيامبراكرم(ص)، حضرت امام علي(ع)، حضرت فاطمه (س)، حضرت امام حسن (ع) و حضرت امام حسين (ع) را بهترين بندگان برگزيده  خدا مي دانستند. بعداً تأثير فرهنگ غرب، هند و لائيك ها از يك سو و نفوذ تفكر وهابيت از سوي ديگر سبب شد تا اعتقاد آنان به ”پنج تن پاك“ كم رنگ شود. تا اوايل دهه شصت يكي ديگر از برنامه فرهنگي مردم روستائي، به ويژه در جنوب بنگال صلوات فرستادن بر پيامبر اكرم (ص) و اهل بيت عليهم السلام بود.»
=== مراكز تبلیغی شیعیان در بنگلادش ===
اهم مراكز تبلیغی و مذهبی شیعیان در بنگلادش را حسینیه‌ها تشكیل می‌دهند. یكی از خدمات بزرگی كه علمای مهاجر ایرانی به شبه ‌قاره هند در طول تاریخ ارایه كردند، نهضت تاسیس حسینیه‌هایی بود كه مركز فعالیت شیعیان قرار گرفت و در همه ایام سال و به خصوص از ابتدای محرم تا هشتم ربیع الاول مراسم مختلفی در آن ها برگزار می‌ شود. این حسینیه‌ها نقش مساجد را هم ایفاد می كنند، و آن به این دلیل است كه چون برگزاری مراسم سینه‌زنی و عزاداری در مساجد نزد علما و مردم غیر شیعی این كشور وجهه خوبی نداشته و آن را جایز نمی‌دانند، و از طرفی شیعیان به دلیل مشكلات [[مالی]] نمی‌توانند در هر نقطه هم مسجد و هم حسینیه داشته باشند؛ لذا اقدام به تاسیس حسینیه، هم برای انجام مراسم عبادی و هم برای برگزاری  مناسبت‌ها کرده ‌اند. البته گفته می شود كه چون مساجد باید در زیر نظر كمیته مساجد كشور اداره شود و امام مسجد را كمیته مذكور تعیین كند و از آنجا كه اعضای كمیته همه سنی مذهب هستند، شیعیان جهت اجتناب از دخالت دادن آن كمیته در مسایل مذهبی خود، نمازهای یومیه و مراسم عبادی را در حسینیه‌ها بجا می آورند. از این رو تا حدودی با کمبود مسجد روبرو نشده اند.


«در آن دوران مردم روستايي به طور دسته جمعي دعاي ”الهم صل علي محمد و آل سيدنا محمد“ را بارها تكرار مي كردند. ولي بعداً بعلت تغيير در هويت فرهنگي و نفوذ فرهنگ غربي و هندي حتي در روستاها اين نوع برنامه ها از ميان رفت. البته مراسم”ميلاد النبي“ هنوز ادامه دارد و در اين مراسم در كنار تلاوت قرآن، بيان واقعه تولد پيامبر اكرم(ص)، شعر خواني براي پيامبر (ص) و صلوات دسته جمعي نيز خوانده  مي شود كه قطعه اي از آن عبارت است از:  ”الهم صل علي سيد نا و نبينا و شافعنا و حبيبنا و مولانا محمد و صل الله عليه و آله و اصحابه و بارك و سلم“ كه اين درود چند بار تكرار مي شود اما نه به طولاني بودن برنامه هايي كه  قبلا ذكر کردیم.»
حسینیه‌ها در بنگلادش دارای تعاریف خاصی نیستند، برخی از آنان دارای بناهای تاریخی و بسیار مشهور و عمارت‌های بزرگی هستند و برخی از آنان دارای محیطی بسیار كوچك و در حد فضایی مناسب برای 30 الی 40 نفر؛ تعدادی حسینیه هم در منازل شخصی افراد خیّر برای مدتی محدود در طول سال برپا می‌شوند. بنابراین ارایه آماری دقیق از آنان به سهولت ممكن نیست. ولی حسینیه‌های شناخته شده و مشهور در كشور [[بنگلادش]] به شرح زیر می‌باشند.


«درميان اعضاء اهل بيت عليهم السلام، حضرت فاطمه (س) نزد مردم بنگال داراي محبوبيت خاصي است. وي را با احترام و محبت گاهي با نام ”مادر فاطمه“ و ”بي بي فاطمه“ ذكر مي‌كردند كه البته هنوز اين عادت كاملا از بين نرفته است. زماني وي را با نام ”مادر فاطمه، مادر جهانيان“ نيز ذكر مي‌كردند؛ هر چند در حال حاضر اين امر چندان رايج نمي باشد.»
در شهرستان داكا، مركز كشور بنگلادش مساجد و حسینیه‌های زیر به شیعیان تعلق دارد.


«در مورد جنگ هاي حضرت علي (ع) نيز داستان هاي عاميانه فراواني وجود دارد كه بيشتر اين داستان ها  كاملا ساختگي است. مثلا گفته اند كه وي با ”كالي“ يكي از خدايان هندو  كه زن است جنگيد و او را شكست داد. البته اين داستان ها به صورت نثر نوشته شده و هرچند ساختگي است اما بيان اين داستان ها ناشي از محبت آنان به حضرت علي (ع) مي‌باشد. »  
حسینیه دالان: حسینیه دالان بزرگ ترین و مشهورترین حسینیه بنگلادش است كه به منزله بنایی توریستی در نقشه‌های داكا معرفی شده و روزانه سیاحان مختلفی از سرتاسر جهان از آن بازدید می‌ کنند. در های این حسینیه به روی هندوها و سنی‌ها نیز باز است و شاید به همین دلیل باشد كه شهرت بیشتری پیدا کرده است. حسینیه دالان مجموعه‌ای تاریخی با بیش از چهار قرن قدمت می‌باشد. گفته می‌شود این حسینیه را یکی از مشایخ شیعه که حاکم داکا بوده است، در عصر حكومت مسلمانان در شبه‌قاره ساخته است. این حسینیه به خودی خود دلیلی بر اهمیت و نفوذ مكتب اهل بیت (ع) در آن زمان در بین مردم بوده است. مجتمع حسینیه، ساختمانی را در بر می گیرد كه مراسم و عزاداری‌ها و نیز نمازهای یومیه در آن برگزار می شود. در قسمتی از این مسجد ضریحی قرار داد كه دو برجستگی به نام های قبور امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در آن قرار دارد. مردم، به ویژه اهل سنت، با حالت تضرع و ندبه كنار این ضریح می‌ایستند و اشك‌ریزان دست به دعا و استغاثه بر می‌دارند و حاجات خود را به زبان می‌آورند. وجود انواع و اقسام عَلَم و كُتَل و بستن نخ به ضریح برای حاجت خواهی، روشن كردن شمع و مانند آن‌ها، همه و همه انسان را به این اندیشه فرو می‌برد كه گویی در كشوری شیعی و در جمع آنان قرار گرفته است؛ اما واقعیت چیز دیگری است؛ عشق به اهل البیت(ع) در اینجا فرامذهبی است.


«سنت سوگواري وعزاداري و مرثيه خواني در زمان حكومت مغول از هند وارد اين سرزمين شد و بعداً با حضور روحانيون ايراني در بنگال گسترش يافت و رفته رفته به فرهنگ سنتي در ميان مردم تبديل شد، به طوري كه سني ها تحت تاثير شيعيان نيز در گراميداشت چنين مراسمي سهيم شدند. به دنبال آن شاهديم كه در ادبيات بنگالي از زمان قديم، سوگواري و مرثيه  و خواندن مقتل كربلا ريشه دواينده و حتي در دورة معاصر نيز مرحوم قاضي نذرالاسلام شاعر ملي بنگلادش در زمينه ”محرم، عاشورا و شهيد كربلا“ شاهكارهايي را آفريده كه جزو افتخارات ادبيات اين زبان می با‌شد.» (دكتر عثمان فاروق وزير پيشين آموزش و پرورش بنگلادش، سخنراني در سمينار شعر محرم قاضي نذرالاسلام، دوشنبه 4 فروردين 1382، داكا)
ورود هییت‌های مذهبی به این حسینیه در ایام عاشورا، انجام سینه‌زنی و عزاداری به نحوی كه گاه برخی از عزاداران از شدت عزاداری به حال غش، نقش بر زمین می‌شوند و به هوش آوردن آنان با پاشیدن آب و گلاب به سر و روی آنان جلوه‌های دیگری است كه هر بیننده‌ای را سخت تحت تاثیر قرار می دهد. ساختمان دو طبقه دیگری در این مجموعه واقع است كه طبقه اول آن كتابفروشی و طبقه دوم آن كتابخانه، سالن مطالعه و كلاس درس است. تابلو  دارالقرآن بر سر در آن گویای فعالیت‌هایی است كه در این ساختمان انجام می‌شود. در بخشی از فضای بیرونی حسینیه، مزار شیعیان واقع است كه سنگ قبرهایی به سبك گورستان‌های ایران در آن به چشم می‌خورد. در بخش دیگری از حسینیه استخر بزرگی برای پرورش ماهی، قرار دارد.


« قاضي نذرالاسلام در شاهكار خود ”شعر محرم“ در استفاده از الفاظ عربي و فارسي و صحنه نگاري از وقايع عاشورا چنان هنر آفريني كرده است كه به اين شعر ويژگي جاويداني بخشيد. در شعر ”محرم“ مظلوميت انسان هاي پاكباخته به تصوير كشيده شد. در هر فرازي از شعر كه انسان مي خواند، گريه و زاري او به در گاه خدا بلند مي شود. اين شعر ايستادگي و ظلم ستيزي را نيز براي امت اسلامي بهمراه دارد. به دين علت او (شاعر) گفته است كه ”ما فداكاري مي خواهيم نه گريه و زاري“ (كتاب مجموعه اشعار قاضي). اشعار قاضي نذرالاسلام (فوت:1976) در خصوص محرم و اهل بيت (ع) در ايام محرم همراه با آهنگ هاي حزين از رسانه هاي صوتي و تصويري بنگلادش پخش مي شود.»
حسینیه دالان در سال 1383، به همت مسیولان محترم جمهوری اسلامی ایران مزین به كاشی كاری به سبك مساجد و حسینیه‌های ایران شده است. هر چند به دلیل نبودن كاشی و طرح‌های آن به اندازه كافی قدری اوضاع كاشی كاری نا همگون جلوه می‌كند و در بعضی جاها رنگ‌ها و شكل‌‌ها نا سازگار نشان می دهند. در عین حال، گفته می‌شود كه این حسینیه در مقایسه با گذشته بسیار تغییر كرده و جذاب‌تر شده است.


«در عصر حاضر مسلمانان سني مذهب بنگلادش وجه  تشابهات فراواني با شيعيان دارند كه از آن جمله مي‌توان به نمونه های زير اشاره کرد:
1. حسینیه و مسجد محمد پور: در منطقه محمدپور بنای مسجد و حسینیه محمدپور در مجموعه ساختمانی ای واقع است كه به شیعه مسجد (مسجد شیعیان) موسوم است. قسمت مسجد بنایی مدور با گنبد‌ی زیبا است كه در سال‌های اخیر به همت مسوولین جمهوری اسلامی ایران، كاشی كاری زیبا و لوستری بزرگ در آن نصب شده است. ساختمان حسینیه هم در مجاورت مسجد واقع است. در این مجموعه ساختمان حدود ده خانواده از شیعیان زندگی می‌كنند. این مسجد و حسینیه، هییت امنایی از منتخبین شیعیان این منطقه دارد که آن ها مسجد را اداره می کنند. در مجاورت این مجتمع، ایستگاه اتوبوس شهری نسبتا بزرگی واقع است كه به نام ایستگاه «شیعه مسجد» معروف است. شیعه مسجد برای همه ساكنان داكا شناخته شده است.


1.    نام گذاري فرزندان، خيابان‌ها و محله‌ها
2. مسجد و حسینیه میرپور (كربلا میرپور) از مراكز مشهور شیعیان در شهر داكا می‌باشدكه هیات امنایی اداره می‌شود. دو حسینیه «عاشق حسین مرحوم» و «منظور حسین مرحوم» نیز در مجاورت این حسینیه واقع هستند.


پیروان اهل سنت در اين كشور به وفور از اسامي ائمه اطهار و پيشوندهاي مير، ميرزا ، سيد، بي بي و بيگم براي نام گذاري فرزندان خويش استفاده مي كنند. اسامي و القابي نظير كنيز فاطمه، كنيز بتول، و اسامي ائمه(ع) نيز در بين مردم بنگلادش به وفور يافت مي‌شود. اسامي خيابان‌ها و محله‌هايي نظير ميرپور، سيدپور و محله هايي به نام كربلا و ... نيز فراوان است.
3. حسینیه (مسجد) پراناپلتن را شیعیان خوجه اثنی عشری اداره می کنند.


2. برگزاري مراسم عزاداري خامس آل عبا(ع) در كشور بنگلادش
4. حسینیه نواب چوتن


«شهادت امام حسين (ع) به نحوي برجسته و بارز در اعتقادات و باورهاي ديني مردم بنگلادش جاي دارد. شهروندان اين كشور اعم از سني مذهب و هندو مسلك و شيعيان، همه و همه در اين مراسم شركت مي‌كنند. علامت‌ها، سياه كوبي‌ها و نشانه‌هاي عزاداري امام حسين(ع) را مي‌بوسند و براي خود و فرزندان خويش از حضرت حاجت مي‌گيرند. پتانسيل و نفوذ اين اعتقادات به حدي است كه دولت بنگلادش روز دهم محرم را تعطيل عمومي اعلام كرده و مكاني در شهرستان داكا را به نام سرزمين كربلا مشخص نموده است تا در روز عاشورا دسته جات عزادار در آنجا گرد هم آيند. در ضمن هيئت رويت ماه به منظور تعيين زمان دقيق روز شهادت امام حسين (ع) همانند تعيين زمان عيد فطر حساسيت به خرج مي دهد.»
5. حسینیه میر یعقوب در داكا ی قدیم


«رقم چند هزار نفري شيعيان در مقابل بيش از يكصد و چهل ميليون جمعيت اين كشور، از نظر تعداد شايد اصلاً مقایسه شدنی، نباشد؛ ولي نفوذ اهل بيت(ع) و پيشينه تاريخي فرهنگي اين كشور گوياي عمق اعتقاد مردم به عاشورا و امام حسين(ع) است. اين موضوع مي‌تواند اساس پژوهشی را شكل دهد، تا علل دوستي اهل بيت(ع) و پنج تن آل عبا(ع) و نحوه گسترش و رشد اين نوع اعتقادات در بين مردمان اين سرزمين و تمايز آنان با ساير كشورهاي اسلامي تبيين شود. به هر حال، هر سال مراسم عاشورا و دهه اول ماه محرم با شور، شعور و شكوه خاصي برگزار مي‌شود.»
6. حسینیه بُدُّن مرحوم در داكای قدیم


«شيعيان در كشور بنگلادش در نقاط مختلف پراكنده هستند. حدود سه تا پنج هزار از اين جمعيت در داكا پايتخت بنگلادش زندگي مي‌كنند كه اغلب آن ها بسيار محافظه كار بوده و به جز تعداد انگشت شماري وضعيت اقتصادي خوبي ندارند. آن ها در قالب چند حسينيه، امام باره و هيئت عزاداري فعاليت مذهبي خويش را اجرا مي كنند.»
7. حسینیه اصفهانی (مغ بازار)


«از حسينيه‌هاي مشهور داكا مي‌توان حسينيه هاي دالان، ميرپور، محمدپور و پورنا پالتان را نام برد كه بزرگ‌ترين آن ها حسينيه دالان مي‌باشد. درهاي اين حسينيه به روي هندوها و سني‌ها نيز باز است و شايد به همين دليل باشد كه شهرت بيشتري پيدا کرده است. اين حسينيه به خودي خود دليلي براهميت و نفوذ مكتب اهل بيت(ع) در آن زمان در بين مردم بوده است. روزانه سياحان خارجي فراواني از اين حسينينه بازديد، عکس برداری و فیلم برداری می کنند.»
8. حسینیه بچرام دیوری


«روز عاشورا در نقاط مختلف بنگلادش نماز ويژه‌اي اقامه مي‌‌شود و مردم دست به دعا برمي‌دارند و از خداوند متعال صلح، وحدت و رفاه اجتماعي براي تمام امت مسلمان مسئلت مي‌كنند. مسلمانان بنگلادش اعم از شيعه و سني در اين مراسم براي ادامه پيشرفت و امنيت كشور خويش نيز دعا مي کنند. در آستانه اين روز معمولا رئيس جمهور، نخست وزير و رهبران احزاب طي اطلاعيه‌هاي گوناگون از مسلمانان تقاضا مي‌کنند تا اعمال خود را با روح ايثار، گذشت و فداكاري عجين کنند. گروه‌هاي مذهبي و سياسي گوناگون در اين روز برنامه‌هاي متفاوتي مانند عزاداري و تعزيه خواني در پايتخت و ديگر شهرهاي بنگلادش برگزار می کنند.»
9. حسینیه براكاترا


«در روز عاشورا تلويزيون رسمي بنگلادش و ساير كانال‌هاي تلويزيون‌هاي خصوصي برنامه‌هايي ويژه ي عاشورا پخش مي‌كنند و برنامه‌هاي شاد و مفرح پخش نمی کنند. روزنامه‌ها هم مقالات ويژه‌اي در بيان اهميت اين روز منتشر مي کنند.»
10. حسینیه چتو كاترا


«در محرم سال 1385 نيز طبق معمول سنواتي، رئيس جمهور و نخست وزير پيام‌هاي ويژه و جداگانه اي به همين مناسبت منتشر کردند. در پيام رئيس جمهور آمده بود كه «شهادت حضرت امام حسين(ع) و يارانش در كربلا حقايق را افشاء کرد. اين حماسه به دليل آرمان‌هاي والا و اعتقادي آن صدها سال است كه در بين جهانيان زنده مانده است.»؛ «خالده ضياء نخست وزير پیشین هم در پيام خود به اين نكته اشاره كرده بود كه «عاشورا نقطه عطفي در تاريخ اسلام است. چند واقعه اساسي بر اهميت اين روز افزوده است، از آن جمله اينكه نوه پيامبر بزرگ اسلام(ص) شهادت را در اين روز در صحراي كربلا به آغوش كشيد؛ او قرباني شد تا پرچم واقعيت، عدالت و عقايد اسلام، برافراشته بماند و نكات انحرافي پيش آمده در دين را اصلاح كند. برماست كه از حماسه عاشورا درس بگيريم و در مسائل اجتماعي نظير برپا داشتن صلح و دوستي در كشور و مقابله با بي‌عدالتي، دروغگويي و دشمني و عداوت بپا خيزيم.»
11. حسینیه شیرازی


