مطبوعات در اردن: تفاوت میان نسخه‌ها

از دانشنامه ملل
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۳۷: خط ۳۷:
اولین شماره الجزیره در تاریخ 1939/10/27 در امان منتشر شد. این روزنامه به جز شنبه‌ها که روز تعطیلی آخر هفته بود هر روز در 4 صفحه انتشار می‌یافت. در ماه دوم، به مدت چند روز متوقف شد و سپس دوباره شروع به کار نمود و این بار به‌دلیل افزایش قیمت کاغذ سه روز در هفته چاپ می‌شد که تا سال 1954 ادامه یافت گرچه محتوای آن روزنامه‌ای سیاسی و ادبی محسوب می‌شد، ولی قصه، شعر و مناظرات ادبی بین نویسندگان اردنی را نیز دربرمی‌گرفت<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 101</ref>. این روزنامه در نهایت در سال 1941 به دلیل یک مقاله سیاسی به نوشته ریاست آن توقیف شد و تا سال 1945 منتشر نشد؛ رئیس این روزنامه در مقاله خود از انقلاب رشید عالی الکیلانی در عراق حمایت کرد و معتقد بود که باید حکومت واحدی در عراق و [[سوریه]] و [[لبنان]] و [[اردن]] به ریاست ملک عبدالله تشکیل شود. به دنبال این مقاله ، وی توسط استعماگران انگلیسی که در [[اردن]] حکومت می‌کردند دستگیر شد و به زندان افتاد. این روزنامه از سال 1945 دوباره شروع به کار کرد<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 102</ref>.
اولین شماره الجزیره در تاریخ 1939/10/27 در امان منتشر شد. این روزنامه به جز شنبه‌ها که روز تعطیلی آخر هفته بود هر روز در 4 صفحه انتشار می‌یافت. در ماه دوم، به مدت چند روز متوقف شد و سپس دوباره شروع به کار نمود و این بار به‌دلیل افزایش قیمت کاغذ سه روز در هفته چاپ می‌شد که تا سال 1954 ادامه یافت گرچه محتوای آن روزنامه‌ای سیاسی و ادبی محسوب می‌شد، ولی قصه، شعر و مناظرات ادبی بین نویسندگان اردنی را نیز دربرمی‌گرفت<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 101</ref>. این روزنامه در نهایت در سال 1941 به دلیل یک مقاله سیاسی به نوشته ریاست آن توقیف شد و تا سال 1945 منتشر نشد؛ رئیس این روزنامه در مقاله خود از انقلاب رشید عالی الکیلانی در عراق حمایت کرد و معتقد بود که باید حکومت واحدی در عراق و [[سوریه]] و [[لبنان]] و [[اردن]] به ریاست ملک عبدالله تشکیل شود. به دنبال این مقاله ، وی توسط استعماگران انگلیسی که در [[اردن]] حکومت می‌کردند دستگیر شد و به زندان افتاد. این روزنامه از سال 1945 دوباره شروع به کار کرد<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 102</ref>.


=== ویژگی‌ها و خصوصیات روزنامه‌های اردن در عهد امارت (1921 تا 1946) ===
=== [[ویژگی های روزنامه های اردن در ادوار مختلف|ویژگی‌ها و خصوصیات روزنامه‌های اردن در عهد امارت (1921 تا 1946)]] ===
روزنامه‌های این دوره بیش از هرچیز به انتشار اخبار و تحلیل آن می‌پرداختند؛ نقش زیادی در بیداری مردم در مقابل استعمار و صهیونیسم و آگاهی از مسائل ملی و قومی و وطنی داشتند. میزان حجم موضوعات دو روزنامه الشرق العربی و الجزیره طی سال‌های 1921 تا 1946 به شرحی که در جدول دیده می‎‌شود:
روزنامه‌های این دوره بیش از هرچیز به انتشار اخبار و تحلیل آن می‌پرداختند؛ نقش زیادی در بیداری مردم در مقابل استعمار و صهیونیسم و آگاهی از مسائل ملی و قومی و وطنی داشتند. میزان حجم موضوعات دو روزنامه الشرق العربی و الجزیره طی سال‌های 1921 تا 1946 به شرحی که در جدول دیده می‎‌شود:


خط ۶۵: خط ۶۵:
|}<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 105</ref>
|}<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 105</ref>


=== خلاصه ویژگی‌های روزنامه‌های مرحله اول (قبل از استقلال 1921 تا 1946) ===
==== خلاصه ویژگی‌های روزنامه‌های مرحله اول (قبل از استقلال 1921 تا 1946) ====
* روزنامه‌های دولتی راه را برای ظهور روزنامه‌های خصوصی هموار کردند؛
* روزنامه‌های دولتی راه را برای ظهور روزنامه‌های خصوصی هموار کردند؛
* بزرگترین روزنامه‌نگاران [[اردن]] یا مردان عربی بودند که از کشورهای مجاور به [[اردن]] آمده بودند یا روزنامه‌نگارانی که در کشورهای خود امکان انتشار نداشتند که همگی سهم قابل‌توجهی در بنای جنبش مطبوعاتی [[اردن]] ایفا کردند؛
* بزرگترین روزنامه‌نگاران [[اردن]] یا مردان عربی بودند که از کشورهای مجاور به [[اردن]] آمده بودند یا روزنامه‌نگارانی که در کشورهای خود امکان انتشار نداشتند که همگی سهم قابل‌توجهی در بنای جنبش مطبوعاتی [[اردن]] ایفا کردند؛
خط ۷۳: خط ۷۳:
* شمارگان آن‌ها از دو یا سه هزار نسخه فراتر نمی‌رفت، به جز دهه چهل افزایش قابل‌توجهی یافت<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 108</ref>.
* شمارگان آن‌ها از دو یا سه هزار نسخه فراتر نمی‌رفت، به جز دهه چهل افزایش قابل‌توجهی یافت<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 108</ref>.


=== روزنامه‌های پس از استقلال (1946 تا 1970) ===
==== روزنامه‌های پس از استقلال (1946 تا 1970) ====
اعلام استقلال [[اردن]] در تاریخ 25 ایار 1946 رخ داد که متعاقب آن قانون اساسی سال1947 جانشین قانون اساسی سال 1928 شد. احزابی ظهور کردند. نیروهای نظامی در جنگ فلسطین ضد‌صهیونیسم شرکت کردند و فلسطینیان زیادی به [[اردن]] مهاجرت نمودند. قانون اساسی جدید در سال 1952 تصویب شد که تاکنون نیز پابرجاست. در دهه شصت (در سال 1967) جنگ حزیران اتفاق افتاد و احزاب روزنامه‌هایی برای خود منتشر ساختند<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 111</ref>. در این مرحله روزنامه‌های روزانه و هفتگی و روزنامه‌های احزاب زیادی منتشر شدند. و روزنامه‌های ادبی و مدرسه‌ای و فلسطینی ظهور کردند. در سال 1947 مجموعه‌ای از روزنامه‌ها ظهور کردند که برخی از آن‌ها مربوط به بخش خصوصی و برخی حزبی بودند<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 112</ref>. از مهم‌ترین روزنامه‌های خصوصی این دوره، روزنامه النسر به دبیری صبحی جلال القطب بود که اولین بار در سال 1947 منتشر شد. در ابتدا هفتگی بود و سپس روزانه شد و در 6 حزیران 1950 متوقف شد<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 112</ref>.
اعلام استقلال [[اردن]] در تاریخ 25 ایار 1946 رخ داد که متعاقب آن قانون اساسی سال1947 جانشین قانون اساسی سال 1928 شد. احزابی ظهور کردند. نیروهای نظامی در جنگ فلسطین ضد‌صهیونیسم شرکت کردند و فلسطینیان زیادی به [[اردن]] مهاجرت نمودند. قانون اساسی جدید در سال 1952 تصویب شد که تاکنون نیز پابرجاست. در دهه شصت (در سال 1967) جنگ حزیران اتفاق افتاد و احزاب روزنامه‌هایی برای خود منتشر ساختند<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 111</ref>. در این مرحله روزنامه‌های روزانه و هفتگی و روزنامه‌های احزاب زیادی منتشر شدند. و روزنامه‌های ادبی و مدرسه‌ای و فلسطینی ظهور کردند. در سال 1947 مجموعه‌ای از روزنامه‌ها ظهور کردند که برخی از آن‌ها مربوط به بخش خصوصی و برخی حزبی بودند<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 112</ref>. از مهم‌ترین روزنامه‌های خصوصی این دوره، روزنامه النسر به دبیری صبحی جلال القطب بود که اولین بار در سال 1947 منتشر شد. در ابتدا هفتگی بود و سپس روزانه شد و در 6 حزیران 1950 متوقف شد<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 112</ref>.


