جغرافیای انسانی پاکستان
برای ورود به جغرافیای انسانی پاکستان، باید از پیوند پیچیده میان محیط طبیعی و ساختارهای اجتماعی آن سخن گفت. این کشور، با قرارگیری در جنوب آسیا و مجاورت با فرهنگ‌ها و تمدن‌های بزرگ، نمونه‌ای کم‌نظیر از تنوع انسانی است.[۱] جغرافیای انسانی پاکستان از روابط میان قومیت‌ها، زبان‌ها، مذاهب و سبک‌های زندگی شکل گرفته که در بستر محیط طبیعی متنوع آن، از کوهستان‌های شمالی گرفته تا دشت‌های حاصلخیز و مناطق خشک جنوبی، به‌وضوح قابل مشاهده است.[۲] بررسی این جغرافیای انسانی، مسیری برای فهم چگونگی تأثیر تاریخ، اقتصاد و فرهنگ بر توزیع جمعیت و تحولات اجتماعی این کشور فراهم می‌آورد.
ساختار هرم جمعیتی پاکستان
ترکیب سنی و ساختار جمعیتی
پاکستان در سال ۲۰۲۴ با جمعیتی بالغ بر 252 میلیون نفر، دارای هرم جمعیتی جوانی است.[۳] بر اساس داده‌های رسمی:[۴]
- ۳۵.۵ درصد از جمعیت زیر ۱۵ سال
- ۵۹.۴ درصد در سنین کار (۱۵ تا ۶۴ سال)
- ۵.۱ درصد بالای ۶۵ سال
این اعداد نشان‌دهنده افزایش جمعیت و ساختار سنی جوان کشور نسبت به سال ۲۰۱۴ است که جمعیت کشور حدود 190 میلیون نفر بود و میانگین سنی ۲۲ سال تخمین زده می‌شد.[۵]
تحلیل جمعیت‌شناختی ترکیب سنی:
بر اساس نظریه‌های جمعیت‌شناسی، ترکیب سنی پاکستان نمایانگر مرحله دوم انتقال جمعیتی (Demographic Transition) است.[۶] این مرحله معمولاً با کاهش نرخ مرگ‌ومیر و سپس کاهش نرخ زادوولد همراه است که منجر به افزایش جمعیت جوان و فعال می‌شود.[۷]
پدیده هرم جمعیتی جوان:
ترکیب سنی کنونی پاکستان نشان‌دهنده هرم جمعیتی جوان است که شامل تعداد زیادی از افراد زیر ۱۵ سال است. این پدیده به چند عامل وابسته است:
نرخ زادوولد بالا: همچنان نرخ زادوولد در پاکستان بالاست که منجر به افزایش جمعیت زیر ۱۵ سال شده است.[۸]
کاهش نرخ مرگ‌ومیر کودکان: بهبود شرایط بهداشتی و دسترسی به خدمات درمانی، موجب کاهش نرخ مرگ‌ومیر کودکان شده است.[۹]
پنجره جمعیتی:
ترکیب سنی کنونی به پاکستان امکان ورود به مرحله «پنجره جمعیتی» را داده است. این مرحله زمانی اتفاق می‌افتد که نسبت جمعیت در سنین کار (۱۵ تا ۶۴ سال) به بیشترین میزان خود می‌رسد که می‌تواند فرصت‌های اقتصادی بزرگی به همراه داشته باشد.[۱۰]
چالش‌های جمعیتی:
- فشار بر نظام آموزشی و بهداشتی: افزایش تعداد کودکان و نوجوانان نیازمند سرمایه‌گذاری بیشتر در بخش‌های آموزشی و بهداشتی است.[۱۱]
- بازار کار: ورود جمعیت جوان به بازار کار نیازمند ایجاد فرصت‌های شغلی کافی و سیاست‌های اشتغال‌زایی مؤثر است.[۱۲]
مقایسه سنی و تحولات اجتماعی:
در سال ۲۰۲۴، میانگین سنی پاکستان ۲۳.۸ سال است که افزایش نسبت به سال ۲۰۱۴ را نشان می‌دهد. این افزایش به دلیل کاهش نرخ زادوولد و بهبود شرایط بهداشتی و آموزشی است.[۱۳] بر اساس تحلیل‌های جامعه‌شناختی، این تغییرات بهبود شاخص‌های توسعه انسانی و ورود به مرحله‌ای پیشرفته‌تر از توسعه اجتماعی و اقتصادی را به همراه داشته است.