«خبر گزاري بنگلادش از قول خانم خالده ضياء خبري را مبني بر ضرورت آموزش عاشورا در متون دروس اجتماعي مدارس و دانشگاه ها به این صورت نقل كرد: «نخست وزير اعلام کرده بود كه بايد بر تداوم صلح در جامعه و حكومت كوشيده و در اين رابطه از آرمان‌هاي اسلام براي ساختن جامعه‌اي مقاوم در مقابل انواع دشمني، بي‌عدالتي و مسائل خلاف بهره‌جوييم. عاشورا به منزله يكي از مهم ترين اتفاقات تاريخ اسلام، وقايع درخشان و درس‌هاي آموزنده‌اي را در خود جاي داده است و از همه مهم تر اين كه امام حسين(ع) براي نشر حقايق شهادت را پذيرفت.» (The daily independent, Friday, 1rst February 2007  و اخبار منتشره از طريق رسانه‌هاي صوتي و تصويري كشور بنگلادش).
شهرستان بندری چیتاگنگ دومین شهر بنگلادش از نظر اهمیت اقتصادی، وسعت و جمعیت است که دو حسینیه در آن وجود دارد:


     انتشار پيام مسئولين ارشد كشور بنگلادش به مناسبت عاشوراي حسيني هر سال منتشر مي شود و اين موضوع ربطي به احزاب حاكم بر كشور و خط مشي گوناگون آن ها ندارد.
1. حسینیه اصفهانی در منطقه «صدرگهات»


«منطقه‌اي به نام مانيك گنج در 65 كيلومتري داكا هر عاشورا ميزيان بيش از يكصد هزار نفر عزادار امام حسين (ع) مي‌باشد. حسينيه غارپورا در اين منطقه يكي از حسينيه‌هاي مشهور  كشور بنگلادش است كه زير نظر صوفيان اداره مي‌شود. مراسم دهه اول ماه محرم در اين حسينيه با جمعيتي كثير و مشتاق برگزار مي شود. البته در روز دهم محرم اين مراسم جلوه‌اي خاص به خود مي‌گيرد، چرا كه جمعيتي بيش از يكصد هزار نفر از سراسر بنگلادش به آنجا عزيمت مي‌كنند تا در مراسم عزاداري در آن منطقه شركت كنند.
2. حسینیه اختر حسین در منطقه «هالی شهر»


«در اين مراسم معمولاً چند تن از شخصيت‌هاي برجسته ديني سخنراني می کنند. به دنبال آن نوحه خواني و عزاداري به سبك و روش خاص بوميان و با فرياد  «واي حسين» «واي امام»  ادامه مي‌يابد. گفته مي‌شود اين صوفيان داراي 26 مركز و مقر تبليغي و ارشادي در بنگلادش هستند كه اعضاي همه آن ها با جديت و علاقه در اين مراسم حضور مي‌يابند.
در شهرستان كولنا دو حسینیه زیر وجود دارد:


«شايد به جرأت بتوان گفت حضور بيش از يكصد هزار نفر در اين مراسم عاشوراي حسيني از كم نظيرترين اجتماعات در سرتاسر جهان است.» (مشاهدات عيني نگارنده و حضور او در اين مراسم).
1. حسینیه انجمن پنج تنی در منطقه «التاپول لین»


3.علاقه‌مندي به اهل بيت(ع)
2. حسینیه مدرسه خالص‌پور در منطقه «خالص پور»


غالبا خطبه‌هاي نمازهاي جمعه مساجد اهل سنت در كشور بنگلادش با سلام و درود بر پيامبر اكرم(ص) و خاندان مطهرش شروع مي‌شود. آن ها از پنج تن آل عبا به نيكي يادكرده و به آن ها سلام و درود مي‌فرستند. در خلال بيان خطبه‌ها، كرامت‌ها و حسن خلق‌هاي آنان را تبيين و مستعمين را تشويق به پيروي از سيره آنان مي‌کنند. ائمه جمعه در ايام عاشورا خطبه هاي خود را به واقعه ي كربلا معطوف مي دارند.
در شهرستان [[راجشاهی]] دو حسنیه زیر وجود دارد:


4.اعتقاد به وجود امام مهدي (عج)
1. حسینیه انجمن عباسیه در منطقه ست لایت تاون


مسلمانان بنگلادش به وجود منجي عالم بشريت كه از سلالة رسول اكرم(ص) مي‌باشد، معتقدند. آنان باور دارند كه روزي اين منتقم واقعي ظهور می کند و جهان را در حالي كه مملو از ظلم و جور شده است، پر از عدل و قسط خواهد كرد. تنها تفاوت آنان با عقايد اماميه اين است كه معتقدند هر وقت خداوند صلاح بداند او متولد خواهد شد و غيبت حضرت را به خوبي درك نكرده اند.
2. حسینیه علی حسین


    مسلمانان بنگلادش شب نيمه شعبان را به عنوان «شب برات» (دقيقاً همين عبارت) مي‌شناسند و در آن شب، دست نياز به سوي قادر بي‌نياز دراز کرده از او مي‌خواهند تا گناهان آنها را بخشيده و از جرمشان درگذرد. آنان براي آموزش گناهان خود و در گذشتگان و كسب موفقيت‌هاي مادي و معنوي دست به دعا برمی دارند و به مناجات مي‌پردازند. بيشتر مسلمانان اين روز را روزه مي‌گيرند. نيمه شعبان چنان اهميتي در كشور بنگلادش دارد كه شوراي رويت هلال ماه، كه تشكيلاتی رسمي و دولتي است، شروع دقيق ماه شعبان و به دنبال آن تعيين رسمي و دقيق روز نيمه شعبان را گواهي داده و آن را تاييد مي كند. اين روز در كشور بنگلادش تعطيل رسمي مي باشد.
شهر جیسور دارای سه حسینیه زیر است:


  به اعتقاد اهل سنت بنگلادش، شب برات پس از شب قدر مهم ترين شب سال براي راز و نياز و دعا به درگاه خداوند براي پذيرش توبه و بخشش است.
1. حسینیه مورلی


'''6. 2. 3. جمعيت شيعيان در بنگلادش'''
2. حسینیه مولا علی(ع)


در خصوص تعداد شيعيان در بنگلادش هيچ آمار رسمي و متقني وجود ندارد. هر كدام از علما و رهبران ديني شيعه، نظر خاصي در اين باره دارد. شيعيان مستبصر آمار بيشتري ارائه مي‌دهند و شيعيان قديمي و اصيل آماري نزديك تر به واقعيت را ارائه ميِ‌دهند. ميانگين آمار ارائه شده توسط مشاهير شيعه با در نظر گرفتن ضريب اعتبار، هركدام رقمي معادل شانزده هزار نفر را براي شيعيان در اين كشور تخمین می زند. سايت خبري بازتاب در29 آبان 1385،  به نقل از سازمان اطلاعاتي آمريكا (CIA) در گزارشي با عنوان آمار جالب شيعيان در 67 كشور جهان، تعداد شيعيان در بنگلادش را 572/546/2 نفر اعلام نموده است. اين آمار معلوم نيست برچه مبنايي گرفته شده است؛ مشخص نيست كه اين رقم براساس آنانی است كه حب اهل بيت(ع) را در دل دارند، و يا سوگواران و عزاداران امام حسين(ع) در روز عاشورا تنظيم شده و يا داده‌هاي ديگر؛ ولي آنچه كه مشخص است تعداد شيعيان اثني عشري در كشور بنگلادش نمي‌تواند با آمار CIA برابري کند.
3. موسسه امام مهدی «بنام امام مهدی میشن»


'''6. 2. 4.تركيب جمعيت شيعيان در بنگلادش'''
در شهرستان بوگرا «حسنیه هاری پور» واقع است. در شهر رنگپور دو حسینیه زیر وجود ندارد.


شيعيان از نظر تيره و نژادي خود را به دو گروه بيهاري و بنگالي تقسيم مي‌کنند. بيهاري كه در اصل بايستي به اهل بيهار در هند اتلاق شود، به همه شيعيان اصيل و با سابقه بنگلادش، اعم از پاكستاني و هندي، گفته مي‌شود كه با زبان اردو صحبت مي‌كنند و در مقابل آن وقتي از شيعيان بنگالي سخن به ميان مي‌آيد منظور مردماني بنگالي الاصل هستند كه به زبان بنگالي سخن می گویند و غالباً از مستبصرين (تازه شيعه شدگان) تشكيل مي‌شوند. البته اين تقسيم بندي را بسیاری از شیعیان تایید نمی کنند. مخصوصاً قسم اول كه آن ها هم خود را بنگالي ناميده و از انتساب خويش به بيهار رنجيده خاطر مي‌شوند. بين اين دو گروه قدري اختلاف سليقه و روش وجود دارد و اين اختلاف برخي اوقات موجب جدال و كشمكش لفظي شده و تا حد زيادي باعث تنش و مشكل بين اين دو شق تشيع در بنگلادش مي شود. شيعيان بنگالي معتقدند كه آن ها بيشترين فعاليت را براي ترويج تشيع به كار گرفته اند و طبق آمار موجود حيطه تبليغات آنان بسيار گسترده‌تر از بيهاري‌ها است. البته طبق اطلاعات موجود در هركدام از دو گروه فوق، افرادي بسيار فعال و دلسوز وجود دارند كه از هيچ كوششي در راه ترويج عقايد حقه خويش فروگذار نيستند و افرادي هم هستند كه به دنبال گذران زندگي خود بوده وفقط عنوان تشيع را هم با خود دارند.
1. حسینیه انجمن حسینی


'''6. 2. 5. پراكندگي شيعيان در بنگلادش'''
2. حسینیه اشرف علی


با اين كه كشور بنگلادش داراي وسعت زيادي نيست و مساحت آن 147570 كيلومتر مربع مي‌باشد، ولي شيعيان تراكم بسيار متفاوتي در اين منطقه دارند. بيشترين تعداد شيعيان در پايتخت مستقر هستند. بيست و پنج تا سي در صد شيعيان در داكا زندگي مي‌كنند. آن ها اكثراً  در منطقه داكاي قديمي و در محلة حسينيه دالان زندگي می کنند و مناطق محمدپور و ميرپور داکا در مراحل بعدي قرار دارند. در بين شهرستان‌ها و سطح كشور پس از داكا بيشرين جمعيت در غرب و جنوب غربي اين كشور و در اطراف شهر كولنا، مرز هند و در مسير كلكته زندگي مي‌كنند.
در شهر سیدپور «حسینیه انجمن عباسیه» واقع است


    در تقسيم بندي ديگري شيعيان بنگلادش به دو قسمت اصيل و مستبصرين (تازه شيعه شدگان) تقسيم مي‌شوند، كه شيعيان اصيل نيز به نوبة خود داراي بخش‌هاي سادات، غير سادات و خوجه‌هاي اثني عشري مي‌باشند. سادات بيشتر در مركز كشور بنگلادش، داكا، ساكن هستند و تعدادي از آن ها هم در شهرهاي رنگپور، سيد پور، سيلهت، چيتاگنگ و كولنا پراكنده هستند. شعيان غير سادات هم در نقاط مختلف كشور پراكنده هستند. خوجه هاي اثني عشري هم همانند ساير شيعيان، قبل از استقلال بنگلادش (1972م)از هند و پاکستان غربی آمده و جمعيت بسیاری بودند ولي پس از استقلال، به دليل اینکه انقلابی های بنگلادش، پاکستانی ها و هندی ها را  آزار می دادند، اكثر شيعيان مهاجرت به كشورهاي هندو پاكستان را برگزيدند. شایان ذكر است كه غالب شيعيان اصيل اردو زبان هستند و همه مراسم مذهبي خود را به زبان اردو برگزار مي‌كنند.
در شهر سات‌خیرا سه حسینیه زیر وجود دارد:


  اكثر قريب به اتفاق مستبصرين پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران و آشنا شدن با شخصيت حضرت امام خميني(ره) روي به تشيع آوردند. مستبصرين داراي تعصب بيشتر به اعتقادات خويش بوده و در تبليغ از شيعيان اصيل فعال‌تر هستند.  مستبصرين طبق برآوردهاي آماري ميداني، حدود نيمي از كل جمعيت شيعيان بنگلادش (هفت هزار نفر) را تشكيل مي‌دهند، در حالي كه طبق همين آمار جمعيت شيعيان اصيل هشت تا نه هزار نفر برآورد مي‌شود. در بين مستبصرين افراد تحصيل كرده دانشگاهي و باسواد بيشتر ديده مي شود و به دليل مشكلات خانوادگي و به دلیل حفظ مشاغل اداري برخي از آن ها در ابراز شيعيه بودن( به قول خود) تقيه مي‌كنند. در نهايت مي‌توان گفت شيعيان اصيل در مناطق كولنا، رنگپور، سيدپور، راجشاهي، چيتاگنگ، داكا (مناطق داكاي قديم، ميرپور، محمدپور، پلتن، مگ‌بازار) و مستبصرين در مناطق جيسور، سات‌خيرا، شارشا، كولنا، نورائيل، غازي‌پور، بوگرا، راجشاهي، داكا (مناطق ميرپور، محمدپور و تنگي) ساكن هستند.
1. حسینیه دیوبهاتا


'''6. 2. 6. مراكز تبليغي شيعيان در بنگلادش'''
2. حسینیه پارولیا


اهم مراكز تبليغي و مذهبي شيعيان در بنگلادش را حسينيه‌ها تشكيل مي‌دهند. يكي از خدمات بزرگي كه علماي مهاجر ايراني به شبه ‌قاره هند در طول تاريخ ارائه كردند، نهضت تاسيس حسينيه‌هايي بود كه مركز فعاليت شيعيان قرار گرفت و در همه ايام سال و به خصوص از ابتداي محرم تا هشتم ربيع الاول مراسم مختلفي در آن ها برگزار مي‌ شود. این حسينيه‌ها نقش مساجد را هم ايفاد مي كنند، و آن به اين دليل است كه چون برگزاري مراسم سينه‌زني و عزاداري در مساجد نزد علما و مردم غير شيعي اين كشور وجهه خوبي نداشته و آن را جايز نمي‌دانند، و از طرفي شيعيان به دليل مشكلات مالي نمي‌توانند در هر نقطه هم مسجد و هم حسينيه داشته باشند؛ لذا اقدام به تاسيس حسينيه، هم براي انجام مراسم عبادي و هم براي برگزاري  مناسبت‌ها کرده ‌اند. البته گفته می شود كه چون مساجد بايد در زير نظر كميته مساجد كشور اداره شود و امام مسجد را كميته مذكور تعيين كند و از آنجا كه اعضاي كميته همه سني مذهب هستند، شيعيان جهت اجتناب از دخالت دادن آن كميته در مسائل مذهبي خود، نمازهاي يوميه و مراسم عبادي را در حسينيه‌ها بجا می آورند. از این رو تا حدودی با کمبود مسجد روبرو نشده اند.
3. حسینیه نورنگر


حسينيه‌ها در بنگلادش داراي تعاريف خاصي نيستند، برخي از آنان داراي بناهاي تاريخي و بسيار مشهور و عمارت‌هاي بزرگي هستند و برخي از آنان داراي محيطي بسيار كوچك و در حد فضايي مناسب براي 30 الي 40 نفر؛ تعدادي حسینیه هم در منازل شخصي افراد خيّر براي مدتي محدود در طول سال برپا مي‌شوند. بنابراين ارائه آماري دقيق از آنان به سهولت ممكن نيست. ولي حسينيه‌هاي شناخته شده و مشهور در كشور بنگلادش به شرح زير مي‌باشند.
در شهر ناراییل «حسینیه وزیر پور» و در شهر شرشا «مسجد شرشا» واقع هستند.


در شهرستان داكا، مركز كشور بنگلادش مساجد و حسينيه‌هاي زير به شيعيان تعلق دارد.
=== شیعیان در نظر مردم بنگلادش ===
مسلمانان بنگلادش در حب اهل بیت(ع) و احترام به آنان شاید در بین مسلمانان جهان كم نظیر باشند؛ ولی نظر آنان در باره شیعیان این كشور معمولا مناسب نیست و با نگاهی متفاوت به آن ها می‌نگرند. برخی از علل آن به شرح زیر می‌باشد.


حسينيه دالان: حسينيه دالان بزرگ ترين و مشهورترين حسينيه بنگلادش است كه به منزله بنايي توريستي در نقشه‌هاي داكا معرفي شده و روزانه سياحان مختلفي از سرتاسر جهان از آن بازديد مي‌ کنند. در هاي اين حسينيه به روي هندوها و سني‌ها نيز باز است و شايد به همين دليل باشد كه شهرت بيشتري پیدا کرده است. حسينيه دالان مجموعه‌اي تاريخي با بيش از چهار قرن قدمت مي‌باشد. گفته مي‌شود اين حسينيه را یکی از مشایخ شیعه که حاکم داکا بوده است، در عصر حكومت مسلمانان در شبه‌قاره ساخته است. اين حسينيه به خودي خود دليلي بر اهميت و نفوذ مكتب اهل بيت (ع) در آن زمان در بين مردم بوده است. مجتمع حسينيه، ساختمانی را در بر می گیرد كه مراسم و عزاداري‌ها و نيز نمازهاي يوميه در آن برگزار مي شود. در قسمتي از اين مسجد ضريحي قرار داد كه دو برجستگي به نام های قبور امام حسن(ع) و امام حسين(ع) در آن قرار دارد. مردم، به ويژه اهل سنت، با حالت تضرع و ندبه كنار اين ضريح مي‌ايستند و اشك‌ريزان دست به دعا و استغاثه بر مي‌دارند و حاجات خود را به زبان مي‌آورند. وجود انواع و اقسام عَلَم و كُتَل و بستن نخ به ضريح براي حاجت خواهي، روشن كردن شمع و مانند آن‌ها، همه و همه انسان را به اين انديشه فرو مي‌برد كه گویی در كشوری شيعي و در جمع آنان قرار گرفته است؛ اما واقعيت چيز ديگري است؛ عشق به اهل البيت(ع) در اينجا فرامذهبي است.
1. تبلیغات سلفی‌ها و وهابی‌ها علیه شیعیان و تاكید بر روی مطالبی نظیر اعتقاد شیعیان بر بی‌احترامی به خلفای راشدین، اعتقاد به تحریف قرآن، و مسایلی نظیر آن ؛كه در سطح كلیه ی كشورهای اسلامی اتفاق می افتد.