از دیگر روزنامه‌های خصوصی این دوره می‌توان روزنامه العهد به دبیری سلیمان نابلسی نام برد. این روزنامه سیاسی و اجتماعی در سال 1947 منتشر و در همان سال متوقف شد و تنها 30 شماره از آن منتشر شد<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 114</ref>. هم‌چنین روزنامه الحق به دبیری سعد جمعه در چهار صفحه در سال 1947 منتشر و در همان سال متوقف شد<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 115</ref>.
از دیگر روزنامه‌های خصوصی این دوره می‌توان روزنامه العهد به دبیری سلیمان نابلسی نام برد. این روزنامه سیاسی و اجتماعی در سال 1947 منتشر و در همان سال متوقف شد و تنها 30 شماره از آن منتشر شد<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 114</ref>. هم‌چنین روزنامه الحق به دبیری سعد جمعه در چهار صفحه در سال 1947 منتشر و در همان سال متوقف شد<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 115</ref>.


=== روزنامه‌های حزبی و هفتگی ===
==== روزنامه‌های حزبی و هفتگی ====
به دنبال استقلال [[اردن]]، حکومت به دو حزب برای تجربه دموکراسی اجازه فعالیت داد؛ حزب «النهضــة العربیه» و حزب «الشعب الاردنی». حزب «الشعب الاردنی» یک روزنامه و حزب «النهضــة العربیه» دو روزنامه منتشر کرد؛ یکی روزنامه الجهاد که در سال 1947 منتشر شد و صاحب امتیاز آن غازی خیر و سپس‌ هانی خیر و سردبیرش نظمی عبدالهادی بود. این روزنامه در پایان سال اول متوقف شد. هدف از انتشار آن ارائه مبادی و اصول حزب بود<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 116</ref>. دیگری روزنامه النهضــة بود که از حزیران 1949 تاپایان آب 1950 به شکل روزانه منتشر شد. صاحب امتیاز آن اسماعیل بلبیسی و سردبیرش اکرم خالدی و سپس معتصم بلبیسی بود<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 117</ref>.
به دنبال استقلال [[اردن]]، حکومت به دو حزب برای تجربه دموکراسی اجازه فعالیت داد؛ حزب «النهضــة العربیه» و حزب «الشعب الاردنی». حزب «الشعب الاردنی» یک روزنامه و حزب «النهضــة العربیه» دو روزنامه منتشر کرد؛ یکی روزنامه الجهاد که در سال 1947 منتشر شد و صاحب امتیاز آن غازی خیر و سپس‌ هانی خیر و سردبیرش نظمی عبدالهادی بود. این روزنامه در پایان سال اول متوقف شد. هدف از انتشار آن ارائه مبادی و اصول حزب بود<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 116</ref>. دیگری روزنامه النهضــة بود که از حزیران 1949 تاپایان آب 1950 به شکل روزانه منتشر شد. صاحب امتیاز آن اسماعیل بلبیسی و سردبیرش اکرم خالدی و سپس معتصم بلبیسی بود<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 117</ref>.


خط ۱۱۳: خط ۱۱۳:
این جدول نشان می‌دهد که اخبار بخش اعظم موضوعات این روزنامه‌ها را به خود اختصاص داده است و ادبیات بخش کمی را داراست<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 136</ref>.
این جدول نشان می‌دهد که اخبار بخش اعظم موضوعات این روزنامه‌ها را به خود اختصاص داده است و ادبیات بخش کمی را داراست<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 136</ref>.


=== خلاصه ویژگی‌های روزنامه‌های مرحله دوم ( 1946 تا 1970) ===
==== خلاصه ویژگی‌های روزنامه‌های مرحله دوم ( 1946 تا 1970) ====
* در این مرحله بیشتر روزنامه‌ها روزانه شدند؛
* در این مرحله بیشتر روزنامه‌ها روزانه شدند؛
* روزنامه‌ها فقط در پایتخت به چاپ نمی‌رسید بلکه قدس به مرکز اصلی انتشار روزنامه‌ها مبدل شد؛
* روزنامه‌ها فقط در پایتخت به چاپ نمی‌رسید بلکه قدس به مرکز اصلی انتشار روزنامه‌ها مبدل شد؛
خط ۱۲۳: خط ۱۲۳:
* مجلات متعددی از سوی نهادهای دولتی و گروه‌های اجتماعی به طبع رسید<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 139</ref>.
* مجلات متعددی از سوی نهادهای دولتی و گروه‌های اجتماعی به طبع رسید<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 139</ref>.


=== روزنامه‌های مرحله سوم ( 1971 تا 1989) ===
==== روزنامه‌های مرحله سوم (1971 تا 1989) ====
در این مرحله مطبوعات تابع قانون 1973 شدند؛ قانونی همانند قانون 1967 که شرط انتشار روزنامه‌های روزانه را سرمایه 10 هزار دینار و برای روزنامه‌های هفتگی نیز سرمایه 3 هزار دینار تعیین می‌کرد. سه روزنامه الدستور و الرأی و صوت الشعب در کنار روزنامه الاردن نقش مهمی در این مرحله ایفا کردند<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 143</ref>. تنوع موضوعات در روزنامه‌های این دوره ( 1971 تا 1989) به میزانی است که در جدول مشاهده می‎‌شود:
در این مرحله مطبوعات تابع قانون 1973 شدند؛ قانونی همانند قانون 1967 که شرط انتشار روزنامه‌های روزانه را سرمایه 10 هزار دینار و برای روزنامه‌های هفتگی نیز سرمایه 3 هزار دینار تعیین می‌کرد. سه روزنامه الدستور و الرأی و صوت الشعب در کنار روزنامه الاردن نقش مهمی در این مرحله ایفا کردند<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 143</ref>. تنوع موضوعات در روزنامه‌های این دوره ( 1971 تا 1989) به میزانی است که در جدول مشاهده می‎‌شود:


خط ۲۲۴: خط ۲۲۴:
* برای نشر اخبار از خبرگزاری‌های عربی و جهانی کمک می‌گرفتند<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 162</ref>.
* برای نشر اخبار از خبرگزاری‌های عربی و جهانی کمک می‌گرفتند<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 162</ref>.


=== روزنامه‌ها در سایه آزادی‌های نسبی که پس از آغاز [[بهار عربی]] در اردن یافتند (1989 تا 1997) ===
==== روزنامه‌ها در سایه آزادی‌های نسبی که پس از آغاز [[بهار عربی]] در اردن یافتند (1989 تا 1997) ====
هشتم تشرین دوم از سال 1989 همیشه در ذهن مردم اردن می ماند؛ در این تاریخ انتخابات مجلس نمایندگان انجام گرفت که احزاب اردنی در آن مشارکت کردند و دوره جدیدی در تاریخ سیاسی [[اردن]] آغاز شد. در این دوره آزادی نسبی بیان تحقق یافت و در سال 1993 قانون جدید مطبوعات صادر شد<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 167</ref>. این قانون به مطبوعات اجازه می‌داد تا درصورتی که حکومت تصمیمی مخالف با آزادی آن‌ها بگیرد بتوانند اعتراض کنند<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 168</ref>.
هشتم تشرین دوم از سال 1989 همیشه در ذهن مردم اردن می ماند؛ در این تاریخ انتخابات مجلس نمایندگان انجام گرفت که احزاب اردنی در آن مشارکت کردند و دوره جدیدی در تاریخ سیاسی [[اردن]] آغاز شد. در این دوره آزادی نسبی بیان تحقق یافت و در سال 1993 قانون جدید مطبوعات صادر شد<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 167</ref>. این قانون به مطبوعات اجازه می‌داد تا درصورتی که حکومت تصمیمی مخالف با آزادی آن‌ها بگیرد بتوانند اعتراض کنند<ref>الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 168</ref>.


