زبان و ادبیات اردن: تفاوت میان نسخه‌ها

از دانشنامه ملل
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
 
[[پرونده:زبان و ادبیات اردن.jpg|بندانگشتی|زبان و ادبیات اردن(1403). برگرفته از سایت خبرگزاری CNN، قابل بازیابی از https://edition.cnn.com/2017/05/31/middleeast/hamzeh-almaaytah-al-maa-bookstore-jordan/index.html]]
ادبيات و رسانه در [[اردن]] محدود به مرزهای سياسی اين كشور نيست بلكه در مقياس بزرگتری مربوط به كل جهان عرب در گستره‌ای از شمال آفريقا تا خليج فارس است. اردنی‌ها لزوما هويت و زبان خود را مجزا نمی‌دانند، بلكه خود را قسمتی از تاريخ پيشرفت زبان، ادبيات و رسانه‌های عربی برمی‌شمرند؛ برای مثال تا سال 1920 بيشتر [[اردن]] تحت حكومت دمشق (پايتخت [[سوريه]]) بود كه از اولين قرن اسلامی تاکنون مركز مهم ادبيات عرب است.
زبان و ادبیات اردن شامل [[زبان و خط رسمی اردن]]؛ [[تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی اردن]]؛ [[انواع جنبش های ادبی اردن]]؛ [[ادبیات معاصر اردن]] و [[مشاهیر ادبی اردن]] است که در ذیل شرح داده شده است:


به دليل روستا نشينی در اغلب مناطق [[اردن]] تا اوايل قرن 19 ادبيات [[اردن]] به صورت شفاهی بود كه البته به معنی روستايی بودن اين ادبيات نيست. بيشتر اين ادبيات محلی به صورت شعر و بخشی از آن در قالب حماسه از شيوه‌های نويسندگان مشهور عرب در دمشق، [[قاهره]] و بغداد پيروی می‌كرد.
ادبیات و رسانه در [[اردن]] محدود به مرزهای سیاسی این كشور نیست بلكه در مقیاس بزرگتری مربوط به كل جهان عرب در گستره‌ای از شمال آفریقا تا خلیج فارس است. اردنی‌ها لزوما هویت و زبان خود را مجزا نمی‌دانند، بلكه خود را قسمتی از تاریخ پیشرفت زبان، ادبیات و رسانه‌های عربی برمی‌شمرند؛ برای مثال تا سال 1920 بیشتر [[اردن]] تحت حكومت دمشق (پایتخت [[سوریه]]) بود كه از اولین قرن اسلامی تاکنون مركز مهم ادبیات عرب است.


نقش زبان عربی در فرهنگ اعراب فراتر از نقش ساير زبان‌ها در فرهنگ‌هايشان است. زبان عربی و توانايی استفاده از آن برای خلق تصورات خلاقانه و قوی، قدمتی طولانی دارد كه ريشه‌های آن را بايد در ادبيات قبل از اسلام و قبل از دوران باسوادی در شبه جزيره عربستان جستجو كرد.
به دلیل روستا‌نشینی در اغلب مناطق [[اردن]] تا اوایل قرن 19 ادبیات [[اردن]] به صورت شفاهی بود كه البته به معنی روستایی بودن این ادبیات نیست. بیشتر این ادبیات محلی به صورت شعر و بخشی از آن در قالب حماسه از شیوه‌های نویسندگان مشهور عرب در دمشق، [[قاهره]] و بغداد پیروی می‌كرد.


=== معرفی زبان و خط رسمی و زبان‌های رايج ===
نقش زبان عربی در فرهنگ اعراب فراتر از نقش سایر زبان‌ها در فرهنگ‌هایشان است. زبان عربی و توانایی استفاده از آن برای خلق تصورات خلاقانه و قوی، قدمتی طولانی دارد كه ریشه‌های آن را باید در ادبیات قبل از اسلام و قبل از دوران باسوادی در شبه جزیره عربستان جستجو كرد.
علی رغم وجود اقليت‌های مختلف در [[اردن]]، زبان رسمی اين کشور عربی است که در تعاملات فرهنگی و اجتماعی به کار می‌رود. يکی از اهداف وزارت [[فرهنگ اردن]] تشويق به استعمال زبان عربی فصيح در همه جا می‌باشد.  


از جمله موسسات رسمی که در اين زمينه فعاليت دارد آکادمی زبان عربی است که هدف عمده آن حفاظت از زبان عربی و احيای زبان تراث عربی و اسلامی در زمينه علوم و فنون مختلف است<ref>برگرفته از https://mawred.org/wp_content/%20uploads/%202013/%2003/%20jordan_%20final.Doc%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D8%B1%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A%D8%8C ص. 29</ref>.
=== [[زبان و خط رسمی اردن|معرفی زبان و خط رسمی و زبان‌های رایج]] ===
علی رغم وجود اقلیت‌های مختلف در [[اردن]]، زبان رسمی این کشور عربی است که در تعاملات فرهنگی و اجتماعی به کار می‌رود. یکی از اهداف وزارت [[فرهنگ اردن]] تشویق به استعمال زبان عربی فصیح در همه جا می‌باشد. از جمله موسسات رسمی که در این زمینه فعالیت دارد آکادمی زبان عربی است که هدف عمده آن حفاظت از زبان عربی و احیای زبان تراث عربی و اسلامی در زمینه علوم و فنون مختلف است<ref>برگرفته از [https://mawred.org/wp_content/%20uploads/%202013/%2003/%20jordan_%20final.Doc%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D8%B1%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%8A%D8%8C https://mawred.org/wp_content/%20uploads/%202013/]، ص. 29</ref>. آکادمی زبان عربی برای دستیابی به این هدف راهکارهای عملی متنوعی را در دستور کار خود دارد از جمله:


آکادمی زبان عربی برای دستيابی به اين هدف راهکارهای عملی متنوعی را در دستور کار خود دارد از جمله:
* اجرای پژوهش‌های مختلف در زمینه زبان عربی؛
* تشویق ترجمه و نشر به زبان عربی و برپایی مسابقات و ایجاد کتابخانه‌ها؛
* ترجمه مشهورترین آثار جهانی و نشر کتاب‌های ترجمه شده به زبان عربی و برعکس؛
* برگزاری سمینارهای زبان در داخل و خارج از [[اردن]] و تنظیم همایش‌های فرهنگی؛
* انتشار اصطلاحات جدید و به‌ روز از طریق رسانه‌ها و شیوه‌های دیگر<ref>Mawred. Org/ WP - content/ uploads/ 2013/ 03/ Jordan - final. Doc  المورد الثقافي، ص. 30</ref>.


<nowiki>*</nowiki>اجرای پژوهش‌های مختلف در زمينه زبان عربی،
عربی اردنی مجموعه‌ای از گفتارهای زبان عربی است كه مردم [[اردن]] از آن‌ها استفاده می‌كنند. عربی اردنی دارای ساختار زبانی سامی است با تاثیرات لغتی از انگلیسی، تركی و فرانسوی. بیش از 6 میلیون نفر از این گفتار استفاده می‌كنند كه در سراسر جهان عرب فهمیده می‌شود. زبان اسناد رسمی و رسانه‌ها، عربی استاندارد مدرن است در حالی كه در مكالمات روزمره انواع متنوعی از عربی به‌كار می‌رود. گفتارهای تابع عربی - اردنی عبارتند از:


<nowiki>*</nowiki>تشويق ترجمه و نشر به زبان عربی و برپايی مسابقات و ايجاد کتابخانه‌ها،
* گفتار روستاییان [[اردن]]؛
* گفتار بادیه‌نشینان [[اردن]]؛
* گفتار اردنی‌های شهر‌نشین.


<nowiki>*</nowiki>ترجمه مشهورترين آثار جهانی و نشر کتاب‌های ترجمه شده به زبان عربی و برعکس،
نظام نوشتار با توجه به كاركرد آن متفاوت است؛ برای مثال در كتاب‌ها از انگلیسی یا عربی فصیح استفاده می‌شود. انگلیسی نیز هرچند زبان رسمی نیست اما به طور گسترده‌ای در كشور استفاده می‌شود و زبان رایج تجارت و بانكداری و آموزش و پرورش است. یادگیری زبان‌های گفتاری عربی اردنی، عربی استاندارد مدرن و انگلیسی در اماكن عمومی و مدارس خصوصی اجباری است. زبان چركسی و چچنی نیز در بعضی اجتماعات كوچک در [[اردن]] استفاده می‌شود<ref>برگرفته از http://en.wikipedia.org/wiki/Jordan#Languages</ref>.


<nowiki>*</nowiki>برگزاری سمينارهای زبان در داخل و خارج از [[اردن]] و تنظيم همايش‌های فرهنگی،
=== [[تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی اردن|تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی‌]] ===
توسعه عربی كلاسیک به عنوان یک زبان، ریشه در سنت‌های ادبی مردم عرب و بخصوص بادیه‌نشینانی دارد كه گفتار آن‌ها سرانجام به صورت زبان استاندارد درآمد. مراد از عربی كلاسیک در اینجا زبان فصیح و شیواست. در فرهنگ سنتی اعراب به مردان فاضل، ادیب می‌گفتند؛ یعنی شخصی كه هم ادبیات را به خوبی می‌داند و هم اخلاق خوبی دارد. در خلال دوران‌های تاریخی ابتدایی در شبه جزیره‌ی عربستان، سروده‌های حماسی كه بیشتر بوسیله بادیه‌نشین‌ها سروده می‌شدند پایه‌های مهمی برای ادبیات و استفاده‌های زبانی بودند.


<nowiki>*</nowiki>انتشار اصطلاحات جديد و به‌ روز از طريق رسانه‌ها و شيوه‌های ديگر(2)
این شعرهای حماسی بیانگر تاریخ و شیوه‌ی زندگی مردم شبه جزیره عربستان قبل از ظهور اسلام است؛ حتی امروزه نیز بسیاری از این سروده‌های به جای مانده، مورد توجه شیوخ قبایل و میهمانان رسمی [[اردن|کشور اردن]] است. از اقسام شعر رایج در میان بادیه‌نشینان می‌توان به غزل و قصیده اشاره كرد كه هر كدام کاربردهای خود را داشته‌اند. امروزه نیز استفاده از این قالب‌های شعر با مضامین جایگزین رواج دارد؛ برای مثال در این شعرها به جای وصف اسب و شتر به وصف ماشین‌های بنز می‌پردازند. هم‌چنین از موضوعاتی كه در شعر معاصر بادیه‌نشینان به چشم می‌خورد می‌توان به جنگ فلسطین در 1948، جنگ خلیج فارس، آوارگان این جنگ‌ها و دمشق و عراق و حتی شهرهای اروپایی اشاره كرد. گونه دیگری از شعر در جهان عرب و در مناطقی چون دمشق، بغداد، قاهره، فض و كوردُبا شكل گرفت كه زَجَل نمونه‌ای از آن است. محبوبیت زَجَل در زبان عرب به‌دلیل نزدیكی آن به زبان عامیانه و گفتاری و استفاده آسان همراه موسیقی است.