    ورود هيئت‌هاي مذهبي به اين حسينيه در ايام عاشورا، انجام سينه‌زني و عزاداري به نحوي كه گاه برخي از عزاداران از شدت عزاداري به حال غش، نقش بر زمين مي‌شوند و به هوش آوردن آنان با پاشيدن آب و گلاب به سر و روي آنان جلوه‌هاي ديگري است كه هر بيننده‌اي را سخت تحت تاثير قرار مي دهد. ساختمان دو طبقه ديگري در اين مجموعه واقع است كه طبقه اول آن كتابفروشي و طبقه دوم آن كتابخانه، سالن مطالعه و كلاس درس است. تابلو  دارالقرآن بر سر در آن گوياي فعاليت‌هايي است كه در اين ساختمان انجام مي‌شود. در بخشي از فضاي بيروني حسينيه، مزار شيعيان واقع است كه سنگ قبرهايي به سبك گورستان‌هاي ايران در آن به چشم مي‌خورد. در بخش ديگري از حسينيه استخر بزرگي براي پرورش ماهي، قرار دارد.
2. رابطه سرد و نا مناسب بین برخی از شیعیان (اصیل) با اهل سنت و حتی با آن دسته از اهل سنت كه عاشق اهل بیت(ع) هستند و تكفیر آنان؛ متاسفانه هنوز برخی از شیعیان این كشور به شعار وحدت اسلامی كه رهبر فقید ج.ا.ایران مروج و منادی آن بوده و مقام معظم رهبری بر آن تاكید فراوان دارند، روی نیاورده‌اند.


    حسينيه دالان در سال 1383، به همت مسئولان محترم جمهوري اسلامي ايران مزين به كاشي كاري به سبك مساجد و حسينيه‌هاي ايران شده است. هر چند به دليل نبودن كاشي و طرح‌هاي آن به اندازه كافي قدري اوضاع كاشي كاري نا همگون جلوه مي‌كند و در بعضی جاها رنگ‌ها و شكل‌‌ها نا سازگار نشان می دهند. در عين حال، گفته مي‌شود كه اين حسينيه در مقایسه با گذشته بسيار تغيير كرده و جذاب‌تر شده است.
3.  مكالمه اكثر شیعیان (اصیل) با زبان اردو؛ مردم بنگلادش انقلاب و استقلال خود در پاكستان غربی را با اتحاد حول محور مخالفت با زبان بیگانه و استعماری (اردو) و گرامی داشت زبان مادری خویش (بنگالی) شكل دادند. حتی برخی از علمای بزرگ اهل سنت را به دلیل علاقه به زبان اردو  عامل دشمن شناختند و با آن ها مبارزه كردند. مردم بنگلادش ویژگی انقلاب خود را انقلاب زبان می‌دانند. همان گونه كه مردم ایران ویژگی انقلاب خویش را اسلامی بودن آن می‌دانند. حال مردمی كه علیه یك زبان انقلاب كرده‌اند چگونه می‌توانند مكالمه كنندگان به آن زبان را بپذیرند و آنها را خودی بدانند.


1.  حسينيه و مسجد محمد پور: در منطقه محمدپور بناي مسجد و حسينيه محمدپور در مجموعه ساختماني ای واقع است كه به شيعه مسجد (مسجد شيعيان) موسوم است. قسمت مسجد بنايي مدور با گنبد‌ي زيبا است كه در سال‌هاي اخير به همت مسوولين جمهوري اسلامي ايران، كاشي كاري زيبا و لوستري بزرگ در آن نصب شده است. ساختمان حسينيه هم در مجاورت مسجد واقع است. در اين مجموعه ساختمان حدود ده خانواده از شيعيان زندگي مي‌كنند. اين مسجد و حسينيه، هيئت امنایی از منتخبين شيعيان اين منطقه دارد که آن ها مسجد را اداره می کنند. در مجاورت اين مجتمع، ايستگاه اتوبوس شهري نسبتاً بزرگي واقع است كه به نام ايستگاه «شيعه مسجد» معروف است. شيعه مسجد براي همه ساكنان داكا شناخته شده است.
4.  برخی اقدامات ناپسند شیعیان در مراسم عزاداری امام حسین(ع)؛ شیعیان بنگلادش در ایام عزاداری امام حسین(ع) با زنجیر‌های تیغ دار به بدن و پشت خود می زنند و سر خویش را با قمه می‌شكافند و با لباس‌های آغشته به خون به عزاداری می‌پردازند. این حالت ناپسند و مشتمیز كننده، سایر مسلمانان را وادار به واكنش می کند. برخی از سنی‌ها به همین دلیل شیعیان را محكوم می‌كنند و آنان را مسلمان نمی‌دانند و برخی دیگر كه قدری منصف تر هستند، می‌گویند اینان مسلمانانی جاهل هستند و این جهالت ریشه در اعتقادات آنان دارد.


2.   مسجد و حسينيه ميرپور (كربلا ميرپور) از مراكز مشهور شيعيان در شهر داكا مي‌باشدكه هيات امنایی اداره مي‌شود. دو حسينيه «عاشق حسين مرحوم» و «منظور حسين مرحوم» نيز در مجاورت اين حسينيه واقع هستند.
5. اوضاع اجتماعی و اقتصادی شیعیان؛ شیعیان غالبا از نظر تحصیلات، اقتصاد، معیشت و درجات اجتماعی و علمی در وضعیت نامناسب و متمایل به طبقات ضعیف اجتماع قرار دارند و این خود باعث منزوی شدن آنان در جوامع اسلامی مترقی می‌گردد. البته تعداد انگشت شماری از شیعیان از مكنت و ثروت فراوانی برخوردار هستند كه یا خود را به اقشار مذهبی نزدیك نمی كنند و یا در بین متدینن دارای مقبولیت نیستند.‍‍


3.   حسينيه (مسجد) پراناپلتن را شيعيان خوجه اثني عشري اداره مي کنند.
=== مراكز،موسسه ها،وتشكیلات آموزشی وتبلیغی شیعیان در بنگلادش ===
در كشور بنگلادش شیعیان برای حفظ موقعیت دینی خویش، تبلیغ و بالابردن سطح آگاهی‌ها و دانش هم مذهبان خویش اقدام به شكل دهی تشكیلات و سازمان‌های گوناگونی کرده‌اند. برخی از آنان قانونی و در دوایر دولتی ثبت شده‌اند و برخی هم به صورت غیر رسمی شكل‌گرفته و فعال هستند. در این نوشته به برخی از آنان اشاره‌ای شده است و اطلاعاتی مختصری در باره آنان ارایه می شود.


4.   حسينيه نواب چوتن
=== مراكز آموزشی و تبلیغی ===
1. حوزه علمیه كولنا: استان كولنا در جنوب غربی كشور بنگلادش واقع و دارای مرزی طولانی باكشور هندوستان می باشد. این استان از نظر تراكم حضور شیعیان پس از داكا مقام دوم را در این كشور دارا است، به طوری كه گفته می‌شود حدود یك سوم از كل شیعیان در این استان زندگی می‌كنند. تنها حوزه علمیه ویژه برادران شیعه در بنگلادش در مركز این استان (شهرستان كولنا در 310 كیلومتری جنوب داكا) واقع است.


5.   حسينيه مير يعقوب در داكا ي قديم
مدیریت این حوزه را حجت الاسلام والمسلمین سید خلیل رضوی برعهده دارد كه از فارغ التحصیلان حوزه علمیه قم می‌باشد. این حوزه زیر نظر سازمان مدارس و حوزه‌های علمیه خارج از كشور اداره می‌شود. از فارغ التحصیلان این حوزه هم اكنون یازده نفر در شهرستان قم مشغول كسب علم هستند، چهار نفر از فارغ التحصیلان این حوزه پس از اتمام مرحله‌اول تحصیلات خویش در قم، به كشور بنگلادش بازگشته اند و در جایگاه امام جماعت، مدرس و معلم مشغول فعالیت دینی هستند. تعداد پنج نفر از فارغ التحصیلان كه موفق به اخذ مدرك كاردانی از حوزه علمیه كولنا شده‌اند، هم اكنون در جایگاه امام جماعت، مدرس و معلم در شهرستان‌ها و روستاهای متفاوت كشور بنگلادش مشغول انجام وظیفه هستند. طبق آخرین اطلاعات، هم اكنون 28 نفر در این مركز دینی مشغول تحصیل می‌باشند كه 16 نفر دانشجو و 12 نفر طلبه هستند. تعداد استادان به اضافه مدیر مدرسه چهار نفر می‌باشند. این حوزه در سال 1995 (1374) با همكاری سازمان مدارس و حوزه‌های علمیه خارج از كشور(جامعه المصطفی (ص) العالمیه) تاسیس شده است. در این حوزه علمیه فعالیت‌های تبلیغی قابل ملاحظه‌ای نظیر برگزاری سمینار، نمایشگاه عكس و فیلم نیز شكل گرفته و با استقبال مسلمانان مواجه شده است. در ضمن این حوزه دارای هفته نامه‌ای به نام فجر می‌باشد که تاكنون چندین جلد كتاب در موضوعات مختلف اسلامی ترجمه و منتشر کرده است.


6.   حسينيه بُدُّن مرحوم در داكاي قديم
2. مدرسه صاحب الزمان خالص پور: این مدرسه دینی در هفت كیلو متری شهرستان كولنا و در منطقه خالص پور واقع است. در این مدرسه حدود 20 نفر دانش‌آموز زیر 13 سال مشغول تحصیل هستند. مدیر این مدرسه آقای سید رضا علی زیدی از فارغ التحصیلان حوزه علمیه قم و معاون او آقای نورعلم می‌باشد كه در هندوستان درس خوانده است. معمولا فارغ التحصیلان این مدرسه جذب حوزه علمیه كولنا می‌شوند.


7.   حسينيه اصفهاني (مغ بازار)
3. حوزه علمیه خواهران شیعه در داكا: این حوزه علمیه در سال 1383 به همت سازمان مدارس و حوزه‌های علمیه خارج از كشور تاسیس شده است. دانش‌جویان این حوزه را حدود 25 نفر از دختران بنگلادش تشكیل می‌دهند كه حدود یك دوم آن ها به صورت شبانه روزی و بقیه به صورت روزانه در این حوزه مشغول تحصیل هستند. امید می رود این حوزه در آینده خدمت شایسته ای به شیعیان بنگلادش ارایه کند.


8.   حسينيه بچرام ديوري
4. حسینیه دالان: همان طور كه قبلا اشاره کردیم، حسینیه دالان مهم ترین مركز شیعی كشور بنگلادش می‌باشد. این حسینیه دارای قدیمی‌ترین تشكیلات شیعی در داكا است كه در سال 1642م/1052 هـ. ق توسط حاكم ایالات «ناوارا» در زمان فرمانروایی «شاه شجاع» شاهزاده بنگال، به نام میرمراد بنیانگذاری شد. در حال حاضر این حسینیه توسط هییتی به نام شورای رفاهی حسینیه اداره می‌شود. اهداف این تشكیلات طبق اساسنامه عبارت اند از:


9.   حسينيه براكاترا
1. سخنرانی، وعظ و خطابه اسلامی (شیعه اثنی عشری)


10.     حسينيه چتو كاترا
2. زمینه سازی برای ایجاد اتحاد شیعیان بنگلادش


11.     حسينيه شيرازي
3. انجام كمك‌های رفاهی، بهداشتی، پزشكی و ... در میان جوامع شیعی


شهرستان بندري چيتاگنگ دومين شهر بنگلادش از نظر اهميت اقتصادي، وسعت و جمعيت است که دو حسينيه در آن وجود دارد:
4. سازمان دهی مراسم در ماه محرم، دادن افطاری در ماه مبارك رمضان و...  


1.  حسينيه اصفهاني در منطقه «صدرگهات»
مولانا راشد حسین زیدی امام جماعت این تشكیلات و پادشاه شیرازی مسیول و سرپرست هیات مدیره شورای رفاهی (هیات امنای) حسینیه می باشند(شناسنامه آموزشی بنگلادش، مركز آموزش سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ص24).


2.  حسينيه اختر حسين در منطقه «هالي شهر»
5.  موسسه دارالقرآن كریم: این موسسه به صورت رسمی ثبت شده و از نظر دولت بنگلادش قانونی می باشد. دار القرآن فعالیت‌های تبلیغی، آموزشی، رفاهی و پزشكی فراوانی در بنگلادش انجام می‌دهد، مانند:


در شهرستان كولنا دو حسينيه زير وجود دارد:
1. ایجاد كتابخانه در محل حسینیه دالان؛


1.  حسينيه انجمن پنج تني در منطقه «التاپول لين»
2. تشكیل و حمایت از شفاخانه‌ها در مناطق مختلف كشور بنگلادش، از جمله تاسیس یك شفاخانه مجهز و كامل در حسینیه دالان؛


2.  حسينيه مدرسه خالص‌پور در منطقه «خالص پور»
3. حمایت از روحانیون و مبلغین شیعه اعم از فارغ التحصیلان ایران و یا بومی جهت ارایه خدمات بیشتر و بهتر آموزش و تبلیغی؛


در شهرستان راجشاهي دو حسنيه زير وجود دارد:
4. فعالیت جهت ایجاد وحدت بین مذاهب مختلف اسلامی؛


1.  حسينيه انجمن عباسيه در منطقه ست لايت تاون
5. حمایت از خانواده‌ها مستضعف و فقرای مسلمان.


2.  حسينيه علي حسين
6. برگزاری كلاس های آموزشی


شهر جيسور داراي سه حسينيه زير است:
7. چاپ وانتشار كتب مورد نیاز


1.  حسينيه مورلي
این موسسه با حمایت مالی جمهوری اسلامی ایران و با مدیریت و نظارت نماینده محترم مقام معظم رهبری حضرت آیت الله شاهرخی خرم آبادی اداره می‌شود.


2. حسينيه مولا علي(ع)
=== انجمن‌ها و گروهای شیعی ===
1. انجمن پانجاتانی (پنج‌تن) در شهرستان كولنا: هدف این انجمن تبلیغ عقاید و اعمال شیعه می‌باشد. این انجمن دارای فعالیت‌های مطبوعاتی و انتشاراتی قابل ملاحظه‌ای می‌باشد. آقای سید واصف میرزا مسوول این انجمن می‌باشد.


3. موسسه امام مهدي «بنام امام مهدي ميشن»
2. سازمان خیرین نور الثقلین: این سازمان در سال 1977 توسط مولانا سید راشد حسین زیدی در داكا تاسیس شد. هدف آن فعالیت‌های مذهبی، امور خیریه، انتشارات و ... است.


در شهرستان بوگرا «حسنيه هاري پور» واقع است. در شهر رنگپور دو حسينيه زير وجود ندارد.
3. فدراسیون جوانان جعفری دباتا، در ساتخیرا به سرپرستی حجت الاسلام محمد عبد القدوس


1.  حسينيه انجمن حسيني
4. فدراسیون روح الله در ساتخیرا به سرپرستی حاجی مشرف علی خان


2.  حسينيه اشرف علي
5. موسسه البلاغ در ساتخیرا به سرپرسیتی میرزا انور حسین


در شهر سيدپور « حسينيه انجمن عباسيه» واقع است
6. محمدیه تراست، در منطقه محمد پور داكا به سرپرستی محمود حسین


در شهر سات‌خيرا سه حسينيه زير وجود دارد:
7. انجمن عباسیه در شهرستان سید پور به سرپرستی سید معصوم خان


1.  حسينيه ديوبهاتا
=== انجمن‌ها و گروه های شیعی مستبصرین ===
1. فونداسیون ایده‌آل در شهرستان داكا به سرپرستی شهید الزمان؛


2.  حسينيه پاروليا
2. آكادمی امام مهدی (عج) در برهان الدین بهولا: در سال 1979م در شهرستان برهان الدین بهولا، برای تبلیغ و تبیین تشیع مركزی تاسیس شد كه عمده‌ترین كارهای آن تدریس قرآن، تحصیلات علوم اسلامی و علوم عقاید مذهب شیعه و اداره كتابخانه است. بهولا بزرگ ترین جزیره بنگلادش محسوب می شود كه 4 میلیون جمعیت دارد. در این شهرستان 85 درصد مسلمانان سنی و 12درصد هندو و بودایی و... مقیم می‌باشند. وقتی که انقلاب اسلامی ایران به رهبری حضرت امام خمینی (ره) در سال 1979م به پیروزی رسید, حضرت امام خمینی(ره) در سراسر جهان در جایگاه شخصیتی عارف مسلك و مهم ظاهر شدند. از آن زمان با دعوت شیخ محمد شهید الزمان چند نفر اهل تسنن, کتب امام خمینی (ره), کتب تاریخ خلافت وکتب عقاید مذهب شیعه را خواندند و در نتیجه به مذهب حقه شیعه مشرف شدند. آن زمان برای تبلیغ این مذهب، مرکزی به نام کتابخانه شیخ سعدی و مکتب خانه ای برای تدریس قرآن به كمك حضرت آیت ا... شاهرخی (نماینده مقام معظم رهبری در بنگلادش)در شهرستان برهان الدین تاسیس شد. اکنون در این شهرستان بیش از 20 خانواده از مذهب تشیع پیروی می‌كنند. در حال حاضر این تشكیلات به آكادمی امام مهدی (عج) تغییر نام داده و سرپرستی آن برعهده آقای محمد نورعالم می‌باشد.


