جغرافیای انسانی تاجیکستان

اقوام در تاجیکستان(1403). برگرفته از سایت بریتانیکا، قابل بازیابی از https://www.britannica.com/place/Tajikistan/People

کشور تاجیکستان براساس آمار سال 1993 م دارای 5/705/000 نفر جمعیت بود. این تعداد در سال 2000 به 000/ 009/ 5 رسید. براساس آمار سال 2004 میلادی جمعیت تاجیکستان به 556/ 011/ 7 نفر بالغ گردید و در سال 2010 م. جمعیت تاجیکستان به بیش از 7500000 نفر افزایش یافته است. نرخ رشد جمعیت در این کشور 1/9 درصد، نرخ تولد 27/18 درهزار، نرخ مرگ و میر 6/94 درهزار می‌باشد.

هرم سنی و جنسیتی جمعیت تاجیکستان

ترکیب سنی جمعیت تاجیکستان به گونه‌ای است که اکثریت آن را کودکان و جوانان تشکیل می­‌دهند. نسبت جمعیتی این کشور طبق آمار سال 2007م. به شرح ذیل می‌باشد:

·      گروه سنی 14- 0 سال 35%؛ 1261247 مرد و  1218686 زن

·      گروه سنی بین 64 - 15 سال 61.2%؛  که 2145300 مرد و 2184519 زن

·      گروه سنی بالای 65 سال سن 3.8%؛  که 113186 مرد  و 153660 زن

میزان مهاجرت 3/71 در هزار نفر و میزان امید به زندگی در مردان حدود 61 سال و در زنان حدود 67 سال می‌­باشد.

حدود 70 درصد از جمعیت تاجیکستان در سنین زیر 30 سال قرار دارند. تاجیکستان پس از ترکمنستان دارای بالاترین نرخ رشد جمعیت در منطقه آسیای مرکزی می‌باشد. جمعیت این کشور که در حال حاضر بیش از 7 میلیون نفر می‌باشد، به حدود 8 میلیون نفر در سال 2015 خواهد رسید. با در نظر گرفتن شرایط کنونی این میزان جمعیت، بیش از حدی است که تاجیکستان امکانات معیشتی آن را بتواند فراهم نماید. رحمانف رئیس جمهور این کشور برای تنظیم خانواده برنامه‌هایی را دنبال می‌کند. اما دشوار بودن کنترل زاد و ولد و ادامه تمایل به داشتن خانواده‌های بزرگ در مناطق روستایی؛ این برنامه‌های تنظیم خانواده را با مشکل روبرو کرده است. با این حال، روند رشد جمعیت به علت تغییر نگرش‌های مردم به ویژه زنان در مناطق شهری و همچنین مهاجرت بسیاری از جوانان تاجیک به روسیه جهت یافتن کاری مناسب، در حال کاهش است که این امر می تواند برای رهبران تاجیکستان امیدوار کننده باشد.

53 درصد از جمعیت تاجیکستان را زنان و 47 درصد بقیه را مردان تشکیل می‌دهند. زنان تاجیک همپای مردان در فعالیت‌های عمومی این کشور مشغول هستند. همه روزه در تاجیکستان، 15 هزار نفر از زنان جامعه جهت تأمین مایحتاج عمومی خانواده به بازار روی می‌آورند. به طوری که 67 درصد از بازاریان را زنان تشکیل می‌دهند.

نمودار جمعیت این کشور با شیبی ملایم افزایش را نشان می دهد.

پراکندگی و تراکم جمعیتی تاجیکستان

پراکندگی جمعیت در تاجیکستان نامتوازن است. به طوز متوسط پراکندگی جمعیت در هر کیلومتر مربع، 36/4 نفر می‌باشد. این در حالی است که در ایالت بدخشان که 44 درصد از خاک این کشور را تشکیل می‌دهد، تنها 170000 نفر زندگی می‌کنند و پراکندگی جمعیت در هر کیلومتر مربع 3 نفر می‌باشد.

67 درصد جمعیت تاجیکستان در روستاها زندگی می‌کنند. در این نواحی آداب و سنن بومی مردم تا حدود زیادی دست نخورده باقی مانده است. در میان روستانشینان نیز 18 درصد ازبک و بقیه تاجیک می‌باشند. هرچند شهرنشینی در تاجیکستان از سابقه زیادی برخوردار است اما تعداد شهرهای این کشور از 29 شهر و 47 شهرک تجاوز نمی‌کند. پایتخت این کشور دوشنبه نام دارد که تا سال 1961 به نام استالین آباد شناخته می‌شد. این شهر 125 کیلومتر مربع مساحت دارد. سابقه دوشنبه به سال 676 باز می‌گردد که به عنوان محل بازار در روزهای دوشنبه مورد استفاده قرار می‌گرفت و در سال 1925م در میان انبوه درختان جنگلی حاشیه رودخانه در دره گیسا بازسازی گردید. در سال 1990 جمعیت این شهر 602000 نفر بوده است. دومین شهر بزرگ این کشور، خجند می‌باشد که قبل از دوره استقلال به لنین آباد مشهور بود. از جمله شهرهای مهم این کشور قرقان تپه و کولاب در جنوب دوشنبه و فاروق در ایالت بدخشان قرار دارند.

