رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی مصر
به استناد ماده 70 قانون اساسی جدید مصر (مصوب سال 2014)، آزادی رسانه‌ها تضمین شده و به استناد ماده 71 آن، هرگونه سانسور، مصادره، ممانعت از انتشار و یا تعطیلی رسانه‌ها به جز در شرایط فوق‌العاده همچون جنگ و یا بسیج عمومی، ممنوع است. اتهامات مربوط به تشویق به خشونت و یا ایجاد تفرقه میان شهروندان و نیز توهین به افراد، صرفا در چارچوب قوانین مربوطه قابل پیگیری است. دولت ملزم به تأمین و تضمین استقلال مؤسسات رسانه‌ای است تا امکان و زمینه تحقق بیطرفی و آزادی بیان و انعکاس دیدگاه‌ها و گرایش‌های فکری به وجود آمده، فرصت‌های برابر در مخاطب قرار دادن افکار عمومی فراهم آید.
شورای عالی ساماندهی رسانه
این شورا (المجلس الاعلی لتنظیم الاعلام)، تشکیلاتی مستقل است که به استناد ماده 211 قانون اساسی ساماندهی امور رسانه‌ای دیداری، شنیداری، نشریات کاغذی و دیجیتالی و نیز مسئولیت تضمین و حمایت از آزادی رسانه‌ها را در چارچوب قانون اساسی و حراست از استقلال، تکثر، تنوع و بیطرفی آنها برعهده دارد. نظارت بر سلامت منابع مالی مؤسسات مطبوعاتی و رسانه‌ای، تدوین و تصویب ضوابط و معیارهای لازم برای ایجاد تعهد رسانه‌ها به اصول حرفه‌ای و اخلاقی و اقتضائات امنیت ملی بر اساس قانون، از دیگر مسئولیت‌های این شورا است. این شورا در خصوص طرح‌ها و لوایح قانونی مربوطه، بایستی رأی مجلس را نیز دریافت کند.
موسسه ملی رسانه
موسسه ملی رسانه (الهیئة الوطنیة للصحافة) تشکیلاتی است که به استناد ماده 212 قانون اساسی اداره مؤسسات مطبوعاتی دولتی را در اختیار دارد. حفظ استقلال، تحول بخشی، توسعه و نوسازی مؤسسات مطبوعاتی مزبور از عمده‌ترین وظایف این مؤسسه است.
موسسه ملی رسانه
این موسسه (الهیئة الوطنیة للاعلام) به استناد ماده 213 قانون اساسی اداره امور مؤسسات رسانه‌ای دیداری و شنیداری دولتی را برعهده دارد. از جمله مسئولیت‌های عمده این مؤسسه ملی، تحول‌بخشی، توسعه، حفظ استقلال، بیطرفی و پایبندی به کار حرفه‌ای رسانه است.
سیر تحول مطبوعات در مصر
مصر خاستگاه جنبش روزنامه‌نگاری در جهان عرب و خاورمیانه است و تاریخ مطبوعات در این کشور به حدود دو قرن می‌رسد که به چهار دوره قابل تقسیم است:
دوره اول تا انقلاب سال 1952
اولین نشریه در سال 1805 همزمان با آغاز حکومت محمدعلی پاشا با عنوان «الجرنال» در تیراژی محدود منتشر و سپس در سال 1828 با نام «الوقائع المصریة» به اولین نشریه رسمی دولتی تحول یافت.[۱] در سال‌های بعد نشریات دیگری زمینه نشر یافت که از جمله آنها «دیوان المدارس» بود و بعدها به «روضة المدارس» تغییر نام داد و تا سال‌ها به انعکاس رویدادهای آموزشی می‌پرداخت. در عهد اسماعیل پاشا نیز با تشکیل شورای نمایندگان، نشریه نیمه دولتی- نیمه خصوصی «وادی النیل» و سپس نشریه «نزهة الافکار» مجال نشر یافت. مجله اخیر به نقد اوضاع سیاسی اجتماعی اهتمام داشت و پس از انتشار چند شماره، توسط اسماعیل پاشا تعطیل شد.