جغرافیای انسانی سوریه

جوانان سوریه، نماد پایداری و همبستگی. قابل بازیابی ازhttps://www.arabnews.jp/en/saudi-arabia/article_136418

جغرافیای انسانی سوریه بازتابی از پیوندی پیچیده میان تاریخ، فرهنگ، موقعیت جغرافیایی و تحولات سیاسی‌ست. کشوری واقع‌شده در قلب خاورمیانه - که با بیش از ۱۸۵ هزار کیلومتر مربع وسعت و حدود 25.6 میلیون نفر جمعیت در سال 2025 - از تنوع اقلیمی، قومی و مذهبی چشمگیری برخوردار است. از کوه‌های شمال غرب تا بیابان‌های شرق، و از سواحل مدیترانه تا دره‌های حاصل‌خیز، این سرزمین همواره میزبان تمدن‌ها و جریان‌های مهاجرتی متنوع بوده است.

با وجود ویژگی‌های طبیعی و فرهنگی غنی، سوریه در دهه‌های اخیر دستخوش تغییرات عمیق جمعیتی، مهاجرت‌های داخلی و خارجی گسترده، و تحولات اجتماعی و اقتصادی شده است. جنگ‌های داخلی، آوارگی میلیون‌ها نفر، و بازسازی پس از بحران، ساختار فضایی و انسانی کشور را به‌طور بنیادین دگرگون کرده‌اند. شهرهایی چون دمشق، حلب، حمص و لاذقیه اکنون درگیر چالش‌های جمعیتی، زیرساختی و فرهنگی پیچیده‌اند. مطالعه حاضر، بر اساس داده‌های آماری، تحلیل‌های فضایی و شواهد تاریخی و  با نگاهی بلندمدت از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۵۰، تلاشی‌ست برای فهم بهتر روندهای انسانی و فضایی در این کشور—روندهایی که نه‌تنها در توسعه داخلی سوریه، بلکه در تحولات ژئوپلیتیکی منطقه نیز نقش‌آفرین هستند.

ساختار هرم جمعیتی سوریه

تحلیل ساختار سنی جمعیت سوریه، ابزاری کلیدی برای فهم تحولات اجتماعی، اقتصادی و توسعه‌ای کشور در دوران پس از بحران است. هرم جمعیتی سوریه نشان‌دهنده جامعه‌ای جوان با تمرکز بالا در گروه‌های سنی پایین‌تر است؛ ساختاری که هم فرصت‌هایی برای رشد فراهم می‌کند و هم چالش‌هایی بنیادین در حوزه‌های خدمات عمومی، اشتغال و سیاست‌گذاری اجتماعی ایجاد می‌نماید.

کودکان و نوجوانان (زیر ۱۵ سال)

پویایی جمعیت سوریه قابل بازیابی از https://www.wypr.org/show/midday/2017-02-13/the-plight-of-syrian-refugees

در سال ۲۰۲۴، حدود ۳۴.۸٪ از جمعیت سوریه را افراد زیر ۱۵ سال تشکیل می‌دهند. این نسبت بالا، نتیجه‌ی نرخ زادوولد نسبتاً زیاد در دهه‌های گذشته و محدودیت‌های خدمات بهداشتی در دوران جنگ داخلی است. در شرایطی که زیرساخت‌های آموزشی و درمانی آسیب دیده‌اند، این گروه سنی با آسیب‌پذیری مضاعف مواجه‌اند.

گزارش‌های یونیسف نشان می‌دهند که کودکان سوریه، به‌ویژه در مناطق درگیر بحران، با خطراتی چون سوءتغذیه، ترک تحصیل، و آسیب‌های روانی مواجه‌اند. این وضعیت، ضرورت تدوین سیاست‌های حمایتی چندبُعدی در حوزه‌های آموزش، سلامت، تغذیه و حمایت‌های اجتماعی را برجسته می‌سازد.

جمعیت فعال (۱۵ تا ۶۴ سال)

گروه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال، که حدود ۶۱.۲٪ از جمعیت کشور را در بر می‌گیرد، به‌عنوان نیروی کار بالقوه و موتور محرک توسعه اقتصادی شناخته می‌شود. با این حال، جنگ داخلی، تخریب زیرساخت‌های اقتصادی، و مهاجرت گسترده نیروی انسانی متخصص، موجب کاهش بهره‌وری و افزایش نرخ بیکاری در این گروه شده‌اند.

علاوه بر این، شکاف‌های آموزشی، عدم تطابق مهارت‌ها با نیازهای بازار کار، و محدودیت‌های سرمایه‌گذاری خارجی، چالش‌هایی جدی برای فعال‌سازی ظرفیت‌های این گروه ایجاد کرده‌اند. توسعه آموزش‌های فنی و حرفه‌ای، حمایت از کارآفرینی، و بازسازی بازار کار از اولویت‌های راهبردی محسوب می‌شود.

سالمندان (بالای ۶۵ سال)

سالمندان در سوریه تنها حدود ۴.۰٪ از جمعیت را تشکیل می‌دهند. این نسبت پایین، تا حدی ناشی از تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم جنگ بر امید به زندگی، کیفیت خدمات درمانی، و مهاجرت‌های اجباری است. با این حال، روندهای جهانی سالمندی و بهبود نسبی شرایط بهداشتی در برخی مناطق، احتمال افزایش سهم این گروه در سال‌های آینده را مطرح می‌سازد.

در این راستا، توسعه نظام‌های حمایت اجتماعی، خدمات درمانی تخصصی، و زیرساخت‌های مراقبت بلندمدت برای سالمندان، باید در دستور کار سیاست‌گذاران قرار گیرد.

میانگین سنی و پیامدهای آن

میانگین سنی جمعیت سوریه در سال ۲۰۲۵ حدود ۲۳.۵ سال برآورد شده است، که به‌طور قابل‌توجهی پایین‌تر از میانگین جهانی (حدود ۳۰ سال) است. این ساختار جوان، از یک سو ظرفیت‌های بالقوه‌ای برای رشد اقتصادی، نوآوری، و تحرک اجتماعی فراهم می‌کند، و از سوی دیگر، نیازمند سرمایه‌گذاری‌های گسترده در حوزه‌های آموزش، اشتغال، سلامت روان، و مشارکت اجتماعی است.

در عین حال، تأثیرات جنگ داخلی، مهاجرت‌های گسترده، و نابرابری‌های منطقه‌ای، موجب شکنندگی این ساختار شده‌اند. بنابراین، تدوین سیاست‌های توسعه‌ای منسجم، با تمرکز بر توانمندسازی نسل جوان، شرط لازم برای عبور از بحران و حرکت به‌سوی بازسازی پایدار است.

ویژگی‌های جمعیتی سوریه

ویژگی‌های جمعیتی سوریه بازتابی از تاریخ پرفراز و نشیب، تنوع فرهنگی، و تأثیرات گسترده‌ی جنگ داخلی است. شناخت دقیق این شاخص‌ها برای تدوین سیاست‌های بازسازی، توسعه پایدار، و انسجام اجتماعی در دوران پس از بحران، اهمیت بنیادین دارد.

جمعیت کل و روندهای بلندمدت

بر اساس برآوردهای سال ۲۰۲۵، جمعیت سوریه حدود ۲5.6 میلیون نفر است که نسبت به سال ۲۰۱۰ (حدود ۲۲.۴ میلیون نفر) افزایش یافته است. این رشد، علی‌رغم تلفات انسانی ناشی از جنگ داخلی، مهاجرت‌های گسترده، و آوارگی میلیون‌ها نفر، نشان‌دهنده‌ی بازگشت تدریجی برخی آوارگان و افزایش نرخ زادوولد در برخی مناطق است.

پیش‌بینی‌های سازمان ملل نشان می‌دهد که در صورت تحقق ثبات نسبی سیاسی و اقتصادی، جمعیت سوریه تا سال ۲۰۵۰ ممکن است به حدود ۳۷.۷ میلیون نفر برسد. چنین رشدی، فشار قابل‌توجهی بر زیرساخت‌های اجتماعی، اقتصادی، و خدمات عمومی وارد خواهد کرد، به‌ویژه در مناطق شهری که میزبان آوارگان داخلی و مهاجران بازگشتی هستند.

نسبت جنسیتی و پیامدهای اجتماعی

نسبت جنسیتی در سطح ملی تقریباً متعادل است و حدود ۱.۰۱ مرد به ازای هر زن گزارش شده است. با این حال، جنگ داخلی تأثیرات نامتوازنی بر جمعیت مردان و زنان داشته است. تلفات گسترده در میان مردان جوان و میانسال، به‌ویژه در مناطق آسیب دیده از درگیری‌های نظامی، موجب تغییر در ساختار جنسیتی جمعیت شده است.

این تغییرات می‌تواند پیامدهایی در حوزه‌های آموزش، اشتغال، و مشارکت اجتماعی داشته باشد. در برخی مناطق، زنان نقش‌های اقتصادی و اجتماعی بیشتری بر عهده گرفته‌اند، اما همچنان با چالش‌هایی چون تبعیض جنسیتی، محدودیت‌های فرهنگی، و دسترسی نابرابر به منابع و بهره وری اقتصادی مواجه‌اند. سیاست‌های بازسازی باید بر توانمندسازی زنان، ارتقای برابری جنسیتی، و کاهش شکاف‌های ساختاری و تاکید بر خانواده های هسته ای تمرکز داشته باشند.