تاجیک‌ها به لحاظ قومی و نژادی جزء اقوام آریایی زبان محسوب می‌شوند و زبان تاجیکی از لهجه­‌های زبان فارسی است. از این رو، تاجیک‌ها، مشترکات فرهنگی - زبانی زیادی با ایرانیان دارند و بسیاری از آن‌ها ایران را به عنوان موطن دوم خویش می‌پندارند. این تلقی هویتی به علت محصور بودن تاجیک‌ها در میان اقوام ترک زبان (ازبک‌ها، قزاق‌ها، قرقیزها، ترکمن‌ها و ایغورها) تشدید می‌شود. تسلط ترک زبانان بر منطقه آسیای مرکزی با هجوم هون‌های ترک به ماوراء النهر در قرن پنجم میلادی آغاز شد و تا بدین روز به استثنای سیادت روس‌ها در قرون نوزدهم و بیستم کم و بیش تداوم داشته است. با وجود اینکه به دنبال استقرار ترکان در ماوراء النهر زبان ترکی به عنوان زبان عامه مردم به سرعت در آسیای مرکزی فراگیر شد و این منطقه به ترکستان معروف گردید، لیکن زبان فارسی در بین مردم پامیر و تاجیکستان امروزی که خاستگاه و محل تولد زبان فارسی بود، حتی پس از انقراض سلسله سامانیان و حاکمیت سلسله‌های ترک، باقی ماند. وجه تسمیه تاجیک نیز همان وجه تمایز فارسی زبانان از ترک زبانان بوده است. زیرا این مردم یکجانشین و غیر صحراگرد که ساکنین بومی ماوراء­النهر بودند، زودتر از ترکان کوچ رو و صحرانشین به وسیله اعرابی که به این منطقه آمده بودند، مسلمان شدند و به همین علت غیرمسلمانان آنان را تازیک یا تاژیک نامیدند. بعدها از تغییر شکل این واژگان، اصطلاح تاجیک نمایان گردید.

در پی شروع هجوم روس‌ها به آسیای مرکزی به ویژه با توجه به مطامع آنان به افغانستان که دروازه ورود به هندوستان به شمار می آمد، سرزمین تاجیکستان اهمیت ویژه‌ای به دست آورد. روس‌ها در اواسط قرن نوزدهم، بخش‌های شمال غربی تاجیکستان یعنی سغد و اطراف آن را به تصرف درآوردند و در پایان این قرن تمام شمال تاجیکستان در حاکمیت روس‌ها درآمد. حاکمیت روس‌ها بر سرزمین مزبور، پس از انقلاب بلشویکی 1917م، تداوم یافت به طوری که ارتش سرخ در سال 1918م تاجیکستان شمالی را تصرف کرد و آن را بخشی از جمهوری خودمختار ترکستان اعلام نمود. به رغم مقاومت‌های جان فشانه تاجیک‌ها در مقابل استیلای روس‌ها، سرانجام کمونیست‌ها موفق شدند بر تمام تاجیکستان مسلط شوند و با تقسیم جمهوری ترکستان در سال 1924م ابتدا تاجیکستان به عنوان یک جمهوری خودمختار در داخل جمهوری ازبکستان به وجود آمد و بالاخره در سال 1929م با اضافه شدن سغد به آن که قبلاً بخشی از ازبکستان بود، جمهوری تاجیکستان متولد گردید، لکن استقلال رسمی تاجیکستان تا فروپاشی قطعی اتحاد شوروی سابق در سال 1991م به تعویق افتاد.