[۲] این دو نشریه از نشریات تأثیرگذار این دوران و در واقع آغازگر رسانه ملی در مصر بود. پس از آن نشریات دیگری در صحنه ظهور کرد از جمله؛ درسال 1875 روزنامه الاهرام توسط سلیم تقلا از مهاجران مسیحی لبنانی در اسکندریه منتشر شد ، روضة الاخبار در سال 1875، مجله المنارة در سال 1875 و جریدة مصر هم درسال 1878 انتشاریافت. نشریه المفید که درواقع سخنگوی جنبش ملی عرابی بوددرسال1882 منتشروبه آزادی،عدالت وبرابری فراخوان می داد. با اشغال مصر توسط انگلیس، وضعیت جدیدی در حوزه رسانه پدید آمد. سه‌گانه‌های لبنانی، یعقوب صروف، فارس نمر و اسکندر مکاریوس، نشریه «المقطم» را در سال 1888 و شیخ علی یوسف نشریه «المؤید» را در سال 1889 منتشر کردند. عبدالله ندیم نیز سه سال بعد نشریه «الاستاذ» و مصطفی کامل از رهبران ملی نشریه «اللواء» را در سال 1900 تأسیس و انتشار دادند . نشریات فعال دهه های پایانی قرن نوزدهم محدود به این موارد نبود و تعدا د دیگری از نشریات مجال نشر یافتند؛ به گونهای که تا پایان این قرن، حدود 200 نشریه شامل روزنامه، مجلات هفتگی و فصلنامه در حال انتشار بود.[۲]
دوره دوم تا سال 1981
با انقلاب افسران آزاد در سال 1952 ،روند مطبوعات مصر وارد مرحله جدیدی شد. بسیاری از نشریات که پیشتر منتشر می‌شد از انتشار باز ایستاد و انتشار برخی دیگر چون: الاهرام و روز الیوسف و نشریات دار اخبار الیوم و دار الهلال در کنار نشریات جدید ادامه یافت. نشریات جدید عبارت بود از: التحریر، الجمهوریة، الشعب، الثورة و نشریه شبانگاهی القاهرة . در سال 1960 رسانه‌ها با وضعیتی خطیر روبرو شدند که ناشی از تصویب قانون تنظیم نشریات بود و به استناد آن مراکز مطبوعاتی بزرگ، ملی شده و مالکیت آن در اختیار تشکیلات سیاسی حاکم، یعنی اتحاد ملی (سپس اتحاد سوسیالیسم عربی) قرار گرفت. در سال 1979 و در عهد ریاست جمهوری انور السادات، طی یک نظرخواهی عمومی، اکثریت مردم با قرار گرفتن مطبوعات در جایگاه رکن چهارم از ارکان قدرت در کنار سایر قوای مقننه، اجرایی و قضایی موافقت کردند. این امر مسلتزم تدوین و تصویب قانون جدید مطبوعات بود. از پیامدهای قانون جدید، تأسیس شورای عالی مطبوعات بود که نظارت بر فعالیت‌های مطبوعاتی را برعهده داشت.
دوره سوم از 1981 تا انقلاب ژانویه 2011
پس از کشته شدن انورالسادات و آغاز ریاست جمهوری حسنی مبارک، هر چند در سال‌های اولیه حکومت او برخی محدودیت‌های مطبوعاتی اعمال شد، پس از مدتی بسیاری از محدودیت‌های پیشین برداشته شد و مطبوعات این کشور از آزادی‌های نسبی بیشتری برخوردار شدند؛ برخی از نشریات تعطیل شده دوباره فعال و نشریات جدیدی نیز پا به عرصه گزاردند. در این دوره مطبوعات مصر عموما یا وابسته به احزاب و تشکل‌های سیاسی و یا از حمایت‌های دولت برخوردار بودند و تعداد محدودی از نشریات مستقل در عرصه حضور داشتند. نشریات مورد حمایت دولت، عمدتا در خدمت اهداف آن و بیانگر دیدگاه‌های رئیس‌جمهور و توجیه کننده سیاست‌های دولتی بودند و مدیران نشریات وابسته به دولت به پیشنهاد شورای عالی مطبوعات و حکم رئیس‌جمهور مصوب می‌شدند.[۳]
دوره چهارم از انقلاب ژانویه 2011 به بعد
در حالی که مطبوعات مصر تا روزهای پایانی حکومت حسنی مبارک عموما حامی نظام حاکم بودند، شبکه‌های اجتماعی نقش مهمی در بسیج توده‌های مردم و قیام علیه حکومت ایفا کردند. پس از پیروزی انقلاب نیز، هر چند رسانه‌ها سعی در نمایش همراهی با انقلاب داشتند، عمدتا نقش حمایتگرانه از نظامیان حاکم را بازی کردند. در عین حال گشایش نسبی فضای سیاسی، زمینه‌ساز ظهور نشریات جدید شد و تعداد قابل توجهی از روزنامه‌ها و مجلات که برخی از آنها وابسته به احزاب جدیدالتأسیس بودند به عرصه نشر راه یافتند.