عربی اردنی مجموعه ای از گفتارهای زبان عربی است كه مردم [[اردن]] از آنها استفاده می‌كنند. عربی اردنی دارای ساختار زبانی سامی است با تاثيرات لغتی از انگليسی، تركی و فرانسوی. بيش از 6 ميليون نفر از اين گفتار استفاده می‌كنند كه در سراسر جهان عرب فهميده می‌شود. زبان اسناد رسمی و رسانه‌ها، عربی استاندارد مدرن است در حالی كه در مكالمات روزمره انواع متنوعی از عربی به‌كار می‌رود.
ادبیات در دوره پیش از اسلام دارای مضامین جنگ‌های قبیله‌ای و بیانگر جزییات زندگی صحرا‌نشینان بود. در حقیقت بیشتر اطلاعاتی که از نحوه زندگی قبایل عرب در آن دوران داریم ریشه در همین اشعار شفاهی دارد. هنوز هم شعر تنها قالب ادبی در میان صحرانشین‌هاست. رهبران قبایل اردنی هنوز هم در اشعار، ستایش، سرگرم و حتی نقد می‌شوند. شعر صحرا‌نشین‌ها به خوبی با موسیقی آنان عجین است و شعر خوانی با آواز و همراهی ساز علی‌الخصوص ساز رباب رایج است. این آوازها که در خاطره‌ها مانده نسل به نسل منتقل می‌شود و بخش مهمی از تاریخ ادبیات [[اردن]] بادیه‌نشین را تشکیل می‌دهد<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, p. 45, 46, 47</ref>.


گفتارهای تابع عربی - اردنی عبارتند از:
تاریخ ادبیات نوشتاری یا مکتوب عرب از نوشتن قران در قرن 7 میلادی آغاز می‌شود و پیش از آن شعر و قصه به‌طور شفاهی نقل می‌شده‌ است. قران دارای نثری آمیخته به نظم می‌باشد که از صنعت ایجاز شگفت انگیزی برخوردار است. پس از نزول قران تا قرن هشتم، آثار شعری چندانی به‌وجود نیامد به جز استثناء‌هایی چون حسان بن ثابت که اشعاری در ستایش پیامبر (ص) سروده است. با این حال قرآن منشاء بسیاری از ژانرهای ادبی از قبیل سنت و صحیح و تفسیر و متونی مرتبط به دین از جمله نهج البلاغه گردید که در قرن دهم جمع آوری شده است<ref>Seyd. M. H.(2007), World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, p. 250</ref>.


1. گفتار روستایيان [[اردن]]
پیامبر (ص) همچنین سبب ساز نوشته شدن اولین بیوگرافی‌های عرب با نام سیره النبویه گردید؛ اولین آن‌ها توسط وهاب ابن منبه نوشته شد. اما بهترین آن‌ها متعلق است به محمد ابن هشام است که شرح زندگی پیامبر و جنگ‌های اوست. کتاب انساب الاشراف نوشته بلاذری نمونه‌ای از بیوگرافی و کتاب الاعتبار نوشته اسامــه بن المنقذ یک نمونه اتوبیوگرافی به شمار می‌رود.


2. گفتار باديه نشينان [[اردن]]
با حمایت خلیفه هشام بن عبد الملک آثار بسیاری از زبان‌های دیگر به عربی ترجمه شد. شاید اولین آن‌ها مکاتبات ارسطو با اسکندر‍ (Aristotle’s Correspondence with Alexander) با ترجمه‌ی درخشان سلم ابوالعلا (Abu al Ala) باشد. پس از دوران قرون وسطی برخی کتاب‌های یونان باستان از ترجمه‌های عربی، به این زبان بازگردانده شد. ادبیات غیر داستانی قبل از دوره‌ی مدرن همچنین شامل اشعار عاشقانه در قالب غزل و اشعار مدح و ثنا در قالب قصیده و قصه‌های عامیانه یا تاریخی بود<ref>Seyd. M. H.(2007), World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, p. 251</ref>.


3. گفتار اردنی‌های شهر نشين
در نثر غیر داستانی عرب ژانری وجود دارد که در آن حقایق، ایده‌ها، داستان‌ها و اشعاری مربوط به هم و ذیل یک عنوان واحد و خاص، جمع آوری می‌شود؛ مثلا درباره زنان یا باغداری یا حیوانات. از جمله آثار این ژانر کتاب‌هایی است که توسط جاحظ نوشته شده است<ref>Seyd. M. H.(2007), World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, p. 252</ref>. همچنین ابن قتیبه در این ژانر تالیفاتی دارد که روش‌های عملی برای عناوینی نظیر اخلاق، قانون، بایگانی و حتی تمرین‌های نویسندگی را جمع‌آوری کرده است. کتاب‌های راهنمای روابط جنسی نیز در این ژانر تالیف شده نظیر باغ معطر و طوق الحمامه نوشته‌ی ابن حَزم و نزهــه الادب فی ما لایوجد فی کتاب نوشته احمد التیفاشی. کتاب‌های مهم تاریخی توسط مورخانی نظیرابن یعقوبی و طَبری نوشته شده و سفرنامه ابن خلدونِ بزرگ نمونه درخشان تاریخی دیگری است که بر مردم شناسی تمرکز دارد<ref>Seyd. M. H.(2007), World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, p. 253</ref>. ادبیات معاصر عربی در نیمه دوم قرن 19 در قاهره و بیروت آغاز شد و سپس به سرزمین‌های عرب سرایت کرد. در این دوره رمان با موضوعاتی از قبیل عدالت، جنگ یا صرفا سرگرمی جایگزین فرمت‌های کلاسیک شد و اشعار نیز به سمت فرم‌های آزاد و شکستن قواعد زبان کلاسیک کشیده شد. یکی از اولین آثار اردنی که به انگلیسی هم ترجمه شد رمان ابراهیم نصرالله فلسطینی بود با نام دشت‌های تب (Prairiers of Fever) که در آن خاطرات خود را از دوران کار کردن در عربستان شرح داده است<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 47-48</ref>.


نظام نوشتار با توجه به كاركرد آن متفاوت است؛ برای مثال در كتاب‌ها از انگليسی يا عربی فصيح استفاده می‌شود.  
[[غالب هلسا]] از دیگر پیشگامان ادبیات مدرن بود که 7 رمان و دو مجموعه داستان کوتاه نوشت. لیانه بدر رمانی با عنوان مجموعه‌ای از تبعیدیان (Series of exiles) نوشت که در آن شرح حال خود و مهاجرت از فلسطین به [[اردن]] و از [[اردن]] به [[لبنان]] و داستان سپتامبر سیاه و جنگ [[اردن]] و فلسطین را شرح می‌دهد<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 48</ref>. فدیه فقیر (Fadia Faqir) با رمان ستون‌های نمک (Pillars of salt) نمونه‌ی مهم دیگری در تاریخ ادبیات مدرن [[اردن]] است. این رمان درباره‌ی زندگی دو زن اردنی و تلاش‌های آنان برای احقاق حقوق زنان است که به انگلیسی نوشته شده است<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 49</ref>. نویسنده‌ی فلسطینی - اردنی دیگر به نام سحر خلیفه در رمان خارهای وحشی (Wild Thorns) زندگی در فلسطین اشغالی را وصف کرده است. و شاعری به نام محمد فاضل الحاجیه درباره دیدگاه‌های سیاسی (بحران‌های آمریکایی خاورمیانه) قصاید موفقی سرود که در دنیای عرب مشهور و به زبان انگلیسی ترجمه شد<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 49</ref>.


انگليسی نيز هرچند زبان رسمی نيست اما به طور گسترده‌ای در كشور استفاده می‌شود و زبان رايج تجارت و بانكداری و آموزش و پرورش است. يادگيری زبان‌های گفتاری عربی اردنی، عربی استاندارد مدرن و انگليسی در اماكن عمومی و مدارس خصوصی اجباری است. زبان چركسی و چچنی نيز در بعضی اجتماعات كوچک در [[اردن]] استفاده می‌شود. (3)
=== [[انواع جنبش های ادبی اردن|انواع ادبی‌]] ===
جنبش ادبی در [[اردن]] به دو ریشه مستحكم متصل است كه با تشكیل حكومت اردنی از سال 1921 میلادی تاكنون جان تازه‌ای به خود گرفته است:


=== تاريخ ادبيات و سبک‌های ادبی‌ ===
* دربار امیر عبدالله بن حسین كه در آن زمان پادشاه این كشور بود و با استقبال از جنبش ادبی شكل گرفته در شرق [[اردن]] به شاعران و ادیبان بسیار اهمیت می‌داد تا جایی كه شاعران و ادیبان بزرگی همانند فؤاد الخطیب (شاعر الامیر)، مصطفی وهبی التل، عبدالمنعم الرفاعی، عمر ابورشیه، ودیع البستانی و عبدالمحسن الكاظمی همكاری‌های گسترده‌ای تحت نظارت پادشاه با دربار برقرار كردند و از آن طریق توانستند صدای خود را به روزنامه‌ها، هفته نامه‌ها و مجلات ادبی برسانند؛
توسعه عربی كلاسيک به عنوان يک زبان، ريشه در سنت‌های ادبی مردم عرب و بخصوص باديه نشينانی دارد كه گفتار آنها سرانجام به صورت زبان استاندارد درآمد. مراد از عربی كلاسيک در اينجا زبان فصيح و شيواست.
* تراژدی به وجود آمده به دلیل همسایگی با فلسطین در شعر شعرا و نوشته‌های ادیبان اردنی تاثیر به سزایی در شكوفایی جنبش ادبی این كشور داشت به گونه‌ای كه سال‌های 1948 (اشغال فلسطین توسط اسرائیلی‌ها) تا 1967 (جنگ اعراب با اسرائیل) را اوج جنبش ادبی [[اردن]] می‌دانند.


در فرهنگ سنتی اعراب به مردان فاضل، اديب می‌گفتند؛ يعنی شخصی كه هم ادبيات را به خوبی می‌داند و هم اخلاق خوبی دارد.
بنابراین در تشریح ادبیات و جایگاه آن در كشور [[اردن]] همواره باید این دو موضوع را مورد نظر قرار داد<ref>المصلح أحمد(1953- 1993م)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص 11 و 12</ref>. علاوه بر شعر که بخش عمده‌ی ادبیات عرب و [[اردن]] را به خود اختصاص می‌دهد، امروزه کلیه ژانرهای ادبی در [[اردن]] به شکل قابل‌توجهی مورد استفاده ادیبان اردنی قرار گرفته است که نظم و نثر را در برمی‌گیرد؛ داستان کوتاه، رمان، نمایشنامه، نقد و دیگر گونه‌های متداول ادبی دنیا که به تفصیل در بخش‌های بعدی می‌آید.  