نمودار جمعیت زنان و مردان در سوریه در سی سال اخیر. قابل بازیابی از :

**Trading Economics. (2025, April). *Syria - Population, female*. Retrieved August 3, 2025, from https://tradingeconomics.com/syria/population-female-wb-data.html **

تنوع قومی و زبانی

سوریه از نظر قومی و زبانی کشوری به‌شدت متنوع است؛ این گوناگونی بافت جمعیتی، هم فرصت‌هایی برای غنای فرهنگی فراهم می‌کند و هم چالش‌هایی برای انسجام اجتماعی و حکمرانی فراگیر ایجاد می‌نماید.

اکثریت قومی

حدود ۸۷٪ جمعیت سوریه را اعراب تشکیل می‌دهند که شامل گروه‌های مذهبی مختلفی چون اهل سنت، علویان، و مسیحیان عرب هستند.این گروه‌ها در سراسر کشور پراکنده‌اند و نقش‌های متفاوتی در ساختار سیاسی و اجتماعی ایفا کرده‌اند.

اقلیت‌های قومی

کردها، با جمعیتی حدود ۱۰٪، بزرگ‌ترین اقلیت قومی سوریه محسوب می‌شوند و عمدتاً در مناطق شمال شرقی کشور (رژاوا) ساکن‌اند . ترکمن‌ها، آشوری‌ها، ارمنی‌ها، چرکس‌ها، دروزی‌ها، و یزیدی‌ها نیز از جمله اقلیت‌های مهم هستند که در مناطق خاصی مانند جبل‌الدروز، حسکه، حلب، و دمشق حضور دارند.

زبان رسمی و گویش‌ها

زبان رسمی کشور، عربی استاندارد مدرن است که در آموزش، رسانه‌ها، و اسناد رسمی به کار می‌رود. با این حال، گویش‌های محلی عربی مانند شامی دمشقی، حلبی، و حمصی در مناطق مختلف رایج‌اند و تفاوت‌های آوایی و واژگانی قابل‌توجهی دارند.

زبان‌های اقلیتی

زبان کردی (کُرمانجی) در مناطق کردنشین، زبان‌های آشوری و ارمنی در جوامع مسیحی، و زبان ترکمنی در میان ترکمن‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. این زبان‌ها بخشی از میراث فرهنگی سوریه هستند، اما جنگ داخلی موجب محدود شدن دسترسی به آموزش رسمی به این زبان‌ها شده است.

پیامدهای فرهنگی و توسعه‌ای

تنوع قومی و زبانی سوریه، در صورت مدیریت صحیح، می‌تواند به‌عنوان سرمایه‌ای فرهنگی در مسیر بازسازی ملی ایفای نقش کند. با این حال، در شرایط پس از جنگ، خطرات قطبی‌شدن اجتماعی، تبعیض قومی، و نابرابری‌های منطقه‌ای وجود دارد. تدوین سیاست‌های آموزشی چندزبانه، تقویت مشارکت اقلیت‌ها در فرآیندهای تصمیم‌گیری، و حفاظت از میراث فرهنگی، از الزامات حیاتی برای تحقق انسجام اجتماعی و توسعه پایدار هستند.

رشد جمعیت در سوریه

نرخ باروری و عوامل مؤثر بر آن

کمپین نجات نوزادان در سوریه، قابل بازیابی از LaunchGood. (2025). Save newborn lives in Syria. Retrieved August 3, 2025, from https://www.launchgood.com/v4/campaign/save_newborn_lives_in_syria

در آغاز قرن بیست‌و‌یکم، نرخ باروری در سوریه در سطحی نسبتاً بالا قرار داشت؛ به‌طوری‌که در سال ۲۰۰۰، میانگین تعداد فرزندان به‌ازای هر زن حدود ۳.۸ گزارش شده است. این رقم را می‌توان بازتابی از ساختار سنتی خانواده، نقش اقتصادی فرزندان در معیشت خانوار، و محدودیت‌های موجود در دسترسی به خدمات تنظیم خانواده در بسیاری از مناطق دانست. در چنین زمینه‌ای، فرزندآوری نه‌تنها یک انتخاب فرهنگی، بلکه بخشی از راهبرد بقا برای خانواده‌های سوری محسوب می‌شد.

با گذشت زمان و به‌ویژه در پی تحولات سیاسی و اجتماعی ناشی از جنگ داخلی، این شاخص دستخوش تغییرات قابل‌توجهی شده است. بر اساس داده‌های سال ۲۰۲۵، نرخ باروری به حدود ۲.۷ فرزند به‌ازای هر زن کاهش یافته است.

این کاهش را می‌توان نتیجه‌ی مجموعه‌ای از عوامل دانست که هم‌زمان در سطوح فردی  خانوادگی، و ساختاری عمل کرده‌اند؛ از جمله:

• پیامدهای مستقیم و غیرمستقیم جنگ داخلی، از جمله ناامنی، آوارگی، و فروپاشی خدمات عمومی؛
• مهاجرت گسترده و تغییر در الگوهای زندگی و اشتغال؛
• افزایش سطح آگاهی عمومی نسبت به سلامت باروری و نقش زنان در جامعه؛
• بهبود نسبی در دسترسی به خدمات بهداشتی، آموزشی، و مشاوره‌ای، هرچند هنوز با محدودیت‌های جدی مواجه است.

با وجود این کاهش، نرخ باروری سوریه همچنان بالاتر از میانگین جهانی (حدود ۲.۴) باقی مانده است. این وضعیت، ضرورت تدوین سیاست‌های جامع در حوزه‌ی تنظیم خانواده، ارتقای سلامت مادران و کودکان، و تقویت زیرساخت‌های بهداشتی را برجسته می‌سازد . همچنین، توجه به تفاوت‌های منطقه‌ای و فرهنگی در سیاست‌گذاری جمعیتی، برای دستیابی به نتایج پایدار، امری حیاتی خواهد بود.

پیش‌بینی‌های بلندمدت جمعیتی و پیامدهای ساختاری

بر اساس برآوردهای جمعیتی، در صورت تحقق ثبات نسبی سیاسی و اقتصادی، جمعیت سوریه تا سال ۲۰۷۵ ممکن است به حدود 43 میلیون نفر برسد. این رشد بالقوه، در شرایطی رخ خواهد داد که نرخ باروری در حال کاهش است، اما هم‌زمان عواملی چون بازگشت تدریجی آوارگان و افزایش امید به زندگی، به رشد جمعیت کمک می‌کنند. بر اساس داده‌های سازمان ملل، امید به زندگی در سوریه در سال ۲۰۲۵ حدود ۷۳ سال تخمین زده شده است، که نشان‌دهنده‌ی بهبود نسبی در شاخص‌های سلامت عمومی است.

تحولات پیش‌رو در ساختار جمعیتی کشور، پیامدهای چندلایه‌ای در پی خواهد داشت. از یک‌سو، انتظار می‌رود نسبت سالمندان (افراد بالای ۶۵ سال) به‌طور چشمگیری افزایش یابد، و از سوی دیگر، سهم جمعیت جوان به‌تدریج کاهش پیدا کند. این تغییرات، نه‌تنها بر بازار کار و نظام آموزشی تأثیر خواهد گذاشت، بلکه فشار مضاعفی بر نظام بازنشستگی، خدمات درمانی، و سیاست‌های رفاهی وارد خواهد کرد. در چنین شرایطی، برنامه‌ریزی دقیق و آینده‌نگر در حوزه‌های زیر ضروری است:

• تأمین منابع انسانی و مالی برای پاسخ‌گویی به نیازهای جمعیت سالمند
• توسعه زیرساخت‌های درمانی، مراقبتی، و توان‌بخشی
• ایجاد فرصت‌های شغلی متناسب با ترکیب سنی و مهارتی جمعیت

بدون چنین مداخلاتی، تغییرات جمعیتی می‌تواند به نابرابری‌های اجتماعی، بحران‌های اقتصادی، و تضعیف انسجام ملی منجر شود.

روند شهرنشینی و چالش‌های فضایی

در کنار تحولات جمعیتی، روند شهرنشینی نیز یکی از مؤلفه‌های کلیدی در تحلیل آینده‌ی سوریه محسوب می‌شود. جنگ داخلی، مهاجرت داخلی، و تمرکز منابع در شهرهای بزرگ موجب شده‌اند که جمعیت شهری به‌طور قابل‌توجهی افزایش یابد. بر اساس داده‌های سال ۲۰۲۳، حدود ۵۷.۴٪ جمعیت کشور در مناطق شهری زندگی می‌کردند ، که نسبت به دهه‌های گذشته رشد چشمگیری را نشان می‌دهد.