خط ۲۳۱: خط ۲۳۱:
همچنین روزنامه‌های خصوصی سعی می‌کردند تا نظرات گروه‌های مختلف سیاسی را ارائه دهند و در این زمینه نقشی اساسی ایفا می‌کردند و در تلاش بودند تا فساد موجود در بخش‌های مختلف جامعه را نشان دهند؛ به این ترتیب که در صفحات اول خود مقالاتی را به چاپ می‌رساندند که فساد مسئولان بزرگ و کوچک جامعه را بیان می‌کرد. در این برهه روزنامه‌های خصوصی مسائلی مانند تعدد زوجات را که مردم به دانستن آن‌ها علاقه نشان می‌دادند و موضوعاتی را که اختلاف برانگیز بود، به آسانی چاپ می‌کردند. هم‌چنین برای بالا بردن حجم فروش، داستان‌هایی را منتشر می‌کردند که روزنامه‌های دولتی نمی‌توانستند به چاپ برسانند<ref>برگرفته از<nowiki/>https://arab.org/directory/arab-archives-institute/ الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، ص. 10</ref>.
همچنین روزنامه‌های خصوصی سعی می‌کردند تا نظرات گروه‌های مختلف سیاسی را ارائه دهند و در این زمینه نقشی اساسی ایفا می‌کردند و در تلاش بودند تا فساد موجود در بخش‌های مختلف جامعه را نشان دهند؛ به این ترتیب که در صفحات اول خود مقالاتی را به چاپ می‌رساندند که فساد مسئولان بزرگ و کوچک جامعه را بیان می‌کرد. در این برهه روزنامه‌های خصوصی مسائلی مانند تعدد زوجات را که مردم به دانستن آن‌ها علاقه نشان می‌دادند و موضوعاتی را که اختلاف برانگیز بود، به آسانی چاپ می‌کردند. هم‌چنین برای بالا بردن حجم فروش، داستان‌هایی را منتشر می‌کردند که روزنامه‌های دولتی نمی‌توانستند به چاپ برسانند<ref>برگرفته از<nowiki/>https://arab.org/directory/arab-archives-institute/ الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، ص. 10</ref>.


=== دوره 1997 تا 2000 ===
==== دوره 1997 تا 2000 ====
در این دوره آزادی مطبوعات به پایان رسید و دولت [[اردن]] با این اعتقاد که مطبوعات خطری برای تصویر [[اردن]] و امنیت قومی و اخلاق عمومی هستند، حملات زیادی را ضد‌ مطبوعات انجام داد<ref>برگرفته از<nowiki/>https://arab.org/directory/arab-archives-institute/ الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، ص. 10</ref>. اولین شکست در ایار 1997 متوجه روزنامه‌ها شد؛ زمانی که دولت عبدالسلام المجالی قانون جدید موقت مطبوعات را تصویب کرد که به دنبال آن 13 روزنامه توقیف شد. این قانون در سال 1998 به تصویب رسید. قانونی که موجی از انتقادات داخلی و بین‌المللی را به همراه داشت. با آمدن [[ملک عبدالله دوم]] اصلاحاتی در این قانون صورت گرفت ولی به طور کلی همان قانون سال 1998 به قوت خود باقی ماند<ref>برگرفته از<nowiki/>https://arab.org/directory/arab-archives-institute/ الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، ص. 10</ref>.
در این دوره آزادی مطبوعات به پایان رسید و دولت [[اردن]] با این اعتقاد که مطبوعات خطری برای تصویر [[اردن]] و امنیت قومی و اخلاق عمومی هستند، حملات زیادی را ضد‌ مطبوعات انجام داد<ref>برگرفته از<nowiki/>https://arab.org/directory/arab-archives-institute/ الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، ص. 10</ref>. اولین شکست در ایار 1997 متوجه روزنامه‌ها شد؛ زمانی که دولت عبدالسلام المجالی قانون جدید موقت مطبوعات را تصویب کرد که به دنبال آن 13 روزنامه توقیف شد. این قانون در سال 1998 به تصویب رسید. قانونی که موجی از انتقادات داخلی و بین‌المللی را به همراه داشت. با آمدن [[ملک عبدالله دوم]] اصلاحاتی در این قانون صورت گرفت ولی به طور کلی همان قانون سال 1998 به قوت خود باقی ماند<ref>برگرفته از<nowiki/>https://arab.org/directory/arab-archives-institute/ الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، ص. 10</ref>.


نسخهٔ ‏۹ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۲۲:۵۴

شیخ ندیم ملاح متولد 1892 لبنان اولین مجله اردن را با نام الحکمــة منتشر ساخت. از این مجله ده شماره طی سال‌های 1933 - 1932 چاپ شد. الحکمــة مجله‌ای علمی و اسلامی و ادبی و اجتماعی به شمار می‌رفت که به موضوعاتی در زمینه‌های فقه، تفسیر، عقائد اسلامی، نقد ادبی، فلسفه و تاریخ می‌پرداخت[۱]. نویسندگانی مانند سلیمان نابلسی، عبدالمنعم رفاعی، حسنی فریز، سعید الدرة، نجیب شریدة و عبدالحلیم عباس با این مجله همکاری می‌کردند[۲].

در سال 1935 دومین مجله اردن با نام المجلــة القضائیــة توسط توفیق سنو منتشر شد[۳]؛ وی رئیس دادگاه استیناف و یکی از رجال قانون در اردن بود. این مجله موضوعات قضایی را پوشش می‌داد. در سال 1936 در حالی که فقط 13 شماره از آن منتشر شده بود متوقف شد. این نشریه، اولین مجله تخصصی اردن به شمار می‌آید[۴]. در دهه چهل سه مجله دیگر به نامهای الرائد، الثقافــة و التعاون و المیثاق منتشر شد[۵].‌ اولین مجله ادبی اردن القلم الجدید به سردبیری عیسی ناعوری در گستره‌ی وسیعی در تاریخ 1952 منتشر شد. نویسندگان اولین شماره آن عبارت بودند از: الیاس فرحات، الیاس قنصل، ریاض معلوف، محمد‌هاشم رشید علیرغم موفقیت به دلیل فقدان مدرک دانشگاهی سردبیر مطابق قانون در سال 1953 توقیف شد. شعار این مجله رسالت ادبیات: حق، آزادی، عشق[۶]

از دیگر مجلات ادبی پیشرو، مجله الافق الجدید امین شنار بود که در سال 1966 به دلیل مشکلات مالی متوقف شد[۷]. در سال‌های اخیر و در سایه آزادی‌های نسبی بیش از بیست هفته نامه حزبی و غیرحزبی دیگر به صف مطبوعات این کشور پیوسته اند که با استفاده از فضای نسبتا آزاد مطبوعاتی موجود از مواضع عمدتاً مخالف خود دفاع می‌کنند؛ از جمله این هفته نامه‌ها می‌توان به هفته نامه‌های البلاد، الحدث، الشیخان، السبیل الهدف، المیثاق و الاردن اشاره کرد. آنچه در این راستا قابل تامل است بالا بودن تیراژ و غنای محتوایی جراید است[۸]. گفته می‎‌شود که تیراژ برخی از هفته‌نامه‌ها تا 40 هزار نسخه است[۹]. مطابق آخرین آمار انتشار یافته توسط یونسکو عناوین نشریات غیر از روزنامه‌ها در سال 2000 به ازای هر یک میلیون نفر شهروند اردنی 4/2 می‌باشد[۱۰].