در خلال دوران‌های تاريخی ابتدایی در شبه جزيره‌ی عربستان، سروده‌های حماسی كه بيشتر بوسيله باديه نشين‌ها سروده می‌شدند پايه‌های مهمی برای ادبيات و استفاده‌های زبانی بودند.
=== [[ادبیات معاصر اردن|ادبیات معاصر]] ===
در مطالعه ادبیات اردنی، مناسب است كه در مرحله نخست تنها درباره شعر سخن به میان آید. سنت شعر اعراب همواره در نسل‌های گذشته، حال و آینده مهم‌ترین نوع ادبی بوده، هست و خواهد بود. در اولین نیمه قرن بیستم، شاعران رمانتیک عرب تحت تأثیر غرب از ساختار سنتی خود خارج شدند و شروع به نوشتن اشعار ساده و استفاده از زبانی همسو با زندگی مدرن كردند. آن‌ها همانند همپایگان اروپایی خود در قرن نوزدهم بر وجوه احساس در آثار خود تاكید داشتند.


اين شعرهای حماسی بيانگر تاريخ و شيوه‌ی زندگی مردم شبه جزيره عربستان قبل از ظهور اسلام است؛ حتی امروزه نيز بسياری از اين سروده‌های به جای مانده، مورد توجه شيوخ قبايل و ميهمانان رسمی [[اردن|کشور اردن]] است. از اقسام شعر رايج در ميان باديه نشينان می‌توان به غزل و قصيده اشاره كرد كه هر كدام کاربردهای خود را داشته‌اند. امروزه نيز استفاده از اين قالب‌های شعر با مضامين جايگزين رواج دارد؛ برای مثال در اين شعرها به جای وصف اسب و شتر به وصف ماشين‌های بنز می‌پردازند. هم‌چنين از موضوعاتی كه در شعر معاصر باديه نشينان به چشم می‌خورد می‌توان به جنگ فلسطين در 1948، جنگ خليج فارس، آوارگان اين جنگ‌ها و دمشق و عراق و حتی شهرهای اروپايی اشاره كرد.
در میان شاعران جهان عرب همچون ابراهیم ناجی (1953) ابوشادی (1955- 1892)، علی محمود طاها (1949- 1903) از [[مصر]]، ابوشبكه (47- 1903) از [[لبنان]]، موتران (1949-1871) از [[سوریه]]، زهاوی (1936-1867) و روسافی (1945-1875) از عراق می‌توان از ابراهیم توكان (41-1905) از [[اردن]] نام برد. توكان در یاد و خاطره‌ی اردنی‌ها باقیست و همواره او را یاد می‌كنند. او اشعار عاشقانه را به خوبی اشعار ملی گرایانه خود می‌سرود<ref>برگفته از كتاب ادبيات معاصر فلسطين و اردن نوشته آقای بكير الوان از سايت<nowiki/>https://www.jstor.org/ </ref>.


گونه ديگری از شعر در جهان عرب و در مناطقی چون دمشق، بغداد، قاهره، فض و كوردُبا شكل گرفت كه زَجَل نمونه‌ای از آن است. محبوبيت زَجَل در زبان عرب بدليل نزديكی آن به زبان عاميانه و گفتاری و استفاده آسان همراه موسيقی است.
==== [[شعر اردن|جنبش شعری‌]] ====
شعر بخش عظیمی از نقشه‌ی ادبی [[اردن]] را به خود اختصاص داده‌ است و دلیل آن را می‌توان در میراث شعری كه در طول زمان در این كشور بوده و هم چنین ورود داستان، رمان و نمایشنامه از طریق غرب به [[اردن]] جست‌و‌جو کرد. دكتر فواز طوقان در كتاب خود به نام جنبش شعری در [[اردن]] تا سال 1977 میلادی با اشاره به جایگاه والای شعر در این كشور شعرای اردنی را به 4 دسته تقسیم می‌كند:


ادبيات در دوره پيش از اسلام دارای مضامين جنگ‌های قبيله‌ای و بيانگر جزييات زندگی صحرا نشينان بود. در حقيقت بيشتر اطلاعاتی که از نحوه زندگی قبايل عرب در آن دوران داريم ريشه در همين اشعار شفاهی دارد. هنوز هم شعر تنها قالب ادبی در ميان صحرانشين‌هاست. رهبران قبايل اردنی هنوز هم در اشعار، ستايش، سرگرم و حتی نقد می‌شوند. شعر صحرا نشين‌ها به خوبی با موسيقی آنان عجين است و شعر خوانی با آواز و همراهی ساز علی‌الخصوص ساز رباب رايج است. اين آوازها که در خاطره‌ها مانده نسل به نسل منتقل می‌شود و بخش مهمی از تاريخ ادبيات [[اردن]] باديه نشين را تشکيل می‌دهد<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, p. 45, 46, 47</ref>.
* گروهی از شعرای سلف كه اشغال فلسطین توسط اسرائیل را به خود دیده‌اند و در این باره به سرایش قصیده‌های عمودی پرداختند و حركت رمانتیک‌گونه خود را وارد شعر كردند كه از بارزترین آن‌ها می‌توان از عبدالمنعم الرفاعی نام برد؛
* گروهی از شعرا كه در اشعار خود تا اندازه‌ای از سبک گروه اول پیروی كرد‌ند اما با گذشت زمان به حركتی نو روی آوردند كه از این دسته شاعران می‌توان از فدوی طوقان، سلمی خضراء الجیوسی و كمال ناصر نام برد؛ گونه شعری آنان ادغام شعر شعرای قدیمی و شعرای نوگراست؛
* شعرای گروه سوم را شاعرانی تشكیل می‌دهند كه تمامی اشعارشان از دوران مدرن تاثیر پذیرفته است و دارای ویژگی‌های شعر نو است؛ از مشهورترین شعرای این گروه می‌توان از عبدالرحیم عمر،‌ امین شنار، تیسیر سبول، فواز طوقان و حیدر محمود نام برد؛
* گروه چهارم شامل شاعران جوانی است كه بیشترین مساحت نقشه شعری [[اردن]] را در دهه هفتاد و پس از آن تشكیل دادند كه شمار آن‌ها به بیش از 70 شاعر بالغ می‌شود.


تاريخ ادبيات نوشتاری يا مکتوب عرب از نوشتن قران در قرن 7 ميلادی آغاز می‌شود و پيش از آن شعر و قصه به طور شفاهی نقل می‌شده‌ است. قران دارای نثری آميخته به نظم می‌باشد که از صنعت ايجاز شگفت انگيزی برخوردار است.
در رابطه با جنبش شعری در [[اردن]] دكتر عبدالرحمن یاغی در كتاب خود به نام البحث عن قصیده المواجهــه، ‌سبک غالب شعری یک سده اخیر در این كشور را قصیده برشمرده كه شاعران اردنی در این سبک تاكنون دیوان‌های بسیاری به چاپ رسانیده‌اند<ref>المصلح أحمد(1953- 1993م)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن . ص. 14 - 16</ref>. شعر در [[اردن|کشور اردن]] دو مرحله را پشت سر نهاده است:


پس از نزول قران تا قرن هشتم، آثار شعری چندانی به وجود نيامد به جز استثناء‌هايی چون حسان بن ثابت که اشعاری در ستايش پيامبر (ص) سروده است. با اين حال قرآن منشاء بسياری از ژانرهای ادبی از قبيل سنت و صحيح و تفسير و متونی مرتبط به دين از جمله نهج البلاغه گرديد که در قرن دهم جمع آوری شده است. (5)
مرحله نخست: از سال 1921 آغاز و تا سال 1967 ادامه می‌یابد. پیش از سال 1921 میلادی یعنی در زمان حکومت اتراک بر [[اردن]]، این کشور حرکت ادبی را نمی‌شناخت زیرا هویت سیاسی مستقلی نداشت. در آن زمان روزنامه و آموزش عالی در [[اردن]] نبود و اهتمامی به درس و شعر وجود نداشت. تنها چهار مدرسه در اربد، معان، سلط و کرک بود<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 32</ref>. خفقان، فقدان آزادی و تسلط زبان ترکی و عنصر غیر عربی [[اردن]] را تبدیل به کشوری کرده بود که جهل و خرافات و جنگ بر آن فرمانروا بود؛ شعر فصیحی سروده نمیشد و تمام اشعار بدوی و تقلیدی و حاوی موضوعاتی چون وصف کرم و شجاعت و... بود.


پيامبر (ص) همچنين سبب ساز نوشته شدن اولين بيوگرافی‌های عرب با نام سيرة النبويه گرديد؛ اولين آنها توسط وهاب ابن منبه نوشته شد. اما بهترين آنها متعلق است به محمد ابن هشام است که شرح زندگی پيامبر و جنگ‌های اوست. کتاب انساب الاشراف نوشته بلاذری نمونه‌ای از بيوگرافی و کتاب الاعتبار نوشته اسامــة بن المنقذ يک نمونه اتوبيوگرافی به شمار می‌رود.
با روی کار آمدن ملک عبدالله تحولی نو در تعلیم و تربیت آغاز شد و برنامه‌های توسعه‌ی علم و آموزش به اجرا درآمد و آموزش پیشرفت کرد به طوری که تعداد مدارس در سال1923 به 38 مدرسه رسید. هم‌چنین روزنامه‌هایی شروع به انتشار کردند<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 32</ref>. وقایع سیاسی سال 1948، سهم زیادی در بیداری مردم و حرکت آنان داشت به طوری که پس از وقایع دهه پنجاه، ضمیر شاعران بیدار شد و در وصف قهرمانی‌های مردم فلسطین و درجهت انگیختن آن‌ها به مقاومت شعرهای فراوانی سرودند و همایش‌های بسیاری برای مقابله با خطرات صهیونیسم برپا شد<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 32</ref>.  


با حمايت خليفه هشام بن عبد الملک آثار بسياری از زبان‌های ديگر به عربی ترجمه شد. شايد اولين آنها مکاتبات ارسطو با اسکندر‍ (Aristotle’s Correspondence with Alexander) با ترجمه‌ی درخشان سلم ابوالعلا (Abu al Ala) باشد. پس از دوران قرون وسطی برخی کتاب‌های يونان باستان از ترجمه‌های عربی، به اين زبان بازگردانده شد.
با ورود قریب نیم میلیون پناهنده فلسطینی به [[اردن]] که به وضعیت نامطلوب اقتصادی منجر شد، دو ملت [[اردن]] و فلسطین به سرعت با هم درآمیختند و احزاب و گروه‌های سیاسی برای مقابله با دشمن تاسیس شد. در این زمان، [[شعر اردن]] وارد مرحله سیاسی خود شد؛ در این حال برخی شاعران به اشعار رمزگونه پرداختند و به [[سوریه]] و [[مصر]] پناه بردند<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 33</ref>. برخی شاعران فلسطینی مانند فواد خطیب، محمد علی حومانی و محمد شریقی نیز که به [[اردن]] وارد شده بودند پس از مدتی به کشور خود بازگشتند و برخی دیگر برای همیشه در [[اردن]] اقامت گزیدند و تابعیت [[اردن]] را قبول کردند<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 46</ref>.