این روند، پیامدهای فضایی و اجتماعی متعددی در پی دارد. از جمله:

• افزایش فشار بر زیرساخت‌های شهری، از جمله مسکن، حمل‌ونقل، آب، برق، و خدمات عمومی
• گسترش سکونت‌گاه‌های غیررسمی و حاشیه‌نشینی، به‌ویژه در اطراف شهرهای بزرگ
• کاهش جمعیت روستایی و تهدید امنیت غذایی ناشی از افت تولیدات کشاورزی

در چنین زمینه‌ای، مدیریت روند شهرنشینی نیازمند سیاست‌گذاری چندسطحی و هماهنگ است. توسعه متوازن شهری و روستایی، بازسازی مناطق آسیب‌دیده، و توزیع عادلانه منابع و خدمات، از جمله راهبردهای کلیدی برای جلوگیری از تمرکز بیش‌ازحد و نابرابری‌های فضایی خواهند بود.

پراکندگی جمعیت در سوریه

پراکندگی جمعیت در سوریه بازتابی از تعامل پیچیده میان طبیعت، زیرساخت، و تحولات انسانی است. شرایط اقلیمی، منابع آبی، توپوگرافی، و ظرفیت‌های زیستی هر منطقه، در کنار عواملی چون جنگ داخلی، مهاجرت‌های گسترده، و تخریب زیرساخت‌ها، الگوهای سکونت را به‌طور بنیادین دگرگون کرده‌اند.

در برخی نواحی، مانند دشت‌های حاصلخیز غربی و مناطق ساحلی، تمرکز جمعیت با توسعه اقتصادی و خدماتی همراه بوده است؛ در حالی‌که مناطق بیابانی و جنگ‌زده با پراکندگی کم و محرومیت زیرساختی مواجه‌اند. این تفاوت‌ها، اگر بدون مدیریت هدفمند رها شوند، می‌توانند به نابرابری‌های فضایی، تنش‌های اجتماعی، و بحران‌های خدماتی منجر شوند.

تحلیل دقیق این الگوها، برای تدوین سیاست‌های توسعه متوازن، بازسازی پس از بحران، و توزیع عادلانه منابع و خدمات، ضرورتی راهبردی در مسیر بازسازی سوریه به‌شمار می‌آید.

عوامل طبیعی و جغرافیایی

ویژگی‌های طبیعی و جغرافیایی سوریه، از ارتفاعات سرد تا دشت‌های حاصلخیز و بیابان‌های خشک، زمینه‌ساز تفاوت‌های چشمگیر در ظرفیت سکونت و توسعه منطقه‌ای هستند.

تنوع جغرافیایی و نقش آن در پراکنش جمعیت

تفاوت‌های اقلیمی، منابع طبیعی، و شرایط زیستی در مناطق مختلف سوریه، الگوهای پراکندگی جمعیت را به‌گونه‌ای شکل داده‌اند که هر ناحیه، ظرفیت خاصی برای جذب یا دفع جمعیت دارد.

منابع آب، مناطق حاصلخیز و نقش آن‌ها در تمرکز جمعیت

رودخانه‌ی عاصی (Orontes): میراث تاریخی سوری قابل بازیابی از https://belongtosyria.wordpress.com/2018/05/02/the-journey-begins/

مناطق کوهستانی غرب و جنوب غربی سوریه، از جمله کوه‌های جبل‌الزاویه و دره‌ی رودخانه‌ی عاصی (Orontes)، به دلیل بارش‌های مناسب، خاک حاصلخیز، و منابع آبی پایدار، از تراکم جمعیتی بالایی برخوردارند. این نواحی به‌عنوان مراکز اصلی کشاورزی کشور شناخته می‌شوند و تولید محصولاتی چون گندم، زیتون، و میوه‌جات در آن‌ها رایج است.

برآوردها نشان می‌دهد که حدود ۸۵٪ از جمعیت سوریه در مناطقی زندگی می‌کنند که به منابع آب و اراضی قابل کشت دسترسی دارند. دشت‌های غربی، به‌ویژه دره‌ی رودخانه‌ی عاصی، و مناطق اطراف دمشق و حلب، به دلیل شرایط مساعد اقلیمی و خاک حاصلخیز، از تمرکز بالای جمعیت برخوردارند.

این مناطق نه‌تنها قطب‌های تولید محصولات کشاورزی مانند گندم، زیتون، و سبزیجات هستند، بلکه نقش کلیدی در تأمین امنیت غذایی ملی ایفا می‌کنند. تمرکز جمعیت در این نواحی با زیرساخت‌های کشاورزی، بازارهای محلی، و شبکه‌های حمل‌ونقل در ارتباط مستقیم قرار دارد.

مناطق ساحلی و نقش استراتژیک آن‌ها

مناطق ساحلی سوریه، به‌ویژه استان‌های لاذقیه و طرطوس، از جایگاه استراتژیک ویژه‌ای در ساختار جغرافیایی، اقتصادی و سیاسی کشور برخوردارند. این نواحی با دسترسی مستقیم به دریای مدیترانه، تنها گذرگاه‌های دریایی سوریه محسوب می‌شوند و نقش حیاتی در تجارت خارجی، واردات کالا، و ارتباط با بازارهای بین‌المللی ایفا می‌کنند.

از منظر نظامی و امنیتی نیز، این مناطق به‌دلیل نزدیکی به پایگاه‌های دریایی و حضور نیروهای خارجی، در معادلات ژئوپلیتیکی منطقه تأثیرگذارند. بندر طرطوس، که میزبان پایگاه دریایی روسیه است، نمونه‌ای بارز از این اهمیت استراتژیک است.

از نظر جمعیتی، مناطق ساحلی در مقایسه با نواحی داخلی، تراکم کمتری دارند، اما در سال‌های اخیر به‌ویژه در پی جنگ داخلی، شاهد افزایش مهاجرت داخلی بوده‌اند. بسیاری از خانواده‌ها از مناطق جنگ‌زده به شهرهای ساحلی پناه آورده‌اند، که این امر فشار مضاعفی بر زیرساخت‌های شهری، منابع طبیعی، و خدمات عمومی وارد کرده است.

علاوه بر این، مناطق ساحلی با برخورداری از اقلیم معتدل، زمین‌های حاصل‌خیز، و منابع آبی، ظرفیت بالایی برای توسعه کشاورزی، گردشگری، و صنایع سبک دارند. با این حال، بهره‌برداری ناکافی از این ظرفیت‌ها، به‌ویژه در دوران بحران، مانع از شکوفایی اقتصادی این نواحی شده است.

در مجموع، مناطق ساحلی سوریه نه‌تنها دروازه‌ی ارتباطی کشور با جهان خارج هستند، بلکه در تحولات داخلی نیز نقشی کلیدی ایفا می‌کنند؛ نقشی که در برنامه‌ریزی‌های آتی برای بازسازی و توسعه، باید مورد توجه ویژه قرار گیرد.

مناطق بیابانی و کم‌آب

جنگجویان عشایری در صحرای سوریه، قرن بیستم قابل بازیابی از https://www.splashtravels.com/world-history/photos-sand-dwellers-who-live-temperatures-above-120f

نواحی شرقی و مرکزی سوریه، به‌ویژه بیابان شام (بادیه‌الشام)، به دلیل کمبود منابع آبی، بارندگی اندک، و شرایط سخت محیطی، از تراکم جمعیتی بسیار پایینی برخوردارند. این مناطق عمدتاً محل سکونت جوامع عشایری و بادیه‌نشین هستند که اقتصادشان مبتنی بر دامداری و کوچ‌نشینی است.

نبود زیرساخت‌های پایدار، محدودیت در دسترسی به خدمات عمومی، و آسیب‌پذیری در برابر خشکسالی‌های دوره‌ای، پراکندگی جمعیت در این نواحی را به‌شدت محدود کرده است. با این حال، این مناطق از نظر فرهنگی و تاریخی اهمیت ویژه‌ای دارند و در صورت توسعه منابع آبی و زیرساختی، می‌توانند نقش مکملی در توسعه منطقه‌ای ایفا کنند.

تأثیر رویدادهای انسانی و جنگ داخلی

تحولات سیاسی و امنیتی دهه‌ی اخیر، به‌ویژه جنگ داخلی سوریه، تأثیرات عمیقی بر ساختار جمعیتی و فضایی کشور گذاشته‌اند. جابه‌جایی‌های گسترده، مهاجرت اجباری، و تخریب زیرساخت‌ها، الگوهای سنتی سکونت و توسعه را به‌شدت دگرگون کرده‌اند.

جابه‌جایی ناشی از درگیری‌های نظامی

از سال ۲۰۱۱ به بعد، جنگ داخلی سوریه موجب جابه‌جایی‌های گسترده جمعیتی شده است. مناطق درگیر درگیری‌های سنگین مانند حلب، حمص، و درعا، شاهد مهاجرت قابل‌توجهی به سمت مناطق امن‌تر مانند دمشق، لاذقیه، و طرطوس بوده‌اند. این جابه‌جایی‌ها به افزایش تراکم جمعیتی در شهرهای میزبان منجر شده و فشار مضاعفی بر زیرساخت‌های خدماتی مانند مسکن، آب، برق، و بهداشت وارد کرده است.