مهم ترین نشریات ادواری مصر
روزنامه‌ها
الاهرام
از مهمترین روزنامه‌های مصری و جهان عرب است که از سوی مؤسسه مطبوعاتی الاهرام منتشر میشود. انتشار آن در سال 1875 در اسکندریه آغاز شد و سپس به قاهره منتقل گردید. سردبیر کنونی آن محمد عبدالهادی علام است و در طول دهه‌های انتشار معمولا با مواضع و اقدامات حکومت‌های مصری همسو بوده است. آدرس اینترنتی نشریه: https://www.ahram.org.eg.
الاخبار
این روزنامه در سال 1952 تأسیس و از سوی مؤسسه مطبوعاتی داراخبار الیوم المصریة انتشار می‌یابد. سردبیر کنونی این روزنامه یاسر رزق است. آدرس اینترنتی نشریه: https://www.akhbarelyom.egh
المصری الیوم
از دیگر نشریات معتبر مصری است وموسسه مطبوعاتی المصری الیوم به دوشکل کاغذی و الکترونیکی آن را منتشر می‌کند. آدرس اینترنتی نشریه: https://www.almasryalyoum.com
الجمهوریة
یکی از روزنامه‌های معتبر مصری است که به سردبیری فهمی عنبة از سوی مؤسسه چاپ و انتشارات دارالتحریر انتشار می‌یابد. آدرس اینترنتی نشریه: https://www.algomhouria.net.eg
الیوم السابع
پیشتر به صورت هفتگی منتشر می‌شد و پس از انقلاب ژانویه به سردبیری خالد صالح به شکل روزنامه از سوی شرکت مطبوعاتی انتشاراتی و تبلیغاتی مصر انتشار می‌یابد. آدرس اینترنتی نشریه: https://www.youm7.com
الوفد
این روزنامه ارگان حزب الوفد است و به سردبیری مجدی سرحان منتشر میشود. آدرس اینترنتی نشریه: https://www.alwafd.org
روز الیوسف
روزنامه روز الیوسف به سردبیری عصام عبدالجواد از سوی مؤسسه مطبوعاتی روز الیوسف انتشار می‌یابد. آدرس اینترنتی نشریه:
الشروق
یکی دیگر روزنامه‌های معتبر مصری است که به دو صورت الکترونیکی و کاغذی از سوی دارالشروق قاهره انتشار می‌یابد. آدرس اینترنتی نشریه: https://www.shorouknews.com
برخی دیگر از روزنامه‌های مصری عبارت است از: الشعب، الوسط، المساء، الشعب الجدید، التحریر و النهار
مجلات
فصلنامه السیاسة الدولیة (مؤسسه مطبوعاتی الاهرام)، مجلة الاذاعة و التلفریون (اتحاد یه رادیو و تلویزیون مصر)، مجله روزالیوسف (مؤسسه روز الیوسف)، ماهنامه المحیط الثقافی (وزارت فرهنگ)، مجله الکاتب (انجمن نویسندگان و ادبا)، مجله المصریة لبحوث الصحافة (دانشکده رسانه دانشگاه قاهره)، فصلنامه فنون مصریة (وزارت فرهنگ)، مجلة العلوم التربویة (مؤسسه پژوهش‌های تربیتی)، مجلة الفنون الشعبیة (سازمان مصری کتاب)، المجلة التاریخیة المصریة (انجمن پژوهش‌های تاریخی)، مجله الاسبوع، المجلة المصریة للعلوم السیاسیة، ماهنامه المستقبل (مرکز ملی پژوهش‌ها) و هفته‌نامه نصف الدنیا (مؤسسه مطبوعاتی الاهرام) از جمله مجلات معتبر مصری به شمار می‌رود.[i]
رادیو در مصر
پخش برنامه‌های رادیویی در مصر برای اولین بار از دهه 20 قرن گذشته با یک فرستنده خصوصی و تجاری کم قدرت آغاز به کارکرد که پخش آن عمدتاً به قاهره و اسکندریه محدود می‌شد. در سال 1934، اولین فرستنده رادیویی دولتی آغاز به کار کرد. پس از انقلاب سال 1952 (افسران آزاد)، مرحله نوینی در این خصوص آغاز شد و ایستگاه‌های رادیویی متعدد ایجاد گردید که نقش مهمی در توسعه و ارتقاء سطح آگاهی‌های سیاسی و اجتماعی داشت.