ادبيات غير داستانی قبل از دوره‌ی مدرن همچنين شامل اشعار عاشقانه در قالب غزل و اشعار مدح و ثنا در قالب قصيده و قصه‌های عاميانه يا تاريخی بود. (6)
در دهه پنجاه، اشعار سرکشی سروده می‌شد که فقط در روزنامه‌های مخفیانه و زیرزمینی به چاپ می‌رسید؛ اشعاری که از آزادی و رهایی از ظلم و ستم حرف می‌زدند.


در نثر غير داستانی عرب ژانری وجود دارد که در آن حقايق، ايده‌ها، داستان‌ها و اشعاری مربوط به هم و ذيل يک عنوان واحد و خاص، جمع آوری می‌شود؛ مثلا درباره زنان يا باغداری يا حيوانات. از جمله آثار اين ژانر کتاب‌هايی است که توسط جاحظ نوشته شده است.(7) همچنين ابن قتيبه در اين ژانر تاليفاتی دارد که روش‌های عملی برای عناوينی نظير اخلاق، قانون، بايگانی و حتی تمرين‌های نويسندگی را جمع‌آوری کرده است. کتاب‌های راهنمای روابط جنسی نيز در اين ژانر تاليف شده نظير باغ معطر و طوق الحمامه نوشته‌ی ابن حَزم و نزهــة الادب فی ما لايوجد فی کتاب نوشته احمد التيفاشي.
در فاصله سال‌های 1921 تا 1946 اشعار سروده شده در [[اردن]] غالبا تقلیدی و مناسبتی است؛ اشعاری طولانی که نوآوری در شکل و مضمون خود ندارند. برخی از این شاعران مقلد عبارتند از: حمزه العربی، عرّار، مختار شنقیطی، محمد شریقی، شکری شعشاعــه، ابراهیم مبیضین، محمد نهار رفاعی، عادل شمایلــه. در این دوره مدح، شوق به وطن، اشعار اجتماعی - فلسفی و شکایت از ظلم جایگاه مهمی در محتوای اشعار شاعران پیدا کرده بودند<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 64 و 65</ref>. بعد از وحدت جانب شرقی و غربی [[رود اردن]]، دو نوع شعر رواج یافت: شعر تقلیدی در شکل و محتوا، شعر تقلیدی در شکل و با محتوای نو.


کتاب‌های مهم تاريخی توسط مورخانی نظيرابن يعقوبی و طَبری نوشته شده و سفرنامه ابن خلدونِ بزرگ نمونه درخشان تاريخی ديگری است که بر مردم شناسی تمرکز دارد.(8)
شعر تقلیدی در شکل و محتوا در دهه پنجاه و شصت صفحات روزنامه‌ها را پر می‌کردند؛ هدف آن‌ها بیداری مردم بود. تکرار و استعمال کلمات عامیانه از ویژگی‌های این اشعار بود. شاعران این دوره از اسلوب اشعار شوقی، رصافی، زهاوی، ابوریشه، جواهری و احمد صافی نجفی تاثیر می‌پذیرفتند. این شعرا شاگردان کوچک استادان بزرگی به شمار می‌رفتند که هیچ گونه ابداعی در زمینه شکل و احساسات و عواطف تاثیرگذار نداشتند و تنها اطلاعاتی را با کلام موزون بیان می‌کردند. برخی از این شاعران در مناسبت‌های مختلف دینی، وطنی و قومی به دیوان شاعران بزرگ رجوع می‌کردند و از قصائد آن‌ها در وزن، قافیه و موضوع تقلید می‌کردند<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 95 و 96</ref>.


ادبيات معاصر عربی در نيمه دوم قرن 19 در قاهره و بيروت آغاز شد و سپس به سرزمين‌های عرب سرايت کرد. در اين دوره رمان با موضوعاتی از قبيل عدالت، جنگ يا صرفا سرگرمی جايگزين فرمت‌های کلاسيک شد و اشعار نيز به سمت فرم‌های آزاد و شکستن قواعد زبان کلاسيک کشيده شد.  
شعر تقلیدی در شکل با محتوای نو توسط شاعرانی انجام گرفت که موفق به ابداعاتی در مضامین شعری و محتوا شدند؛ برخی از آنان مانند خلیل زقطان، رجا سمرین، امین شنار، کمال ناصر و [[فدوی طوقان]] با سرودن اشعاری در زمینه‌ی وطن و مردم، خود را از دایره تقلید بیرون کشیدند و نوآوری‌هایی در شعر ایجاد کردند. گرایشات عاشقانه، اشعار تغزّلی، اشعار وطنی و سیاسی، وقایع فلسطین، فقر و امثال آن موضوعات جدیدی بودند که این شاعران به آن‌ها می‌پرداختند. وصف شهرهای [[اردن]]، خوراکی‌ها و عناصر طبیعت مانند بیابان‌، برف، بهار، تابستان، حیوانات، امور کشاورزی، درختان زیتون و انجیر، باران، طبیعت ساکت و رنگ‌های مختلف طبیعت نیز از موضوعات مورد علاقه شاعران در تقلید بود<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 115 و 116</ref>.


يکی از اولين آثار اردنی که به انگليسی هم ترجمه شد رمان ابراهيم نصرالله فلسطينی بود با نام دشت‌های تب (Prairiers of Fever) که در آن خاطرات خود را از دوران کار کردن در عربستان شرح داده است. (9)
در نیمه دوم قرن بیستم گروهی از شاعران اردنی که از حرکت ادبی جدید تاثیر پذیرفته بودند، برخی اشعارشان را در روزنامه‌ها و مجلات [[اردن]] به چاپ رساندند؛ ویژگی بارز این اشعار، سادگی و توانایی انتقال سریع عواطف و احساسات بود. این شاعران تلاش می‌کردند تا با استفاده از رموز و الفاظ استعاری، شعر غنائی را با شعر تاملی در هم آمیزند؛ بدین ترتیب تحولی نو در بنای قصیده به وجود آمد و قافیه‌ها متنوع شد و تحولی شگرف در شعر پدیدار شد. برخی از مردم این نوع شعر موسوم به شعر آزاد را نمی‌پسندیدند<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 222</ref>. ویژگی‌های شعر آزاد در [[اردن]] به شرحی است که می‌آید:


[[غالب هلسا]] از ديگر پيشگامان ادبيات مدرن بود که 7 رمان و دو مجموعه داستان کوتاه نوشت.
* عمق فکر: شاعران شعر آزاد، از دایره‌ی اشعار طولانی، موزون و قافیه دار قدیمی خارج شده بودند و تلاش می‌کردند تا نوع جدیدی از شعر را به وجود بیاورند تا بتوانند در آن احساس و عواطف خود را به سرعت منتقل کنند. موضوعات این گونه‌ی جدید، دردها و رنج‌ها، مرگ، فلسطین و جنگ‌ها و شکست‌ها بود<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 223</ref>.
* استفاده از رمز: از بارزترین ویژگی‌های شعر آزاد، استفاده از کلمات و دلالت‌های رمزی است. در اشعار شاعرانی مانند عبدالرحیم عمر و امین شنار و سبول کلماتی مانند مسیح، دریا، کربلا، سنگ، عنتره و عبلــه، اصحاب کهف، حلاج و سندباد و... به عنوان رمز و نماد بسیار استعمال شده است<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 225</ref>.
* کلمات شعر آزاد: در شعر آزاد از کلمات خاصی استفاده می‌شود تا بتوانند کلمات را با مدلول خود پیوند دهند. بدین ترتیب کلمات و مدلول‌های جدیدی ابداع می‌شوند<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 227</ref>.
* نشانه‌های زندگی مردمی: در شعر آزاد به بیان زندگی عادی و معمولی روستاییان، درختان، حیوانات و آرزوهای وطن و... می‌پردازند<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 226</ref>.


ليانه بدر رمانی با عنوان مجموعه‌ای از تبعيديان (Series of exiles) نوشت که در آن شرح حال خود و مهاجرت از فلسطين به [[اردن]] و از [[اردن]] به [[لبنان]] و داستان سپتامبر سياه و جنگ [[اردن]] و فلسطين را شرح می‌دهد. (10) فديه فقير (Fadia Faqir) با رمان ستون‌های نمک (Pillars of salt) نمونه‌ی مهم ديگری در تاريخ ادبيات مدرن [[اردن]] است. اين رمان درباره‌ی زندگی دو زن اردنی و تلاش‌های آنان برای احقاق حقوق زنان است که به انگليسی نوشته شده است. (11)
بعد از حادثه‌ی حمله یهود به فلسطین، در سال 1948 در بسیاری از کشورهای عربی از جمله [[اردن]] در این زمینه اشعار فراوانی گفته شد و این مهم مورد توجه قرار گرفت. فلسطین و [[اردن]] از نظر جغرافیایی با هم همسایه هستند. بسیاری از شاعران در کشور [[اردن]] متولد می‌شوند و سپس به فلسطین می‌روند و برعکس؛ مانند سلمی خضراء جیوسی، رشید زید، عصام حماد<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 249</ref>. می‌توانیم شاعران فلسطینی - اردنی را به شاعران مُخَضرم نیز تقسیم کنیم، یعنی شاعرانی که هم پیش از حمله اسرائیل به فلسطین و هم پس از آن شعر گفته‌اند؛ مانند: فدوی طوقان، اسد محمد قاسم، یوسف خطیب و...<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 249</ref>. موضوعات این اشعار شوق به وطن، فقر، قهرمانیها، ایثار و فداکاری، جرائم انگلیس و یهود، بیداری سیاسی، عذاب و قتل، شکنجه، شهادت ، مشکلات پناهندگان و... است<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 250</ref>. به این ترتیب قضیه فلسطین باعث بیداری شعر [[اردن]] و نوآوری شکل و مضمون آن شد و غنای شعر عربی را به سوی آن سرازیر کرد<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 250</ref>. از نگاه محتوایی [[شعر اردن|شعر در اردن]] در موضوعاتی که ذیلا می‌آید خلاصه می‌شود:


نويسنده‌ی فلسطينی - اردنی ديگر به نام سحر خليفه در رمان خارهای وحشی (Wild Thorns) زندگی در فلسطين اشغالی را وصف کرده است. و شاعری به نام محمد فاضل الحاجيه درباره ديدگاه‌های سياسی (بحران‌های آمريکايی خاورميانه) قصايد موفقی سرود که در دنيای عرب مشهور و به زبان انگليسی ترجمه شد. (12)
===== شعر مقاومت در برابر استعمار =====
مقاومت از جدیدترین موضوعات شعر عربی است. این نوع شعر، موسیقی و لحن بیان صریح و قوی دارد و باعث برانگیختن حس وطن دوستی و مقاومت در شنونده می‌شود؛ معمولا در آن از کلمات محکم و استوار استفاده می‌گردد. این اشعار حماسی محسوب شده و نوع کلمات و موسیقی به کار رفته در آن‌ها با اشعار دیگر متفاوت است<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 337</ref>. شاعران این‌گونه شعرها سعی می‌کنند مردم را به میادین جنگ بکشانند و حس مقاومت را در آن‌ها برانگیزند و قهرمانی‌های عمرمختار، انقلاب یمن، انقلاب الجزایر و انقلاب فلسطین در سال 1936 و 1947 را یادآور ‌شوند<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 338</ref>.