مهاجرت اجباری و آوارگی داخلی

مهاجران سوری پس از جنگ داخلی، قابل بازیابی ازhttps://www.unsw.edu.au/newsroom/news/2018/06/world-refugee-day-2018--we-can-do-better-and-we-have-done-better

بر اساس گزارش‌های سازمان ملل، بیش از ۶.۸ میلیون نفر به‌عنوان آواره داخلی در سوریه ثبت شده‌اند. بسیاری از این افراد در اردوگاه‌ها یا مناطق شهری با شرایط نامناسب زندگی می‌کنند. این جابه‌جایی‌های اجباری، الگوهای سنتی سکونت را دگرگون کرده و چالش‌هایی جدی برای ارائه خدمات اولیه، آموزش، و اشتغال ایجاد کرده‌اند.

علاوه بر این، تخریب زیرساخت‌های حیاتی مانند بیمارستان‌ها، مدارس، و شبکه‌های حمل‌ونقل در مناطق جنگ‌زده، موجب تمرکز جمعیت در مناطقی با امکانات نسبی شده است. این تمرکز ناهمگون، خطر نابرابری فضایی و تنش‌های اجتماعی را افزایش می‌دهد و نیازمند مداخلات هدفمند در حوزه‌ی بازسازی و توسعه منطقه‌ای است.

تأثیر جغرافیا بر فعالیت‌های اقتصادی و تمرکز جمعیت

جغرافیای متنوع سوریه، از کوهستان‌های شمالی تا بیابان‌های شرقی، نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری الگوهای اقتصادی و تمرکز جمعیت ایفا می‌کند. تفاوت‌های اقلیمی، منابع طبیعی، و دسترسی به زیرساخت‌ها موجب شده‌اند که هر منطقه ویژگی‌های خاصی در زمینه‌ی تولید، اشتغال، و سکونت‌پذیری داشته باشد.

در نواحی غربی و حاصلخیز کشور، شرایط مناسب برای کشاورزی موجب شکل‌گیری قطب‌های تولیدی و بازارهای محلی شده است. تولید محصولاتی مانند گندم، پنبه، و زیتون نه‌تنها اقتصاد محلی را تقویت کرده، بلکه جمعیت قابل‌توجهی را به این مناطق جذب کرده است. این مناطق، به‌ویژه در استان‌های حماه و ادلب، از تراکم جمعیتی بالاتری نسبت به نواحی خشک برخوردارند.

در مناطق ساحلی، موقعیت جغرافیایی و دسترسی به دریای مدیترانه زمینه‌ساز توسعه‌ی تجارت دریایی، صادرات، و صنایع سبک شده است. وجود بنادری مانند لاذقیه و طرطوس، این نواحی را به مراکز اقتصادی و جمعیتی مهم تبدیل کرده است. با این حال، فشار ناشی از مهاجرت داخلی و محدودیت‌های زیرساختی، چالش‌هایی در مسیر توسعه پایدار این مناطق ایجاد کرده است.

در مقابل، مناطق بیابانی و نیمه‌خشک شرق و جنوب سوریه، با وجود برخورداری از منابع زیرزمینی مانند نفت و گاز، به‌دلیل کمبود آب، شرایط اقلیمی سخت، و ضعف زیرساخت‌ها، از جمعیت پراکنده و فعالیت‌های اقتصادی محدودتری برخوردارند. فعالیت‌هایی مانند دامداری سنتی، استخراج منابع معدنی، و تجارت غیررسمی، ساختار اقتصادی این نواحی را تشکیل می‌دهند.

جدولشماره 1. مقایسه مناطق جغرافیایی سوریه از نظر اقتصادی و جمعیتی

نوع منطقه	ویژگی‌های جغرافیایی	فعالیت‌های اقتصادی اصلی	وضعیت جمعیت	چالش‌ها و فرصت‌ها
غربی و حاصلخیز	زمین‌های کشاورزی، منابع آبی	کشاورزی (گندم، زیتون، پنبه)، بازارهای محلی	تراکم جمعیت بالا	فرصت توسعه روستایی، نیاز به مدیریت منابع
ساحلی	دسترسی به دریای مدیترانه، بنادر	تجارت دریایی، صادرات، صنایع سبک	تمرکز جمعیت متوسط تا بالا	مهاجرت داخلی، فشار بر زیرساخت‌ها
بیابانی و نیمه‌خشک	اقلیم خشک، منابع زیرزمینی (نفت، گاز)	استخراج منابع، دامداری، تجارت سنتی	جمعیت پراکنده و کم	ضعف زیرساخت، فرصت توسعه انرژی

در مجموع، جغرافیا نه‌تنها بستر فعالیت‌های اقتصادی را تعیین می‌کند، بلکه در جذب یا دفع جمعیت نیز نقش کلیدی دارد. این رابطه دوسویه میان طبیعت و انسان، در برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای و بازسازی پس از بحران، باید به‌عنوان یکی از عوامل بنیادین مورد توجه قرار گیرد.

نتیجه‌گیری  

الگوهای پراکندگی جمعیت در سوریه محصول تقاطع عوامل طبیعی و دست‌به‌دست هم دادن رویدادهای انسانی است. دسترسی به آب و اراضی حاصلخیز همچنان موتور اصلی تمرکز جمعیت به‌ویژه در دره عاصی، دشت‌های غربی و اطراف دمشق و حلب است، در حالی که نواحی بیابانی شرقی به‌دلیل محدودیت‌های محیطی و زیرساختی جمعیت کمی را در خود جای داده‌اند. از سوی دیگر، جنگ داخلی و جابه‌جایی‌های اجباری میل سکونتی را به سوی شهرهای امن‌تر و مناطق ساحلی افزایش داده و فشار مضاعفی بر خدمات عمومی و زیرساخت‌ها وارد کرده است.

برای عبور از این چالش و دستیابی به توسعه پایدار، باید:

• زیرساخت‌های آسیب‌دیده در مناطق جنگ‌زده را بازسازی کرد
• توسعه متوازن شهری و روستایی را بر اساس ظرفیت‌های محلی پی‌ریزی نمود
• خدمات عمومی را در مناطق میزبان آوارگان تقویت کرد
• از جوامع عشایری و بادیه‌نشین در نواحی کم‌جمعیت حمایت نمود

تنها از طریق چنین رویکردی می‌توان توازن فضایی، عدالت اجتماعی و انسجام ملی را در جغرافیای انسانی سوریه محقق ساخت.

شهرنشینی و روستانشینی در سوریه

توزیع جمعیت سوریه میان مناطق شهری و روستایی، تفاوت‌های چشم‌گیری در دسترسی به امکانات، نوع فعالیت‌های اقتصادی، و سطح توسعه زیرساختی ایجاد کرده است. این تفاوت‌ها، در پی جنگ داخلی و جابه‌جایی‌های گسترده جمعیتی، تشدید شده و شکاف‌های اجتماعی و اقتصادی میان شهر و روستا را عمیق‌تر کرده‌اند. تحلیل این الگوها برای تدوین سیاست‌های بازسازی و توسعه پایدار، اهمیت بنیادین دارد.

شهرنشینی: تمرکز جمعیت و چالش‌های زیرساختی

بر اساس داده‌های سال ۲۰۲۵، حدود ۵۳.۶٪ از جمعیت سوریه، معادل بیش از ۱۳.۷ میلیون نفر، در مناطق شهری زندگی می‌کنند. شهرهای اصلی مانند دمشق، حلب، حمص، و لاذقیه میزبان بخش عمده‌ای از این جمعیت هستند. به‌ویژه دمشق، پایتخت کشور، با تراکم جمعیتی حدود ۱۴٬۰۰۰ نفر در هر کیلومتر مربع، یکی از پرتراکم‌ترین شهرهای منطقه محسوب می‌شود.

شهرهای ساحلی مانند لاذقیه و طرطوس نیز به دلیل دسترسی به بنادر تجاری، فعالیت‌های اقتصادی مرتبط با دریا، و نقش خدماتی و صنعتی، از رشد جمعیتی قابل‌توجهی برخوردار بوده‌اند. این شهرها به‌عنوان مراکز آموزشی، درمانی، و صنعتی عمل می‌کنند و در فرآیند بازسازی پس از جنگ، نقش کلیدی دارند.

ساحل لاذقیه (Latakia) دریای مدیترانه ، بزرگترین بندر سوریه قابل بازیابی از :

https://www.tripadvisor.com/LocationPhotoDirectLink-g676295-d1156914-i203739844-Paralia_Sidari-Sidari_Corfu_Ionian_Islands.html

با وجود دسترسی بهتر به خدمات عمومی در مناطق شهری، جنگ داخلی موجب تخریب گسترده زیرساخت‌ها در بسیاری از شهرها، به‌ویژه حلب و حمص، شده است. این تخریب‌ها، همراه با مهاجرت آوارگان داخلی به شهرهای نسبتاً امن‌تر مانند دمشق، فشار مضاعفی بر ظرفیت‌های شهری وارد کرده‌اند. در نتیجه، شهرنشینی سوریه با چالش‌هایی چون کمبود مسکن، ازدحام، و نابرابری فضایی مواجه شده است.