نسبت جنسیتی و ترکیب خانوارها:
نسبت جنسیتی در پاکستان به طور معمول ۵۱.۲ درصد مرد و ۴۸.۸ درصد زن است. بااین‌حال، مشارکت زنان در نیروی کار تنها ۲۴ درصد است که بیشتر به دلایل فرهنگی و اجتماعی مربوط می‌شود.[۱۴] همچنین، تغییرات در ترکیب خانوارها نشان‌دهنده افزایش تعداد خانوارهای کوچک‌تر در مناطق شهری، به‌ویژه در شهرهایی مانند کراچی و لاهور است.[۱۵]
چالش‌ها و فرصت‌ها:
چالش ها[۱۶]
- بیکاری جوانان: نرخ بیکاری بالا در میان جوانان یکی از چالش‌های اساسی است که نیاز به سیاست‌های اشتغال‌زایی مؤثر دارد.
- عدم برابری جنسیتی: مشارکت پایین زنان در نیروی کار و سایر جنبه‌های اجتماعی - اقتصادی، نیاز به اصلاحات گسترده در قوانین و فرهنگ عمومی دارد.
- فشار بر زیرساخت‌های خدماتی: افزایش جمعیت، فشار بیشتری بر خدمات بهداشتی، آموزشی و حمل‌ونقل وارد می‌کند که نیاز به سرمایه‌گذاری‌های عمده دارد.[۱۷]
فرصت‌های اقتصادی
استفاده بهینه از نیروی کار جوان می‌تواند به رشد اقتصادی و تقویت جایگاه منطقه‌ای پاکستان کمک کند. اگر برنامه‌های توسعه‌ای و آموزشی مناسب اجرا شود، می‌توان از این نیروی کار برای تقویت بخش‌های مختلف اقتصادی بهره‌برداری کرد.
ساختار جمعیتی جوان پاکستان، چالش‌ها و فرصت‌های ویژه‌ای را در خود نهفته دارد که با سیاست‌گذاری‌های مناسب و بهره‌گیری از تحلیل‌های جمعیت‌شناختی می‌توان از آن بهره‌برداری کرد.[۱۸]
ویژگی‌های جمعیتی پاکستان
ساختار قومیتی فرهنگی
پاکستان یکی از متنوع‌ترین کشورها از نظر قومیتی در جنوب آسیا. پنج گروه اصلی شامل پنجابی‌ها (۴۵ درصد)، پشتون‌ها (۱۵ درصد)، سندی‌ها (۱۴ درصد)، بلوچ‌ها (۴ درصد) و مهاجران اردوی زبان (۷ درصد) جمعیت را تشکیل می‌دهند.[۱۹] این تنوع فرهنگی، هویت ملی پاکستان را تعریف می‌کند و به‌ویژه در سیاست داخلی و خارجی آن نقش دارد .[۲۰]
نرخ سواد و مشارکت اجتماعی
نرخ سواد در پاکستان در سال ۲۰۲۴ حدود ۶۳ درصد است که در مقایسه با ۵۷ درصد در سال ۲۰۱۴ افزایش‌یافته است. بااین‌حال، شکاف جنسیتی قابل‌توجه وجود دارد. نرخ سواد مردان ۷۱ درصد و زنان ۵۵ درصد است. این اختلاف، ناشی از محدودیت‌های فرهنگی و استفاده از آموزش در مناطق روستایی است .[۲۱]
میزان زادوولد و مرگ‌ومیر
نرخ باروری در پاکستان در سال ۲۰۲۴ حدود ۳.۴ تولد به‌ازای هر زن است [۲۲]که نسبت به ۴.۱ در سال ۲۰۱۴ کاهش‌یافته است. [۲۳]این کاهش پیامد بیشتر از اطلاعات بهداشتی و دسترسی به خدمات تنظیم خانواده بوده است. نرخ مرگ‌ومیر نیز کاهش‌یافته و امید به زندگی از ۶۶ سال در سال ۲۰۱۴ به ۶۸ سال در سال ۲۰۲۴ افزایش‌یافته است.[۲۴]
چالش‌ها و چشم‌اندازها
پاکستان با جمعیتی روبه‌رشد و جوان، نیازمند تقویت زیرساخت‌های آموزشی و بهداشتی است. تنوع قومی و چالش‌های مربوط به توزیع منابع نیز یکی از اهداف اصلی در توسعه پایدار کشور می‌شود.