تأسیس اتحادیه رادیو و تلویزیون مصر در سال 1979 آغاز روند جدید در تولید و پخش برنامه‌های رادیویی بود. پس از آن تولید و پخش برنامه‌های رادیویی نه تنها سراسر مصر را تحت پوشش قرار داد که به تدریج پخش بین‌المللی برنامه‌ها نیز مورد توجه قرار گرفت.
مهمترین شبکه‌های رادیویی وابسته به دولت مصر عبارت است از: شبکه برنامه‌های عمومی و محلی (با 11 مرکز رادیویی)، شبکه فرهنگ (شامل مراکز رادیویی برنامه اروپا، برنامه دوم، برنامه موسیقی و ایستگاه‌های رادیویی و آموزشی)، شبکه خاورمیانه، شبکه صوت العرب (با 3 ایستگاه رادیویی)، شبکه قرآن کریم و شبکه برنامه‌های با مخاطب خاص که 44 نوع برنامه رادیویی به 34 زبان تولید و برای مخاطبان در مناطق و قاره‌های مختلف جهان پخش می‌کند. میزان تولید برنامه‌های رادیویی سالانه در مصر به حدود 190/000 ساعت برنامه و متوسط روزانه 520 ساعت می‌رسد.[۴]
علاوه بر شبکه‌های فوق، شبکه ماهوارهای نایل سات به موجب قانون مناطق آزاد شهر 6 اکتبر که در سال 1996 تأسیس شده است ، از سال 2013 بیش از 1000 کانال رادیویی دیجیتال را فعال کرده است که برنامه‌های آنها از قاهره، دبی، عمان، دوحه، ریاض و بیروت پخش میشود و مناطق گسترده‌ای از شمال آفریقا، خاورمیانه و خلیج فارس را زیر پوشش دارند.[۵]
تلویزیون در مصر
اولین پخش تلویزیونی مصر، در سال 1960 با یک کانال و پخش روزانه 5 ساعت آغاز شد و کانال دوم در سال 1961 و کانال سوم نیز در سال 1962 افتتاح گردید. در سال‌های بعد هم کانال‌های دیگری به پخش برنامه‌های تلویزیونی پرداختند و تا پایان قرن بیستم، مصر دارای 8 شبکه تلویزیونی بود.[۶]
مصر از سال 1990 دارای کانال‌های تلویزیونی ماهوارهای شد و در پی پرتاب ماهواره نایل سات 101 در سال 1998 و نایل سات 102 در سال 2000، کانال‌های تلویزیونی ماهوارهای این کشور افزایش یافت. باپرتاب ماهواره نایل سات 103 در سال 2006 نیز دایره پوشش تلویزیون این کشور از توسعه بسیار برخوردار شد.[۴]
کانال‌های تلویزیونی دولتی مصر شامل: کانال اول که کانال اصلی تلویزیون دولتی است و سراسر مصر را پوشش می‌دهد. کانال دوم به تولید و پخش برنامه‌های ادبی، فرهنگی و علمی می‌پردازد. کانال سوم ویژه شهر قاهره بزرگ است و در سال 1985 راه‌اندازی شد. کانال 4 برای شهرهای منطقه کانال سوئز برنامه پخش می‌کند. کانال 5، اسکندریه و بحیرة و کانال‌های 6، 7 و 8، سایر استان‌های این کشور را زیر پوشش برنامه‌های خود دارد.[۷]
شبکه تلویزیونی تخصصی نایل سات هم با کانال‌های متعدد و تخصصی برروی ماهواره نایل سات برنامه‌های گوناگون و متنوع پخش می‌کند. این کانال‌ها شامل: آموزشی، نمایشی، ورزش، سینما (که عمدتا به سینمای جهان عرب می‌پردازد)، فرهنگ، خانواده و برنامه‌های کمدی و اخبار و اطلاعات است.[۸]
صنعت چاپ و نشر کتاب در مصر