روستانشینی: ظرفیت‌های کشاورزی و محدودیت‌های توسعه

در مقابل، حدود ۴۶.۴٪ از جمعیت سوریه، معادل حدود ۱۱.۸ میلیون نفر، در مناطق روستایی ساکن هستند. این جمعیت عمدتاً در دشت‌های حاصلخیز غربی و شمالی، از جمله دره‌ی عاصی و مناطق اطراف حلب و حماه، پراکنده‌اند. اقتصاد این نواحی بر پایه‌ی کشاورزی معیشتی، دامداری، و تولید محصولات سنتی مانند زیتون، گندم، و سبزیجات استوار است.[67]

با این حال، جنگ داخلی تأثیرات منفی قابل‌توجهی بر بهره‌وری کشاورزی و معیشت روستاییان داشته است. تخریب سیستم‌های آبیاری، کمبود نهاده‌های کشاورزی، و ناامنی عمومی، موجب کاهش تولید، افزایش فقر، و مهاجرت روستاییان به شهرها شده‌اند.[68]

دسترسی به زیرساخت‌های پیشرفته در مناطق روستایی همچنان محدود است. بسیاری از روستاها با کمبود مراکز درمانی، مدارس مجهز، و شبکه‌های حمل‌ونقل کارآمد مواجه‌اند. این محدودیت‌ها، همراه با پیامدهای جنگ، به تشدید مهاجرت داخلی و تمرکز جمعیت در شهرها دامن زده‌اند.[69]

تحلیل شکاف شهری–روستایی و الزامات سیاست‌گذاری

الگوهای شهرنشینی و روستانشینی در سوریه، بازتابی از نابرابری‌های ساختاری در توسعه فضایی کشور هستند. مناطق شهری، علی‌رغم آسیب‌های جنگ، همچنان از دسترسی نسبی به خدمات عمومی برخوردارند، در حالی‌که مناطق روستایی با محرومیت‌های چندجانبه مواجه‌اند. این شکاف، در صورت عدم مداخله هدفمند، می‌تواند به نابرابری‌های پایدار، مهاجرت‌های اجباری، و تضعیف انسجام اجتماعی منجر شود.

برای کاهش این شکاف‌ها، سیاست‌گذاری باید بر محورهای زیر متمرکز شود:

• بازسازی زیرساخت‌های شهری آسیب‌دیده، به‌ویژه در شهرهای جنگ‌زده[71]
• سرمایه‌گذاری در توسعه روستایی، از جمله خدمات درمانی، آموزشی، و حمل‌ونقل
• ایجاد فرصت‌های اقتصادی در مناطق روستایی برای کاهش مهاجرت
• مدیریت مهاجرت داخلی و توزیع متوازن منابع و خدمات[72]

تنها از طریق چنین رویکردی می‌توان به توسعه پایدار، عدالت فضایی، و ارتقای کیفیت زندگی در سراسر سوریه دست یافت.

نتیجه‌گیری: چشم‌انداز جغرافیای انسانی سوریه

جغرافیای انسانی سوریه، با تنوعی چشم‌گیر در ابعاد جمعیتی، فضایی، اقتصادی، و فرهنگی، بازتابی از تاریخ پرفراز و نشیب، ساختارهای طبیعی پیچیده، و تحولات انسانی گسترده است. از مناطق حاصلخیز غربی تا بیابان‌های شرقی، از شهرهای بندری تا روستاهای کوهستانی، الگوهای سکونت و فعالیت اقتصادی در سوریه به‌شدت تحت تأثیر عوامل محیطی و بحران‌های سیاسی قرار گرفته‌اند.[73]

جنگ داخلی از سال ۲۰۱۱ به بعد، نه‌تنها موجب جابه‌جایی‌های گسترده جمعیتی و تخریب زیرساخت‌ها شده، بلکه شکاف‌های موجود میان مناطق شهری و روستایی، و میان نواحی توسعه‌یافته و محروم را تشدید کرده است. تمرکز جمعیت در شهرهای بزرگ، کاهش بهره‌وری کشاورزی در مناطق روستایی، و مهاجرت‌های اجباری، چالش‌هایی چندلایه در مسیر توسعه پایدار ایجاد کرده‌اند.[74]

در چنین زمینه‌ای، بازسازی جغرافیای انسانی سوریه نیازمند رویکردی چندبُعدی و آینده‌نگر است. سیاست‌گذاری مؤثر باید بر محورهای زیر تمرکز داشته باشد:[75]

• توسعه متوازن منطقه‌ای با توجه به ظرفیت‌های طبیعی و انسانی هر ناحیه
• بازسازی زیرساخت‌های شهری و روستایی با اولویت مناطق آسیب‌دیده
• تقویت خدمات عمومی و فرصت‌های اقتصادی برای کاهش مهاجرت‌های اجباری
• مدیریت منابع طبیعی و حفاظت از تنوع فرهنگی و زبانی در چارچوب انسجام ملی

در نهایت، جغرافیای انسانی سوریه نه‌تنها عرصه‌ای برای تحلیل بحران‌ها، بلکه بستری برای بازاندیشی در مسیر بازسازی، عدالت فضایی، و همزیستی پایدار است. آینده‌ی سوریه، در گرو توانایی آن در تبدیل تنوع جغرافیایی به سرمایه‌ای برای توسعه فراگیر و صلح اجتماعی خواهد بود.