رشد جمعیت در پاکستان
پاکستان طی چند دهه گذشته رشد سریع جمعیتی بوده است. در سال ۲۰۲۴، جمعیت کشور به حدود 252 میلیون نفر رسیده است[۳] که در مقایسه با 190 میلیون نفر در سال ۲۰۱۴، نشان‌دهنده رشد سال متوسط ۲.۴ درصدی است.[۴] این افزایش میزان افزایش از نرخ باروری نسبتاً بالای کشور است که در سال ۲۰۲۴ حدود ۳.۴ تولد به‌ازای هر زن برآورد می‌شود.
رشد جمعیت پاکستان به ترکیبی از عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بستگی دارد. دسترسی محدود به خدمات تنظیم خانواده، باورهای فرهنگی در خصوص داشتن خانواده‌های بزرگ و بهبود در خدمات بهداشتی از عواملی هستند که باعث رشد سریع جمعیت می‌شوند.[۲۵]
تأثیرات اقتصادی و جمعیت
افزایش جمعیت اجتماعی بر منابع طبیعی، زیرساخت‌ها، و خدمات عمومی وارد شده است.[۲۶] درحالی‌که این افزایش جمعیت می‌تواند نیروی کار جوانی را در اختیار کشور بگذارد، اما اگر فرصت‌های شغلی و آموزش برای این نسل فراهم شود، می‌توان به مشکلات اقتصادی و اجتماعی جدی تبدیل شد.[۲۷]
پراکندگی جمعیت در پاکستان
جمعیت در مناطق شهری
پراکندگی جمعیت در پاکستان به طور عمده به دو بخش شهری و روستایی تقسیم می‌شود. در سال ۲۰۲۴، حدود ۴۰ درصد از جمعیت در مناطق شهری زندگی می‌کنند،[۲۸] درحالی‌که این رقم در سال ۲۰۱۴ حدود ۳۵ درصد بوده است. [۲۹]عمده جمعیت در شهرهای کراچی، لاهور، اسلام‌آباد و فیصل آباد متمرکز هستند که این شهرها به دلایل اقتصادی، آموزشی و بهداشتی مناسب، بستر جذب جمعیت بیشتری شده اند.[۳۰]
نابرابری در توزیع جمعیت
بااین‌حال، توزیع جمعیت در پاکستان به طور نابرابر است.[۳۱] مناطق بلوچستان و مناطق شمال غربی کشور به طور خاص از ویژگی‌های زیرساختی رنج می‌برند[۳۲] و تراکم جمعیتی کمتری دارند. این مناطق به دلیل چالش‌های اقتصادی جغرافیایی، به طور کامل از مزایای بهره‌برداری ملی بهره‌مند می‌شوند.