نشریات کودک و نوجوان در اردن در سال 1927 با انتشار مجله التلمیذ ظهور کرد که به صورت دو هفته نامه به چاپ می رسید. مطالب این مجله پیرامون موضوعات مربوط به مدارس، علوم و ادبیات بود که پس از ده شماره متوقف شد. مجله المجموعــة الثانویــة دومین مجله‌ای بود که به زبان عربی و انگلیسی منتشر شد و موضوعات آن در زمینه نیازهای آموزشی شعر و قصه بود. در سال 1938 مجله ثانویه امان (دبیرستان امان) با موضوعات ادبی، فرهنگی و اجتماعی در اردن منتشر شد و دومین شماره آن در چاپخانه ابن زیدون در دمشق (1940) به چاپ رسید.

مجله الرابطه که دومین مجله دانش آموزی در اردن به شمار می رود، در سال 1944 منتشر شد که بعدها مجله المنهل که از سوی دانشکده علمی اسلامی امان منتشر می‌شد جای آن را گرفت، با این تفاوت که نویسندگان آن جمعی از ادبا و روزنامه‌نگاران صاحب نام بودند. در حال حاضر مجله سامر از شهرت فراوانی برخوردار است و کودکان بسیاری را علاقمند به مطالعه نموده است. این مجله ماهانه در 48 صفحه و به صورت رنگی چاپ می‎‌شود. موضوعات آن شامل عموماً قصه‌های مصور، پرسش و پاسخ، معلومات عمومی و فرهنگی، تاریخ، شعر است[۱۱]. به طور کلی در حدود 218 نشریه در اردن چاپ می‎‌شود که اسامی برخی از آن‌ها بدین شرح است:

  • الشریعه؛ حسان ظبیان؛ جبل امان؛ الدوار الثانی؛ شارع البحستری؛
  • الجغه الملکیه؛ وابسته به شرکت هواپیمایی اردن؛ به سردبیری یوسف هباب؛ امان مجمع نبک الاسکان؛
  • افکار؛ ماهنامه‌ای است که از سوی وزارت تبلیغات، به سردبیری ابراهیم العجلونی؛ در امان منتشر می‎‌شود؛
  • آفاق الاسلام؛ فصلنامه؛ به سردبیری عمر المدنی؛ امان الجمیه؛ المبنی الاستثماری الجامعه الاردنیه؛
  • الجدور؛
  • امان؛ ماهنامه؛
  • الحصار؛ وابسته به وزارت کشاورزی؛ به سردبیری محمد کعرشی؛ امان؛
  • صورة الجمیل؛ از سوی وزارت فرهنگ منتشر می‎‌شود؛ به سردبیری محمود فایز؛ امان؛
  • حوسبیات؛ درباره با کامپیوتر؛ به سردبیری یحیی حسن الزعبی، الموسســة التکنولوجیه الحدثیه للدعایه و الاعلان؛
  • نداء الوطن؛ وابسته به حزب الوحده الشعبیه الدیمقراطی الاردنی؛ به سردبیری صابر عارف، جبل الحسین، قرب وزارة الصحــة؛
  • صوت الوطن؛
  • الصحه و الطبیب؛‌ به سردبیری توفیق الشیخ؛ امان الاردن؛
  • الهدی الکیماوی؛ نقابه المهندسین الاردنین؛ امان ثبارات؛
  • العمل؛ وابسته به وزارت کار و امور اجتماعی، به سردبیری صالح الطراونــۀ؛ وزارة العمل، امان؛
  • مجله الدرسات الفلسطنیه؛ شارع ملک حسین، دار الشروق لنشریات 926463 [۱۲]؛
  • دیپلمات اردنی (JID) موسسه دیپلماسی اردن این گاهنامه را با همکاری وزارت امور خارجه به عنوان وسیله‌ای جهت آموزش و اطلاعات عمومی منتشر می‌کند. از دیگر نقش‌های این نشریه فراهم آوردن فرصت بحث و گفتگو در مورد مسائل مهم داخلی و خارجی است؛
  • نشریه امور بین الملل اردن (JJIA) اولین شماره این نشریه در تابستان سال 2007 منتشر شد. این نشریه درباره روابط بین الملل با موضوعات امنیت، سیاست، اقتصاد، فرهنگ و رسانه فعالیت دارد؛
  • تمرکز بر اختلاف: مرکز منطقه‌ای پیشگیری از اختلاف یک پژوهشنامه الکترونیکی منتشر می‌کند که دارای موضوعات متعددیست که مورد علاقه‌ی اردن و منطقه هستند[۱۳].

روزنامه‌ها

اتحادیه روزنامه‌نگاران اردن در سال 1953 تاسیس شد و هدف آن اهتمام و توجه به امور مطبوعات و روزنامه‌نگاران بود. این اتحادیه قانونی برای مطبوعات صادر کرد. که در سال 1983 با قانون جدیدتری تعویض شد که قانون جدید اتحادیه روزنامه‌نگاران خوانده می‌شد[۱۴]. الحق یعلو اولین روزنامه‌ای است که توسط محمد الانسی متولد 1980 لبنان و عبداللطیف شاکر متولد 1898 با پشتیبانی ملک عبدالله اول در اردن به چاپ رسید. این روزنامه با دست نوشته می‌شد و سپس تکثیر و منتشر می‌شد این روزنامه را یکبار درهفته منتشر می‌کردند و حاوی اخبار سیاسی عرب و امور و اخبار جنگ و تحرکات و فعالیت‌های پادشاه بود[۱۵].

الشرق العربی نیز اولین روزنامه‌ای است که در شرق اردن منتشر شد. اولین شماره آن در 28 ایار 1923 یعنی سه روز پس از استقلال اردن انتشار یافت. این روزنامه هفته‌ای یک‌بار و گاهی دو هفته یک‌بار منتشر می‌شد و علاوه بر چاپ اخبار و آگهی‌ها و قوانین، به چاپ مقالات سیاسی و ادبی و علمی و قصائد نیز می‌پرداخت. مدیر مسئول آن محمد شریقی اهل دمشق بود که پس از سقوط حکومت فیصل به اردن آمد[۱۶]. در این دهه چهار روزنامه دیگر نیز در کنار روزنامه شرق انتشار می‌یافت[۱۷]. در دهه بعد سه روزنامه به نام‌های المیثاق و الوفاء و الجزیرة نیز منتشر شد.[۱۸] روزنامه‌های به چاپ رسیده در دهه چهل عبارتند از: الجهاد، العهد، النسر، الحق، الحریــة، الجامعــة الاسلامیــة، النهضــة، الدفاع و شباب العرب بودند[۱۹]. سال 1927 تاریخ حقیقی تولد روزنامه‌های خصوصی در اردن است؛ در این تاریخ 4 روزنامه خصوصی منتشر شدند: جزیرة العرب توسط حسام الدین خطیب، الشریعــة توسط کمال عباس و محمود کرمی، صدی العرب توسط صالح صمادی و الاردن توسط خلیل نصر. سه روزنامه اول بیش از یک سال عمر نکردند، اما روزنامه چهارم یعنی الاردن تنها روزنامه‌ای است که چاپ آن تا سال 1982 ادامه داشت که با دستور وزارت رسانه‌ها چاپ آن به دلیل بی‌نظمی متوقف شد. تمامی این روزنامه‌ها هفته‌ای یک‌بار منتشر می‌شدند[۲۰].

در اواخر دهه سی دو روزنامه منتشر شدند که از همه‌ی روزنامه‌های اردن (به جز روزنامه الاردن) دوام بیشتری داشتند: الوفاء توسط صبحی زید کیلانی و الجزیره توسط تیسیر ظبیان. اولین شماره الوفاء در 21 نیسان 1938 در امان منتشر شد که تا پایان سال 1947 ادامه داشت. در سال 1946 سردبیری آن را صلاح طوقان عهده‌دار بود. این روزنامه سه شنبه‌ها چاپ می‌شد و به موضوعات ادبی و سیاسی می‌پرداخت[۲۱].