نیز نگاه کنید به

کتابشناسی

References

1. Abdulghany, F. (2025, July 28). Post-Assad Syria: The complex structure of refugee return and reintegration challenges. Syrian Network for Human Rights. https://snhr.org/blog/2025/07/28/post-assad-syria-the-complex-structure-of-refugee-return-and-reintegration-challenges/
2. Akyon, S. H., Yilmaz, T. E., Sahin, B., & Ozkara, A. (2023). Fertility rates of Syrian migrants in Turkey, baby boom, and possible factors related to them. Ankara Medical Journal, 23(1), 61–72. https://ankaramedj.com/jvi.aspx?pdir=amj&plng=eng&un=AMJ-16680
3. Alhosain, M. (2025, May 8). From rubble to rebirth: A model for Syria’s reconstruction. Atlantic Council. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/from-rubble-to-rebirth-a-model-for-syrias-reconstruction/
4. Alsalloum, A. (2023). Preserving and celebrating Syrian intangible cultural heritage in the UK: Strategies, insights, and untold narratives. Heritage, 6(10), 6718–6744. https://doi.org/10.3390/heritage6100351
5. Ali, S. (2025, May 16). After years of revival, what is the Kurdish language’s future in Syria? Syria Direct. https://syriadirect.org/after-years-of-revival-what-is-the-kurdish-languages-future-in-syria/
6. Arab Reform Initiative. (2021, July). Youth employment and livelihood in Syria: Assessing the impact of conflict and preparing for recovery. Brookings Institution. https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2021/04/2021-07-19-ENGLISH_Syria_Policy_Dialogue.pdf
7. Audi, M. N., Mwenda, K. M., Wei, G., & Lurie, M. N. (2022). Healthcare accessibility in preconflict Syria: A comparative spatial analysis. BMJ Open, 12(5), e059210. https://bmjopen.bmj.com/content/12/5/e059210
8. Britannica, Encyclopaedia. (2024). Syrian Desert: Geography and Population. https://www.britannica.com/place/Syrian-Desert
9. بوتین، فلاديمير. (2017). اتفاقية القاعدة البحرية الروسية في طرطوس. TopWar. https://ar.topwar.ru/133079-putin-ratificiroval-soglashenie-po-baze-vmf-rf-v-tartuse.html
10. Calce, A. (2023, July 15). Drought and conflict in Syria, 2006–2011. ArcGIS StoryMaps. https://storymaps.arcgis.com/stories/39f5dc529b194bc3ad606c9edf5947f5
11. CEIC Data. (2025). SY: Sex ratio at birth: Male births per female births. https://www.ceicdata.com/en/syria/population-and-urbanization-statistics/sy-sex-ratio-at-birth-male-births-per-female-births
12. CountryMeters. (2025). Syria population clock. https://countrymeters.info/en/Syria
13. Database.earth. (2025). Life expectancy in Syrian Arab Republic. https://database.earth/population/syrian-arab-republic/life-expectancy
14. Database.earth. (2025). Total fertility rate of Syrian Arab Republic. https://database.earth/population/syrian-arab-republic/fertility-rate
15. De Châtel, F. (2014). The role of drought and climate change in the Syrian uprising: Untangling the triggers of conflict. Middle Eastern Studies, 50(4), 521–535. https://doi.org/10.1080/00263206.2013.850076
16. Doocy, S., Lyles, E., Delbiso, T. D., Robinson, C. W., & The IOCC/GOPA Study Team. (2015). Internal displacement and the Syrian crisis: An analysis of trends from 2011–2014. Conflict and Health, 9(33). https://doi.org/10.1186/s13031-015-0060-7
17. Earth Site. (2021). Population density of Syria. https://www.earth-site.co.uk/Education/population-density-of-syria/
18. Emirates Policy Center. (n.d.). Education and post-conflict prospects in Syria: The battle for future generations. https://epc.ae/details/featured/education-and-post-conflict-prospects-in-syria-the-battle-for-future-generations
19. F
20. Food and Agriculture Organization. (2024). Syria: Agricultural Resources and Population Distribution. https://www.fao.org/syria
21. Food and Agriculture Organization. (2024). Syria: Agricultural Productivity and Economic Impact. https://www.fao.org/syria
22. Food and Agriculture Organization. (2025). Drought alert: Syria’s 2024/2025 crop failure and food insecurity crisis. https://openknowledge.fao.org/bitstreams/340daa9c-b4d0-4fa5-ae72-7cee1426419a/download
23. Gleick, P. H. (2014). Water, drought, climate change, and conflict in Syria. Weather, Climate, and Society, 6(3), 331–340. https://doi.org/10.1175/WCAS-D-13-00059.1
24. Harvard International Review. (2025). The women of Syria. https://hir.harvard.edu/the-women-of-syria/
25. Ichikawa, K., & Japan Wildlife Research Center. (2012). Syria: Olive cultivation on hilly land in the northwestern part of the country and along its Mediterranean coast. In Socio-ecological production landscapes in Asia (pp. 89–102). https://collections.unu.edu/eserv/UNU:5448/SEPL_in_Asia_report_2nd_Printing.web.pdf
26. Idlbi, Q., Lister, C., & Forestier, M. (2025, March 13). Reimagining Syria: A roadmap for peace and prosperity beyond Assad. Middle East Institute. https://www.mei.edu/publications/reimagining-syria-roadmap-peace-and-prosperity-beyond-assad
27. Institut des Finances Basil Fuleihan. (2020). Landscape of the Syrian economic collapse and impacts on the region. https://institutdesfinances.gov.lb/sites/default/files/2024-06/Landscape-of-the-Syrian-Economy-and-Impacts-on-the-Region.pdf
28. International Labour Organization. (2024, December 15). Building hopes with new roads in Syria: One road at a time. https://www.ilo.org/resource/article/building-hopes-new-roads-syria-one-road-time
29. International Labour Organization. (2025, March 4). Voices of Syrian youth: Overcoming labour market challenges and building a future. https://www.ilo.org/resource/article/voices-syrian-youth-overcoming-labour-market-challenges-and-building-future
30. International Organization for Migration. (2024, November). From displacement to empowerment: Regional approach – internal version. https://syria.iom.int/sites/g/files/tmzbdl1151/files/documents/2024-11/from-displacement-to-empowerment-regional-approach-internal-version.pdf
31. International Organization for Migration. (2025, June). Syrian Arab Republic: Population mobility and baseline assessment – Round 5. https://dtm.iom.int/sites/g/files/tmzbdl1461/files/reports/Syria%20Baseline%20R5_June_2025.pdf
32. International Trade Centre. (2023). Syria: Trade and Economic Activities in Coastal Areas. https://www.intracen.org/country/syria
33. Khalaf, R. (2015). Governance without government in Syria: Civil society and state building during conflict. Syria Studies, 7(3), 37–72. https://ojs.st-andrews.ac.uk/index.php/syria/article/view/1218
34. MacroTrends. (2025). Syria Fertility Rate 1950–2025. https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/SYR/syria/fertility-rate
35. Maigne, J. (2025, May 19). Syrians heading home find few of the basics needed to survive. United Nations News. https://news.un.org/en/story/2025/05/1163431
36. Minority Rights Group International. (2024). Syria. https://minorityrights.org/country/syria/
37. Milestone Localization. (2024). Modern Standard Arabic. https://www.milestoneloc.com/modern-standard-arabic/
38. Paksoy, E. E. (2025). Post-war education in Syria: Challenges, reforms, and cultural diversity. Academia.edu. https://www.academia.edu/127463751/Post_War_Education_in_Syria_Challenges_Reforms_and_Cultural_Diversity
39. PopulationPyramid.net. (2025). Population density: Syrian Arab Republic (2050). https://www.populationpyramid.net/population-density/syrian-arab-republic/2050/
40. PopulationPyramid.net. (2025). Syria - 2075 population pyramid. https://www.populationpyramid.net/pl/syria/2075/
41. Rahmoun, T., Zhao, W., & Hassan, M. (2019). Restructuring integrated spatial tourism planning in the Syrian coastal region: Tourism for peace. In U. Stankov et al. (Eds.), Cultural sustainable tourism (pp. 219–231). Springer. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-030-10804-5_21
42. Schmidinger, T. (Ed.). (2023). The autonomous administration of North and East Syria: Between a rock and a hard place. Transnational Press London. https://dokumen.pub/the-autonomous-administration-of-north-and-east-syria-between-a-rock-and-a-hard-place-9781912997510.html
43. Singh, N. S., Ataullahjan, A., & Murphy, E. (2022). Demographic and health indicators in conflict settings: A scoping review of measurement challenges and recommendations. Global Epidemiology, 4, 100097. https://doi.org/10.1016/j.gloepi.2022.100097
44. Syrians for Truth and Justice. (2023, March 16). Curricula in Afrin: Between “Turkification” and restrictions on the Kurdish language. https://stj-sy.org/en/curricula-in-afrin-between-turkification-and-restrictions-on-the-kurdish-language/
45. Syrians for Truth and Justice. (2025, May 5). STJ’s contribution to the call for inputs: What are minority issues? https://stj-sy.org/en/stjs-contribution-to-the-call-for-inputs-what-are-minority-issues/
46. Trading Economics. (2025). Syria - Population Ages 15–64 (% of Total). https://tradingeconomics.com/syria/population-ages-15-64-percent-of-total-wb-data.html
47. Tull, K. (2017). Agriculture in Syria. K4D Helpdesk Report. University of Leeds, Nuffield Centre for International Health and Development. https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5bace31f40f0b62dc68af611/133_Agriculture_in_Syria.pdf
48. UN-ESCWA & BGR. (2013). Inventory of Shared Water Resources in Western Asia: Chapter 7 – Orontes River Basin. https://waterinventory.org/sites/waterinventory.org/files/chapters/Chapter-07-Orontes-River-Basin-web_1.pdf
49. UN-Habitat. (2022). Syria: Urban profile and demographic trends. https://unhabitat.org/syria-urban-profile
50. UN-Habitat. (2024). Urbanization Trends in Syria: Challenges and Opportunities. https://unhabitat.org/syria
51. UN-Habitat. (2025). Urbanization in Syria: Building inclusive & sustainable cities. https://unhabitat.org/syrian-arab-republic
52. United Nations. (2022). United Nations 2022–2024 Syria Strategic Framework. https://syria.un.org/sites/default/files/2022-10/UNSF%202022-2024%20English%20Final%20Signed.pdf
53. United Nations. (2025, May 15). Syria: Millions displaced, infrastructure in ruins, but hope remains. https://news.un.org/en/story/2025/05/1163431
54. United Nations Development Programme. (2025, February). Syria SEIA final report: Socio-economic impact assessment of the conflict and recovery scenarios. https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2025-02/undp-sy-seia-final-24022025_compressed.pdf
55. United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. (2024). Syria: Humanitarian Response Plan. https://www.unocha.org/syria
56. United Nations Population Fund. (2024). Ageing in Syria: Demographic Trends. https://syria.unfpa.org/en/topics/ageing
57. United Nations Population Fund. (2024). Reproductive Health in Syria: Challenges and Opportunities. https://syria.unfpa.org/en/topics/reproductive-health
58. UNICEF. (n.d.). Syrian crisis. https://www.unicef.org/emergencies/syrian-crisis
59. U.S. Department of State. (2025). 2025 report on international religious freedom: Syria. https://www.state.gov/reports/2023-report-on-international-religious-freedom/syria/
60. World Bank. (2000). Fertility rate, total (births per woman) - Syria. https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN?locations=SY
61. World Bank. (2023). Syria country overview. https://www.worldbank.org/en/country/syria/overview
62. World Bank. (2024). Population ages 0–14 (% of total population) - Syria. https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.0014.TO.ZS?locations=SY
63. World Bank. (2025). Growth in Syria: Losses from the war and potential recovery in the aftermath. https://openknowledge.worldbank.org/server/api/core/bitstreams/a9ae34dc-b9b8-5b7b-b9fc-120ad89f0438/content
64. World Bank. (n.d.). Population ages 65 and above (% of total population) – Syria. https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.65UP.TO.ZS?locations=SY
65. Worldometer. (2025). Syria population. https://www.worldometers.info/world-population/syria-population/

---

[1] Worldometer. (2025). Syria population (2025). Retrieved August 3, 2025, from https://www.worldometers.info/world-population/syria-population/

[2] UN-Habitat. (2022). Syria: Urban profile and demographic trends. United Nations Human Settlements Programme. https://unhabitat.org/syria-urban-profile

[3] Khalaf, R. (2015). Governance without government in Syria: Civil society and state building during conflict. Syria Studies, 7(3), 37–72. https://ojs.st-andrews.ac.uk/index.php/syria/article/view/1218

[4] De Châtel, F. (2014). The role of drought and climate change in the Syrian uprising: Untangling the triggers of conflict. Middle Eastern Studies, 50(4), 521–535. https://doi.org/10.1080/00263206.2013.850076

[5] World Bank. (2023). Syria country overview. https://www.worldbank.org/en/country/syria/overview

[6] International Organization for Migration. (2024, November). *From displacement to empowerment: Regional approach – internal version*. IOM Syria. https://syria.iom.int/sites/g/files/tmzbdl1151/files/documents/2024-11/from-displacement-to-empowerment-regional-approach-internal-version.pdf