چالش‌ها و فرصت‌ها
وجود تفاوت‌های عمده در توزیع جمعیت، می‌تواند مشکلاتی را در زمینه توسعه اقتصادی و ارائه خدمات به‌ویژه در مناطق روستایی ایجاد کند. ایجاد توزیع در توزیع و تخصیص بهینه منابع می‌تواند در کاهش نابرابری‌ها و تقویت هماهنگی در روندهای توسعه‌ای کشور باشد.[۳۳]
شهرنشینی و روستانشینی در پاکستان
روند شهرنشینی
شهرنشینی در پاکستان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین تحولات جمعیتی چند دهه اخیر، به شکلی پیوسته در حال گسترش است. بر اساس آمار سال ۲۰۲۴، حدود ۴۰ درصد از جمعیت این کشور در مناطق شهری زندگی می‌کنند.[۳۴] این رقم نسبت به ۳۵ درصد در سال ۲۰۱۴ رشد قابل‌ملاحظه‌ای داشته[۳۵] و بیانگر تغییرات ساختاری در الگوی زیست و توزیع جمعیتی است. عوامل متعددی از جمله رشد سریع جمعیت، مهاجرت‌های داخلی ناشی از درگیری‌های منطقه‌ای و تمایل به دستیابی به فرصت‌های اقتصادی و آموزشی بهتر، به این روند دامن زده‌اند. شهرهایی همچون کراچی و لاهور، به‌عنوان قطب‌های اقتصادی و فرهنگی، مقصد اصلی این جابه‌جایی‌ها بوده‌اند.
ویژگی‌های روستانشینی
با وجود رشد شهرنشینی، حدود ۶۰ درصد از جمعیت پاکستان همچنان در مناطق روستایی سکونت دارند. این مناطق عموماً به فعالیت‌های کشاورزی و دامپروری متکی هستند و از نظر اقتصادی، به زیرساخت‌های پیشرفته شهری دسترسی ندارند.[۳۶] کمبود خدمات بهداشتی، آموزشی و فرصت‌های شغلی در روستاها، عامل محرکه‌ای برای مهاجرت‌های گسترده به شهرهای بزرگ بوده است. این جریان مهاجرت، علاوه بر تخلیه نیروی کار از مناطق روستایی، فشار سنگینی بر زیرساخت‌های شهری وارد کرده و چالش‌هایی همچون حاشیه‌نشینی، بحران مسکن و افزایش نابرابری اجتماعی را به همراه داشته است.[۳۷]
چالش‌های شهرنشینی
رشد بی‌رویه شهرها در پاکستان با مشکلات ساختاری و زیست‌محیطی عمیقی همراه بوده است. [۳۸] ازدحام جمعیت، کمبود مسکن، و فشار بر منابع اساسی مانند آب، انرژی و زمین، شهرهای بزرگ را به کانون بحران تبدیل کرده است. علاوه بر این، آلودگی هوا، دفع غیراصولی زباله‌ها و افزایش دمای شهری به‌واسطه کاهش فضای سبز، پیامدهای زیست‌محیطی پایداری را به دنبال داشته‌اند. ضعف برنامه‌ریزی شهری و فقدان استراتژی‌های بلندمدت برای مدیریت این چالش‌ها، روند توسعه پایدار را با موانع جدی مواجه کرده است.
مقایسه با سال ۲۰۱۴
مقایسه داده‌های جمعیتی سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۲۴، روند پیچیده و چندلایه‌ای از تغییرات اجتماعی و اقتصادی را آشکار می‌سازد.[۳۹] کاهش نرخ باروری، تغییر در ساختار سنی جمعیت و افزایش نرخ شهرنشینی، همگی به دگرگونی‌های عمیقی در نظام اقتصادی و اجتماعی پاکستان منجر شده‌اند. اگرچه این تغییرات می‌توانند فرصت‌هایی برای توسعه زیرساخت‌ها و ارتقای سطح رفاه عمومی فراهم کنند، اما عدم مدیریت صحیح، خطر تشدید نابرابری‌های اجتماعی و افزایش آسیب‌پذیری جمعیت را نیز به همراه دارد.[۴۰]
نیز نگاه کنید به
جغرافیای انسانی اتیوپی؛ جغرافیای انسانی اردن؛ جغرافیای انسانی اسپانیا؛ جغرافیای انسانی امارات متحده عربی؛ جغرافیای انسانی اوکراین؛ جغرافیای انسانی آرژانتین؛ جغرافیای انسانی بنگلادش؛ جغرافیای انسانی تاجیکستان؛ جغرافیای انسانی تایلند؛ جغرافیای انسانی تونس؛ جغرافیای انسانی چین؛ جغرافیای انسانی روسیه؛ جغرافیای انسانی زیمبابوه؛ جغرافیای انسانی ژاپن؛ جغرافیای انسانی ساحل عاج؛ جغرافیای انسانی سریلانکا؛ جغرافیای انسانی سنگال؛ جغرافیای انسانی سودان؛ جغرافیای انسانی سوریه؛ جغرافیای انسانی سیرالئون؛ جغرافیای انسانی فرانسه؛ جغرافیای انسانی قزاقستان؛ جغرافیای انسانی قطر؛ جغرافیای انسانی کانادا؛ جغرافیای انسانی کوبا؛ جغرافیای انسانی گرجستان؛ جغرافیای انسانی لبنان؛ جغرافیای انسانی مالی؛ جغرافیای انسانی مصر.