اولین شماره الجزیره در تاریخ 1939/10/27 در امان منتشر شد. این روزنامه به جز شنبه‌ها که روز تعطیلی آخر هفته بود هر روز در 4 صفحه انتشار می‌یافت. در ماه دوم، به مدت چند روز متوقف شد و سپس دوباره شروع به کار نمود و این بار به‌دلیل افزایش قیمت کاغذ سه روز در هفته چاپ می‌شد که تا سال 1954 ادامه یافت گرچه محتوای آن روزنامه‌ای سیاسی و ادبی محسوب می‌شد، ولی قصه، شعر و مناظرات ادبی بین نویسندگان اردنی را نیز دربرمی‌گرفت[۲۲]. این روزنامه در نهایت در سال 1941 به دلیل یک مقاله سیاسی به نوشته ریاست آن توقیف شد و تا سال 1945 منتشر نشد؛ رئیس این روزنامه در مقاله خود از انقلاب رشید عالی الکیلانی در عراق حمایت کرد و معتقد بود که باید حکومت واحدی در عراق و سوریه و لبنان و اردن به ریاست ملک عبدالله تشکیل شود. به دنبال این مقاله ، وی توسط استعماگران انگلیسی که در اردن حکومت می‌کردند دستگیر شد و به زندان افتاد. این روزنامه از سال 1945 دوباره شروع به کار کرد[۲۳].

ویژگی‌ها و خصوصیات روزنامه‌های اردن در عهد امارت (1921 تا 1946)

روزنامه‌های این دوره بیش از هرچیز به انتشار اخبار و تحلیل آن می‌پرداختند؛ نقش زیادی در بیداری مردم در مقابل استعمار و صهیونیسم و آگاهی از مسائل ملی و قومی و وطنی داشتند. میزان حجم موضوعات دو روزنامه الشرق العربی و الجزیره طی سال‌های 1921 تا 1946 به شرحی که در جدول دیده می‎‌شود:

جدول شماره 11. میزان حجم موضوعات دو نشریه الشرق العربی و الجزیره طی سال های 1921 تا 1946

موضوعات الشرق العربی

1924/8/25 - 1923/6/4

میلادی

الجزیره

1946/7/27 - 1946/1/25

میلادی

اخبار 50/6 درصد 34/79 درصد
تحلیل 18/1 درصد 50/00 درصد
آگهی 13/2 درصد 88/8 درصد

[۲۴]

خلاصه ویژگی‌های روزنامه‌های مرحله اول (قبل از استقلال 1921 تا 1946)

  • روزنامه‌های دولتی راه را برای ظهور روزنامه‌های خصوصی هموار کردند؛
  • بزرگترین روزنامه‌نگاران اردن یا مردان عربی بودند که از کشورهای مجاور به اردن آمده بودند یا روزنامه‌نگارانی که در کشورهای خود امکان انتشار نداشتند که همگی سهم قابل‌توجهی در بنای جنبش مطبوعاتی اردن ایفا کردند؛
  • بیشتر این روزنامه‌ها هفتگی یا دوهفته یک بار یا یک روز در میان منتشر می‌شدند، به جز روزنامه «الجزیره» که به مدت یک ماه هرروز منتشر می‌شد؛
  • این روزنامه‌ها به دلایل مادی یا سیاسی دارای عمر کوتاهی بودند؛
  • این روزنامه‌ها در کنار اخبار سیاسی و اجتماعی، به نشر ادبیات، شعر، قصه و مقاله می‌پرداختند؛
  • شمارگان آن‌ها از دو یا سه هزار نسخه فراتر نمی‌رفت، به جز دهه چهل افزایش قابل‌توجهی یافت[۲۵].

روزنامه‌های پس از استقلال (1946 تا 1970)

اعلام استقلال اردن در تاریخ 25 ایار 1946 رخ داد که متعاقب آن قانون اساسی سال1947 جانشین قانون اساسی سال 1928 شد. احزابی ظهور کردند. نیروهای نظامی در جنگ فلسطین ضد‌صهیونیسم شرکت کردند و فلسطینیان زیادی به اردن مهاجرت نمودند. قانون اساسی جدید در سال 1952 تصویب شد که تاکنون نیز پابرجاست. در دهه شصت (در سال 1967) جنگ حزیران اتفاق افتاد و احزاب روزنامه‌هایی برای خود منتشر ساختند[۲۶]. در این مرحله روزنامه‌های روزانه و هفتگی و روزنامه‌های احزاب زیادی منتشر شدند. و روزنامه‌های ادبی و مدرسه‌ای و فلسطینی ظهور کردند. در سال 1947 مجموعه‌ای از روزنامه‌ها ظهور کردند که برخی از آن‌ها مربوط به بخش خصوصی و برخی حزبی بودند[۲۷]. از مهم‌ترین روزنامه‌های خصوصی این دوره، روزنامه النسر به دبیری صبحی جلال القطب بود که اولین بار در سال 1947 منتشر شد. در ابتدا هفتگی بود و سپس روزانه شد و در 6 حزیران 1950 متوقف شد[۲۸].

از دیگر روزنامه‌های خصوصی این دوره می‌توان روزنامه العهد به دبیری سلیمان نابلسی نام برد. این روزنامه سیاسی و اجتماعی در سال 1947 منتشر و در همان سال متوقف شد و تنها 30 شماره از آن منتشر شد[۲۹]. هم‌چنین روزنامه الحق به دبیری سعد جمعه در چهار صفحه در سال 1947 منتشر و در همان سال متوقف شد[۳۰].

روزنامه‌های حزبی و هفتگی

به دنبال استقلال اردن، حکومت به دو حزب برای تجربه دموکراسی اجازه فعالیت داد؛ حزب «النهضــة العربیه» و حزب «الشعب الاردنی». حزب «الشعب الاردنی» یک روزنامه و حزب «النهضــة العربیه» دو روزنامه منتشر کرد؛ یکی روزنامه الجهاد که در سال 1947 منتشر شد و صاحب امتیاز آن غازی خیر و سپس‌ هانی خیر و سردبیرش نظمی عبدالهادی بود. این روزنامه در پایان سال اول متوقف شد. هدف از انتشار آن ارائه مبادی و اصول حزب بود[۳۱]. دیگری روزنامه النهضــة بود که از حزیران 1949 تاپایان آب 1950 به شکل روزانه منتشر شد. صاحب امتیاز آن اسماعیل بلبیسی و سردبیرش اکرم خالدی و سپس معتصم بلبیسی بود[۳۲].

میزان حجم موضوعات روزنامه‌های المنار و الجهاد و فلسطین در طی این دوره (1946 تا 1970) به شرحی است که در جدول مشاهده می‎‌شود:

جدول شماره 12. میزان حجم موضوعات روزنامه‌های المنار و الجهاد و فلسطین طی سال های 1946 تا 1970

موضوعات روزنامه ها المنار الجهاد فلسطین
اخبار 46/96 درصد 43/00 درصد 43/08 درصد
تحلیل 11/34 درصد 4/00 درصد 15/69 درصد
آگهی 33/77 درصد 39/00 درصد 25/49 درصد
ادبیات 1/84 درصد 00/10 درصد 00/19 درصد

این جدول نشان می‌دهد که اخبار بخش اعظم موضوعات این روزنامه‌ها را به خود اختصاص داده است و ادبیات بخش کمی را داراست[۳۳].