[7] World Bank. (2024). Population ages 0-14 (% of total population) - Syria. Retrieved from https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.0014.TO.ZS?locations=SY

[8] UNICEF. (n.d.). *Syrian crisis*. UNICEF. https://www.unicef.org/emergencies/syrian-crisis

[9] Trading Economics. (2025). Syria - Population Ages 15-64 (% of Total). Retrieved from https://tradingeconomics.com/syria/population-ages-15-64-percent-of-total-wb-data.html

[10] Emirates Policy Center. (n.d.). *Education and post-conflict prospects in Syria: The battle for future generations*. https://epc.ae/details/featured/education-and-post-conflict-prospects-in-syria-the-battle-for-future-generations

[11] United Nations Population Fund. (2024). Ageing in Syria: Demographic Trends. Retrieved from https://syria.unfpa.org/en/topics/ageing

[12] World Bank. (n.d.). *Population ages 65 and above (% of total population) – Syria*. World Development Indicators. https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.65UP.TO.ZS?locations=SY

[13] United Nations Development Programme. (2025, February). *Syria SEIA final report*. UNDP. https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2025-02/undp-sy-seia-final-24022025_compressed.pdf

[14] . Worldometer. (2025). Syria Population. Retrieved from https://www.worldometers.info/world-population/syria-population/

[15] CountryMeters.) 2025). *Syria population clock*. https://countrymeters.info/en/Syria

[16] PopulationPyramid.net. (2025). *Population density: Syrian Arab Republic (2050)*. https://www.populationpyramid.net/population-density/syrian-arab-republic/2050/

[17] CEIC Data. (2025). *SY: Sex ratio at birth: Male births per female births*. https://www.ceicdata.com/en/syria/population-and-urbanization-statistics/sy-sex-ratio-at-birth-male-births-per-female-births

[18] Harvard International Review. (2025). *The women of Syria*. https://hir.harvard.edu/the-women-of-syria/

[19] Singh, N. S., Ataullahjan, A., & Murphy, E. (2022). Demographic and health indicators in conflict settings: A scoping review of measurement challenges and recommendations. *Global Epidemiology*, 4, 100097. https://doi.org/10.1016/j.gloepi.2022.100097

[20] Alsalloum, A. (2023). Preserving and celebrating Syrian intangible cultural heritage in the UK: Strategies, insights, and untold narratives. *Heritage*, 6(10), 6718–6744. https://doi.org/10.3390/heritage6100351

[21] U.S. Department of State. (2025). *2025 report on international religious freedom: Syria*. https://www.state.gov/reports/2023-report-on-international-religious-freedom/syria/

[22]Minority Rights Group International. (2024). *Syria*. https://minorityrights.org/country/syria/

[23] Syrians for Truth and Justice. (2025, May 5). *STJ’s contribution to the call for inputs: What are minority issues?* https://stj-sy.org/en/stjs-contribution-to-the-call-for-inputs-what-are-minority-issues/

[24] Milestone Localization. (2024). *Modern Standard Arabic*. https://www.milestoneloc.com/modern-standard-arabic/

[25] Schmidinger, T. (Ed.). (2023). *The autonomous administration of North and East Syria: Between a rock and a hard place*. Transnational Press London. https://dokumen.pub/the-autonomous-administration-of-north-and-east-syria-between-a-rock-and-a-hard-place-9781912997510.html

[26]Syrians for Truth and Justice. (2023, March 16). *Curricula in Afrin: Between “Turkification” and restrictions on the Kurdish language*. https://stj-sy.org/en/curricula-in-afrin-between-turkification-and-restrictions-on-the-kurdish-language/

[27] Ali, S. (2025, May 16). *After years of revival, what is the Kurdish language’s future in Syria?* Syria Direct. https://syriadirect.org/after-years-of-revival-what-is-the-kurdish-languages-future-in-syria/

[28] Paksoy, E. E. (2025). *Post-war education in Syria: Challenges, reforms, and cultural diversity*. Academia.edu. https://www.academia.edu/127463751/Post_War_Education_in_Syria_Challenges_Reforms_and_Cultural_Diversity

[29] World Bank. (2000). Fertility rate, total (births per woman) - Syria. Retrieved from https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN?locations=SY

[30]Database.earth. (2025). *Total fertility rate of Syrian Arab Republic*. https://database.earth/population/syrian-arab-republic/fertility-rate

[31] Akyon, S. H., Yilmaz, T. E., Sahin, B., & Ozkara, A. (2023). Fertility rates of Syrian migrants in Turkey, baby boom, and possible factors related to them. *Ankara Medical Journal*, 23(1), 61–72. https://ankaramedj.com/jvi.aspx?pdir=amj&plng=eng&un=AMJ-16680

[32]  MacroTrends. (2025). Syria Fertility Rate 1950–2025. Retrieved from https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/SYR/syria/fertility-rate

[33] United Nations Population Fund. (2024). Reproductive Health in Syria: Challenges and Opportunities. Retrieved from https://syria.unfpa.org/en/topics/reproductive-health

[34]PopulationPyramid.net. (2025). *Syria - 2075 population pyramid*. https://www.populationpyramid.net/pl/syria/2075/

[35]Database.earth. (2025). *Life expectancy in Syrian Arab Republic*. https://database.earth/population/syrian-arab-republic/life-expectancy

[36] Arab Reform Initiative. (2021, July). *Youth employment and livelihood in Syria: Assessing the impact of conflict and preparing for recovery*. Brookings Institution. https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2021/04/2021-07-19-ENGLISH_Syria_Policy_Dialogue.pdf

[37] International Labour Organization. (2025, March 4). *Voices of Syrian youth: Overcoming labour market challenges and building a future*. https://www.ilo.org/resource/article/voices-syrian-youth-overcoming-labour-market-challenges-and-building-future

[38] UN-Habitat. (2024). Urbanization Trends in Syria: Challenges and Opportunities. Retrieved from https://unhabitat.org/syria

[39] UN-Habitat. (2025). *Urbanization in Syria: Building inclusive & sustainable cities*. https://unhabitat.org/syrian-arab-republic

[40] Maigne, J. (2025, May 19). *Syrians heading home find few of the basics needed to survive*. United Nations News. https://news.un.org/en/story/2025/05/1163431

[41] United Nations Development Programme. (2025, February). Syria SEIA final report: Socio-economic impact assessment of the conflict and recovery scenarios. UNDP. https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2025-02/undp-sy-seia-final-24022025_compressed.pdf

[42] https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2025-02/undp-sy-seia-final-24022025_compressed.pdf

[43] United Nations Development Programme. (2025, February). Syria SEIA final report: Socio-economic impact assessment of the conflict and recovery scenarios. UNDP. https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2025-02/undp-sy-seia-final-24022025_compressed.pdf

[44] در دره‌ی رودخانه‌ی عاصی (Orontes) در سوریه، بقایای تاریخی از آسیاب‌های آبی سنگی متعلق به دوره‌های اسلامی، عثمانی و قرون وسطی دیده می‌شود. این آسیاب‌ها که در امتداد مسیر رودخانه ساخته شده‌اند، با استفاده از نیروی جریان آب، گندم و غلات را آسیاب می‌کردند و بخش مهمی از اقتصاد روستایی منطقه را شکل می‌دادند. برخی از این آسیاب‌ها مانند "ام‌الرغیف" هنوز هم گه‌گاه توسط خانواده‌های محلی مورد استفاده قرار می‌گیرند و نمادی از میراث صنعتی و فرهنگی سوریه محسوب می‌شوند.

UN-ESCWA & BGR. (2013). Inventory of Shared Water Resources in Western Asia: Chapter 7 – Orontes River Basin. Beirut: United Nations Economic and Social Commission for Western Asia & Bundesanstalt für Geowissenschaften und Rohstoffe. Retrieved from http://waterinventory.org/sites/waterinventory.org/files/chapters/Chapter-07-Orontes-River-Basin-web_1.pdf

[45] Food and Agriculture Organization. (2024). Syria: Agricultural Resources and Population Distribution. Retrieved from https://www.fao.org/syria

[46] برنامج الأمم المتحدة الإنمائي. (2025). التقرير النهائي للتقييم الاجتماعي والاقتصادي للنزاع في سوريا وسيناريوهات التعافي. https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2025-02/undp-sy-seia-final-24022025_compressed.pdf

[47] بوتين، فلاديمير. (2017). اتفاقية القاعدة البحرية الروسية في طرطوس. موقع TopWar. https://ar.topwar.ru/133079-putin-ratificiroval-soglashenie-po-baze-vmf-rf-v-tartuse.html

[48] Rahmoun, T., Zhao, W., & Hassan, M. (2019). Restructuring integrated spatial tourism planning in the Syrian coastal region: Tourism for peace. In U. Stankov et al. (Eds.), Cultural sustainable tourism (pp. 219–231). Springer. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-030-10804-5_21

[49] Encyclopaedia Britannica. (2024). Syrian Desert: Geography and Population. Retrieved from https://www.britannica.com/place/Syrian-Desert

[50]Food and Agriculture Organization. (2025). *Drought alert: Syria’s 2024/2025 crop failure and food insecurity crisis*. https://openknowledge.fao.org/bitstreams/340daa9c-b4d0-4fa5-ae72-7cee1426419a/download