=== انواع ادبی‌ ===
===== شعر خمر =====
جنبش ادبی در [[اردن]] به دو ريشه مستحكم متصل است كه با تشكيل حكومت اردنی از سال 1921 ميلادی تاكنون جان تازه‌ای به خود گرفته است:
مدام، خمر و مِی از موضوعات جدید در شعر [[اردن]] است که دارای هر دو معنای حقیقی و مجازی است. در اشعار عرار و حسنی زید موضوعاتی از این قبیل فراوان دیده می‌شود. عرار اصطلاح خمر را برای فرار از واقعیت، کم شدن درد ، رنج و نگرانی، کشف اسرار زندگی و حقایق وجود در شعر خود استفاده می‌کرد و حسنی زید برای رسیدن به عشق و زیبایی از آن در اشعارش استفاده می‌کرد. و به آن افتخار می‌کرد<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 461 و 462</ref>.


1. دربار امير عبدالله بن حسين كه در آن زمان پادشاه اين كشور بود و با استقبال از جنبش ادبی شكل گرفته در شرق [[اردن]] به شاعران و اديبان بسيار اهميت می‌داد تا جايی كه شاعران و اديبان بزرگی همانند فؤاد الخطيب (شاعر الامير)، مصطفی وهبی التل، عبدالمنعم الرفاعي، عمر ابورشيه، وديع البستانی و عبدالمحسن الكاظمی همكاری‌های گسترده‌ای تحت نظارت پادشاه با دربار برقرار كردند و از آن طريق توانستند صدای خود را به روزنامه‌ها، هفته نامه‌ها و مجلات ادبی برسانند.
===== شعر وطن =====
در این اشعار موضوعاتی مانند عشق به وطن و قداست آن، فداکاری و ایثار، تحمل عذاب و مشقت برای مصالح وطن بیان می‌شوند. در اشعار حسنی زید، عرار ، خالد ساکت و محمد روسان موضوعات وطنی به وفور دیده می‌شود<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 464</ref>.


2. تراژدی به وجود آمده به دليل همسايگی با فلسطين در شعر شعرا و نوشته‌های اديبان اردنی تاثير به سزايی در شكوفايی جنبش ادبی اين كشور داشت به گونه‌ای كه سال‌های 1948 (اشغال فلسطين توسط اسرائيلی‌ها) تا 1967 (جنگ اعراب با اسرائيل) را اوج جنبش ادبی [[اردن]] می‌دانند.
===== شعر تغزلی =====
ادبیات [[اردن]] اشعار تغزّلی زیبایی با موضوعات متنوع را در خود جای داده است. در این نوع شعر، زیبایی‌ها، تجارب شخصی، احساسات، شوق، وصال، لذات، ذوق و عواطف به فراوانی بیان می‌شود. این گونه شعر انواع مختلفی دارد که عبارتند از: غزل تعلیمی، سنت گرا، زنانه، غزل امروزی، غزل نو، غزل حسی، غزل عفیف، غزل مذکر، غلامیات. از جمله شاعران غزل سرا می‌توان از مصطفی زید مخطوط، عرار، حسنی فریز، محمود مطلق و... نام برد<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 147 - 473</ref>.


بنابراين در تشريح ادبيات و جايگاه آن در كشور [[اردن]] همواره بايد اين دو موضوع را مورد نظر قرار داد. (13)
===== شعر اجتماعی و اصلاحی =====
اشعار اجتماعی به موضوعاتی از قبیل ازدواج، آزادی، فقر و بیچارگی، بیماری، جهل، فقدان عدالت اجتماعی و نقش انجمن‌های خیریه می‌پردازند<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 376</ref>. [[اردن|کشور اردن]] پس از حکومت عثمانی دچار فقر، جهل، بیماری بود و جایگاه زنان، سطح فرهنگ و آموزش، نازل و بی‌سوادی رایج بود. اساطیر و خرافات چیره و بدبختی و اندوه بر همه جا غالب بود. مردم با کمترین امکانات و محرومیت زندگی می‌کردند؛ غذا، آب و دارویی وجود نداشت و مردان کار خود را از دست داده بودند. دراین زمان شاعران به موضوعات اجتماعی پرداختند و در جهت اصلاح معضلات اجتماعی شاعری کردند<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 376</ref>.


علاوه بر شعر که بخش عمده‌ی ادبيات عرب و [[اردن]] را به خود اختصاص می‌دهد، امروزه کليه ژانرهای ادبی در [[اردن]] به شکل قابل توجهی مورد استفاده اديبان اردنی قرار گرفته است که نظم و نثر را در برمی‌گيرد؛ داستان کوتاه، رمان، نمايشنامه، نقد و ديگر گونه‌های متداول ادبی دنيا که به تفصيل در بخش‌های بعدی می‌آيد.
===== شعر فلسفی و انسانی =====
برخی از شاعران که از مکتب خیام، شاعران مهاجر و آراء صوفیان تاثیر پذیرفته بودند، براثر بیداری فلسفی ، شروع به سرودن شعر در زمینه‌های هستی، انسان و زندگی کردند<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 408</ref>. فدوی طوقان تلاش کرد تا دیدگاهی درباره‌ زندگی، جهان و وجود ارائه دهد. فوت برادرش ابراهیم طوقان تاثیر زیادی بر روح او گذاشت، از این رو پس از تأمل در حیات انسان وجود انسان بیهوده دانست<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 408</ref>. شکری شعشاعــه اشعاری با مضامین آمیخته با حکمت، فلسفه و اصلاحات اجتماعی دارد. حسنی زید نیز در اشعاری از تفاوت‌های طبقاتی سخن می‌گوید<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 410 و 411</ref>.


=== ادبيات معاصر ===
===== شعر سیاسی و اعتقادی و حزبی =====
در مطالعه ادبيات اردنی، مناسب است كه در مرحله نخست تنها درباره شعر سخن به ميان آيد. سنت شعر اعراب همواره در نسل‌های گذشته، حال و آينده مهم ترين نوع ادبی بوده، هست و خواهد بود.
شعر اردنی نقش مؤثری در بیداری مردم گردید و روزنامه‌های اردنی با انتشار قصائدی با مضامین سیاسی، اعتقادی و حزبی در بیداری مردم نقش به‌سزایی داشتند.


در اولين نيمه قرن بيستم، شاعران رمانتيک عرب تحت تأثير غرب از ساختار سنتی خود خارج شدند و شروع به نوشتن اشعار ساده و استفاده از زبانی همسو با زندگی مدرن كردند. آنها همانند همپايگان اروپايی خود در قرن نوزدهم بر وجوه احساس در آثار خود تاكيد داشتند.
احزاب سیاسی در سال 1946 در [[اردن]] تأسیس شدند، پس از تأسیس پادشاهی [[اردن]] احزاب در چارچوب قوانین به فعالیت پرداختند و بدین ترتیب موضوعات شعری جدیدی در قالب مناسبات، اشعار اعتقادی و انقلابی و اشعار قومی و حزبی شکل گرفت. این اشعار نقش درخوری در انتشار مرام احزاب سیاسی در [[اردن]] و تثبیت دیدگاه‌های آنان داشت<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 422 و 423</ref>.


در ميان شاعران جهان عرب همچون ابراهيم ناجی (1953) ابوشادی (1955- 1892)، علی محمود طاها (1949- 1903) از [[مصر]]، ابوشبكه (47- 1903) از [[لبنان]]، موتران (1949-1871) از سوريه، زهاوی (1936-1867) و روسافی (1945-1875) از عراق می‌توان از ابراهيم توكان (41-1905) از اردن نام برد. توكان در ياد و خاطره‌ی اردنی‌ها باقيست و همواره او را ياد می‌كنند. او اشعار عاشقانه را به خوبی اشعار ملی گرايانه خود می‌سرود. (14)
مرحله دوم از سال 1967 شروع شده و تا زمان حال نیز ادامه دارد<ref>قطامی سمير(1993)، الشعر فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 7</ref>.


==== جنبش شعری‌ ====
بعد از شکست دردناک جنگ حزیران در سال 1967 موجی از ناامیدی، درد و رنج، بدبینی و یاس همه جا را فراگرفت و به دنبال یافتن عوامل شکست، در شعر و نثر آن زمان می‌توان انعکاس آن را ملاحظه کرد. نزار قبانی در قصیده ای طولانی، نزاعات، اختلافات، دردها و ناامیدی‌های آن عصر را به تصویر کشیده است<ref>قطامی سمير(1993)، الشعر فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 50</ref>. این شعر به نوعی ادبیات مقاومت بود. پس از سال 1967 شاعران بسیاری در [[اردن]] ظهور کردند. در این حال حرکت شعری در [[اردن]] با [[لبنان]]، [[مصر]]، عراق و [[سوریه]] هم‌زمان گردید. فعالیت‌های سیاسی پس از سال 1970 تاثیرات منفی بر شعر گذاشت، از این رو بسیاری از شاعران و نویسندگان با گرایش‌های سیاسی مختلف [[اردن]] را ترک کردند و آنان که در [[اردن]] باقی‌ماندند به رموز و کنایات و اشارات تاریخی و سیاسی در شعر پناه بردند در اشعارشان نگرانی، اضطراب و بیهودگی موج می‌زد<ref>قطامی سمير(1993)، الشعر فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 59</ref>. بخش دیگری از شاعران نیز سکوت اختیار کرده و شعری منتشر نکردند. دهه هفتاد و هشتاد، مرحله نزاع بین دو گروه شاعران جوان و شاعران سالخورده بود. اشعار شعرای جوان در این زمان در فضای خیالات و به دور از ذوق مردمی سروده می‌شد<ref>قطامی سمير(1993)، الشعر فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 59</ref>. گرچه در این دوره نیز اشعار تقلیدی وجود داشت ولی بیشترین گرایش به سوی تجدد و نوگرایی در شعر بود<ref>قطامی سمير(1993)، الشعر فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 60</ref>.
شعر بخش عظيمی از نقشه‌ی ادبی اردن را به خود اختصاص داده است و دليل آن را می‌توان در ميراث شعری كه در طول زمان در اين كشور بوده و هم چنين ورود داستان، رمان و نمايشنامه از طريق غرب به [[اردن]] جست و جو کرد.