3.  حسينيه نورنگر
3. موسسه محمدیه در شهرستان راجشاهی به سرپرستی عزیز الحق؛


در شهر نارائيل «حسينيه وزير پور» و در شهر شرشا «مسجد شرشا» واقع هستند.
4. سازمان تبلیغی دعوت در داكا به سرپرستی الطاف حسین؛


'''6. 2. 7. شيعيان در نظر مردم بنگلادش'''
5. سازمان اقرا در شهرستان ساتخیرا به سرپرستی وكیل عبدالرزاق؛


مسلمانان بنگلادش در حب اهل بيت(ع) و احترام به آنان شايد در بين مسلمانان جهان كم نظير باشند؛ ولي نظر آنان در باره شيعيان اين كشور معمولاً مناسب نیست و با نگاهي متفاوت به آن ها مي‌نگرند. برخي از علل آن به شرح زير مي‌باشد.
6. حلقه مطالعاتی امامیه در منطقه بوگرا به سرپرستی ابو جعفر؛


1. تبليغات سلفي‌ها و وهابي‌ها عليه شيعيان و تاكيد بر روي مطالبي نظير اعتقاد شيعيان بر بي‌احترامي به خلفاي راشدين، اعتقاد به تحريف قرآن، و مسائلي نظير آن ؛كه در سطح كليه ي كشورهاي اسلامي اتفاق مي افتد.
7. مجلس خواهران در شهرستان داكا به سرپرستی خانم سلینا پروین؛


2. رابطه سرد و نا مناسب بين برخي از شيعيان (اصيل) با اهل سنت و حتي با آن دسته از اهل سنت كه عاشق اهل بيت(ع) هستند و تكفير آنان؛ متاسفانه هنوز برخي از شيعيان اين كشور به شعار وحدت اسلامي كه رهبر فقيد ج.ا.ايران مروج و منادي آن بوده و مقام معظم رهبري بر آن تاكيد فراوان دارند، روي نياورده‌اند.
8. آكادمی شهید تیتومیر داكا با مدیریت آقای عاصف الرحمان.<ref>اطلاعات مشروح زیر حاصل یك جلسه دوستانه با آقای عاصف الرحمان مدیر آكادمی شهید تیتومیر و دكتر ظهیر الدین محمود عضو ارشد این تشكیلات می باشد</ref><blockquote>«جمعی از جوانان شیعه تحصیل‌كرده كشور بنگلادش كه اكثرا از مستبصرین (شیعه شدگان) می باشند، در سال 1999 میلادی اقدام به تاسیس تشكیلاتی آموزشی عقیدتی به نام موسسه آكادمی شهید تیتومیر کردند و در طول عمر كوتاه این تشكیلات اقدامات مهمی انجام داده‌اند. هم اكنون چهار نفر از اعضای ارشد این تشكیلات، در حال كسب علم در حوزه علمیه قم و در سطوح بالا هستند. این تشكیلات تاكنون حدود سی جلد كتاب به زبان بنگالی ترجمه و توزیع نموده است. آنان دارای یك فصلنامه به نام النور (جوتی) هستند كه در تیراژ یكهزار نسخه منتشر می‌شود. در این فصلنامه بیشتر مسایل عقیدتی و فكری مربوط به اسلام و تشیع مطرح می‌شود.</blockquote><blockquote>«در این موسسه هم اكنون دوره‌های آموزشی دینی كوتاه و بلند مدت ویژه اعضاء و طرفداران برگزار می‌شود. آقای محمد عاصف الرحمن كه فارغ التحصیل دانشگاه ملی در مقطع فوق لیسانس روانشناسی می‌باشد، مدیر اجرایی این تشكیلات است كه هم اكنون در یك آپارتمان نسبتا مناسب مستقر هستند.</blockquote><blockquote>«برگزاری دعای كمیل در هر شب جمعه، مراسم دعا و برگزاری احیا در ماه مبارك رمضان و عزاداری در ماه محرم و صفر از دیگر برنامه‌های این تشكیلات است.</blockquote><blockquote>«هیات امنای این تشكیلات اذعان می‌دارد كه كمك و حمایت‌های علمی، معنوی و مادی از هركدام از تشكیلات شیعی را می‌پذیرند؛ ولی در روش كار خویش بدون مطالعه و بررسی تغییر نمی‌دهند».</blockquote>ملاحظات:


3.  مكالمه اكثر شيعيان (اصيل) با زبان اردو؛ مردم بنگلادش انقلاب و استقلال خود در پاكستان غربي را با اتحاد حول محور مخالفت با زبان بيگانه و استعماري (اردو) و گرامي داشت زبان مادري خويش (بنگالي) شكل دادند. حتي برخي از علماي بزرگ اهل سنت را به دلیل علاقه به زبان اردو  عامل دشمن شناختند و با آن ها مبارزه كردند. مردم بنگلادش ويژگي انقلاب خود را انقلاب زبان مي‌دانند. همان گونه كه مردم ايران ويژگي انقلاب خويش را اسلامي بودن آن مي‌دانند. حال مردمي كه عليه يك زبان انقلاب كرده‌اند چگونه مي‌توانند مكالمه كنندگان به آن زبان را بپذيرند و آنها را خودي بدانند.
1. این تشكیلات دارای حدود سی عضو فعال است. تعداد افراد شركت كننده در جلسات آنان و مخصوصا در مراسم مهم به حدود یكصد نفر می‌رسد.


4.  برخي اقدامات ناپسند شيعيان در مراسم عزاداري امام حسين(ع)؛ شيعيان بنگلادش در ايام عزاداري امام حسين(ع) با زنجير‌هاي تيغ دار به بدن و پشت خود مي زنند و سر خويش را با قمه مي‌شكافند و با لباس‌هاي آغشته به خون به عزاداري مي‌پردازند. اين حالت ناپسند و مشتمئز كننده، ساير مسلمانان را وادار به واكنش مي کند. برخي از سني‌ها به همين دليل شيعيان را محكوم مي‌كنند و آنان را مسلمان نمي‌دانند و برخي ديگر كه قدري منصف تر هستند، مي‌گويند اينان مسلماناني جاهل هستند و اين جهالت ريشه در اعتقادات آنان دارد.
2. این تشكیلات از محل حق اشتراك اعضا و بعضا حمایت‌های افراد خیر اداره می‌شود.


5. اوضاع اجتماعي و اقتصادي شيعيان؛ شيعيان غالبا از نظر تحصيلات، اقتصاد، معيشت و درجات اجتماعي و علمي در وضعيت نامناسب و متمايل به طبقات ضعيف اجتماع قرار دارند و اين خود باعث منزوي شدن آنان در جوامع اسلامي مترقي مي‌گردد. البته تعداد انگشت شماري از شيعيان از مكنت و ثروت فراواني برخوردار هستند كه يا خود را به اقشار مذهبي نزديك نمي كنند و يا در بين متدينن داراي مقبوليت نيستند.‍‍
3. شهید تیتومیر كه این تشكیلات نام او را برخود نهاده است، از مبارزین و مجاهدین بنگال غربی و یكی از فرماندهان مبارز علیه استعمار انگلیسی بوده است كه در سال 1951 به شهادت رسیده است. گفته می‌شود كه تیتومیر از سادات و ایرانی الاصل بوده است.


'''6. 2. 8. مراكز،موسسه ها،وتشكيلات آموزشي وتبليغي شيعيان در بنگلادش'''
4. می‌توان گفت كه اعضای آكادمی شهید تیتومیر معتقد به ترویج اسلام خرد گرایانه بوده و قصد بارور ساختن استعدادهای جوانان شیعه و بیشتر مستبصرین را در ذهن می‌پرورانند. آنان به اصل تقیه بیش از حد معتقدند و در بیشتر اوقات در مجامع و گردهمایی‌های اسلامی از ابراز عقید خود به صورت مستقیم و یا اقامه نماز به صورت شیعی پرهیز می‌نمایند.


در كشور بنگلادش شيعيان براي حفظ موقعيت ديني خويش، تبليغ و بالابردن سطح آگاهي‌ها و دانش هم مذهبان خويش اقدام به شكل دهي تشكيلات و سازمان‌هاي گوناگوني کرده‌اند. برخي از آنان قانوني و در دواير دولتي ثبت شده‌اند و برخي هم به صورت غير رسمي شكل‌گرفته و فعال هستند. در اين نوشته به برخي از آنان اشاره‌اي شده است و اطلاعاتي مختصري در باره آنان ارائه مي شود.
=== ارتباط شیعیان با جمهوری اسلامی ایران ===
همان طور كه گفته شد، تشیع از طریق بازرگانان، تجار، سلاطین، علما و عرفای ایرانی وارد بنگلادش شد و به همین واسطه ارتباط آنان در طول تاریخ با ایران برقرار بوده است. البته این ارتباطات به دلیل اوضاع سیاسی و ناامنی ها شدت و ضعف داشته است. حضور فعال شش قرن زبان فارسی در بنگلادش (1200 تا 1800 میلادی) و ارتباطات سیاسی فعال آن دوران نیز مقوم این ارتباط بوده است. شیعیان هر سال در قالب كاروان و یا به صورت انفرادی جهت زیارت قبور ایمه و امام زادگان عازم ایران و عراق می شوند. علمای شیعه بنگلادش، دانش آموختگان حوزه علمیه قم و با اختلاف زیادی فارغ التحصیل حوزه های علمیه هند و پاكستان هستند. هم اكنون 47 نفر طلبه بنگالی اعم از زن و مرد در مقاطع گوناگون تحصیلی مشغول تحصیل در حوزه علمیه قم به تحصیل اشتغال دارند.<ref>مصاحبه با محمد ابو سعید، نماینده طلاب بنگالی درحوزه علمیه قم</ref>


'''6. 2. 8. 1.مراكز آموزشي و تبليغي'''
==== چه باید كرد؟ ====
<blockquote>«آنچه كه گفته شد شرحی بسیار مختصر و پراكنده از اوضاع و احوال شیعیان و جامعه شیعه دركشور بنگلادش بدون هیچ تفسیر و ارایه نظری بود. از نوشته ناقص مذكور می‌توان به گوشه‌های از مشكلات شیعیان پی‌برده ولازم است برای دفع نواقص موجود تلاشی همه جانبه توسط ارگان های ذیربط در جمهوری اسلامی ایران صورت گیرد تا درقالب مقدورات موجود آنچه شایسته نام و جایگاه تشیع می باشد شکل گیرد».<ref>توسلی، محمد مهدی، علی زاده کندی، عزیز، توسلی، سینا(1391). جامعه و فرهنگ [[بنگلادش]]. تهران: [https://www.icro.ir/ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی]</ref></blockquote>


1.  حوزه علميه كولنا: استان كولنا در جنوب غربي كشور بنگلادش واقع و داراي مرزي طولاني باكشور هندوستان مي باشد. اين استان از نظر تراكم حضور شيعيان پس از داكا مقام دوم را در اين كشور دارا است، به طوري كه گفته مي‌شود حدود يك سوم از كل شيعيان در اين استان زندگي مي‌كنند. تنها حوزه علميه ويژه برادران شيعه در بنگلادش در مركز اين استان (شهرستان كولنا در 310 كيلومتري جنوب داكا) واقع است.
== نیز نگاه کنید به ==
[[تشیع در روسیه]]؛ [[شیعیان فرهنگی در چین]]؛ [[شیعیان اسماعیلیه در چین]]؛ [[شیعیان دوازده امامی در چین]]؛ [[تشیع در لبنان]]؛ [[تشیع در مصر]]؛ [[تشیع در تونس]]؛ [[تشیع در افغانستان]]؛ [[تشیع در مالی]]؛ [[شیعیان ساحل‌ عاج]]؛ [[تشیع در زیمبابوه]]؛ [[تشیع در تایلند]]؛ [[تشیع در اوکراین]]؛ [[تشیع در سیرالئون]]؛ [[تشیع در اتیوپی]]


    مديريت اين حوزه را حجت الاسلام والمسلمين سيد خليل رضوي برعهده دارد كه از فارغ التحصيلان حوزه علميه قم مي‌باشد. اين حوزه زير نظر سازمان مدارس و حوزه‌هاي علميه خارج از كشور اداره مي‌شود. از فارغ التحصيلان اين حوزه هم اكنون يازده نفر در شهرستان قم مشغول كسب علم هستند، چهار نفر از فارغ التحصيلان اين حوزه پس از اتمام مرحله‌اول تحصيلات خويش در قم، به كشور بنگلادش بازگشته اند و در جایگاه امام جماعت، مدرس و معلم مشغول فعاليت ديني هستند. تعداد پنج نفر از فارغ التحصيلان كه موفق به اخذ مدرك كارداني از حوزه علميه كولنا شده‌اند، هم اكنون در جایگاه امام جماعت، مدرس و معلم در شهرستان‌ها و روستاهاي متفاوت كشور بنگلادش مشغول انجام وظيفه هستند. طبق آخرين اطلاعات، هم اكنون 28 نفر در اين مركز ديني مشغول تحصيل مي‌باشند كه 16 نفر دانشجو و 12 نفر طلبه هستند. تعداد استادان به اضافه مدير مدرسه چهار نفر مي‌باشند. اين حوزه در سال 1995 (1374) با همكاري سازمان مدارس و حوزه‌هاي علميه خارج از كشور(جامعه المصطفي (ص) العالميه) تاسيس شده است. در اين حوزه علميه فعاليت‌هاي تبليغي قابل ملاحظه‌اي نظير برگزاري سمينار، نمايشگاه عكس و فيلم نيز شكل گرفته و با استقبال مسلمانان مواجه شده است. در ضمن اين حوزه داراي هفته نامه‌اي به نام فجر مي‌باشد که تاكنون چندين جلد كتاب در موضوعات مختلف اسلامي ترجمه و منتشر کرده است.
== کتابشناسی ==
 
2.  مدرسه صاحب الزمان خالص پور: اين مدرسه ديني در هفت كيلو متري شهرستان كولنا و در منطقه خالص پور واقع است. در اين مدرسه حدود 20 نفر دانش‌آموز زير 13 سال مشغول تحصيل هستند. مدير اين مدرسه آقاي سيد رضا علي زيدي از فارغ التحصيلان حوزه علميه قم و معاون او آقاي نورعلم مي‌باشد كه در هندوستان درس خوانده است. معمولاً فارغ التحصيلان اين مدرسه جذب حوزه علميه كولنا مي‌شوند.
 
3.  حوزه علميه خواهران شيعه در داكا: اين حوزه علميه در سال 1383 به همت سازمان مدارس و حوزه‌هاي علميه خارج از كشور تاسيس شده است. دانش‌جويان اين حوزه را حدود 25 نفر از دختران بنگلادش تشكيل مي‌دهند كه حدود يك دوم آن ها به صورت شبانه روزي و بقیه به صورت روزانه در اين حوزه مشغول تحصيل هستند. اميد مي رود اين حوزه در آينده خدمت شايسته ای به شيعيان بنگلادش ارائه کند.
 
4.  حسينيه دالان: همان طور كه قبلا اشاره کردیم، حسينيه دالان مهم ترين مركز شيعي كشور بنگلادش مي‌باشد. اين حسينيه داراي قديمي‌ترين تشكيلات شيعي در داكا است كه در سال 1642م/1052 هـ. ق توسط حاكم ايالات «ناوارا» در زمان فرمانروايي «شاه شجاع» شاهزاده بنگال، به نام ميرمراد بنيانگذاري شد. در حال حاضر اين حسينيه توسط هيئتي به نام شوراي رفاهي حسينيه اداره مي‌شود. اهداف اين تشكيلات طبق اساسنامه عبارت اند از:
 
1. سخنراني، وعظ و خطابه اسلامي (شيعه اثني عشري)
 
2. زمينه سازي براي ايجاد اتحاد شيعيان بنگلادش
 
3. انجام كمك‌هاي رفاهي، بهداشتي، پزشكي و ... در ميان جوامع شيعي
 
4. سازمان دهي مراسم در ماه محرم، دادن افطاري در ماه مبارك رمضان و...  
 
مولانا راشد حسين زيدي امام جماعت اين تشكيلات و پادشاه شيرازي مسئول و سرپرست هيات مديره شوراي رفاهي (هيات امناي) حسينيه مي باشند(شناسنامه آموزشي بنگلادش، مركز آموزش سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي، ص24).
 
5.  مؤسسه دارالقرآن كريم: اين موسسه به صورت رسمي ثبت شده و از نظر دولت بنگلادش قانوني مي باشد. دار القرآن فعاليت‌هاي تبليغي، آموزشي، رفاهي و پزشكي فراواني در بنگلادش انجام مي‌دهد، مانند:
 
1. ايجاد كتابخانه در محل حسينيه دالان؛
 
2. تشكيل و حمايت از شفاخانه‌ها در مناطق مختلف كشور بنگلادش، از جمله تاسيس يك شفاخانه مجهز و كامل در حسينيه دالان؛
 
3. حمايت از روحانيون و مبلغين شيعه اعم از فارغ التحصيلان ايران و يا بومي جهت ارائه خدمات بيشتر و بهتر آموزش و تبليغي؛
 
4. فعاليت جهت ايجاد وحدت بين مذاهب مختلف اسلامي؛
 
5. حمايت از خانواده‌ها مستضعف و فقراي مسلمان.
 
6. برگزاري كلاس هاي آموزشي
 
7. چاپ وانتشار كتب مورد نياز
 
اين موسسه با حمايت مالي جمهوری اسلامی ایران و با مدیریت و نظارت نماينده محترم مقام معظم رهبری حضرت آيت الله شاهرخي خرم آبادي اداره مي‌شود.
 
 
'''6. 2. 8. 2.انجمن‌ها و گروهاي شيعي'''
 
1.  انجمن پانجاتاني (پنج‌تن) در شهرستان كولنا: هدف اين انجمن تبليغ عقايد و اعمال شيعه مي‌باشد. اين انجمن داراي فعاليت‌هاي مطبوعاتي و انتشاراتي قابل ملاحظه‌اي مي‌باشد. آقاي سيد واصف ميرزا مسوول اين انجمن مي‌باشد.
 
2.  سازمان خيرين نور الثقلين: اين سازمان در سال 1977 توسط مولانا سيد راشد حسين زيدي در داكا تاسيس شد. هدف آن فعاليت‌هاي مذهبي، امور خيريه، انتشارات و ... است.
 