[51] International Organization for Migration. (2025, June). *Syrian Arab Republic: Population mobility and baseline assessment – Round 5*. https://dtm.iom.int/sites/g/files/tmzbdl1461/files/reports/Syria%20Baseline%20R5_June_2025.pdf

[52] United Nations. (2025, May 15). Syria: Millions displaced, infrastructure in ruins, but hope remains. UN News. https://news.un.org/en/story/2025/05/1163431

[53] United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. (2024). Syria: Humanitarian Response Plan. Retrieved from https://www.unocha.org/syria

[54] Abdulghany, F. (2025, July 28). Post-Assad Syria: The complex structure of refugee return and reintegration challenges. *Syrian Network for Human Rights*. https://snhr.org/blog/2025/07/28/post-assad-syria-the-complex-structure-of-refugee-return-and-reintegration-challenges/

[55] Doocy, S., Lyles, E., Delbiso, T. D., Robinson, C. W., & The IOCC/GOPA Study Team. (2015). Internal displacement and the Syrian crisis: An analysis of trends from 2011–2014. *Conflict and Health, 9*(33). https://doi.org/10.1186/s13031-015-0060-7

[56]  Food and Agriculture Organization. (2024). Syria: Agricultural Productivity and Economic Impact. Retrieved from https://www.fao.org/syria

[57]International Trade Centre. (2023). Syria: Trade and Economic Activities in Coastal Areas. Retrieved from https://www.intracen.org/country/syria

[58] Ichikawa, K., & Japan Wildlife Research Center. (2012). Syria: Olive cultivation on hilly land in the northwestern part of the country and along its Mediterranean coast. In Socio-ecological production landscapes in Asia (pp. 89–102). United Nations University Institute for the Advanced Study of Sustainability. https://collections.unu.edu/eserv/UNU:5448/SEPL_in_Asia_report_2nd_Printing.web.pdf

[59] Tull, K. (2017). Agriculture in Syria. K4D Helpdesk Report. University of Leeds, Nuffield Centre for International Health and Development. https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5bace31f40f0b62dc68af611/133_Agriculture_in_Syria.pdf

[60] Gleick, P. H. (2014). Water, drought, climate change, and conflict in Syria. *Weather, Climate, and Society, 6*(3), 331–340. https://doi.org/10.1175/WCAS-D-13-00059.1

[61] Food and Agriculture Organization. (2025). Drought Alert: Widespread crop failure threatens food security in Syria. FAO. https://openknowledge.fao.org/bitstreams/340daa9c-b4d0-4fa5-ae72-7cee1426419a/download

[62] Calce, A. (2023, July 15). Drought and conflict in Syria, 2006–2011. *ArcGIS StoryMaps*. https://storymaps.arcgis.com/stories/39f5dc529b194bc3ad606c9edf5947f5

[63] United Nations Development Programme. (2025, February). Syria SEIA final report: Socio-economic impact assessment of the conflict and recovery scenarios. UNDP. https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2025-02/undp-sy-seia-final-24022025_compressed.pdf

[64] United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat). (2025). Urbanization in Syria: Building inclusive & sustainable cities. https://unhabitat.org/syrian-arab-republic

[65] World Bank. (2025). Growth in Syria: Losses from the war and potential recovery in the aftermath. https://openknowledge.worldbank.org/server/api/core/bitstreams/a9ae34dc-b9b8-5b7b-b9fc-120ad89f0438/content

[66] Institut des Finances Basil Fuleihan. (2020). Landscape of the Syrian economic collapse and impacts on the region. https://institutdesfinances.gov.lb/sites/default/files/2024-06/Landscape-of-the-Syrian-Economy-and-Impacts-on-the-Region.pdf

[67] World Bank. (2025). Syria SY: Rural population. CEIC Data. https://www.ceicdata.com/en/syria/population-and-urbanization-statistics/sy-rural-population

[68] Earth Site. (2021). Population density of Syria. https://www.earth-site.co.uk/Education/population-density-of-syria/

[69] International Labour Organization. (2024, December 15). Building hopes with new roads in Syria: One road at a time. https://www.ilo.org/resource/article/building-hopes-new-roads-syria-one-road-time

[70] Audi, M. N., Mwenda, K. M., Wei, G., & Lurie, M. N. (2022). Healthcare accessibility in preconflict Syria: A comparative spatial analysis. *BMJ Open, 12*(5), e059210. https://bmjopen.bmj.com/content/12/5/e059210

[71] UN-Habitat. (2025). Urbanization in Syria: Building inclusive & sustainable cities. https://unhabitat.org/syrian-arab-republic

[72] United Nations. (2022). United Nations 2022–2024 Syria Strategic Framework. https://syria.un.org/sites/default/files/2022-10/UNSF%202022-2024%20English%20Final%20Signed.pdf

[73] زوارى، س. ع. (1403، آذر 19). سوریه پس از اسد: توسعه و دموکراسی، یا سقوط به ورطه بی‌ثباتی؟ اندیشکده روابط بین‌الملل. https://www.irthink.com/%D8%B3%D9%88%D8%B1%DB%8C%D9%87-%D9%BE%D8%B3-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B3%D8%AF-%D8%B1%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%B3%D9%88%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%DB%8C%D8%A7/

[74] عبدالمجید، م. (1397، ژانویه 3). بازسازی سوریه؛ از خیال تا واقعیت. مرکز مطالعات ایرانی آنکارا (ایرام). https://iramcenter.org/fa/reconstruction-of-syria-from-imagination-to-reality/

[75] Idlbi, Q., Lister, C., & Forestier, M. (2025, March 13). Reimagining Syria: A roadmap for peace and prosperity beyond Assad. Middle East Institute. https://www.mei.edu/publications/reimagining-syria-roadmap-peace-and-prosperity-beyond-assad

[76] Alhosain, M. (2025, May 8). From rubble to rebirth: A model for Syria’s reconstruction. Atlantic Council. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/from-rubble-to-rebirth-a-model-for-syrias-reconstruction/

نیز نگاه کنید به

جغرافیایی جمعیتی در چین؛ جغرافیای انسانی روسیه؛ جغرافیای انسانی سودان؛ جغرافیای انسانی اردن؛ جغرافیای انسانی ژاپن؛ جغرافیای انسانی کانادا؛ جغرافیای انسانی کوبا؛ جغرافیای انسانی لبنان؛ جغرافیای انسانی تونس؛ جغرافیای انسانی ساحل عاج؛ جغرافیای انسانی مالی؛ جغرافیای انسانی افغانستان؛ جغرافیای انسانی تایلند؛ جغرافیای انسانی آرژانتین ؛ جغرافیای انسانی فرانسه؛ جغرافیای انسانی اسپانیا؛ جغرافیای انسانی اوکراین؛ جغرافیای انسانی سوریه؛ جغرافیای انسانی قطر؛ جغرافیای انسانی امارات متحده عربی؛ جغرافیای انسانی اتیوپی؛ جغرافیای انسانی سیرالئون؛ جغرافیایی جمعیتی در چین؛ جغرافیایی انسانی سنگال؛ جغرافیای انسانی زیمبابوه؛ جغرافیای انسانی بنگلادش؛ جغرافیای انسانی سریلانکا؛جغرافیای انسانی مصر

پاورقی

[10]. حصن‌الاکراد بر روی کوه جلیل، متصل به کوه‌‌های لبنان، در شمال‌غربی حمص، میان این شهر و بعلبک و مشرف بر حماه قرار دارد. قلعه پیش از قرن ۱۱ میلادی، حصن السَّفَح (قلعه سراشیب) خوانده می‌شد اما با حضور یافتن کرد‌ها در این محل، حصن‌الاکراد نام گرفت و در جنگ‌‌های صلیبی دژ یا قلعه شهسواران خوانده شد. امروزه این بنا را قلعةالحصن نیز می‌گویند

[22] . Berland, Joseph C.; Rao, Aparna (2004). Customary Strangers: New Perspectives on Peripatetic Peoples in the Middle East, Africa, and AsiaGreenwood Publishing Group. pp. 74–75..

[26] . این مرکز ادعا می کند که تا 2016 در دمشق حضور داشته است. در حال حاضر تن‌ها، نشانی مجازی دارد و عوامل و دست­اندکاران آن مشخص نیست. به احتمال زیاد از گروه­‌های تجدید نظر طلب در حاکمیت سوریه باشند. (www.scpr-syria.org)

[28] . "A Staggering New Death Toll for Syria's War — 470,000". (https://www.pbs.org/). 28 May 2016.

[29] . "Syria death toll: UN envoy estimates 400,000 killed". Al Jazeera. Archived from the original on 24 April 2016. Retrieved 23 April 2016.

[30] . Syrian Observatory for Human Rights

[31] . "Total death toll | Over 606,000 people killed across Syria since the beginning of the "Syrian Revolution", including 495,000 documented by SOHR". SOHR. 1 June 2021.

منبع اصلی

شنی، کریم (۱۴۰۰). فرهنگ و تاریخ سوریه. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی( در دست انتشار)

نویسنده مقاله

کریم شنی