دكتر فواز طوقان در كتاب خود به نام جنبش شعری در [[اردن]] تا سال 1977 ميلادی با اشاره به جايگاه والای شعر در اين كشور شعرای اردنی را به 4 دسته تقسيم می‌كند:
==== [[داستان کوتاه در اردن|داستان كوتاه]] ====
محققان در دو كشور [[اردن]] و فلسطین، طلایه دار داستان‌نویسی به‌ویژه داستان كوتاه در این دو كشور را خلیل بیدس صاحب مجله النفائس می‌دانند. مجموعه داستان كوتاه خلیل بیدس موسوم به مسارح الاذهان برای اولین بار در سال 1924 میلادی در [[مصر]] به چاپ رسید که نخستین کتاب در این زمینه به شمار می‌رود. خلیل بیدس در مجله النفائس، داستان‌ها و روایت‌های ترجمه شده از ادبیات کشورهای دیگر به ویژه داستان‌های کوتاه غربی را منتشر می‌کرد. اولین شماره این مجله را در سال 1908 انتشار یافت.


1. گروهی از شعرای سلف كه اشغال فلسطين توسط اسرائيل را به خود ديده‌اند و در اين باره به سرايش قصيده‌های عمودی پرداختند و حركت رمانتيک‌گونه خود را وارد شعر كردند كه از بارزترين آنها می‌توان از عبدالمنعم الرفاعی نام برد.
محمود سیف الدین الایرانی در کتاب ثقافتنا فی خمسین عاما نه تنها خلیل بیدس را پیشرو داستان کوتاه در فلسطین و [[اردن]] می‌داند بلکه وی را پیشرو این گونه در میان تمامی کشورهای عربی به شمار می‌آورد.


2. گروهی از شعرا كه در اشعار خود تا اندازه‌ای از سبک گروه اول پيروی كرد‌ند اما با گذشت زمان به حركتی نو روی آوردند كه از اين دسته شاعران می‌توان از فدوی طوقان، سلمی خضراء الجيوسی و كمال ناصر نام برد؛ گونه شعری آنان ادغام شعر شعرای قديمی و شعرای نوگراست.
اسد و یاغیان داستان نویسان دیگری را نیز به این شرح برمی‌شمارند: نجاتی صدقی، عارف عرونی، عبدالحمید یاسین، سمیره عزام، محمد صبحی ابوغنیمــه، شکری شعشاعــه، اسحاق موسی الحسینی، ابراهیم سکجها<ref>لمصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 17</ref>. پس از خلیل بیدس افرادی مانند حسنی فریز، عیسی الناعوری، امین فارس و محمد سعید الجنیدی را می‌توان ادامه‌دهنده‌ی راه وی نام برد. داستان كوتاه هم اكنون در [[اردن]] با رویكردی جدید به كار خود ادامه می‌دهد و از سبک‌های رمانتیک تا واقع‌گرایی و پیروی می‌کنند. همچنین نویسندگان زن در داستان نویسی به ویژه داستان كوتاه ورودی چشمگیر داشتند و هند ابوالشعر، انصاف قلعحی، رجاء ابوغزالــه، زلیخــه ابوریشه را می‌توان از سرآمدان نویسندگان زن نامید.


3. شعرای گروه سوم را شاعرانی تشكيل می‌دهند كه تمامی اشعارشان از دوران مدرن تاثير پذيرفته است و دارای ويژگی‌های شعر نو است؛ از مشهورترين شعرای اين گروه می‌توان از عبدالرحيم عمر،‌ امين شنار، تيسير سبول، فواز طوقان و حيدر محمود نام برد.
ادیبان اردنی محتوای داستان‌های كوتاه را در دهه پنجاه میلادی در این كشور بیشتر پیرامون موضوعات قدیمی می‌دانند، اما پس از گذشت یک دهه و در آغاز دهه شصت با ایجاد نوعی دگرگونی در اسلوب، بسیاری از اندرزها، امثال،‌ حوادث روز و جریان‌های فكری عصر حاضر در آن‌ها دیده می‌شود که نویسندگان شان از این رهگذر به موفقیت‌هایی در جشنواره‌های ادبی بین‌المللی نائل آمده‌اند<ref>لمصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 17 - 20</ref>.


4. گروه چهارم شامل شاعران جوانی است كه بيشترين مساحت نقشه شعری [[اردن]] را در دهه هفتاد و پس از آن تشكيل دادند كه شمار آنها به بيش از 70 شاعر بالغ می‌شود.
اسامی برخی از نویسندگان داستان کوتاه درسال‌های 1977 تا 1988 به این شرح است:


در رابطه با جنبش شعری در [[اردن]] دكتر عبدالرحمن ياغی در كتاب خود به نام البحث عن قصيدة المواجهــة، ‌سبک غالب شعری يك سده اخير در اين كشور را قصيده برشمرده كه شاعران اردنی در اين سبک تاكنون ديوان‌های بسياری به چاپ رسانيده‌اند. (15)
===== مردان داستان نویس =====
عیسی ناعوری, شحاده ناطور، قاسم توفیق، فتحی الاسمر، فاروق خورشید، سهیر قلعجی، محمد احمد، طه عثمان، ابراهیم خلیل، ابراهیم طوباسی، ابراهیم عطاری، احمد عوده، احمد غطاشه، بدر علیان، بسام سلمان، بسمــه رجوب، جواهر رفاعیه، حسب الله یحیی، حسن رمضان،محمد حجازی، غسان تل.


شعر در [[اردن|کشور اردن]] دو مرحله را پشت سر نهاده است :
===== زنان داستان نویس =====
لیلی اطرش، لیلی عمری، لینا حواری، لینا عبدالعلیم، عائشه رازم، فاطمه هندی، فلورا بقلــه، زینب شمروخ، زهره عمره.


مرحله نخست: از سال 1921 آغاز و تا سال 1967 ادامه می‌يابد. پيش از سال 1921 ميلادی يعنی در زمان حکومت اتراک بر [[اردن]]، اين کشور حرکت ادبی را نمی‌شناخت زيرا هويت سياسی مستقلی نداشت. در آن زمان روزنامه و آموزش عالی در [[اردن]] نبود و اهتمامی به درس و شعر وجود نداشت. تنها چهار مدرسه در اربد، معان، سلط و کرک بود<ref>عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 32</ref>.
==== [[رمان و داستان بلند در اردن|رمان و داستان]] ====
داستان در [[اردن|کشور اردن]] با ویژگی «ذوق» از دیگر کشورهای عربی متمایز می‌شود. و مانند رمان در سایر کشورها از جریانات و گروه‌ها تاثیر می‌پذیرد. رمان در [[اردن|کشور اردن]] همزمان با کشورهای دیگر عربی مانند [[مصر]]، عراق در اواخر قرن نوزدهم ظهور کرد و رواج یافت که گونه‌ی ادبی جدیدی در این کشور محسوب می‌شود<ref>سعافين ابراهيم(۱۹۹۵)، الروای‌ـة فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 11</ref>.


خفقان، فقدان آزادی و تسلط زبان ترکی و عنصر غير عربی [[اردن]] را تبديل به کشوری کرده بود که جهل و خرافات و جنگ بر آن فرمانروا بود؛ شعر فصيحی سروده نميشد و تمام اشعار بدوی و تقليدی و حاوی موضوعاتی چون وصف کرم و شجاعت و... بود.
پژوهشگران در مورد ماهیت رمان و رمان نویسی در [[اردن]] تفاصیل زیادی بیان كرده‌اند، دكتر خالد الكركی از ادیبان اردنی در كتاب رمان در [[اردن]] معتقد است كه تاكنون موضوع رمان‌های اردنی همواره مثبت و امیدوار كننده بوده است؛ دكتر سمیر قطامی با نفی وجود رمان هنری در این كشور در بین سال‌های 1948 تا 1967 نظر خود را پیرامون سبک رمان‌ نویسی نویسندگان اردنی این گونه بیان می‌كند: تاكنون رمان هنرمندانه مناسب و قابل فهم در ادبیات [[اردن]] نوشته نشده است و رمان‌های موجود هم نتوانسته در اذهان خوانندگان جاودانه شود. دکتر ابراهیم خلیل معتقد است که داستان‌های ناب بعد از سال 1967 در [[اردن]] ظهور کردند؛ مانند اوراق عاقر از سالم نحاس، انت منذ الیوم از تیسیر سبول و کابوس از امین شنار<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 21</ref>.


با روی کار آمدن ملک عبدالله تحولی نو در تعليم و تربيت آغاز شد و برنامه‌های توسعه‌ی علم و آموزش به اجرا درآمد و آموزش پيشرفت کرد به طوری که تعداد مدارس در سال1923 به 38 مدرسه رسيد. هم‌چنين روزنامه‌هايی شروع به انتشار کردند. (17)
با ورود به دهه هشتاد داستان‌ها نیز وارد مرحله جدیدی از نوآوری و ابداعات شدند و داستان‌های جدیدی به چاپ رسیدند؛ مانند: احیاء فی البحر المیت درسال 1982، اعترافات کاتم صوت در سال 1986 و متاهــه الاعراب فی ناطحاث السحاب در سال 1986 از مونس رزاز؛ داستان‌های مهم هی الطریق الی بلحارث در سال 1982 و وقت در سال 1984 از جمال ناجی؛ سپس داستان نویسان دیگری نیز مانند قاسم توفیق و ابراهیم نصر الله و الیاس فرکوح و احمد عوده و لیلی اطرش نیز آثار خود را عرضه کردند و فضای داستان نویسی متحول شد<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 22</ref>. دکتر خالد کرکی در کتاب عن الروایه فی الاردن، داستان‌های [[اردن|کشور اردن]] را در شش دسته طبقه‌بندی می‌کند:


وقايع سياسی سال 1948، سهم زيادی در بيداری مردم و حرکت آنان داشت به طوری که پس از وقايع دهه پنجاه، ضمير شاعران بيدار شد و در وصف قهرمانی‌های مردم فلسطين و درجهت انگيختن آنها به مقاومت شعرهای فراوانی سرودند و همايش‌های بسياری برای مقابله با خطرات صهيونيسم برپا شد.(18)
* رمان‌هایی كه بر پایه گفتگو و به سبك یادداشت‌های شخصی نوشته شدند و شخصیت‌های زیادی در آن به نقش آفرینی می‌پردازند؛
* رمان‌هایی كه نویسندگان آن‌ها رویكردی رمانتیک و واقع‌گرایانه دارند و افكار خویش را به شكل نمادین نگاشته ا ند؛
* در رمان‌های نویسندگان اردنی موضوعات پلیسی و روان شناسانه به چشم نمی‌خورد و بیشتر آن‌ها با ویژگی ادبیات جهان عرب و با تاثیر پذیری از افرادی هم چون الطیب صالح، الطاهر وطار وحنامینــه نوشته شده که از سال1967 به بعد ظهور کردند؛
* رمان‌هایی که نویسندگان آن‌ها به گزارش صرف وقایع روزانه و تاریخ معاصر خویش می‌پردازند و حوادث را به صورت مستقیم در آن بیان می‌كنند؛ فایز محمود،‌ احمد عوده، سالم النحاس و‌هاشم غرایبــه، جمال ناجی، مونس رزاز ... از این جمله هستند؛
* قضایای فلسطین طی چند دهه اخیر تاثیر زیادی در رمان نویسی نویسندگان اردنی داشته و آن را می‌توان محور اساسی برخی از رمان‌های اردنی دانست؛ از جمله رمان‌هایی كه به فلسطین و مشكلات مردم آن پرداخته می‌توان از ذكریات شكری شعشاعه، فتاه من فلسطین عبدالحلیم عباس، بیت وراء الحدود و جراح حدیده عیسی ناعوری و اوراق عاقر از سالم نحاس و داستان‌های امین شنار و عطیه عبد الله عطی‌ـۀ و احمد عوده و جمال ناجی و مونس رزاز و علی حسین خلف نام برد<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 24</ref>؛
* رمان‌هایی که به آگاه کردن مردم از مسائل اجتماعی می‌پردازد و در تلاش برای معرفی شخصیت‌هایی است که به دنبال شناخت خویشتن هستند؛ مؤنس الرزاز با نوشتن رمان احیاء البحر المیت و سالم النحاس با خلق تلك الاعوام به قلم فرسایی در این عرصه پرداخته‌اند<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 21 - 24</ref>.