کتابشناسی
- ↑ Siddiqui, E., & Siddiqui, E. (2023, January 16). Geographical importance of Pakistan in the world. Zartash Pakistan. https://zartash.pk/pakistan/geographical-importance-of-pakistan/[۱]
- ↑ Burki, S. J., & Ziring, L. (2024, November 29). Pakistan | History, Population, Religion, & Prime Minister. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/place/Pakistan/People
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ Pakistan population (2024) - Worldometer. (n.d.). [۲]
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ Pakistan population 1950-2024. (n.d.). MacroTrends. [۳]
- ↑ Pakistan - Population 2014. (n.d.). countryeconomy.com. [۴]
- ↑ Bongaarts, J. (2009). Human population growth and the demographic transition. Philosophical Transactions of the Royal Society B Biological Sciences, 364(1532), 2985–2990. https://doi.org/10.1098/rstb.2009.0137
- ↑ Demographic changes and economic growth in Pakistan on JSTOR. (n.d.). www.jstor.org. https://www.jstor.org/stable/27184729
- ↑ https://file.pide.org.pk/pdf/PDR/998/Volume4/557-574.pdf
- ↑ Tribune. (2022, April 25). Declining infant mortality. The Express Tribune. https://tribune.com.pk/story/2354064/declining-infant-mortality
- ↑ محمد زکریا، و محمد، ف. (2024). پیش‌بینی توزیع سنی جمعیت پاکستان با استفاده از زنجیره مارکوف. مجله آمار پاکستان ، 31 (2)، 219-228.
- ↑ Pakistan’s population challenge. (n.d.). Wilson Center. https://www.wilsoncenter.org/article/pakistans-population-challenge-[۵]
- ↑ Naz, L. (2024, July 11). Pakistan’s population explosion — a blessing or a curse? DAWN.COM. https://www.dawn.com/news/1844614
- ↑ World Health Organization. (2024). World health statistics 2024: monitoring health for the SDGs, Sustainable Development Goals.