آغاز چاپ و نشر کتاب در دوره معاصر مصر به تأسیس چاپخانه بولاق در سال 1822 و عهد حکومت محمدعلی بازمی‌گردد. طی دو دهه پس از تأسیس، حدود 243 کتاب به زبان‌های ترکی، عربی و فارسی در این چاپخانه به چاپ رسید که 48 عنوان آن به حوزه علوم نظامی که مورد توجه و اهتمام محمدعلی بود، اختصاص داشت. سایر کتابهای یادشده در حوزه‌های علوم انسانی، علوم تطبیقی و علوم اجتماعی قرار می‌گرفت. با افتتاح مدارس جدید و گسترش سطح سواد و نیاز به آگاهی‌های علمی، تألیف کتاب هم رو به افزایش گزارد. رفاعة الطهطاوی هم به تنهایی حدود 40 عنوان کتاب تألیف و یا ترجمه کرد که عمدتا در حوزه‌های جغرافیا، تاریخ، فلسفه، یونان و علوم نظامی بود و بیشتر آنها در همان چاپخانه مجال چاپ و نشر یافت.[۹]
پس از محمدعلی، بخش خصوصی نیز در حوزه چاپ و نشر کتاب فعال شد و با فزونی مجلات و نشریات، مقوله کتاب هم مورد توجه و اهتمام بیشتر قرار گرفت. از جمله مؤسسات فعال در این حوزه، مکتبة الهلال بود که در سال 1892 توسط جرجی زیدان تأسیس شد و اضافه بر انتشار مجله الهلال، روند چاپ و نشر کتاب را در مصر وارد مرحله‌ای جدید کرد. این مؤسسه طی سال‌ها و دهه‌های بعد، صدها عنوان کتاب از نویسندگان مشهور عرب و جهان را در رشته‌های گوناگون چاپ و انتشار داد که در سراسر کشورهای عربی خواننده داشت. در پایان قرن نوزدهم، میزان انتشار کتاب از افزایش چشمگیری برخوردار شد و بدینسان، قاهره به عنوان بزرگترین بازار کتاب عربی جایگاه یافت.[۱۰]
پیروزی انقلاب افسران آزاد در سال 1952، مرحله دیگری در روند توسعه مقوله کتاب در مصر بود. در این مرحله، مؤسسات انتشاراتی دارالهلال (مکتبة الهلال سابق)، الاهرام و دارالمعارف با دارا بودن نوعی استقلال تحت نظارت دولت درآمد. مؤسسه تألیف و نشر نیز توسط دولت تأسیس شد تا راه چاپ و انتشار کتاب را هموار کند. این مؤسسه در سال 1972 جای خود را به سازمان کل تألیف و نشر داد که مسئولیت همه مسائل مربوط به حوزه کتاب و دو مؤسسه دارالکتب الوطنیة و دارالوثائق القومیة را در اختیار داشت.[۱۱]
مهمترین نهاد مسئول چاپ و نشر کتاب مصر، سازمان کل کتاب مصر وابسته به وزارت فرهنگ است و هدف از تأسیس آن عبارت است از:
- فراهم آوردن زمینه امکان آشنایی با تولیدات فکری در جهان و کشورهای عرب؛
- چاپ کتابهای میراث؛
- تألیف و ترجمه کتابهای فرهنگی در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی؛
- چاپ و نشر و بازاریابی برای کتاب مصری در سطح محلی، عربی و بین‌المللی؛
- انتشار مجموعه‌های مختلف کتاب و اهتمام به میراث مردمی و نیز انتشار کتابهای ویژه کودکان؛
- تدوین ضوابط برای حمایت از حقوق تألیف.
سازمان مزبور طی چند دهه اقدام به انتشار چند دانشنامه کرده است که برخی از آنها عبارت است از: داشنامه هنرهای زیبا در مصر (از 1908 تا 1988)، دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه زن در طول تاریخ، دانشنامه مصر جدید، دانشنامه کودک و فرهنگ تئاتر.
طرح مطالعه کتاب برای همه که در سال 1994 اجرایی شد، از جمله اقدامات تأثیرگذار در گسترش امر مطالعه و افزایش تیراژ کتاب در این کشور بود.