3.  فدراسيون جوانان جعفري دباتا، در ساتخيرا به سرپرستي حجت الاسلام محمد عبد القدوس
 
4.  فدراسيون روح الله در ساتخيرا به سرپرستي حاجي مشرف علي خان
 
5.  موسسه البلاغ در ساتخيرا به سرپرسيتي ميرزا انور حسين
 
6.  محمديه تراست، در منطقه محمد پور داكا به سرپرستي محمود حسين
 
7.  انجمن عباسيه در شهرستان سيد پور به سرپرستي سيد معصوم خان
 
 
'''6. 2. 8. 3. انجمن‌ها و گروه هاي شيعي مستبصرين'''
 
1.  فونداسيون ايده‌آل در شهرستان داكا به سرپرستي شهيد الزمان؛
 
2.  آكادمي امام مهدي (عج) در برهان الدين بهولا: در سال 1979م در شهرستان برهان الدين بهولا، براي تبليغ و تبيين تشيع مركزي تاسيس شد كه عمده‌ترين كارهاي آن تدريس قرآن، تحصيلات علوم اسلامي و علوم عقايد مذهب شيعه و اداره كتابخانه است. بهولا بزرگ ترين جزيره بنگلادش محسوب مي شود كه 4 ميليون جمعيت دارد. در اين شهرستان 85 درصد مسلمانان سنی و 12درصد هندو و بودائی و... مقيم مي‌باشند. وقتی که انقلاب اسلامی ايران به رهبري حضرت امام خمينی (ره) در سال 1979م به پيروزي رسيد, حضرت امام خمينی(ره) در سراسر جهان در جایگاه شخصيتی عارف مسلك و مهم ظاهر شدند. از آن زمان با دعوت شيخ محمد شهيد الزمان چند نفر اهل تسنن, کتب امام خمينی (ره), کتب تاريخ خلافت وکتب عقايد مذهب شيعه را خواندند و در نتيجه به مذهب حقه شيعه مشرف شدند. آن زمان برای تبليغ اين مذهب، مرکزی به نام کتابخانه شيخ سعدی و مکتب خانه ای برای تدريس قرآن به كمك حضرت آيت ا... شاهرخي (نماينده مقام معظم رهبري در بنگلادش)در شهرستان برهان الدين تاسيس شد. اکنون در اين شهرستان بيش از 20 خانواده از مذهب تشيع پيروي مي‌كنند. در حال حاضر اين تشكيلات به آكادمي امام مهدي (عج) تغيير نام داده و سرپرستي آن برعهده آقاي محمد نورعالم مي‌باشد.
 
3.    موسسه محمديه در شهرستان راجشاهي به سرپرستي عزيز الحق؛
 
4.    سازمان تبليغي دعوت در داكا به سرپرستي الطاف حسين؛
 
5.    سازمان اقرأ در شهرستان ساتخيرا به سرپرستي وكيل عبدالرزاق؛
 
6.    حلقه مطالعاتي اماميه در منطقه بوگرا به سرپرستي ابو جعفر؛
 
7.    مجلس خواهران در شهرستان داكا به سرپرستي خانم سلينا پروين؛
 
8.    آكادمي شهيد تيتومير داكا با مديريت آقاي عاصف الرحمان.
 
(اطلاعات مشروح زير حاصل يك جلسه دوستانه با آقاي عاصف الرحمان مدير آكادمي شهيد تيتومير و دكتر ظهير الدين محمود عضو ارشد اين تشكيلات مي باشد)
 
«جمعي از جوانان شيعه تحصيل‌كردة كشور بنگلادش كه اكثراً از مستبصرين (شيعه شدگان) می باشند، در سال 1999 ميلادي اقدام به تاسيس تشكيلاتي آموزشي عقيدتي به نام موسسه آكادمي شهيد تيتومير کردند و در طول عمر كوتاه اين تشكيلات اقدامات مهمي انجام داده‌اند. هم اكنون چهار نفر از اعضاي ارشد اين تشكيلات، در حال كسب علم در حوزه علميه قم و در سطوح بالا هستند. اين تشكيلات تاكنون حدود سي جلد كتاب به زبان بنگالي ترجمه و توزيع نموده است. آنان داراي يك فصلنامه به نام النور (جوتي) هستند كه در تيراژ يكهزار نسخه منتشر مي‌شود. در اين فصلنامه بيشتر مسائل عقيدتي و فكري مربوط به اسلام و تشيع مطرح مي‌شود.
 
«در اين موسسه هم اكنون دوره‌هاي آموزشي ديني كوتاه و بلند مدت ويژه اعضاء و طرفداران برگزار مي‌شود. آقاي محمد عاصف الرحمن كه فارغ التحصيل دانشگاه ملي در مقطع فوق ليسانس روانشناسي مي‌باشد، مدير اجرايي اين تشكيلات است كه هم اكنون در يك آپارتمان نسبتاً مناسب مستقر هستند.
 
«برگزاري دعاي كميل در هر شب جمعه، مراسم دعا و برگزاري احيا در ماه مبارك رمضان و عزاداري در ماه محرم و صفر از ديگر برنامه‌هاي اين تشكيلات است.
 
«هيات امناي اين تشكيلات اذعان مي‌دارد كه كمك و حمايت‌هاي علمي، معنوي و مادي از هركدام از تشكيلات شيعي را مي‌پذيرند؛ ولي در روش كار خويش بدون مطالعه و بررسي تغيير نمي‌دهند».
 
ملاحظات:
 
1.  اين تشكيلات داراي حدود سي عضو فعال است. تعداد افراد شركت كننده در جلسات آنان و مخصوصاً در مراسم مهم به حدود يكصد نفر مي‌رسد.
 
2.  اين تشكيلات از محل حق اشتراك اعضا و بعضاً حمايت‌هاي افراد خير اداره مي‌شود.
 
3.  شهيد تيتومير كه اين تشكيلات نام او را برخود نهاده است، از مبارزين و مجاهدين بنگال غربي و يكي از فرماندهان مبارز عليه استعمار انگليسي بوده است كه در سال 1951 به شهادت رسيده است. گفته مي‌شود كه تيتومير از سادات و ايراني الاصل بوده است.
 
4.  مي‌توان گفت كه اعضاي آكادمي شهيد تيتومير معتقد به ترويج اسلام خرد گرايانه بوده و قصد بارور ساختن استعدادهاي جوانان شيعه و بيشتر مستبصرين را در ذهن مي‌پرورانند. آنان به اصل تقيه بيش از حد معتقدند و در بيشتر اوقات در مجامع و گردهمايي‌هاي اسلامي از ابراز عقيد خود به صورت مستقيم و يا اقامه نماز به صورت شيعي پرهيز مي‌نمايند.
 
'''6. 2. 9.ارتباط شيعيان با جمهوري اسلامي ايران'''
 
همان طور كه گفته شد، تشيع از طريق بازرگانان، تجار، سلاطين، علما و عرفاي ايراني وارد بنگلادش شد و به همين واسطه ارتباط آنان در طول تاريخ با ايران برقرار بوده است. البته اين ارتباطات به دليل اوضاع سياسي و ناامني ها شدت و ضعف داشته است. حضور فعال شش قرن زبان فارسي در بنگلادش (1200 تا 1800 ميلادي) و ارتباطات سياسي فعال آن دوران نيز مقوم اين ارتباط بوده است. شيعيان هر سال در قالب كاروان و يا به صورت انفرادي جهت زيارت قبور ائمه و امام زادگان عازم ايران و عراق مي شوند. علماي شيعه بنگلادش، دانش آموختگان حوزه علميه قم و با اختلاف زيادي فارغ التحصيل حوزه هاي علميه هند و پاكستان هستند. هم اكنون 47 نفر طلبه بنگالي اعم از زن و مرد در مقاطع گوناگون تحصيلي مشغول تحصيل در حوزه علميه قم به تحصيل اشتغال دارند (مصاحبه با محمد ابو سعيد، نماينده طلاب بنگالي درحوزه علميه قم).
 
'''6. 2. 10.چه بايد كرد؟'''
 
«آنچه كه گفته شد شرحي بسيار مختصر و پراكنده از اوضاع و احوال شيعيان و جامعه شيعه دركشور بنگلادش بدون هيچ تفسير و ارائه نظري بود. از نوشته ناقص مذكور مي‌توان به گوشه‌هاي از مشكلات شيعيان پي‌برده ولازم است براي دفع نواقص موجود تلاشی همه جانبه توسط ارگان های ذیربط در جمهوري اسلامي ايران صورت گیرد تا درقالب مقدورات موجود آنچه شایسته نام و جایگاه تشیع می باشد شکل گیرد».

نسخهٔ کنونی تا ‏۳ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۵۶

پیروان مكتب اهل بیت در بنگلادش بین 16 تا 20 هزار نفر هستند (تا تاریخ تدوین این تحقیق، 2012م)، كه بیش از چهار هزار نفر از آنان را مهاجران بیهاری تشكیل می دهند. مسایل سیاسی فی مابین بنگلادش و پاكستان، در زمان درگیری های استقلال طلبانه بنگلادش (پاكستان شرقی)، موجب شد كه آن ها از لحاظ موقعیت اجتماعی و آموزشی در وضعیت بدی قرار بگیرند. بیشتر جمعیت شیعیان را بنگالی های اصیل تشکیل می دهند، همچنین از کل جمعیت آن ها، بین 35 تا 40 درصد  از مستبصرینی هستند كه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تمایلی به افكار و عقاید شیعه پیدا كردند و عمدتا نیز از میان تحصیلكرده ها و روشنفكران جامعه بنگلادش می باشند. مركزیت اهل تشیع در داكا و در حسینیه دالان است؛ در بین اهل سنت و شیعیان بنگلادش به علت اینكه تبلیغات منفی علیه همدیگر ندارند و موقعیت شیعیان نیز خطری برای جامعه بزرگ اهل سنت ایجاد نمی كند، همزیستی و محبت برقرار است. برادران اهل سنت به دلیل علاقه شدید به اهل بیت (ع ) در مراسم عاشورای شیعیان شركت می كنند. روز عاشورا نیز در تقویم تعطیلات کشور روزی مذهبی و تعطیل رسمی سراسری است.

از کل جمعیت شیعی در بنگلادش، حدود 5 هزار نفر در داكا در منطقه حسنیه دالان، حسنیه میرپور، حسنیه محمدپور و حسنیه كربلا زندگی می كنند؛ در شهر چیتاگنگ حدود 1250 نفر شیعه به صورت پراكنده زندگی می كنند. تعداد آن ها در شهر شاتخیرا حدود 5 هزار نفر است كه همه در روستاهای اطراف به نام های پارولیا، دیوبت ها دباتا و حبیب پور به كشاورزی مشغولند و اخیرا در شهر شاتخیرا اقدام به خانه سازی كرده اند.

در منطقه كولنا وتوابع و شهر جیسور، بیش از 2750 نفر شیعه زندگی می كنند كه با توجه به فعالیت های مومنین، مستبصر شده اند. بقیه شیعیان در سایر نواحی کشور پراکنده اند.

رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران در داکا[۱]در خصوص شیعیان در بنگلادش، تحقیقی بسیار جامع انجام داده داست که عینا در زیر می آید.

«بنگلادش جمعیتی بالغ بر یكصد و چهل میلیون نفر را در خویش‌ جای داده است. طبق آمارهای منتشره 3/88 در صد از این جمعیت را مسلمانان تشكیل می‌دهند. 85 در صد جمعیت این كشور در بیش از 68 هزار  روستای كشور زندگی می‌كنند. مسلمانان بنگلادش حنفی مذهب هستند، و جالب توجه است كه از این جمعیت انبوه سهم شیعیان شامل شیعیان اصیل و مستبصرین (شیعه شدگان) بسیار قلیل بوده و حدود 16 تا 20 هزار نفر تخمین زده می‌شوند. قانون اساسی این كشور آزادی كامل مذاهب و فعالیت‌های فرهنگی را برای همه اقلیت‌ها تضمین کرده است. از نكات در خور توجه این است كه در 22 آوریل 1988 «بسم الله الرحمن الرحیم» در ابتدای قانون اساسی قرار گرفت، و در ژوین 1988 در اصلاحیه قانون اساسی، اسلام دین رسمی كشور معرفی شد. از نكات متمایز بنگلادش با سایر كشورهای شبه‌قاره همزیستی مسالمت آمیز مسلمانان و پیروان ادیان اصیل و ریشه دار در آن کشور، با یكدیگراست. گفته می‌شود علت آن هم این است كه گسترش اسلام در این منطقه به زور شمشیر نبوده، بلكه از راه تجارت، تبلیغ و عرفان ترویج شده است».

سابقه‌ی جایگاه اهل بیت علیهم السلام در فرهنگ مردم بنگلادش

«بازرگانان و مبلغان مذهبی اسلام را از همان ابتدای ظهور وارد بنگلادش کردند؛ اما صوفیان و عرفای اسلامی نیز در قرن های بعد به طور گسترده، در این سرزمین برای تبلیغ اسلام سهم به سزایی داشتند؛ بسیاری از مردم ستمدیده بودایی مذهب و طبقات پایین هندو مذهب به اسلام گرایش پیدا كرده‌اند. مسلمانان در پایان قرن دوازدهم میلادی و در زمان حكومت سلاطین مغول(1757-1205) بنگال را فتح كردند و پس از آن، مسلمانان در این سرزمین جایگاه مهمّی را به دست آوردند. همه صوفیان  و عرفا كه  در  این سرزمین  تبلیغ  اسلام می كردند از محبان اهل بیت بودند. از طرف دیگر همه مبلغان و فاتحان و حاكمان مسلمان بنگالی تحت تاثیر زبان، ادبیات و فرهنگ ایرانی بودند و چون ایران بزرگ ترین پایگاه مذهب تشیع بود، بنابراین آنان تحت تاثیر مذهب تشیع نیز قرار داشتند. این اتفاق نیز باعث شد كه فرهنگ مردم مسلمان بنگال به طور گسترده تحت تاثیر فرهنگ و ادبیات فارسی, ایرانی و شیعه باشد و همیشه اهل بیت (ع) در فرهنگ مردم این سرزمین جایگاه و نفوذ بنیادی داشته باشند.»

«درخصوص مسیر ورود اسلام و تشیع به كشور بنگلادش نقل قول‌های متفاوتی است، برخی معتقدند اسلام از بندر چیتاگنگ و از طریق اقیانوس هند وارد این منطقه شده است. عده‌ای كشور هند و شهر كلكته را مسیر حركت اسلام و تشیع می‌دانند و گروهی هم خراسان در دوران امام رضا(ع) را دروازه ورود اسلام و تشیع به شبه‌قاره و این كشور دانسته‌اند. با بررسی‌های به عمل آمده هر سه نظریه فوق می‌تواند درست باشد.».[۲]

پروفسور کلثوم ابوالبشر، استاد دانشگاه داکا- بنگلادش، می نویسد: «یكى از عوامل ارتباط بین ایران و بنگلادش دین اسلام است و دیگر زبان فارسى. و این امر فى نفسه مایه امتنان فراوان است كه مردم بنگلادش فرهنگ قرآن و اسلامى خود را از طریق زبان و ادبیات فارسى آموخته شده اند. سرزمین ایران مهد تمدن دیرینه می باشد. سرود، آهنگ، نقاشى، هنر، ادبیات و فلسفه ایرانى در امتداد قرن ها بر افكار و ادراك همه ملت هاى جهان تاثیر پیدا كرده بود. فرهنگ ما هم اثرات مفید و مثبت فرهنگ ایران را پذیرفته است. این حقیقت است كه صدها سال پیش ارتباط دینى و ادبى و فرهنگى میان بنگاله و ایران آغاز شد و قبل از فاتحان، مسلمانان بنگاله، صوفیان، فقها و مبلغان اسلام كه زبان آن ها فارسى و عربى بود، از قرن دهم میلادى به این خطه تشریف آوردند. تحت تاثیر این مبلغان، بیشتر مردم بنگاله دین اسلام را قبول كردند. گروه زیادى از عرفا و فقها در اینجا زندگى مى كردند و سخنشان در زبان و ادبیات بنگالى تاثیر ویژه اى گذاشته است. پس از فتح بنگاله به دست محمد اختیارالدین بن بختیار خلجى، سپهسالار معزالدین محمد سام (شهاب الدین غورى) در سال 1204م زمینه اسلام و سیاست مستحكم شد و زبان فارسى تا مدت شش قرن و ربع زبان رسمى این مملكت بوده است. مردم بنگاله با زبان شیرین و شورانگیز فارسى آشنایى گرفتند. همگان قصه دلنشین دعوت سلطان غیاث الدین اعظم شاه را از خواجه حافظ شیرازى علی الرحمه، شنیده اند و مضمون این غزل جاودانه او را به یاد مى آورند:

ساقى حدیث سرو و گل و لاله می رود              وین بحث با ثلاله غساله می رود

شکرشکن  شوند همه  طوطیان   هند              زین قند پارسی که به بنگاله می رود

در عهد غیاث الدین اعظم شاه (1377- 1410 .م) به علت اثر و نفوذ ایرانی ها، كتاب هاى بسیارى در موضوع تاریخ و تذكره تالیف گردید. [شمار] زیادى از این كتاب ها به زبان فارسى نوشته شده بود. مثل: حوض الحیا (ركن الدین سمرقندى)، انیس الغربا و مثنوى گنج راز و مقامات و نام حق. غیر از این اهمیت و نفوذ زبان فارسى بر ادبیات بنگالى به حدی پیشرفت كرد كه در آداب اجتماعى مردم بنگاله نفوذ رسوم ایرانی ها مثل عشره محرم، روضه امام حسین(ع)، داستان كربلا، مرثیه خوانى، قصه هاى قرآن شریف نیز به چشم می خورد.»[۳] غیاث الدین اعظم شاه و نیز چند تن از امیران و استانداران بنگالی را ایرانی الاصل می دانند، مانند خان جهان علی خان فرمانده نظامی و حاكم جنوب غربی بنگال كه عارفی نامی بود و مزارش در شهرستان باغرهات واقع است. همچنین شایسته خان استاندار بنگال در زمان اورنگزیب شاه مغول دهلی، یكی دیگر از شخصیت های مهم تاریخی این سرزمین, ایرانی الاصل بوده است. آقا باقرخان كه جنوب بنگال را آباد كرده بود, نواب علیوردی خان و نوه وی، نواب  سراج الدوله همه شیعه و اصلا از مردم ایران بودند. اما چون بین شیعیان آن دوره شخصیتهای بزرگ مذهبی ظهور نكردند تا زعامت دینی را برعهده بگیرند، مذهب تشیع چندان كه انتظار می‌رفت گسترش نیافت؛ با این وجود تاثیر فرهنگ و ادبیات ایرانی و شیعه و عشق به اهل بیت(ع) با جان و روح مردم مسلمان این سرزمین در آمیخت كه اثر آن تا پایان دهه هفتاد قرن بیستم میلادی كاملا مشهود است.

«بین آثار ادبی ترجمه شده از زبان فارسی و نوشته های مهمی كه با بهره‌گیری از كتاب‌های فارسی به چاپ رسیده واقعه كربلا برجسته تر است. داستان هایی به صورت منظوم كه به زبان بنگالی «پونتی» نامیده می‌شود، بین مردم مسلمان اعم از شهرنشین و روستایی و با سواد و بی سواد محبوبیت گسترده ای داشت. پونتی‌ها با آهنگ و وزن خاصی در مراكز اسلامی، مساجد و منازل شخصیت های مهم خوانده می شد. مهم ترین عنوان پونتی‌ها را واقعه كربلا تشكیل می‌داد كه عشق به اهل بیت(ع) را در بین مردم زنده نگه می داشت.»