خلاصه ویژگی‌های روزنامه‌های مرحله دوم ( 1946 تا 1970)

  • در این مرحله بیشتر روزنامه‌ها روزانه شدند؛
  • روزنامه‌ها فقط در پایتخت به چاپ نمی‌رسید بلکه قدس به مرکز اصلی انتشار روزنامه‌ها مبدل شد؛
  • قوانین 1953 و 1955 به روزنامه‌های با عقاید وگرایش‌ها و جریانات مختلف اجازه ظهور می‌داد؛
  • این دوره با آزادی فکر و بیان به ویژه در دهه پنجاه شناخته می‎‌شود[۳۴]؛
  • قانون جدید مطبوعات در سال 1967 صادر شد که به وخامت وضع مطبوعات انجامید و مجلس اجازه اجرای آن را نداد؛
  • اخبار به موضوع اصلی روزنامه‌ها تبدیل شد[۳۵]؛
  • اولین روزنامه اردن به زبان انگلیسی در این دوره منتشر شد؛
  • مجلات متعددی از سوی نهادهای دولتی و گروه‌های اجتماعی به طبع رسید[۳۶].

روزنامه‌های مرحله سوم (1971 تا 1989)

در این مرحله مطبوعات تابع قانون 1973 شدند؛ قانونی همانند قانون 1967 که شرط انتشار روزنامه‌های روزانه را سرمایه 10 هزار دینار و برای روزنامه‌های هفتگی نیز سرمایه 3 هزار دینار تعیین می‌کرد. سه روزنامه الدستور و الرأی و صوت الشعب در کنار روزنامه الاردن نقش مهمی در این مرحله ایفا کردند[۳۷]. تنوع موضوعات در روزنامه‌های این دوره ( 1971 تا 1989) به میزانی است که در جدول مشاهده می‎‌شود:

جدول شماره 13. تنوع موضوعات در روزنامه‌های مرحله سوم ( 1971 تا 1989) اردن

موضوعات المنار الجهاد فلسطین الدفاع الدستور الاخبار الرای
اخبار 46.96 درصد 43.00 درصد 43.08 درصد 35.03 درصد 3.22 درصد 25.9 درصد 34.70 درصد
تحلیل 11.34 درصد 00 و 4 درصد 15.96 درصد 26.38 درصد 14.95 درصد 3.5 درصد 17.35 درصد
آگهی 33.77 درصد 39.00 درصد 25.49 درصد 24.11 درصد 37.13 درصد 19.6 درصد 25.30 درصد
عکس و نقاشی 4.33 درصد 9.60 دردصد 9.92 درصد 11.05 درصد 8.49 درصد 12.5 درصد 6.5 درصد
سرگرمی 0.87 درصد 3.00 دردصد 2.04 درصد 0.46 درصد 2.15 درصد 4.1 درصد 5.15 درصد
ادبیات 1.84 درصد 0.10 درصد 0.19 درصد 1.25 درصد 2.14 درصد 3.9 درصد 5.10 درصد
خدمات 1.84 درصد 1.30 درصد 3.32 درصد 1.72 درصد 4.92 درصد 3.5 درصد 5.90 درصد
مجموع 99.95 درصد 1.00 درصد 100 درصد 100 درصد 100 درصد 100 درصد 100 درصد

[۳۸]

خلاصه ویژگی‌های روزنامه‌ها در این دوره (1971 تا 1989)

  • اخبار موضوع اصلی این روزنامه‌ها را تشکیل می‌داد؛
  • مطبوعات به بیان درد‌ها و رنج‌های مردم و زندگی آنان پرداختند؛
  • گرایش به رمز و نماد در بیان گسترش یافت؛
  • روزنامه‌ها رشد اقتصادی فزاینده داشتند به طوری که سرمایه آن‌ها به میلیون دینار رسید؛
  • روزنامه‌ها تابع قانون 1973 شدند؛ قانونی که همانند قانون 1967 سختگیر بود و مجلس آن را در عمل عقیم کرده بود؛
  • روزنامه‌های روزانه انتشار گسترده‌ای یافتند به گونه‌ای که شمارگان سه روزنامه اصلی الدستور، الرأی و صوت الشعب به دویست هزار نسخه رسید و تعداد خوانندگان شان افزایش یافت؛
  • میزان آگهی‌های این روزنامه‌ها افزایش یافت به طوری که 45 درصد حجم آن‌ها را اشغال می‌کرد و به آن‌ها استقلال مالی می‌بخشید[۳۹]؛
  • تعداد صفحات آن‌ها به 30-20 صفحه افزایش یافت؛
  • علاوه بر اردن، در خارج از اردن نیز انتشار یافتند؛
  • برای نشر اخبار از خبرگزاری‌های عربی و جهانی کمک می‌گرفتند[۴۰].

روزنامه‌ها در سایه آزادی‌های نسبی که پس از آغاز بهار عربی در اردن یافتند (1989 تا 1997)

هشتم تشرین دوم از سال 1989 همیشه در ذهن مردم اردن می ماند؛ در این تاریخ انتخابات مجلس نمایندگان انجام گرفت که احزاب اردنی در آن مشارکت کردند و دوره جدیدی در تاریخ سیاسی اردن آغاز شد. در این دوره آزادی نسبی بیان تحقق یافت و در سال 1993 قانون جدید مطبوعات صادر شد[۴۱]. این قانون به مطبوعات اجازه می‌داد تا درصورتی که حکومت تصمیمی مخالف با آزادی آن‌ها بگیرد بتوانند اعتراض کنند[۴۲].

در سایه این فضای نسبتاً باز و قانون 1993، مطبوعات هفتگی و روزانه متنوع و متعددی ظهور کردند؛ برخی مستقل و برخی دیگر وابسته به احزاب بودند. هم‌چنین دو روزنامه الدستور و الرأی به کار خود ادامه دادند و انتشار گسترده‌ای یافتند[۴۳]. در سال‌های اولیه دموکراسی، آزادی‌های فراوانی به مطبوعات اردنی داده شد[۴۴]. هم زمان با شکوفایی مطبوعات روزنامه‌های خصوصی و غیر دولتی متعددی پدید آمد و رقابت شدیدی بین روزنامه‌های دولتی و غیر‌دولتی بوجود آمد؛ روزنامه‌های خصوصی بیشتر به موضوع آزادی می‌پرداختند؛ موضوعی که روزنامه‌های دولتی کمتر به آن بها می‌دادند.

همچنین روزنامه‌های خصوصی سعی می‌کردند تا نظرات گروه‌های مختلف سیاسی را ارائه دهند و در این زمینه نقشی اساسی ایفا می‌کردند و در تلاش بودند تا فساد موجود در بخش‌های مختلف جامعه را نشان دهند؛ به این ترتیب که در صفحات اول خود مقالاتی را به چاپ می‌رساندند که فساد مسئولان بزرگ و کوچک جامعه را بیان می‌کرد. در این برهه روزنامه‌های خصوصی مسائلی مانند تعدد زوجات را که مردم به دانستن آن‌ها علاقه نشان می‌دادند و موضوعاتی را که اختلاف برانگیز بود، به آسانی چاپ می‌کردند. هم‌چنین برای بالا بردن حجم فروش، داستان‌هایی را منتشر می‌کردند که روزنامه‌های دولتی نمی‌توانستند به چاپ برسانند[۴۵].

دوره 1997 تا 2000

در این دوره آزادی مطبوعات به پایان رسید و دولت اردن با این اعتقاد که مطبوعات خطری برای تصویر اردن و امنیت قومی و اخلاق عمومی هستند، حملات زیادی را ضد‌ مطبوعات انجام داد[۴۶]. اولین شکست در ایار 1997 متوجه روزنامه‌ها شد؛ زمانی که دولت عبدالسلام المجالی قانون جدید موقت مطبوعات را تصویب کرد که به دنبال آن 13 روزنامه توقیف شد. این قانون در سال 1998 به تصویب رسید. قانونی که موجی از انتقادات داخلی و بین‌المللی را به همراه داشت. با آمدن ملک عبدالله دوم اصلاحاتی در این قانون صورت گرفت ولی به طور کلی همان قانون سال 1998 به قوت خود باقی ماند[۴۷].