با ورود قريب نيم ميليون پناهنده فلسطينی به [[اردن]] که به وضعيت نامطلوب اقتصادی منجر شد، دو ملت [[اردن]] و فلسطين به سرعت با هم درآميختند و احزاب و گروه‌های سياسی برای مقابله با دشمن تاسيس شد. در اين زمان، [[شعر اردن]] وارد مرحله سياسی خود شد؛ در اين حال برخی شاعران به اشعار رمزگونه پرداختند و به [[سوريه]] و [[مصر]] پناه بردند.(19) برخی شاعران فلسطينی مانند فواد خطيب، محمد علی حومانی و محمد شريقی نيز که به اردن وارد شده بودند پس از مدتی به کشور خود بازگشتند و برخی ديگر برای هميشه در [[اردن]] اقامت گزيدند و تابعيت [[اردن]] را قبول کردند.(20)
اهم داستان نویسان کشور [[اردن]] با ذکر مشهورترین آثارشان عبارت اند: شکری شعاعــه: ذکریات (خاطرات)، فی طریق الزمان ( در راه زمان)؛ علی حسین خلف: حافــه النهر (ساحل رود)، نجم المتوسط (ستاره متوسط)؛ غالب هلسا: الضحک (خنده)، البکاء علی الاطلال (گریه بر اطلال)، ثلاثــه وجوه لبغداد (سه چهره بغداد)؛ رشاد ابوشاور: ایام الحب و الموت (روزهای عشق و مرگ)، البکاء علی صدر الحبیب ( گریه بر سینه معشوق)؛ محمد عبده فریحات: الاجنحــه الامل (بال‌های آرزو)؛ جولیا صوالحــه: نار و رماد (آتش و خاکستر)، الحق الضائع (حق گمشده) ، هل ترجعین؟ (آیا برمی‌گردی؟)؛ عطیه عبدالله عطیه: الدم و التراب (خون و خاک)، متی تورق الاشجار؟ (کی برگ‌ها می‌ریزد؟)؛ عیسی ناعوری: لیلــه فی القطار (شبی در قطار) ، جراح جدیده (جراح جدید) ، بیت وراء الحدود (خانه ای پشت مرزها)<ref>سعافين ابراهيم(۱۹۹۵)، الروای‌ـة فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 368 - 372</ref>


در دهه پنجاه، اشعار سرکشی سروده می‌شد که فقط در روزنامه‌های مخفيانه و زيرزمينی به چاپ می‌رسيد؛ اشعاری که از آزادی و رهايی از ظلم و ستم حرف می‌زدند.
====   [[نقد ادبی در اردن|نقد ادبی]] ====
به اعتقاد پژوهشگران اردنی، [[نقد ادبی در اردن]] با نوشته‌های اساتیدی چون ناصرالدین الاسد، محمود السمره، عبدالرحمن یاغی،‌ هاشم یاغی، یوسف بكار، حسین جمعه و سمیر قطامی، محمود عصفور، نصرت عبدالرحمن، محمد علی ابوحمده و ناقدان جوانی هم چون فخری صالح و ابراهیم خلیل عبدالله رضوان، احمد مصلح، توفیق ابو رب، امینــه عدوان، خلیل سواحری شکل می‌گیرد<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 26</ref>. مجلس نمایندگانی که امیر عبدالله تشکیل داد در بحث‌ها و جلسات خود، به موضوعات ادبی و شعری نیز می‌پرداخت. برخی از اعضای آن عبارتند از: احمد زکی پاشا، محمد شریقی، فواد خطیب، شکری شعشاعــه، احمد صافی نجفی و... <ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 26</ref>. بحث و گفتگوهای ادبی کم کم به روزنامه‌هایی مانند الشرق العربی، جزیره العرب، جهاد، العهد، انباء و حکمت نیز راه یافت. روزنامه الجزیره نقش مهمی در این زمینه ایفا می‌کرد که صاحب آن تیسیر ظبیان مردم را به بحث و گفتگوهای ادبی تشویق می‌کرد<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 27</ref>.


در فاصله سال‌های 1921 تا 1946 اشعار سروده شده در [[اردن]] غالبا تقليدی و مناسبتی است؛ اشعاری طولانی که نوآوری در شکل و مضمون خود ندارند. برخی از اين شاعران مقلد عبارتند از: حمزة العربي، عرّار، مختار شنقيطي، محمد شريقي، شکری شعشاعــة، ابراهيم مبيضين، محمد نهار رفاعي، عادل شمايلــة. در اين دوره مدح، شوق به وطن، اشعار اجتماعی - فلسفی و شکايت از ظلم جايگاه مهمی در محتوای اشعار شاعران پيدا کرده بودند.(21)
در آغاز دهه پنجاه میلادی نقد ادبی در صفحاتی از مجلات ادبی هم چون القلم الحدید (1925)، الافق الحدید (1961 تا 1965) و سپس مجله افكار (1966م) دیده شد. در این مدت دانشگاهیان اردنی به نقد توجه ویژه‌ای كردند. با تاسیس دانشگاه [[اردن]]، دانشگاه یرموك و انجمن نویسندگان «رابطــه الکتاب الاردنیین» نقد ادبی شكوفایی رو به رشدی را تجربه کرد و کتاب‌ها و تحقیقات مهمی در این زمینه ارائه شد. محمد مشایخ اسامی حدود 72 نفر از اعضای فعال انجمن را در زمینه نقد ادبی آورده که در مجموع قریب 223 عنوان تخصصی در این زمینه ارائه داده اند<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 28</ref>.


بعد از وحدت جانب شرقی و غربی [[رود اردن]]، دو نوع شعر رواج يافت: شعر تقليدی در شکل و محتوا، شعر تقليدی در شکل و با محتوای نو.  
برخی از پژوهشگران نهال نوپای نقد ادبی در [[اردن]] را با بحران‌هایی چون عدم مطلوبیت سطح مجلات ادبی و فقدان گستردگی آن در جهان عرب و عدم پوشش نقد مواجه می‌دانند و خواستار آنند كه ناقدان، شمولیت، دیدگاه‌های دقیق، دوری از تاریخ استنادی و ورود مستقیم به جوانب ابتكاری را در سرلوحه كار خود قرار دهند و به گونه ای دست به نقد ادبی زنند كه خوانندگان بیشتری در مناطق عرب زبان رغبت به مطالعه آن كنند. نقد ادبی در اردن را می‌توان به كالایی وارداتی تشبیه كرد كه هم چنان نویسندگان اردنی به دنبال كشف زوایا و نقاط ناشناخته آن هستند<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 24 - 30</ref>. از آنجا که نقد ادبی هم مانند سایر زمینه‌های ادبی به ابداع و نوآوری نیاز دارد، از میان صدها نفری که روایت و قصه می‌نویسند تعداد اندکی نقاد ماهرند<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 30</ref>. اسامی برخی از منتقدان اردنی فعال در روزنامه‌ها در سال‌های 1977 تا 1988 به این شرح است:


شعر تقليدی در شکل و محتوا در دهه پنجاه و شصت صفحات روزنامه‌ها را پر می‌کردند؛ هدف آنها بيداری مردم بود. تکرار و استعمال کلمات عاميانه از ويژگی‌های اين اشعار بود. شاعران اين دوره از اسلوب اشعار شوقي، رصافي، زهاوي، ابوريشه، جواهری و احمد صافی نجفی تاثير می‌پذيرفتند. اين شعرا شاگردان کوچک استادان بزرگی به شمار می‌رفتند که هيچ گونه ابداعی در زمينه شکل و احساسات و عواطف تاثيرگذار نداشتند و تنها اطلاعاتی را با کلام موزون بيان می‌کردند. برخی از اين شاعران در مناسبت‌های مختلف دينی، وطنی و قومی به ديوان شاعران بزرگ رجوع می‌کردند و از قصائد آنها در وزن، قافيه و موضوع تقليد می‌کردند.(22)
===== مردان منتقد =====
سمیر قطامی، ابراهیم سعافین، احسان عباس، خالد کرکی، محمد شاهین، جمیل جبر، حسنی فریز، حسنی محمود، ادیب نایف ذیاب، عبد الرحمن شاهین، جمیل علوش، ترکی مغیض، ابراهیم سنجلاوی، صالح حمارنه، صلاح جرار، ابراهیم ابوناب، سمیر فیاض، ابراهیم خلیل، عبدالرووف شمعون، عبدالحمید یاسین، سالم نحاس، سلیم برکات<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 138 و 139</ref>.


شعر تقليدی در شکل با محتوای نو توسط شاعرانی انجام گرفت که موفق به ابداعاتی در مضامين شعری و محتوا شدند؛ برخی از آنان مانند خليل زقطان، رجا سمرين، امين شنار، کمال ناصر و فدوی طوقان با سرودن اشعاری در زمينه‌ی وطن و مردم، خود را از دايره تقليد بيرون کشيدند و نوآوری‌هايی در شعر ايجاد کردند.
===== زنان منتقد =====
زلیخه ابوریشه، سمیره ناصر، فاطمه هندی، وفاء احمد، فخری صالح<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 320 - 318</ref>.                    