«در ادبیات نو بنگلادش، اولین بار فردی كه به واقعه كربلا چهره ادبی داد، میر مشرف حسین بود كه در اواخر سده نوزدهم می زیست. او بیان واقعه كربلا را به صورت داستانی بزرگ به رشته تحریر در آورد؛ هر چند كه حقایق تاریخ را كاملا رعایت نكرد و بعضی از موضوعات تحریف شده را نیز برآن افزود، ولی نسبت به اصل واقعه علاقه و تعصب خاصی نشان داد. وی در بخشی از این كتاب آورده است كه محمد حنیفه برادر امام حسین(ع) به دمشق رفت و در جنگ با مروان وی را كشت و حضرت امام سجاد و خانواده حضرت سیدالشهداء را از قید اسارت نجات داد.  به هر حال وی این داستان را با احساسات و عشق كامل به اهل بیت (ع) نوشت. محبوبیت این داستان بین مردم مسلمان با سواد و بی سواد آن قدر عمیق می‌باشد كه در تاریخ ادبیات بنگال بی نظیر بوده است.»

«كتابی دیگر در همین رابطه كه ”بیشاد شیندو“ (دریای غم) نام دارد، در مراكز و منازل و جلسات مهم در روستاها و شهرها خوانده می شود. به این طریق كه یك نفر آن را می خواند و ده ها نفر گوش داده و اشك می ریزند،  این وضعیت تا  اواسط دهه شصت قرن بیستم ادامه داشت. از مظاهر فرهنگی دیگر مسلمانان بنگلادش برگزاری نمایشنامه و شبیه‌خوانی در خصوص واقعه كربلا است كه در فرهنگ بنگالی با نام ”زاترا“ (عزیمت) از آن یاد می شود. اجرای نمایشنامه زاترا تا پایان دهه هفتاد قرن بیستم در روستاهای بنگلادش رایج بود. البته از اوایل دهه شصت اینگونه نمایشنامه ها در سطح شهر از رونق افتاد. به هر حال ”زاترا“ در مورد واقعه كربلا دارای دو قسمت است. قسمت اول مربوط به محرم است كه با شهادت حضرت امام حسین(ع) پایان می یابد و قسمت دوم آن مربوط به پس از واقعه عاشورا و سرنوشت خانواده امام حسین(ع) و امام زین العابدین (امام سجاد) است. مردم با دیدن این نمایشنامه و درك مظلومیت امام حسین(ع)  سوگوار می شوند. شایان ذكر است كه به علت نقش داشتن زنان در اجرای این نوع نمایشنامه‌ها، علما تماشای آن را برای مردان حرام  می دانستند, در مورد واقعه كربلا سرودهای خاصی به نام ”زاری“ كه یك كلمه فارسی است نیز نوشته‌اند كه طلاب مدارس دینی در مراسم مختلف بدون استفاده از موزیك آن را می خواندند. ”زاری“ جزو سرودهای بومی محسوب می شود.»[۴]

«تا پایان دهه شصت قرن بیستم كه جو مذهبی در بنگلادش كاملا حاكم بود همه مسلمانان اعم از با سواد و بی سواد اعتقاد به ”پنج تن پاك“ داشتند، یعنی حضرت پیامبراكرم(ص)، حضرت امام علی(ع)، حضرت فاطمه (س)، حضرت امام حسن (ع) و حضرت امام حسین (ع) را بهترین بندگان برگزیده  خدا می دانستند. بعدا تاثیر فرهنگ غرب، هند و لاییك ها از یك سو و نفوذ تفكر وهابیت از سوی دیگر سبب شد تا اعتقاد آنان به ”پنج تن پاك“ كم رنگ شود. تا اوایل دهه شصت یكی دیگر از برنامه فرهنگی مردم روستایی، به ویژه در جنوب بنگال صلوات فرستادن بر پیامبر اكرم (ص) و اهل بیت علیهم السلام بود.»

«در آن دوران مردم روستایی به طور دسته جمعی دعای ”الهم صل علی محمد و آل سیدنا محمد“ را بارها تكرار می كردند. ولی بعدا بعلت تغییر در هویت فرهنگی و نفوذ فرهنگ غربی و هندی حتی در روستاها این نوع برنامه ها از میان رفت. البته مراسم”میلاد النبی“ هنوز ادامه دارد و در این مراسم در كنار تلاوت قرآن، بیان واقعه تولد پیامبر اكرم(ص)، شعر خوانی برای پیامبر (ص) و صلوات دسته جمعی نیز خوانده  می شود كه قطعه ای از آن عبارت است از:  ”الهم صل علی سید نا و نبینا و شافعنا و حبیبنا و مولانا محمد و صل الله علیه و آله و اصحابه و بارك و سلم“ كه این درود چند بار تكرار می شود اما نه به طولانی بودن برنامه هایی كه  قبلا ذكر کردیم.»

«درمیان اعضاء اهل بیت علیهم السلام، حضرت فاطمه (س) نزد مردم بنگال دارای محبوبیت خاصی است. وی را با احترام و محبت گاهی با نام ”مادر فاطمه“ و ”بی بی فاطمه“ ذكر می‌كردند كه البته هنوز این عادت كاملا از بین نرفته است. زمانی وی را با نام ”مادر فاطمه، مادر جهانیان“ نیز ذكر می‌كردند؛ هر چند در حال حاضر این امر چندان رایج نمی باشد.»

«در مورد جنگ های حضرت علی (ع) نیز داستان های عامیانه فراوانی وجود دارد كه بیشتر این داستان ها  كاملا ساختگی است. مثلا گفته اند كه وی با ”كالی“ یكی از خدایان هندو  كه زن است جنگید و او را شكست داد. البته این داستان ها به صورت نثر نوشته شده و هرچند ساختگی است اما بیان این داستان ها ناشی از محبت آنان به حضرت علی (ع) می‌باشد.»  

«سنت سوگواری وعزاداری و مرثیه خوانی در زمان حكومت مغول از هند وارد این سرزمین شد و بعدا با حضور روحانیون ایرانی در بنگال گسترش یافت و رفته رفته به فرهنگ سنتی در میان مردم تبدیل شد، به طوری كه سنی ها تحت تاثیر شیعیان نیز در گرامیداشت چنین مراسمی سهیم شدند. به دنبال آن شاهدیم كه در ادبیات بنگالی از زمان قدیم، سوگواری و مرثیه  و خواندن مقتل كربلا ریشه دواینده و حتی در دوره معاصر نیز مرحوم قاضی نذرالاسلام شاعر ملی بنگلادش در زمینه ”محرم، عاشورا و شهید كربلا“ شاهكارهایی را آفریده كه جزو افتخارات ادبیات این زبان می با‌شد.»[۵]

«قاضی نذرالاسلام در شاهكار خود ”شعر محرم“ در استفاده از الفاظ عربی و فارسی و صحنه نگاری از وقایع عاشورا چنان هنر آفرینی كرده است كه به این شعر ویژگی جاویدانی بخشید. در شعر ”محرم“ مظلومیت انسان های پاكباخته به تصویر كشیده شد. در هر فرازی از شعر كه انسان می خواند، گریه و زاری او به در گاه خدا بلند می شود. این شعر ایستادگی و ظلم ستیزی را نیز برای امت اسلامی بهمراه دارد. به دین علت او (شاعر) گفته است كه ”ما فداكاری می خواهیم نه گریه و زاری“ (كتاب مجموعه اشعار قاضی). اشعار قاضی نذرالاسلام (فوت:1976) در خصوص محرم و اهل بیت (ع) در ایام محرم همراه با آهنگ های حزین از رسانه های صوتی و تصویری بنگلادش پخش می شود.»

«در عصر حاضر مسلمانان سنی مذهب بنگلادش وجه  تشابهات فراوانی با شیعیان دارند كه از آن جمله می‌توان به نمونه های زیر اشاره کرد:

1. نام گذاری فرزندان، خیابان‌ها و محله‌ها

پیروان اهل سنت در این كشور به وفور از اسامی ایمه اطهار و پیشوندهای میر، میرزا ، سید، بی بی و بیگم برای نام گذاری فرزندان خویش استفاده می كنند. اسامی و القابی نظیر كنیز فاطمه، كنیز بتول، و اسامی ایمه(ع) نیز در بین مردم بنگلادش به وفور یافت می‌شود. اسامی خیابان‌ها و محله‌هایی نظیر میرپور، سیدپور و محله هایی به نام كربلا و ... نیز فراوان است.

2. برگزاری مراسم عزاداری خامس آل عبا(ع) در كشور بنگلادش

«شهادت امام حسین (ع) به نحوی برجسته و بارز در اعتقادات و باورهای دینی مردم بنگلادش جای دارد. شهروندان این كشور اعم از سنی مذهب و هندو مسلك و شیعیان، همه و همه در این مراسم شركت می‌كنند. علامت‌ها، سیاه كوبی‌ها و نشانه‌های عزاداری امام حسین(ع) را می‌بوسند و برای خود و فرزندان خویش از حضرت حاجت می‌گیرند. پتانسیل و نفوذ این اعتقادات به حدی است كه دولت بنگلادش روز دهم محرم را تعطیل عمومی اعلام كرده و مكانی در شهرستان داكا را به نام سرزمین كربلا مشخص نموده است تا در روز عاشورا دسته جات عزادار در آنجا گرد هم آیند. در ضمن هییت رویت ماه به منظور تعیین زمان دقیق روز شهادت امام حسین (ع) همانند تعیین زمان عید فطر حساسیت به خرج می دهد.»

«رقم چند هزار نفری شیعیان در مقابل بیش از یكصد و چهل میلیون جمعیت این كشور، از نظر تعداد شاید اصلا مقایسه شدنی، نباشد؛ ولی نفوذ اهل بیت(ع) و پیشینه تاریخی فرهنگی این كشور گویای عمق اعتقاد مردم به عاشورا و امام حسین(ع) است. این موضوع می‌تواند اساس پژوهشی را شكل دهد، تا علل دوستی اهل بیت(ع) و پنج تن آل عبا(ع) و نحوه گسترش و رشد این نوع اعتقادات در بین مردمان این سرزمین و تمایز آنان با سایر كشورهای اسلامی تبیین شود. به هر حال، هر سال مراسم عاشورا و دهه اول ماه محرم با شور، شعور و شكوه خاصی برگزار می‌شود.»

«شیعیان در كشور بنگلادش در نقاط مختلف پراكنده هستند. حدود سه تا پنج هزار از این جمعیت در داكا پایتخت بنگلادش زندگی می‌كنند كه اغلب آن ها بسیار محافظه كار بوده و به جز تعداد انگشت شماری وضعیت اقتصادی خوبی ندارند. آن ها در قالب چند حسینیه، امام باره و هییت عزاداری فعالیت مذهبی خویش را اجرا می كنند.»

«از حسینیه‌های مشهور داكا می‌توان حسینیه های دالان، میرپور، محمدپور و پورنا پالتان را نام برد كه بزرگ‌ترین آن ها حسینیه دالان می‌باشد. درهای این حسینیه به روی هندوها و سنی‌ها نیز باز است و شاید به همین دلیل باشد كه شهرت بیشتری پیدا کرده است. این حسینیه به خودی خود دلیلی براهمیت و نفوذ مكتب اهل بیت(ع) در آن زمان در بین مردم بوده است. روزانه سیاحان خارجی فراوانی از این حسینینه بازدید، عکس برداری و فیلم برداری می کنند.»

«روز عاشورا در نقاط مختلف بنگلادش نماز ویژه‌ای اقامه می‌‌شود و مردم دست به دعا برمی‌دارند و از خداوند متعال صلح، وحدت و رفاه اجتماعی برای تمام امت مسلمان مسیلت می‌كنند. مسلمانان بنگلادش اعم از شیعه و سنی در این مراسم برای ادامه پیشرفت و امنیت كشور خویش نیز دعا می کنند. در آستانه این روز معمولا رییس جمهور، نخست وزیر و رهبران احزاب طی اطلاعیه‌های گوناگون از مسلمانان تقاضا می‌کنند تا اعمال خود را با روح ایثار، گذشت و فداكاری عجین کنند. گروه‌های مذهبی و سیاسی گوناگون در این روز برنامه‌های متفاوتی مانند عزاداری و تعزیه خوانی در پایتخت و دیگر شهرهای بنگلادش برگزار می کنند.»

«در روز عاشورا تلویزیون رسمی بنگلادش و سایر كانال‌های تلویزیون‌های خصوصی برنامه‌هایی ویژه ی عاشورا پخش می‌كنند و برنامه‌های شاد و مفرح پخش نمی کنند. روزنامه‌ها هم مقالات ویژه‌ای در بیان اهمیت این روز منتشر می کنند.»

«در محرم سال 1385 نیز طبق معمول سنواتی، رییس جمهور و نخست وزیر پیام‌های ویژه و جداگانه ای به همین مناسبت منتشر کردند. در پیام رییس جمهور آمده بود كه «شهادت حضرت امام حسین(ع) و یارانش در كربلا حقایق را افشاء کرد. این حماسه به دلیل آرمان‌های والا و اعتقادی آن صدها سال است كه در بین جهانیان زنده مانده است.»؛ «خالده ضیاء نخست وزیر پیشین هم در پیام خود به این نكته اشاره كرده بود كه «عاشورا نقطه عطفی در تاریخ اسلام است. چند واقعه اساسی بر اهمیت این روز افزوده است، از آن جمله اینكه نوه پیامبر بزرگ اسلام(ص) شهادت را در این روز در صحرای كربلا به آغوش كشید؛ او قربانی شد تا پرچم واقعیت، عدالت و عقاید اسلام، برافراشته بماند و نكات انحرافی پیش آمده در دین را اصلاح كند. برماست كه از حماسه عاشورا درس بگیریم و در مسایل اجتماعی نظیر برپا داشتن صلح و دوستی در كشور و مقابله با بی‌عدالتی، دروغگویی و دشمنی و عداوت بپا خیزیم.»

«خبر گزاری بنگلادش از قول خانم خالده ضیاء خبری را مبنی بر ضرورت آموزش عاشورا در متون دروس اجتماعی مدارس و دانشگاه ها به این صورت نقل كرد: «نخست وزیر اعلام کرده بود كه باید بر تداوم صلح در جامعه و حكومت كوشیده و در این رابطه از آرمان‌های اسلام برای ساختن جامعه‌ای مقاوم در مقابل انواع دشمنی، بی‌عدالتی و مسایل خلاف بهره‌جوییم. عاشورا به منزله یكی از مهم ترین اتفاقات تاریخ اسلام، وقایع درخشان و درس‌های آموزنده‌ای را در خود جای داده است و از همه مهم تر این كه امام حسین(ع) برای نشر حقایق شهادت را پذیرفت.».[۶]

انتشار پیام مسیولین ارشد كشور بنگلادش به مناسبت عاشورای حسینی هر سال منتشر می شود و این موضوع ربطی به احزاب حاكم بر كشور و خط مشی گوناگون آن ها ندارد.

«منطقه‌ای به نام مانیك گنج در 65 كیلومتری داكا هر عاشورا میزیان بیش از یكصد هزار نفر عزادار امام حسین (ع) می‌باشد. حسینیه غارپورا در این منطقه یكی از حسینیه‌های مشهور  كشور بنگلادش است كه زیر نظر صوفیان اداره می‌شود. مراسم دهه اول ماه محرم در این حسینیه با جمعیتی كثیر و مشتاق برگزار می شود. البته در روز دهم محرم این مراسم جلوه‌ای خاص به خود می‌گیرد، چرا كه جمعیتی بیش از یكصد هزار نفر از سراسر بنگلادش به آنجا عزیمت می‌كنند تا در مراسم عزاداری در آن منطقه شركت كنند.

«در این مراسم معمولا چند تن از شخصیت‌های برجسته دینی سخنرانی می کنند. به دنبال آن نوحه خوانی و عزاداری به سبك و روش خاص بومیان و با فریاد  «وای حسین» «وای امام»  ادامه می‌یابد. گفته می‌شود این صوفیان دارای 26 مركز و مقر تبلیغی و ارشادی در بنگلادش هستند كه اعضای همه آن ها با جدیت و علاقه در این مراسم حضور می‌یابند.

«شاید به جرات بتوان گفت حضور بیش از یكصد هزار نفر در این مراسم عاشورای حسینی از كم نظیرترین اجتماعات در سرتاسر جهان است.»[۷]

3.علاقه‌مندی به اهل بیت(ع)

غالبا خطبه‌های نمازهای جمعه مساجد اهل سنت در كشور بنگلادش با سلام و درود بر پیامبر اكرم(ص) و خاندان مطهرش شروع می‌شود. آن ها از پنج تن آل عبا به نیكی یادكرده و به آن ها سلام و درود می‌فرستند. در خلال بیان خطبه‌ها، كرامت‌ها و حسن خلق‌های آنان را تبیین و مستعمین را تشویق به پیروی از سیره آنان می‌کنند. ایمه جمعه در ایام عاشورا خطبه های خود را به واقعه ی كربلا معطوف می دارند.

4.اعتقاد به وجود امام مهدی (عج)

مسلمانان بنگلادش به وجود منجی عالم بشریت كه از سلاله رسول اكرم(ص) می‌باشد، معتقدند. آنان باور دارند كه روزی این منتقم واقعی ظهور می کند و جهان را در حالی كه مملو از ظلم و جور شده است، پر از عدل و قسط خواهد كرد. تنها تفاوت آنان با عقاید امامیه این است كه معتقدند هر وقت خداوند صلاح بداند او متولد خواهد شد و غیبت حضرت را به خوبی درك نكرده اند.

مسلمانان بنگلادش شب نیمه شعبان را به عنوان «شب برات» (دقیقا همین عبارت) می‌شناسند و در آن شب، دست نیاز به سوی قادر بی‌نیاز دراز کرده از او می‌خواهند تا گناهان آنها را بخشیده و از جرمشان درگذرد. آنان برای آموزش گناهان خود و در گذشتگان و كسب موفقیت‌های مادی و معنوی دست به دعا برمی دارند و به مناجات می‌پردازند. بیشتر مسلمانان این روز را روزه می‌گیرند. نیمه شعبان چنان اهمیتی در كشور بنگلادش دارد كه شورای رویت هلال ماه، كه تشكیلاتی رسمی و دولتی است، شروع دقیق ماه شعبان و به دنبال آن تعیین رسمی و دقیق روز نیمه شعبان را گواهی داده و آن را تایید می كند. این روز در كشور بنگلادش تعطیل رسمی می باشد.