اقلیت‌های قومی

جمعیت جمهوری تاجیکستان متشکل از سه قوم اصلی تاجیک، ازبک و روس می‌باشد. درصد جمعیتی آن اقوام طی سال‌های اخیر پیدا کرده چنانچه در سال‌های ابتدای استقلال تاجیک‌ها 64/9 درصد، ازبک‌ها 25 درصد و روس‌ها 5 درصد و تاتارها، قرقیزها، ترکمن‌ها و اوکراینی‌ها نیز مجموعاً 6 درصد از کل جمعیت تاجیکستان را تشکیل می‌دادند. در حال حاضر ترکیب قومیتی تاجیکستان شامل 79/9 درصد تاجیک، 15/3 درصد ازبک، 1/1 درصد روس و 3/7 درصد دیگر قومیت‌ها می‌باشد. نکته قابل توجه در رابطه با مسئله قومیت در تاجیکستان این است که در این کشور بیش از اینکه قوم‌گرایی مطرح باشد، محل‌گرایی مطرح است. یعنی اگرچه اختلافات و مسائل قومی یکی از مهمترین چالش‌های کشور به شمار می‌رود، اما تعصبات مردم بیش از آنکه قومی باشد، بر اساس محل سکونت افراد و یا انتصاب افراد به محل‌ها و نواحی مختلف است. بر این اساس تاجیک‌ها که اکثریت جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند، به دلیل سکونت در نواحی مختلف، به نام محلی که در آن سکونت دارند نامیده می‌شوند که هر یک به آداب و رسوم و لهجه خاص خود می‌بالند. از این رو تاجیک‌های تاجیکستان خود به دو دسته اصلی کولابی‌ها یا تاجیک‌های دشتی و بدخشانی‌ها یا تاجیک‌های پامیری تقسیم می‌شوند. وضع سایر اقوام کشور از جمله ازبک‌ها نیز بر همین منوال است. بنابراین، دولت‌هایی که در تاجیکستان به قدرت می‌رسند بر اساس هر دو عامل قوم‌گرایی و محل‌گرایی قابل ارزیابی هستند. دولت فعلی که ریاست آن را امام علی رحمانف برعهده دارد، خود از کمونیست‌های سابق و از اهالی کولاب است. از این رو، تمام پست‌های مهم دولتی را به کولابی‌ها واگذار نموده و حتی سعی نموده تا رهبران محلی سایر ایالت‌ها را از کولابی‌ها قرار دهد. وی نه تنها ازبک‌های ساکن خجند را به طور کامل به حاشیه رانده است، بلکه تا حد امکان تاجیک‌های سایر نواحی کشور از جمله پامیری‌ها را از دستیابی به پست‌های مهم دولتی محروم نموده است. اما در عوض، روس‌ها که تنها 1/1 درصد از جمعیت کشور را به خود اختصاص می‌دهند، همچنان پست‌های حساس و کلیدی کشور از جمله مشاورین دولت در سطوح عالی را در اختیار دارند.

مهاجرت‌های تاجیکستان از دو بعد قابل توجه می‌باشد که یک بعد آن مربوط به سیل خروج اتباعی می‌شود که برای رسیدن به شرایط کاری مناسب‌تر و بالاطبع درآمدی بالاتر جلای وطن می‌کنند که اغلب آن‌ها به روسیه و جمهوری‌های همجوار عزیمت می‌نمایند. بعد دیگر آن روند مهاجرت اتباع کشورهای مجاور به تاجیکستان است که در این میان مهاجران ازبک، قرقیز و افغان از بقیه برجسته‌ترند. مهاجرت ازبک‌ها به تاجیکستان با توجه به وجود برخی از مشکلات موجود میان تاجیکستان و ازبکستان می‌تواند برای تاجیکستان نگران کننده باشد. علاوه بر تشدید مشکلات اقتصادی به سبب ازدیاد نفوس عمومی، مهاجرت اقوام غیر تاجیک به این کشور می‌تواند با تشدید احساسات جدایی طلبانه میان ازبک‌های شمالی تاجیکستان و پامیری‌های شرقی، صدماتی را بر اتحاد ملی تاجیکستان وارد سازد. اما در تاجیکستان آنچه که بیشتر مشاهده می‌شود، سیر مهاجرت‌ها به خارج است زیرا تاجیکستان کشوری ضعیف محسوب می‌شود. روند مهاجرت از این کشور می‌تواند آثار سوئی همچون از دست رفتن نیروی متخصص و ماهر، انتقال بخشی از سرمایه ملی به خارج، ایجاد احساس بی میلی و بی تفاوتی در میان ساکنین کشور و تضعیف مشروعیت سیاسی و نهایتأ تضعیف وحدت ملی را به بار آورد.

نیز نگاه کنید به

جغرافیای انسانی روسیه؛ جغرافیای انسانی سودان؛ جغرافیای انسانی اردن؛ جغرافیای انسانی ژاپن؛ جغرافیای انسانی کانادا؛ جغرافیای انسانی کوبا؛ جغرافیای انسانی لبنان؛ جغرافیای انسانی تونس؛ جغرافیای انسانی مصر؛ جغرافیای انسانی ساحل عاج؛ جغرافیای انسانی مالی؛ جغرافیای انسانی افغانستان؛ جغرافیای انسانی تایلند؛ جغرافیای انسانی فرانسه؛ جغرافیای انسانی اسپانیا؛ جغرافیای انسانی اوکراین؛ جغرافیای انسانی سوریه؛ جغرافیای انسانی قطر؛ جغرافیای انسانی امارات متحده عربی؛ جغرافیای انسانی اتیوپی؛ جغرافیای انسانی سیرالئون؛ جغرافیایی جمعیتی در چین؛ جغرافیایی انسانی سنگال؛ جغرافیای انسانی زیمبابوه؛ جغرافیای انسانی سودان؛ جغرافیای انسانی آرژانتین.