طرح کتابخانه خانواده هم از دیگر برنامه عمده فرهنگی این سازمان است که نقش عمده‌ای در زمینه‌سازی برای ورود کتاب به منازل مردم و گسترش امر مطالعه در جامعه مصر داشته است. این طرح با چهار مجموعه کتاب آغاز شد و به تدریج افزایش یافت و از سال 2005 به بعد به 9 مجموعه رسید. ادبیات، اندیشه، علوم اجتماعی، هنر، میراث تاریخی و کودک از جمله عناوین این مجموعه‌هاست. تعداد عناوینی که در ضمن این مجموعه به چاپ رسیده است به 4337 عنوان و تعداد کل عناوین کتابهای چاپ شده توسط این سازمان از سال 1986 تا 2010 به حدود 6297 عنوان بالغ میشود.[۱۲]
بنابر گزارش سازمان مرکزی آمار مصر، در سال 2013 کل عناوین کتابهای چاپ شده به[ii] 1739 عنوان رسید که شامل: فلسفه و روانشناسی (154 عنوان)، دین (127 عنوان)، علوم اجتماعی (213 عنوان)، ادبیات (580 عنوان)، جغرافیا و تاریخ (137عنوان)، علوم محض (116 عنوان)، زبان (137عنوان)، علوم تطبیقی (153عنوان)، کلیات (53عنوان) و هنرهای زیبا (69 عنوان) بوده است.[۱۳][۱۴]
نیز نگاه کنید به
رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی آرژانتین؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی اتیوپی؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی زیمبابوه؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی اسپانیا؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی افغانستان؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی اوکراین؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی تایلند؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی تونس؛رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی روسیه؛ رسانه و وسايل ارتباط جمعی چین؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی ژاپن؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی کوبا؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی فرانسه؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی مالی؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی ساحل عاج؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی سیرالئون؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی لبنان؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی قطر؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی کانادا؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی سودان؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی گرجستان؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی بنگلادش؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی تاجیکستان؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی سریلانکا؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی قزاقستان؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی اردن
پاورقی
[i] - برخی از مجلات علمی و تخصصی (دانشگاهی) در فصل نظام آموزشی معرفی شده است.
[ii] - به استناد آمارهای سازمان مرکزی آمار مصر، تعداد عناوین کتاب در سال 2010 (بیش از انقلاب ژانویه)، 2632 عنوان بوده است.
کتابشناسی
- ↑ موسوعة مصر الحديثة (1996). مصر: الهيئة العامة للكتاب، وزارة الثقافة، ج 7، ص 71.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ موسوعة مصر الحديثة (1996). مصر: الهيئة العامة للكتاب، وزارة الثقافة، ج 7، ص 72.
- ↑ موسوعة مصر الحديثة (1996). مصر: الهيئة العامة للكتاب، وزارة الثقافة، ج 7، ص71-73.
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ برگرفته از https://www.sis.gov.eg، در سال 2015.
- ↑ برگرفته از https://www.nilesat.com.eg، سال 2015.
- ↑ موسوعة مصر الحديثة (1996). مصر: الهيئة العامة للكتاب، وزارة الثقافة، ج 7، ص17.
- ↑ موسوعة مصر الحديثة (1996). مصر: الهيئة العامة للكتاب، وزارة الثقافة، ج 7، ص37.
- ↑ برگرفته از https://www.niletc.tv، سال 2015.
- ↑ عطیة، جورج (1424). الكتاب في العالم العربي الحديث. لبنان و مصر نموذجاً. مجلة عالم المعرفة (العدد 297)، ص225.
- ↑ عطیة، جورج (1424). الكتاب في العالم العربي الحديث. لبنان و مصر نموذجاً. مجلة عالم المعرفة (العدد 297)، ص228-229.
- ↑ عطیة، جورج (1424). الكتاب في العالم العربي الحديث. لبنان و مصر نموذجاً. مجلة عالم المعرفة (العدد 297)، ص230-231.
- ↑ برگرفته از https://www.gebo.gov.eg، سال 2015.
- ↑ برگرفته از https://www.capmas.gov.eg ، سال 2015.
- ↑ صدر هاشمی، سید محمد (1392). جامعه و فرهنگ مصر. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص389-401.