به اعتقاد اهل سنت بنگلادش، شب برات پس از شب قدر مهم ترین شب سال برای راز و نیاز و دعا به درگاه خداوند برای پذیرش توبه و بخشش است.

جمعیت شیعیان در بنگلادش

در خصوص تعداد شیعیان در بنگلادش هیچ آمار رسمی و متقنی وجود ندارد. هر كدام از علما و رهبران دینی شیعه، نظر خاصی در این باره دارد. شیعیان مستبصر آمار بیشتری ارایه می‌دهند و شیعیان قدیمی و اصیل آماری نزدیك تر به واقعیت را ارایه میِ‌دهند. میانگین آمار ارایه شده توسط مشاهیر شیعه با در نظر گرفتن ضریب اعتبار، هركدام رقمی معادل شانزده هزار نفر را برای شیعیان در این كشور تخمین می زند. سایت خبری بازتاب در29 آبان 1385،  به نقل از سازمان اطلاعاتی آمریكا (CIA) در گزارشی با عنوان آمار جالب شیعیان در 67 كشور جهان، تعداد شیعیان در بنگلادش را 572/546/2 نفر اعلام نموده است. این آمار معلوم نیست برچه مبنایی گرفته شده است؛ مشخص نیست كه این رقم براساس آنانی است كه حب اهل بیت(ع) را در دل دارند، و یا سوگواران و عزاداران امام حسین(ع) در روز عاشورا تنظیم شده و یا داده‌های دیگر؛ ولی آنچه كه مشخص است تعداد شیعیان اثنی عشری در كشور بنگلادش نمی‌تواند با آمار CIA برابری کند.

تركیب جمعیت شیعیان در بنگلادش

شیعیان از نظر تیره و نژادی خود را به دو گروه بیهاری و بنگالی تقسیم می‌کنند. بیهاری كه در اصل بایستی به اهل بیهار در هند اتلاق شود، به همه شیعیان اصیل و با سابقه بنگلادش، اعم از پاكستانی و هندی، گفته می‌شود كه با زبان اردو صحبت می‌كنند و در مقابل آن وقتی از شیعیان بنگالی سخن به میان می‌آید منظور مردمانی بنگالی الاصل هستند كه به زبان بنگالی سخن می گویند و غالبا از مستبصرین (تازه شیعه شدگان) تشكیل می‌شوند. البته این تقسیم بندی را بسیاری از شیعیان تایید نمی کنند. مخصوصا قسم اول كه آن ها هم خود را بنگالی نامیده و از انتساب خویش به بیهار رنجیده خاطر می‌شوند. بین این دو گروه قدری اختلاف سلیقه و روش وجود دارد و این اختلاف برخی اوقات موجب جدال و كشمكش لفظی شده و تا حد زیادی باعث تنش و مشكل بین این دو شق تشیع در بنگلادش می شود. شیعیان بنگالی معتقدند كه آن ها بیشترین فعالیت را برای ترویج تشیع به كار گرفته اند و طبق آمار موجود حیطه تبلیغات آنان بسیار گسترده‌تر از بیهاری‌ها است. البته طبق اطلاعات موجود در هركدام از دو گروه فوق، افرادی بسیار فعال و دلسوز وجود دارند كه از هیچ كوششی در راه ترویج عقاید حقه خویش فروگذار نیستند و افرادی هم هستند كه به دنبال گذران زندگی خود بوده وفقط عنوان تشیع را هم با خود دارند.

پراكندگی شیعیان در بنگلادش

با این كه كشور بنگلادش دارای وسعت زیادی نیست و مساحت آن 147570 كیلومتر مربع می‌باشد، ولی شیعیان تراكم بسیار متفاوتی در این منطقه دارند. بیشترین تعداد شیعیان در پایتخت مستقر هستند. بیست و پنج تا سی در صد شیعیان در داكا زندگی می‌كنند. آن ها اكثرا  در منطقه داكای قدیمی و در محله حسینیه دالان زندگی می کنند و مناطق محمدپور و میرپور داکا در مراحل بعدی قرار دارند. در بین شهرستان‌ها و سطح كشور پس از داكا بیشرین جمعیت در غرب و جنوب غربی این كشور و در اطراف شهر كولنا، مرز هند و در مسیر كلكته زندگی می‌كنند.

در تقسیم بندی دیگری شیعیان بنگلادش به دو قسمت اصیل و مستبصرین (تازه شیعه شدگان) تقسیم می‌شوند، كه شیعیان اصیل نیز به نوبه خود دارای بخش‌های سادات، غیر سادات و خوجه‌های اثنی عشری می‌باشند. سادات بیشتر در مركز كشور بنگلادش، داكا، ساكن هستند و تعدادی از آن ها هم در شهرهای رنگپور، سید پور، سیلهت، چیتاگنگ و كولنا پراكنده هستند. شعیان غیر سادات هم در نقاط مختلف كشور پراكنده هستند. خوجه های اثنی عشری هم همانند سایر شیعیان، قبل از استقلال بنگلادش (1972م)از هند و پاکستان غربی آمده و جمعیت بسیاری بودند ولی پس از استقلال، به دلیل اینکه انقلابی های بنگلادش، پاکستانی ها و هندی ها را  آزار می دادند، اكثر شیعیان مهاجرت به كشورهای هندو پاكستان را برگزیدند. شایان ذكر است كه غالب شیعیان اصیل اردو زبان هستند و همه مراسم مذهبی خود را به زبان اردو برگزار می‌كنند.

اكثر قریب به اتفاق مستبصرین پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و آشنا شدن با شخصیت حضرت امام خمینی(ره) روی به تشیع آوردند. مستبصرین دارای تعصب بیشتر به اعتقادات خویش بوده و در تبلیغ از شیعیان اصیل فعال‌تر هستند.  مستبصرین طبق برآوردهای آماری میدانی، حدود نیمی از كل جمعیت شیعیان بنگلادش (هفت هزار نفر) را تشكیل می‌دهند، در حالی كه طبق همین آمار جمعیت شیعیان اصیل هشت تا نه هزار نفر برآورد می‌شود. در بین مستبصرین افراد تحصیل كرده دانشگاهی و باسواد بیشتر دیده می شود و به دلیل مشكلات خانوادگی و به دلیل حفظ مشاغل اداری برخی از آن ها در ابراز شیعیه بودن( به قول خود) تقیه می‌كنند. در نهایت می‌توان گفت شیعیان اصیل در مناطق كولنا، رنگپور، سیدپور، راجشاهی، چیتاگنگ، داكا[۸]و مستبصرین در مناطق جیسور، سات‌خیرا، شارشا، كولنا، نوراییل، غازی‌پور، بوگرا، راجشاهی، داكا (مناطق میرپور، محمدپور و تنگی) ساكن هستند.

مراكز تبلیغی شیعیان در بنگلادش

اهم مراكز تبلیغی و مذهبی شیعیان در بنگلادش را حسینیه‌ها تشكیل می‌دهند. یكی از خدمات بزرگی كه علمای مهاجر ایرانی به شبه ‌قاره هند در طول تاریخ ارایه كردند، نهضت تاسیس حسینیه‌هایی بود كه مركز فعالیت شیعیان قرار گرفت و در همه ایام سال و به خصوص از ابتدای محرم تا هشتم ربیع الاول مراسم مختلفی در آن ها برگزار می‌ شود. این حسینیه‌ها نقش مساجد را هم ایفاد می كنند، و آن به این دلیل است كه چون برگزاری مراسم سینه‌زنی و عزاداری در مساجد نزد علما و مردم غیر شیعی این كشور وجهه خوبی نداشته و آن را جایز نمی‌دانند، و از طرفی شیعیان به دلیل مشكلات مالی نمی‌توانند در هر نقطه هم مسجد و هم حسینیه داشته باشند؛ لذا اقدام به تاسیس حسینیه، هم برای انجام مراسم عبادی و هم برای برگزاری  مناسبت‌ها کرده ‌اند. البته گفته می شود كه چون مساجد باید در زیر نظر كمیته مساجد كشور اداره شود و امام مسجد را كمیته مذكور تعیین كند و از آنجا كه اعضای كمیته همه سنی مذهب هستند، شیعیان جهت اجتناب از دخالت دادن آن كمیته در مسایل مذهبی خود، نمازهای یومیه و مراسم عبادی را در حسینیه‌ها بجا می آورند. از این رو تا حدودی با کمبود مسجد روبرو نشده اند.

حسینیه‌ها در بنگلادش دارای تعاریف خاصی نیستند، برخی از آنان دارای بناهای تاریخی و بسیار مشهور و عمارت‌های بزرگی هستند و برخی از آنان دارای محیطی بسیار كوچك و در حد فضایی مناسب برای 30 الی 40 نفر؛ تعدادی حسینیه هم در منازل شخصی افراد خیّر برای مدتی محدود در طول سال برپا می‌شوند. بنابراین ارایه آماری دقیق از آنان به سهولت ممكن نیست. ولی حسینیه‌های شناخته شده و مشهور در كشور بنگلادش به شرح زیر می‌باشند.

در شهرستان داكا، مركز كشور بنگلادش مساجد و حسینیه‌های زیر به شیعیان تعلق دارد.

حسینیه دالان: حسینیه دالان بزرگ ترین و مشهورترین حسینیه بنگلادش است كه به منزله بنایی توریستی در نقشه‌های داكا معرفی شده و روزانه سیاحان مختلفی از سرتاسر جهان از آن بازدید می‌ کنند. در های این حسینیه به روی هندوها و سنی‌ها نیز باز است و شاید به همین دلیل باشد كه شهرت بیشتری پیدا کرده است. حسینیه دالان مجموعه‌ای تاریخی با بیش از چهار قرن قدمت می‌باشد. گفته می‌شود این حسینیه را یکی از مشایخ شیعه که حاکم داکا بوده است، در عصر حكومت مسلمانان در شبه‌قاره ساخته است. این حسینیه به خودی خود دلیلی بر اهمیت و نفوذ مكتب اهل بیت (ع) در آن زمان در بین مردم بوده است. مجتمع حسینیه، ساختمانی را در بر می گیرد كه مراسم و عزاداری‌ها و نیز نمازهای یومیه در آن برگزار می شود. در قسمتی از این مسجد ضریحی قرار داد كه دو برجستگی به نام های قبور امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در آن قرار دارد. مردم، به ویژه اهل سنت، با حالت تضرع و ندبه كنار این ضریح می‌ایستند و اشك‌ریزان دست به دعا و استغاثه بر می‌دارند و حاجات خود را به زبان می‌آورند. وجود انواع و اقسام عَلَم و كُتَل و بستن نخ به ضریح برای حاجت خواهی، روشن كردن شمع و مانند آن‌ها، همه و همه انسان را به این اندیشه فرو می‌برد كه گویی در كشوری شیعی و در جمع آنان قرار گرفته است؛ اما واقعیت چیز دیگری است؛ عشق به اهل البیت(ع) در اینجا فرامذهبی است.

ورود هییت‌های مذهبی به این حسینیه در ایام عاشورا، انجام سینه‌زنی و عزاداری به نحوی كه گاه برخی از عزاداران از شدت عزاداری به حال غش، نقش بر زمین می‌شوند و به هوش آوردن آنان با پاشیدن آب و گلاب به سر و روی آنان جلوه‌های دیگری است كه هر بیننده‌ای را سخت تحت تاثیر قرار می دهد. ساختمان دو طبقه دیگری در این مجموعه واقع است كه طبقه اول آن كتابفروشی و طبقه دوم آن كتابخانه، سالن مطالعه و كلاس درس است. تابلو  دارالقرآن بر سر در آن گویای فعالیت‌هایی است كه در این ساختمان انجام می‌شود. در بخشی از فضای بیرونی حسینیه، مزار شیعیان واقع است كه سنگ قبرهایی به سبك گورستان‌های ایران در آن به چشم می‌خورد. در بخش دیگری از حسینیه استخر بزرگی برای پرورش ماهی، قرار دارد.

حسینیه دالان در سال 1383، به همت مسیولان محترم جمهوری اسلامی ایران مزین به كاشی كاری به سبك مساجد و حسینیه‌های ایران شده است. هر چند به دلیل نبودن كاشی و طرح‌های آن به اندازه كافی قدری اوضاع كاشی كاری نا همگون جلوه می‌كند و در بعضی جاها رنگ‌ها و شكل‌‌ها نا سازگار نشان می دهند. در عین حال، گفته می‌شود كه این حسینیه در مقایسه با گذشته بسیار تغییر كرده و جذاب‌تر شده است.

1. حسینیه و مسجد محمد پور: در منطقه محمدپور بنای مسجد و حسینیه محمدپور در مجموعه ساختمانی ای واقع است كه به شیعه مسجد (مسجد شیعیان) موسوم است. قسمت مسجد بنایی مدور با گنبد‌ی زیبا است كه در سال‌های اخیر به همت مسوولین جمهوری اسلامی ایران، كاشی كاری زیبا و لوستری بزرگ در آن نصب شده است. ساختمان حسینیه هم در مجاورت مسجد واقع است. در این مجموعه ساختمان حدود ده خانواده از شیعیان زندگی می‌كنند. این مسجد و حسینیه، هییت امنایی از منتخبین شیعیان این منطقه دارد که آن ها مسجد را اداره می کنند. در مجاورت این مجتمع، ایستگاه اتوبوس شهری نسبتا بزرگی واقع است كه به نام ایستگاه «شیعه مسجد» معروف است. شیعه مسجد برای همه ساكنان داكا شناخته شده است.

2. مسجد و حسینیه میرپور (كربلا میرپور) از مراكز مشهور شیعیان در شهر داكا می‌باشدكه هیات امنایی اداره می‌شود. دو حسینیه «عاشق حسین مرحوم» و «منظور حسین مرحوم» نیز در مجاورت این حسینیه واقع هستند.

3. حسینیه (مسجد) پراناپلتن را شیعیان خوجه اثنی عشری اداره می کنند.

4. حسینیه نواب چوتن

5. حسینیه میر یعقوب در داكا ی قدیم

6. حسینیه بُدُّن مرحوم در داكای قدیم

7. حسینیه اصفهانی (مغ بازار)

8. حسینیه بچرام دیوری

9. حسینیه براكاترا

10. حسینیه چتو كاترا

11. حسینیه شیرازی

شهرستان بندری چیتاگنگ دومین شهر بنگلادش از نظر اهمیت اقتصادی، وسعت و جمعیت است که دو حسینیه در آن وجود دارد:

1. حسینیه اصفهانی در منطقه «صدرگهات»

2. حسینیه اختر حسین در منطقه «هالی شهر»

در شهرستان كولنا دو حسینیه زیر وجود دارد:

1. حسینیه انجمن پنج تنی در منطقه «التاپول لین»

2. حسینیه مدرسه خالص‌پور در منطقه «خالص پور»

در شهرستان راجشاهی دو حسنیه زیر وجود دارد:

1. حسینیه انجمن عباسیه در منطقه ست لایت تاون

2. حسینیه علی حسین

شهر جیسور دارای سه حسینیه زیر است:

1. حسینیه مورلی

2. حسینیه مولا علی(ع)

3. موسسه امام مهدی «بنام امام مهدی میشن»

در شهرستان بوگرا «حسنیه هاری پور» واقع است. در شهر رنگپور دو حسینیه زیر وجود ندارد.

1. حسینیه انجمن حسینی

2. حسینیه اشرف علی

در شهر سیدپور «حسینیه انجمن عباسیه» واقع است

در شهر سات‌خیرا سه حسینیه زیر وجود دارد:

1. حسینیه دیوبهاتا

2. حسینیه پارولیا

3. حسینیه نورنگر

در شهر ناراییل «حسینیه وزیر پور» و در شهر شرشا «مسجد شرشا» واقع هستند.

شیعیان در نظر مردم بنگلادش

مسلمانان بنگلادش در حب اهل بیت(ع) و احترام به آنان شاید در بین مسلمانان جهان كم نظیر باشند؛ ولی نظر آنان در باره شیعیان این كشور معمولا مناسب نیست و با نگاهی متفاوت به آن ها می‌نگرند. برخی از علل آن به شرح زیر می‌باشد.

1. تبلیغات سلفی‌ها و وهابی‌ها علیه شیعیان و تاكید بر روی مطالبی نظیر اعتقاد شیعیان بر بی‌احترامی به خلفای راشدین، اعتقاد به تحریف قرآن، و مسایلی نظیر آن ؛كه در سطح كلیه ی كشورهای اسلامی اتفاق می افتد.

2. رابطه سرد و نا مناسب بین برخی از شیعیان (اصیل) با اهل سنت و حتی با آن دسته از اهل سنت كه عاشق اهل بیت(ع) هستند و تكفیر آنان؛ متاسفانه هنوز برخی از شیعیان این كشور به شعار وحدت اسلامی كه رهبر فقید ج.ا.ایران مروج و منادی آن بوده و مقام معظم رهبری بر آن تاكید فراوان دارند، روی نیاورده‌اند.

3.  مكالمه اكثر شیعیان (اصیل) با زبان اردو؛ مردم بنگلادش انقلاب و استقلال خود در پاكستان غربی را با اتحاد حول محور مخالفت با زبان بیگانه و استعماری (اردو) و گرامی داشت زبان مادری خویش (بنگالی) شكل دادند. حتی برخی از علمای بزرگ اهل سنت را به دلیل علاقه به زبان اردو  عامل دشمن شناختند و با آن ها مبارزه كردند. مردم بنگلادش ویژگی انقلاب خود را انقلاب زبان می‌دانند. همان گونه كه مردم ایران ویژگی انقلاب خویش را اسلامی بودن آن می‌دانند. حال مردمی كه علیه یك زبان انقلاب كرده‌اند چگونه می‌توانند مكالمه كنندگان به آن زبان را بپذیرند و آنها را خودی بدانند.

4.  برخی اقدامات ناپسند شیعیان در مراسم عزاداری امام حسین(ع)؛ شیعیان بنگلادش در ایام عزاداری امام حسین(ع) با زنجیر‌های تیغ دار به بدن و پشت خود می زنند و سر خویش را با قمه می‌شكافند و با لباس‌های آغشته به خون به عزاداری می‌پردازند. این حالت ناپسند و مشتمیز كننده، سایر مسلمانان را وادار به واكنش می کند. برخی از سنی‌ها به همین دلیل شیعیان را محكوم می‌كنند و آنان را مسلمان نمی‌دانند و برخی دیگر كه قدری منصف تر هستند، می‌گویند اینان مسلمانانی جاهل هستند و این جهالت ریشه در اعتقادات آنان دارد.