پیش از آزادی نسبی که منجر به پیدایش احزاب شد، صرفا چهار روزنامه نیمه رسمی به نام‌های الدستور، الرأی، الشعب و جوردن تایمز و چند هفته نامه چون شیخان و الدواء منتشر می‌شد. روزنامه الرأی و الدستور فلسطینی الاصل بودند و در کرانه باختری تحت نام‌های الدفاع و الجهاد منتشر می‌شدند، ولی در حال حاضر در پایتخت اردن چاپ می‌شوند که در جدول روزنامه‌ها هنوز صدرنشین می‌باشند. این روزنامه‌ها به شکل سهامی اداره می‌شوند و دولت 25 تا 35 درصد در آن‌ها سهیم است. در سال‌های اخیر به روزنامه‌های مذکور روزنامه اقتصادی الاسواق افزوده شده است[۴۸]. در خصوص تیراژ گفته می‎‌شود برخی روزنامه‌ها تا 65 هزار نسخه تیراژ دارند که در مقایسه با جمعیت شش میلیونی اردن به نظر می‌رسد استقبال مردم از جراید قابل توجه می‌باشد.

حجم مقاله‌ها و تحلیل‌های موجود در این جراید به حدی است که در هر یک از آنان بین 5 تا 15 مقاله مستدل و غیر ترجمه‌ای مشاهده می‎‌شود؛ این مقالات عمدتا در خصوص اوضاع داخلی اردن، اسرائیل، نیروی ملی، فلسطین، عراق، مصر و کشورهای حوزه خلیج فارس است. مقالاتی نیز در خصوص سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مشاهده می‎‌شود که متاثر از تبلیغات منفی جهانی و به ویژه بیانیه‌های سازمان مجاهدین و حمایت‌های مالی آن‌هاست. البته تجارب سفارت جمهوری اسلامی ایران در ارتباط با مطبوعات محلی نشان داده است که در صورت ارائه حقایق و تغذیه مستمر اصحاب جراید، تریبون‌های بسیاری برای آن‌ها وجود دارد هرچند در نوع خود اقدامی ظریف تلقی می‎‌شود. از سوی دیگر باید اضافه کرد مطبوعات اردن همانند مطبوعات غربی غالبا از دو ابزار خبر و تصاویر غیراخلاقی و تبلیغات تجاری استفاده می‌کنند تا بتوانند تیراژ خود را افزایش دهند. برخی دیگر نیز از سوی احزاب یا کشورهای همسایه تغذیه مالی می‌شوند تا جهت‌گیری سیاسی خاصی را دنبال کنند[۴۹].

بر اساس آمار یونسکو برای هر یک میلیون نفر شهروند اردنی در سال 2000 تنها یک عنوان روزنامه و در سال 2004 تنها 0/7 عنوان روزنامه وجود داشته است. بر همین اساس رقم نماینده آزادی مطبوعات در سال 2008 به ترتیب 63 و 36 نشان داده شده است؛ گفتنی است که رقم اخیر نسبت معکوس با آزادی مطبوعات دارد؛ این رقم در کره شمالی 96/5 و در آمریکای شمالی و کانادا به ترتیب 8 و 3/3 امده است. اما مطابق آخرین آمار اداره آمار اردن کم و کیف وضعیت نشر مطبوعات در سال 2013 بدین شرح است:

جدول شماره 14. آمار اداره آمار اردن کم و کیف وضعیت نشر مطبوعات در سال 2013

نشریات مجموع روزنامه هفتگی ماهنامه فصلنامه
روزنامه
روزنامه سیاسی 51 9 33 5 4
رزونامه حزبی 18 0 15 0 3
مجلات و ادواری ها
کودکان 15 0 1 12 2
اقتصاد 112 0 23 49 40
نظامی - پلیسی 0 0 0 0 0
جوانان و هنر 12 0 4 6 2
فرهنگ و تحصیلی 66 0 6 28 32
مذهبی 10 0 0 7 3
علمی 45 0 0 10 35
مالی 0 0 0 0 0
الجهادجهانگردی 12 0 3 12 6
متفرقه 507 4 95 211 197

[۵۰]

قانون مطبوعات سال 1997

در 17می 1997 عبدالسلام المجالی قانون موقت مطبوعات را ارائه نمود که براساس آن میزان مساهمت و مشارکت دولت در مطبوعات که 30 درصد کاهش یافته بود، را لغو می‌کرد. طبق این قانون میزان جریمه مطبوعات از 1000دینار به 15000 دینار و در شدیدترین حالت به 50.000 دینار افزایش پیدا می‌کرد. هم‌چنین هر گونه اخبار و تحلیل و توضیح و کاریکاتوری که به اخلاق عمومی و وحدت ملی و دین و دستگاه‌های امنیتی و رؤسای دولت و خانواده پادشاهی می‌پرداخت، مشمول مجازات می‌شد[۵۱].

تحولاتی که پس از کشته شدن 7 دانش آموز اسرائیلی به دست احمد دقامسه در مارس 1997 اتفاق افتاد سهم زیادی در تصویب این قانون داشت. بدین ترتیب دوماه بعد قانون مطبوعات تصویب شد که اعتراضات زیادی را به دنبال داشت. صدور این قانون سبب تظاهرات اصحاب رسانه شد که با زخمی و زندانی شدن شماری از اصحاب رسانه و شکسته شدن دوربین‌ها پایان یافت[۵۲]. براساس این قانون، مطبوعات هفتگی مجبور بودند که میزان سرمایه خود را از 15000 دینار به 300.000 دینار افزایش دهند. از آنجا که تهیه این میزان سرمایه کار دشواری بود سبب سقوط بسیاری از مطبوعه‌ها یکی پس از دیگری شد. در پی تصویب این قانون دولت اردن اقدام به توقیف الصیاد، الحیاة، البلاد، صوت المراة، الامــة، الحدث، حوادث الساعــة، المیثاق، الاردن و طریق المستقبل کرد. تا سال 1998 که دادگاه عالی عدالت رأی به عدم اجرای قانون مطبوعات 1997 داد، هیچ مطبوعه دیگری به عرصه مطبوعات نپیوست[۵۳].

قانون مطبوعات سال 1998

در 26 ینایر 1998 دادگاه عالی عدالت رأی به عدم اجرای قانون موقت مطبوعات 1997 داد. این تغییرات که مستند به ماده 94 قانون اساسی بود و در غیاب پارلمان بر روی قانون 1993 اعمال شد مورد قبول دادگاه واقع نگردید[۵۴]. در آن زمان فاروق کیلانی رئیس دادگاه، قوانین جدیدی تدوین و بین قضات پخش کرد که با مخالفت ملک حسین روبرو شد ولی پس از اعتراضات شدید اصحاب رسانه به ناچار آن‌ها را در ظاهر پذیرفت.

در حزیران 1998 دولت اردن اعلام کرد که قانون جدیدی برای مطبوعات صادر خواهد کرد؛ اما این قانون همان قانون موقت مطبوعات بود که مطبوعات را تحت فشار قرار می‌داد. در بند 50 آن ماده‌ای اضافه شده بود که به دادگاه در صورت لزوم اجازه می‌داد که طی مراحلی بتواند روزنامه‌ها را توقیف کند[۵۵]. طبق این قانون، هرگونه اخبار و تحلیل و توضیح و کاریکاتوری که به اخلاق عمومی و وحدت ملی و دین و دستگاه‌های امنیتی و رؤسای دولت و خانواده پادشاهی می‌پرداخت، مشمول مجازات می‌شد؛ بندی که در قانون 1997 نیز آمده بود[۵۶]. بند دیگری نیز به این قانون اضافه شده بود که برطبق آن، مطبوعات اجازه نداشتند اتفاقات دادگاه‌ها را منعکس کنند مگر آنکه دادگاه اجازه این کار را بدهد[۵۷].

قانون مطبوعات 1999

پس از به روی کار آمدن ملک عبدالله دوم در شباط 1999 با شعار صلح و سازش، به دلیل اعتراضات گسترده ملی و بین‌المللی نسبت به قانون مطبوعات 1998 ، پادشاه تصمیم گرفت اصلاحاتی در قانون مطبوعات انجام دهد. در این راستا از یک طرف دولت سعی می‌کرد تا سردبیران و رؤسای روزنامه‌ها و اتحادیه‌های روزنامه‌نگاران را دور هم جمع کند و از طرف دیگر دیوان پادشاهی ترتیب ملاقات اصحاب رسانه با پادشاه را فراهم آورد.