- ↑ https://www.ilo.org/media/423856/download
- ↑ PAKISTAN NATIONAL URBAN ASSESSMENT PIVOTING TOWARD SUSTAINABLE URBANIZATION. (2024).[۶]
- ↑ Sato, S. (2024). The Current Situation of the Poor in Pakistan: Challenges and Structural Barriers .[۷]
- ↑ EXPLORING CHALLENGES AND OPPORTUNITIES OF DEMOGRAPHIC DIVIDEND IN PUNJAB PAKISTAN. (2022).[۸]
- ↑ Kugelman, M. (2020). Overcoming Pakistan’s Demographic Challenges. New Security Beat.[۹]
- ↑ https://www.researchgate.net/publication/281280285_Pakistan's_Ethnic_Entanglement
- ↑ Pakistan - The World Factbook. (n.d.). https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/pakistan/[۱۰]
- ↑ Pakistan Literacy Rate 2024 - A Comprehensive Look. (2024, September 18). The Superior Group of Colleges.[۱۱]
- ↑ Pakistan fertility rate 1950-2024. (n.d.). MacroTrends. [۱۲]
- ↑ https://www.researchgate.net/publication/371868777_Forecasting_total_fertility_rates_for_urban_and_rural_areas_in_Pakistan_with_a_coherent_functional_modelForecasting_total_fertility_rates_for_urban_and_rural_areas_in_Pakistan_with_a_coherent_function
- ↑ Pakistan. (n.d.). Datadot. https://data.who.int/countries/586
- ↑ OECD. (2024). Society at a Glance 2024. OECD.[۱۳]
- ↑ https://archives.kdischool.ac.kr/bitstream/11125/30331/1/The%20Impact%20of%20population%20growth%20on%20socio-economic%20development.pdf
- ↑ https://pjia.com.pk/index.php/pjia/article/download/238/176
- ↑ Pakistan Urban Population 1960-2024. (n.d.). MacroTrends. [۱۴]
- ↑ Ipsos. (2016, April). Consumer Book of Pakistan 2014-15. Ipsos.[۱۵]
- ↑ Pakistan Cities by Population 2024. (2024). Worldpopulationreview.com.[۱۶]
- ↑ Population, labour force and employment. (2024). In Pakistan Economic Survey. https://www.finance.gov.pk/survey/chapters_16/12_Population.pdf
- ↑ Senior Minister Planning & Development Department (P&DD), Government of Balochistan, Buledi, Z., Ahmed, Additional Chief Secretary (DEV.) Planning & Development Department (P&DD), Government of Balochistan, Basit, H., Abdul, & Shah, A. H. (n.d.). Balochistan Comprehensive Development and Growth Strategy (BCDGS) 2021-2026.[۱۷]
- ↑ https://mpra.ub.uni-muenchen.de/83444/1/
- ↑ Arif, G. M., & Hamid, S. (2023). Urbanization, city growth and quality of life in Pakistan. European Journal of Social Sciences, 10(2), 196–215.
- ↑ Pakistan Urban Population 1960-2024. (2024). Macrotrends.net.[۱۸]
- ↑ https://www.ifad.org/documents/38714170/39972509/Investing+in+rural+people+in+Pakistan.pdf/7b445950-5e1f-4281-9b02-736c2d80e6c9
- ↑ Ayazuddin, Sarwar Gondal, Iqbal Rana, Amjad Javaid Sandhu, Attiq Ur Rehman, Rabia Awan, Shaukat Ali Khan, Munawar Ali Ghanghro, Syed Wasim Abbas, Tariq Bashir, Mirza Zahid Mahmood, Naveed Iqbal, Abdul Waheed Channa, Muhammad Yasir Ishfaq, Mujahid Aslam, Muhammad Jawaid, Abdur Razzaq, Romana Sadaf, Mudassir Akhtar, . . . Gulzar Ahmad. (n.d.). MOUZA CENSUS 2020 (Country Report). In MOUZA CENSUS 2020. Pakistan Bureau of Statistics. [۱۹]
- ↑ Ullah, I. (2022). Re-identifying the Rural/Urban: A case Study of Pakistan. Espaço E Economia, 23.[۲۰]
- ↑ United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division, Menozzi, C., Spoorenberg, T., Bassarsky, L., Kantorová, V., Zeifman, L., Wheldon, M., Gonnella, G., Gu, D., Chen, Z., Athaluri, S., Castanheira, H. C., Fernandes, F., Kamiya, Y., Lattes, P., Lay, K. K., Palacharla, S. M., Silva, J. H. M. D., Williams, I., . . . Schoumaker, B. (2024). World Population Prospects 2024: Summary of Results (J. Wilmoth, K. Schmid, P. Gerland, C. Sawyer, S. Kisambira, S. Hertog, W. Dunbar, D. Culpepper, & B. P. Ouedraogo, Eds.)[۲۱]
- ↑ ET HealthWorld. (2024, July 12). Pakistan’s population projected to reach 400 million by 2092: UN Report. ETHealthworld.com; ANI.[۲۲]
نویسنده مقاله
نرگس شکوری