5. اوضاع اجتماعی و اقتصادی شیعیان؛ شیعیان غالبا از نظر تحصیلات، اقتصاد، معیشت و درجات اجتماعی و علمی در وضعیت نامناسب و متمایل به طبقات ضعیف اجتماع قرار دارند و این خود باعث منزوی شدن آنان در جوامع اسلامی مترقی می‌گردد. البته تعداد انگشت شماری از شیعیان از مكنت و ثروت فراوانی برخوردار هستند كه یا خود را به اقشار مذهبی نزدیك نمی كنند و یا در بین متدینن دارای مقبولیت نیستند.‍‍

مراكز،موسسه ها،وتشكیلات آموزشی وتبلیغی شیعیان در بنگلادش

در كشور بنگلادش شیعیان برای حفظ موقعیت دینی خویش، تبلیغ و بالابردن سطح آگاهی‌ها و دانش هم مذهبان خویش اقدام به شكل دهی تشكیلات و سازمان‌های گوناگونی کرده‌اند. برخی از آنان قانونی و در دوایر دولتی ثبت شده‌اند و برخی هم به صورت غیر رسمی شكل‌گرفته و فعال هستند. در این نوشته به برخی از آنان اشاره‌ای شده است و اطلاعاتی مختصری در باره آنان ارایه می شود.

مراكز آموزشی و تبلیغی

1. حوزه علمیه كولنا: استان كولنا در جنوب غربی كشور بنگلادش واقع و دارای مرزی طولانی باكشور هندوستان می باشد. این استان از نظر تراكم حضور شیعیان پس از داكا مقام دوم را در این كشور دارا است، به طوری كه گفته می‌شود حدود یك سوم از كل شیعیان در این استان زندگی می‌كنند. تنها حوزه علمیه ویژه برادران شیعه در بنگلادش در مركز این استان (شهرستان كولنا در 310 كیلومتری جنوب داكا) واقع است.

مدیریت این حوزه را حجت الاسلام والمسلمین سید خلیل رضوی برعهده دارد كه از فارغ التحصیلان حوزه علمیه قم می‌باشد. این حوزه زیر نظر سازمان مدارس و حوزه‌های علمیه خارج از كشور اداره می‌شود. از فارغ التحصیلان این حوزه هم اكنون یازده نفر در شهرستان قم مشغول كسب علم هستند، چهار نفر از فارغ التحصیلان این حوزه پس از اتمام مرحله‌اول تحصیلات خویش در قم، به كشور بنگلادش بازگشته اند و در جایگاه امام جماعت، مدرس و معلم مشغول فعالیت دینی هستند. تعداد پنج نفر از فارغ التحصیلان كه موفق به اخذ مدرك كاردانی از حوزه علمیه كولنا شده‌اند، هم اكنون در جایگاه امام جماعت، مدرس و معلم در شهرستان‌ها و روستاهای متفاوت كشور بنگلادش مشغول انجام وظیفه هستند. طبق آخرین اطلاعات، هم اكنون 28 نفر در این مركز دینی مشغول تحصیل می‌باشند كه 16 نفر دانشجو و 12 نفر طلبه هستند. تعداد استادان به اضافه مدیر مدرسه چهار نفر می‌باشند. این حوزه در سال 1995 (1374) با همكاری سازمان مدارس و حوزه‌های علمیه خارج از كشور(جامعه المصطفی (ص) العالمیه) تاسیس شده است. در این حوزه علمیه فعالیت‌های تبلیغی قابل ملاحظه‌ای نظیر برگزاری سمینار، نمایشگاه عكس و فیلم نیز شكل گرفته و با استقبال مسلمانان مواجه شده است. در ضمن این حوزه دارای هفته نامه‌ای به نام فجر می‌باشد که تاكنون چندین جلد كتاب در موضوعات مختلف اسلامی ترجمه و منتشر کرده است.

2. مدرسه صاحب الزمان خالص پور: این مدرسه دینی در هفت كیلو متری شهرستان كولنا و در منطقه خالص پور واقع است. در این مدرسه حدود 20 نفر دانش‌آموز زیر 13 سال مشغول تحصیل هستند. مدیر این مدرسه آقای سید رضا علی زیدی از فارغ التحصیلان حوزه علمیه قم و معاون او آقای نورعلم می‌باشد كه در هندوستان درس خوانده است. معمولا فارغ التحصیلان این مدرسه جذب حوزه علمیه كولنا می‌شوند.

3. حوزه علمیه خواهران شیعه در داكا: این حوزه علمیه در سال 1383 به همت سازمان مدارس و حوزه‌های علمیه خارج از كشور تاسیس شده است. دانش‌جویان این حوزه را حدود 25 نفر از دختران بنگلادش تشكیل می‌دهند كه حدود یك دوم آن ها به صورت شبانه روزی و بقیه به صورت روزانه در این حوزه مشغول تحصیل هستند. امید می رود این حوزه در آینده خدمت شایسته ای به شیعیان بنگلادش ارایه کند.

4. حسینیه دالان: همان طور كه قبلا اشاره کردیم، حسینیه دالان مهم ترین مركز شیعی كشور بنگلادش می‌باشد. این حسینیه دارای قدیمی‌ترین تشكیلات شیعی در داكا است كه در سال 1642م/1052 هـ. ق توسط حاكم ایالات «ناوارا» در زمان فرمانروایی «شاه شجاع» شاهزاده بنگال، به نام میرمراد بنیانگذاری شد. در حال حاضر این حسینیه توسط هییتی به نام شورای رفاهی حسینیه اداره می‌شود. اهداف این تشكیلات طبق اساسنامه عبارت اند از:

1. سخنرانی، وعظ و خطابه اسلامی (شیعه اثنی عشری)

2. زمینه سازی برای ایجاد اتحاد شیعیان بنگلادش

3. انجام كمك‌های رفاهی، بهداشتی، پزشكی و ... در میان جوامع شیعی

4. سازمان دهی مراسم در ماه محرم، دادن افطاری در ماه مبارك رمضان و...  

مولانا راشد حسین زیدی امام جماعت این تشكیلات و پادشاه شیرازی مسیول و سرپرست هیات مدیره شورای رفاهی (هیات امنای) حسینیه می باشند(شناسنامه آموزشی بنگلادش، مركز آموزش سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ص24).

5.  موسسه دارالقرآن كریم: این موسسه به صورت رسمی ثبت شده و از نظر دولت بنگلادش قانونی می باشد. دار القرآن فعالیت‌های تبلیغی، آموزشی، رفاهی و پزشكی فراوانی در بنگلادش انجام می‌دهد، مانند:

1. ایجاد كتابخانه در محل حسینیه دالان؛

2. تشكیل و حمایت از شفاخانه‌ها در مناطق مختلف كشور بنگلادش، از جمله تاسیس یك شفاخانه مجهز و كامل در حسینیه دالان؛

3. حمایت از روحانیون و مبلغین شیعه اعم از فارغ التحصیلان ایران و یا بومی جهت ارایه خدمات بیشتر و بهتر آموزش و تبلیغی؛

4. فعالیت جهت ایجاد وحدت بین مذاهب مختلف اسلامی؛

5. حمایت از خانواده‌ها مستضعف و فقرای مسلمان.

6. برگزاری كلاس های آموزشی

7. چاپ وانتشار كتب مورد نیاز

این موسسه با حمایت مالی جمهوری اسلامی ایران و با مدیریت و نظارت نماینده محترم مقام معظم رهبری حضرت آیت الله شاهرخی خرم آبادی اداره می‌شود.

انجمن‌ها و گروهای شیعی

1. انجمن پانجاتانی (پنج‌تن) در شهرستان كولنا: هدف این انجمن تبلیغ عقاید و اعمال شیعه می‌باشد. این انجمن دارای فعالیت‌های مطبوعاتی و انتشاراتی قابل ملاحظه‌ای می‌باشد. آقای سید واصف میرزا مسوول این انجمن می‌باشد.

2. سازمان خیرین نور الثقلین: این سازمان در سال 1977 توسط مولانا سید راشد حسین زیدی در داكا تاسیس شد. هدف آن فعالیت‌های مذهبی، امور خیریه، انتشارات و ... است.

3. فدراسیون جوانان جعفری دباتا، در ساتخیرا به سرپرستی حجت الاسلام محمد عبد القدوس

4. فدراسیون روح الله در ساتخیرا به سرپرستی حاجی مشرف علی خان

5. موسسه البلاغ در ساتخیرا به سرپرسیتی میرزا انور حسین

6. محمدیه تراست، در منطقه محمد پور داكا به سرپرستی محمود حسین

7. انجمن عباسیه در شهرستان سید پور به سرپرستی سید معصوم خان

انجمن‌ها و گروه های شیعی مستبصرین

1. فونداسیون ایده‌آل در شهرستان داكا به سرپرستی شهید الزمان؛

2. آكادمی امام مهدی (عج) در برهان الدین بهولا: در سال 1979م در شهرستان برهان الدین بهولا، برای تبلیغ و تبیین تشیع مركزی تاسیس شد كه عمده‌ترین كارهای آن تدریس قرآن، تحصیلات علوم اسلامی و علوم عقاید مذهب شیعه و اداره كتابخانه است. بهولا بزرگ ترین جزیره بنگلادش محسوب می شود كه 4 میلیون جمعیت دارد. در این شهرستان 85 درصد مسلمانان سنی و 12درصد هندو و بودایی و... مقیم می‌باشند. وقتی که انقلاب اسلامی ایران به رهبری حضرت امام خمینی (ره) در سال 1979م به پیروزی رسید, حضرت امام خمینی(ره) در سراسر جهان در جایگاه شخصیتی عارف مسلك و مهم ظاهر شدند. از آن زمان با دعوت شیخ محمد شهید الزمان چند نفر اهل تسنن, کتب امام خمینی (ره), کتب تاریخ خلافت وکتب عقاید مذهب شیعه را خواندند و در نتیجه به مذهب حقه شیعه مشرف شدند. آن زمان برای تبلیغ این مذهب، مرکزی به نام کتابخانه شیخ سعدی و مکتب خانه ای برای تدریس قرآن به كمك حضرت آیت ا... شاهرخی (نماینده مقام معظم رهبری در بنگلادش)در شهرستان برهان الدین تاسیس شد. اکنون در این شهرستان بیش از 20 خانواده از مذهب تشیع پیروی می‌كنند. در حال حاضر این تشكیلات به آكادمی امام مهدی (عج) تغییر نام داده و سرپرستی آن برعهده آقای محمد نورعالم می‌باشد.

3. موسسه محمدیه در شهرستان راجشاهی به سرپرستی عزیز الحق؛

4. سازمان تبلیغی دعوت در داكا به سرپرستی الطاف حسین؛

5. سازمان اقرا در شهرستان ساتخیرا به سرپرستی وكیل عبدالرزاق؛

6. حلقه مطالعاتی امامیه در منطقه بوگرا به سرپرستی ابو جعفر؛

7. مجلس خواهران در شهرستان داكا به سرپرستی خانم سلینا پروین؛

8. آكادمی شهید تیتومیر داكا با مدیریت آقای عاصف الرحمان.[۹]

«جمعی از جوانان شیعه تحصیل‌كرده كشور بنگلادش كه اكثرا از مستبصرین (شیعه شدگان) می باشند، در سال 1999 میلادی اقدام به تاسیس تشكیلاتی آموزشی عقیدتی به نام موسسه آكادمی شهید تیتومیر کردند و در طول عمر كوتاه این تشكیلات اقدامات مهمی انجام داده‌اند. هم اكنون چهار نفر از اعضای ارشد این تشكیلات، در حال كسب علم در حوزه علمیه قم و در سطوح بالا هستند. این تشكیلات تاكنون حدود سی جلد كتاب به زبان بنگالی ترجمه و توزیع نموده است. آنان دارای یك فصلنامه به نام النور (جوتی) هستند كه در تیراژ یكهزار نسخه منتشر می‌شود. در این فصلنامه بیشتر مسایل عقیدتی و فكری مربوط به اسلام و تشیع مطرح می‌شود.

«در این موسسه هم اكنون دوره‌های آموزشی دینی كوتاه و بلند مدت ویژه اعضاء و طرفداران برگزار می‌شود. آقای محمد عاصف الرحمن كه فارغ التحصیل دانشگاه ملی در مقطع فوق لیسانس روانشناسی می‌باشد، مدیر اجرایی این تشكیلات است كه هم اكنون در یك آپارتمان نسبتا مناسب مستقر هستند.

«برگزاری دعای كمیل در هر شب جمعه، مراسم دعا و برگزاری احیا در ماه مبارك رمضان و عزاداری در ماه محرم و صفر از دیگر برنامه‌های این تشكیلات است.

«هیات امنای این تشكیلات اذعان می‌دارد كه كمك و حمایت‌های علمی، معنوی و مادی از هركدام از تشكیلات شیعی را می‌پذیرند؛ ولی در روش كار خویش بدون مطالعه و بررسی تغییر نمی‌دهند».

ملاحظات:

1. این تشكیلات دارای حدود سی عضو فعال است. تعداد افراد شركت كننده در جلسات آنان و مخصوصا در مراسم مهم به حدود یكصد نفر می‌رسد.

2. این تشكیلات از محل حق اشتراك اعضا و بعضا حمایت‌های افراد خیر اداره می‌شود.

3. شهید تیتومیر كه این تشكیلات نام او را برخود نهاده است، از مبارزین و مجاهدین بنگال غربی و یكی از فرماندهان مبارز علیه استعمار انگلیسی بوده است كه در سال 1951 به شهادت رسیده است. گفته می‌شود كه تیتومیر از سادات و ایرانی الاصل بوده است.

4. می‌توان گفت كه اعضای آكادمی شهید تیتومیر معتقد به ترویج اسلام خرد گرایانه بوده و قصد بارور ساختن استعدادهای جوانان شیعه و بیشتر مستبصرین را در ذهن می‌پرورانند. آنان به اصل تقیه بیش از حد معتقدند و در بیشتر اوقات در مجامع و گردهمایی‌های اسلامی از ابراز عقید خود به صورت مستقیم و یا اقامه نماز به صورت شیعی پرهیز می‌نمایند.

ارتباط شیعیان با جمهوری اسلامی ایران

همان طور كه گفته شد، تشیع از طریق بازرگانان، تجار، سلاطین، علما و عرفای ایرانی وارد بنگلادش شد و به همین واسطه ارتباط آنان در طول تاریخ با ایران برقرار بوده است. البته این ارتباطات به دلیل اوضاع سیاسی و ناامنی ها شدت و ضعف داشته است. حضور فعال شش قرن زبان فارسی در بنگلادش (1200 تا 1800 میلادی) و ارتباطات سیاسی فعال آن دوران نیز مقوم این ارتباط بوده است. شیعیان هر سال در قالب كاروان و یا به صورت انفرادی جهت زیارت قبور ایمه و امام زادگان عازم ایران و عراق می شوند. علمای شیعه بنگلادش، دانش آموختگان حوزه علمیه قم و با اختلاف زیادی فارغ التحصیل حوزه های علمیه هند و پاكستان هستند. هم اكنون 47 نفر طلبه بنگالی اعم از زن و مرد در مقاطع گوناگون تحصیلی مشغول تحصیل در حوزه علمیه قم به تحصیل اشتغال دارند.[۱۰]

چه باید كرد؟

«آنچه كه گفته شد شرحی بسیار مختصر و پراكنده از اوضاع و احوال شیعیان و جامعه شیعه دركشور بنگلادش بدون هیچ تفسیر و ارایه نظری بود. از نوشته ناقص مذكور می‌توان به گوشه‌های از مشكلات شیعیان پی‌برده ولازم است برای دفع نواقص موجود تلاشی همه جانبه توسط ارگان های ذیربط در جمهوری اسلامی ایران صورت گیرد تا درقالب مقدورات موجود آنچه شایسته نام و جایگاه تشیع می باشد شکل گیرد».[۱۱]

نیز نگاه کنید به

تشیع در روسیه؛ شیعیان فرهنگی در چین؛ شیعیان اسماعیلیه در چین؛ شیعیان دوازده امامی در چین؛ تشیع در لبنان؛ تشیع در مصر؛ تشیع در تونس؛ تشیع در افغانستان؛ تشیع در مالی؛ شیعیان ساحل‌ عاج؛ تشیع در زیمبابوه؛ تشیع در تایلند؛ تشیع در اوکراین؛ تشیع در سیرالئون؛ تشیع در اتیوپی

کتابشناسی

  1. ↑ به خامه کارشناس باتجربه، آقای محمد علی شاه حسینی
  2. ↑ نشریه زائر، سال دوازدهم، ش 132، آذر 1384: 40 - 41
  3. ↑ ابوالبشر، كلثوم (1376)، «پیوند زبان فارسی با بنگالی»، فصلنامه علمی پژوهشی دانش، شماره ۵۱، اسلام آباد: انتشارات مركز تحقیقات فارسی ایران و پاكستان،صص۵۰
  4. ↑ علیزاده کندی، عزیز (1383)، "شاخص های فرهنگی بنگلادش در دهه اخیر"، گزارش رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران-داکا.
  5. ↑ دكتر عثمان فاروق وزیر پیشین آموزش و پرورش بنگلادش، سخنرانی در سمینار شعر محرم قاضی نذرالاسلام، دوشنبه 4 فروردین 1382، داكا
  6. ↑ The daily independent, Friday, 1rst February 2007  و اخبار منتشره از طریق رسانه‌های صوتی و تصویری كشور بنگلادش
  7. ↑ مشاهدات عینی نگارنده و حضور او در این مراسم
  8. ↑ مناطق داكای قدیم، میرپور، محمدپور، پلتن، مگ‌بازار
  9. ↑ اطلاعات مشروح زیر حاصل یك جلسه دوستانه با آقای عاصف الرحمان مدیر آكادمی شهید تیتومیر و دكتر ظهیر الدین محمود عضو ارشد این تشكیلات می باشد
  10. ↑ مصاحبه با محمد ابو سعید، نماینده طلاب بنگالی درحوزه علمیه قم
  11. ↑ توسلی، محمد مهدی، علی زاده کندی، عزیز، توسلی، سینا(1391). جامعه و فرهنگ بنگلادش. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی
برگرفته از «https://dmelal.ir/index.php?title=تشیع_در_بنگلادش&oldid=45005»