در نهایت در 17 مارس 1999 اتحادیه روزنامه‌نگاران دیداری با پادشاه داشتند که در خلال آن پیشنهادهای متعددی رد و بدل شد و متعاقب آن قانون جدید مطبوعات به تصویب رسید که مورد استقبال نمایندگان و اعضای مجلس سنا و روزنامه‌نگاران قرار گرفت[۵۸]. برطبق این قانون میزان سرمایه روزنامه‌ها باید 500.000 دینار و مطبوعات هفتگی 50.000 دینار باشد. برطبق ماده 11 هیچ غیر اردنی نمی‌تواند در اردن صاحب امتیاز روزنامه باشد[۵۹].

شاید بتوان گفت که مشکلات اقتصادی مهم‌ترین چالش روزنامه‌نگاران اردنی است. از سال 1993 با بالا رفتن هزینه‌های گمرکی کاغذ (افزایش 25 درصدی) و گرانی جهانی مواد چاپ قیمت روزنامه‌ها افزایش یافت بنابراین دولت در سال 1995 تصمیم گرفت کاغذ را از پرداخت گمرگ معاف کند تا دست روزنامه‌نگاران اندکی باز شود. در سال 1997 دوباره قیمت کاغذ اوج گرفت و آثار سوء وهزینه‌های زیادی بر دوش روزنامه‌نگاران نهاد[۶۰]. هم‌چنین اختصاص بخشی از درآمدهای تبلیغاتی مطبوعاتی به اتحادیه روزنامه‌نگاران به ضعف بنیه اقتصادی مطبوعات کمک می کند[۶۱]. در این بین رقابت بین روزنامه‌های داخلی و هم‌چنین رقابت با روزنامه‌های خارجی را می‌توان بُعد دیگر معضل اقتصادی روزنامه نگاری در اردن نام برد. افزون بر این دشواری دسترسی به اطلاعات را می‌توان از مهم‌ترین چالش‌های نرم افزاری روزنامه نگاری در اردن دانست.

برخی از روزنامه‌نگاران مشهور اردن

  • عبداللطیف شاکر؛
  • محمد شرقی؛
  • محمود کرمی؛
  • شیخ ندیم ملاح؛
  • صالح صمادی؛
  • محمد تیسیر ظبیان؛
  • صبحی زید کیلانی؛
  • خلیل نصر؛
  • امین ابوشعرگ؛
  • صبحی قطب.

نیز نگاه کنید به

مطبوعات در زیمبابوه؛ مطبوعات در چین؛ مطبوعات در کانادا؛ مطبوعات در روسیه؛ مطبوعات در کوبا؛ مطبوعات در تونس؛ مطبوعات در لبنان؛ مطبوعات در افغانستان؛ مطبوعات در سنگال؛ مطبوعات در مالی؛ مطبوعات در سودان؛ مطبوعات در ساحل عاج؛ مطبوعات در اوکراین؛ مطبوعات در اسپانیا؛ مطبوعات در اتیوپی؛ مطبوعات در سیرالئون؛ مطبوعات در قطر؛ مطبوعات در تایلند؛ مطبوعات در گرجستان؛ مطبوعات در بنگلادش؛ مطبوعات در تاجیکستان؛ مطبوعات در سریلانکا

کتابشناسی

  1. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998).تطور الصحافــة الاردنیــة. منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 99
  2. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 99
  3. ↑ منصور فاروق(1992)، النشر و المطابع و المکتبات، منشورات لجنــة تاریخ الأردن، ص. 12
  4. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 99
  5. ↑ منصور فاروق(1992)، النشر و المطابع و المکتبات، منشورات لجنــة تاریخ الأردن، ص. 12
  6. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 125و 126
  7. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 126
  8. ↑ ادشاهی اردن، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاونت بین الملل، مرکز بین‌المللی تبلیغ، ص. 59
  9. ↑ World Report, investing in cultural diversity and intercultural dialogue, United Nations Educational, (UNESCO) 332-2009)
  10. ↑ پادشاهی اردن، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاونت بین الملل، مرکز بین‌المللی تبلیغ،ص. 60
  11. ↑ پادشاهی اردن، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاونت بین الملل، مرکز بین‌المللی تبلیغ، ص. 60 و61
  12. ↑ پادشاهی اردن، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاونت بین الملل، مرکز بین‌المللی تبلیغ، ص. 60 و61
  13. ↑ برگرفته از https://www.id.gov.jo/
  14. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 76
  15. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 83
  16. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 84
  17. ↑ منصور فاروق(1992)، النشر و المطابع و المکتبات، منشورات لجنــة تاریخ الأردن، ص. 11
  18. ↑ منصور فاروق(1992)، النشر و المطابع و المکتبات، منشورات لجنــة تاریخ الأردن، ص. 12
  19. ↑ منصور فاروق(1992)، النشر و المطابع و المکتبات، منشورات لجنــة تاریخ الأردن، ص. 13
  20. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 89
  21. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 99
  22. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 101
  23. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 102
  24. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 105
  25. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 108
  26. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 111
  27. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 112
  28. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 112
  29. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 114
  30. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 115
  31. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 116
  32. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 117
  33. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 136
  34. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 137
  35. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 138
  36. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 139
  37. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 143
  38. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 160
  39. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 161
  40. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 162
  41. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 167
  42. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 168
  43. ↑ فرهنگ، خلاقیت و بازار: گزارش جهانی فرهنگ 1378/ 1998/ نویسنده گروه نویسندگان؛ ترجمه گروه مترجمان. تهران: کمیسیون ملی یونسکو در ایران،مرکز انتشارات، 1379، ص. 666
  44. ↑ برگرفته ازhttps://arab.org/directory/arab-archives-institute/ الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، ص. 9
  45. ↑ برگرفته ازhttps://arab.org/directory/arab-archives-institute/ الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، ص. 10
  46. ↑ برگرفته ازhttps://arab.org/directory/arab-archives-institute/ الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، ص. 10
  47. ↑ برگرفته ازhttps://arab.org/directory/arab-archives-institute/ الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، ص. 10
  48. ↑ پادشاهی اردن، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاونت بین الملل، مرکز بین‌المللی تبلیغ، ص. 59
  49. ↑ پادشاهی اردن، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاونت بین الملل، مرکز بین‌المللی تبلیغ، ص. 60
  50. ↑ Year Book 2013, Department of statistics, p. 203
  51. ↑ برگرفته از https://arab.org/directory/arab-archives-institute/ الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، ص. 10و11
  52. ↑ برگرفته از https://arab.org/directory/arab-archives-institute/ الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، ص. 11
  53. ↑ برگرفته از https://arab.org/directory/arab-archives-institute/ الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، ص. 11
  54. ↑ برگرفته از https://arab.org/directory/arab-archives-institute/ الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، ص. 12
  55. ↑ برگرفته از https://arab.org/directory/arab-archives-institute/ الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، ص. 12
  56. ↑ برگرفته از https://arab.org/directory/arab-archives-institute/ الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، ص. 13
  57. ↑ برگرفته از https://arab.org/directory/arab-archives-institute/ الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، ص. 13
  58. ↑ برگرفته از https://arab.org/directory/arab-archives-institute/ الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، ص.14
  59. ↑ برگرفته از https://arab.org/directory/arab-archives-institute/ الکیلانی سائدة، حریــة الصحافــة فی الاردن، ص. 19
  60. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 185
  61. ↑ الموسی عصام سلیمان(1998)، تطور الصحافــة الاردنیــة، منشورات اللجنــة العلیا لکتابــة تاریخ الأردن، ص. 186
برگرفته از «https://dmelal.ir/index.php?title=مطبوعات_در_اردن&oldid=58060»