گرايشات عاشقانه، اشعار تغزّلي، اشعار وطنی و سياسي، وقايع فلسطين، فقر و امثال آن موضوعات جديدی بودند که اين شاعران به آنها می‌پرداختند.
==== [[نمایشنامه نویسی در اردن|نمایشنامه]] ====
پژوهشگران و كارشناسان سرآغاز پدیده تئاتر و نمایشنامه نویسی در [[اردن]] را به كانون‌ها، انجمن‌ها و مدارس مرتبط می‌دانند. دكتر سمیر قطاس نخستین تلاش‌ها برای شكل گیری تئاتر و نمایشنامه نویسی در [[اردن]] را به سال 1945 میلادی و در كانون بازیگری و موسیقی شهر اربد می‌داند كه پس از آن نمایشنامه الشموع المحترقــه به نویسندگی صلاح ابو زید در سینما الزهراء شهر اربد در سال 1948 میلادی به روی صحنه رفت. وی هم چنین گروه هنری سینما و تئاتر [[اردن]] به ریاست ابراهیم مسیس را كه در اوایل دهه پنجاه میلادی آغاز به كاركرد، از دیگر نشانه‌های بروز تئاتر و نمایشنامه نویسی می‌داند.


وصف شهرهای [[اردن]]، خوراکی‌ها و عناصر طبيعت مانند بيابان‌، برف، بهار، تابستان، حيوانات، امور کشاورزی، درختان زيتون و انجير، باران، طبيعت ساکت و رنگ‌های مختلف طبيعت نيز از موضوعات مورد علاقه شاعران در تقليد بود.(23)
با این حال تمامی كارشناسان هنری آغاز رسمی تئاتر در [[اردن]] را با اجرای نمایشنامه الفخ در سال 1962 میلادی همزمان می‌دانند؛ این نمایشنامه به دست رابرت توماس نگاشته و توسط هانی صنوبر كارگردانی شد و در مركز اطلاعات آمریكایی در امان به روی صحنه رفت. در دهه شصت میلادی در [[اردن]] تعداد دیگری از گروه‌های نمایش پا به عرصه گذاشتند كه از آن جمله می‌توان گروه هواداران بازیگری المقدسی در قدس كه فعالیت‌های خود را به زبان انگلیسی انجام می‌دادند، گروه هواداران تئاتر وابسته به مجلس فرهنگی بریتانیا در قدس،‌ گروه هواداران درام وابسته به مركز اطلاعات آمریكایی در امان و گروه [[خانواده تئاتر اردن]] به ریاست هانی صنوبر و با حمایت عبدالحمید شرف وزیر فرهنگ وقت [[اردن]] را نام برد.  


در نيمه دوم قرن بيستم گروهی از شاعران اردنی که از حرکت ادبی جديد تاثير پذيرفته بودند، برخی اشعارشان را در روزنامه‌ها و مجلات [[اردن]] به چاپ رساندند؛ ويژگی بارز اين اشعار، سادگی و توانايی انتقال سريع عواطف و احساسات بود. اين شاعران تلاش می‌کردند تا با استفاده از رموز و الفاظ استعاری، شعر غنائی را با شعر تاملی در هم آميزند؛ بدين ترتيب تحولی نو در بنای قصيده به وجود آمد و قافيه‌ها متنوع شد و تحولی شگرف در شعر پديدار شد. برخی از مردم اين نوع شعر موسوم به شعر آزاد را نمی‌پسنديدند.(24)
گروه [[خانواده تئاتر اردن]] در سال 1966 تعدادی از نمایشنامه‌های معروف نویسندگان صاحب سبک جهان هم چون اسكار وایلد،‌ هنری ابسن و رابرت توماس را برای اولین بار در [[اردن]] به نمایش درآوردند و پس از آن به بازسازی نمایشنامه‌های مشهورتری از سامرست موام،‌ برنارد شو و الخاندروكاسونا پرداختند. در سال 1966 میلادی و با تاسیس اداره فرهنگ و هنر اردن، ‌گروه خانواده تئاتر [[اردن]] به این اداره پیوست و فعالیت‌های خود را با اجرای تئاترهای دیگر افزایش داد<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 84 -71</ref>. در سال‌های 1968 و 1969 این گروه به اجرای نمایشنامه‌های ژان پل سارتر، ‌لابسن و مولیر در [[اردن]] پرداخت.


ويژگی‌های شعر آزاد در [[اردن]] به شرحی است که می‌آيد:
==== [[ادبیات کودکان و نوجوانان در اردن|ادبیات كودكان]] ====
ادبیات کودکان تمام آنچه که برای کودکان در زمینه‌های مختلف نوشته می‌شود، را دربر می‌گیرد که می‌تواند در اشکال گوناگونی مانند قصه، شعر، قصیده، نمایش، روایت عرضه شود<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 31 و 32</ref>. ظهور ادبیات كودكان در [[اردن]] با انتشار مجله سامر در سال 1977 میلادی آغاز می‌شود<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 33</ref> و از آن زمان تا كنون این جنبش ادبی از طریق روزنامه، ‌مجله و كتاب تداوم داشته است. در همین حال برخی سابقه ادبیات كودک در اردن را به دهه پنجاه با انتشار كتاب‌هایی در مرحله ابتدایی می‌دانند و كتاب‌های انا شید الجیل المسلم یوسف العظم و مجموعه شعری الطفل المنشد اسكندر الخوری را از نخستین تلاش‌ها پیرامون ادبیات كودكان می‌شمارند.


أ) عمق فکر: شاعران شعر آزاد، از دايره‌ی اشعار طولانی، موزون و قافيه دار قديمی خارج شده بودند و تلاش می‌کردند تا نوع جديدی از شعر را به وجود بياورند تا بتوانند در آن احساس و عواطف خود را به سرعت منتقل کنند. موضوعات اين گونه‌ی جديد، دردها و رنج‌ها، مرگ، فلسطين و جنگ‌ها و شکست‌ها بود.(25)
به هر حال نامگذاری سال 1979 میلادی به نام سال كودكان، دلیلی شد كه ادبیات كودكان و فرهنگ مرتبط با آن گسترش یافته و روزنامه و مجلات اردنی، صفحه‌ای را به ادبیات مخصوص كودكان اختصاص دهند. پس از آن چندین مجله تخصصی در رابطه با كودكان مانند فارس، البراعم و طارق آغاز به كار كرده و موفقیت‌های زیادی به دست آوردند. هم چنین اشعار و مجموعه‌های شعری از محمد قیسی، محمد ظاهر، محمود شبلی، کمال رشید و علی بتیری انتشار یافت و قصه نویسانی مانند فخری قعوار، محمود شقیر، علی حسین خلف، زلیخه ابوریشه، مفید نحله، منیره قهوجی، یحیی جوجو، عیسی جراجره و منیر هور به قصه گویی برای کودکان پرداختند<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 35</ref>.


ب) استفاده از رمز: از بارزترين ويژگی‌های شعر آزاد، استفاده از کلمات و دلالت‌های رمزی است. در اشعار شاعرانی مانند عبدالرحيم عمر و امين شنار و سبول کلماتی مانند مسيح، دريا، کربلا، سنگ، عنترة و عبلــة، اصحاب کهف، حلاج و سندباد و... به عنوان رمز و نماد بسيار استعمال شده است.(26)
در این راستا در سال 1985 همایش فرهنگی ملی در [[اردن]] با محوریت کودکان برگزار شد<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 38</ref>. در سال 1989 انجمنی به نام انجمن ملی تربیت و تعلیم كودكان در اردن تاسیس شد كه هدف آن پرداختن به موضوع قصه، قصیده، نمایشنامه، كتابخانه كودكان، روزنامه كودكان و كتاب‌های مدرسه با موضوع كودك بود که در آن هم چنین پژوهش‌هایی درباره چگونگی روابط با كودكان انجام گرفت.


ج) کلمات شعر آزاد: در شعر آزاد از کلمات خاصی استفاده می‌شود تا بتوانند کلمات را با مدلول خود پيوند دهند. بدين ترتيب کلمات و مدلول‌های جديدی ابداع می‌شوند.(27)
در این راستا كنفرانس‌ها و جشنواره‌های متعددی پیرامون رسیدگی به اوضاع كودكان اردنی و ادبیات كودكان در شهرهای مختلف این كشور برگزار شد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به كنفرانس ملی و فرهنگی دانشگاه [[اردن]] اشاره کرد که در سال 1985 با عنوان ادبیات كودكان در [[اردن]] و مواجهه آن با خطر صهیونیسم به بحث و گفتگو پیرامون كودكان پرداخت و هم چنین كنفرانس جهانی پیرامون كودكان در سال 1990 كه با نظارت وزارت آموزش و پرورش و وزارت برنامه ریزی [[اردن]] برگزار شد.


د) نشانه‌های زندگی مردمی: در شعر آزاد به بيان زندگی عادی و معمولی روستاييان، درختان، حيوانات و آرزوهای وطن و... می‌پردازند. (28)
غالب شخصیت‌های قصه‌هایی که برای کودکان نوشته می‌شود را حیوانات تشکیل می‌دهند؛ بخش اعظم آن‌ها آموزشی هستند و درصدد انتقال مفاهیم و ارزش‌ها به کودکان هستند<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 37 و 38</ref>. روکس عزیزی اسامی تعدادی از قصه نویسان کودک و نوجوان را منتشر کرده است؛ مانند: یوسف عظم، محمد عنانی، جهاد جمیل، راضی عبد هادی<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 33</ref>. که نویسندگان دیگری مانند حسنی فریز، اسحاق موسی حسینی، فایز علی غول ، نبیل صوالحه و تغرید نجار را هم می‌توان به این فهرست اضافه کرد<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 34</ref>. از نامدارانی كه در زمینه ادبیات كودک در [[اردن]] آثار تاثیر گذاری به جای گذاشتند می‌توان از محمد القیسی، محمد الظاهر، محمود الشلبی، فخری قعوار، مفید نحلــه، ‌منیره‌ القهوجی و روضــه الهدهد نام برد<ref>المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 84 - 53</ref>.


بعد از حادثه‌ی حمله يهود به فلسطين، در سال 1948 در بسياری از کشورهای عربی از جمله [[اردن]] در اين زمينه اشعار فراوانی گفته شد و اين مهم مورد توجه قرار گرفت.
=== [[مشاهیر ادبی اردن|مشاهیر ادبی‌]] ===
هرچند قابل توجیه نیست كه ادبیات [[اردن]] را به تنهایی و به دور از جریان مدرن ادبیات عرب بررسی كنیم، اما می‌توانیم نوشتار جداگانه ای را بدان اختصاص دهیم؛ مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، شخصیت‌های متفاوتی به اردنی‌ها بخشیده است. تعدادی از نویسندگان عرب و نویسندگان شرق شناس غربی در مورد ادبیات اردنی و فلسطینی به عنوان تكه‌های كوچكی از فرهنگ عرب قلم فرسایی كرده‌اند. گرچه جغرافیای سیاسی همیشه محدودیت‌های خود را بر ادبیات تحمیل نمی‌كند اما در نظر گرفتن مشخصه‌های ادبیات در مرزهای جغرافیایی با دیدی نقادانه كاملا معمول و رایج است.


فلسطين و [[اردن]] از نظر جغرافيايی با هم همسايه هستند. بسياری از شاعران در کشور [[اردن]] متولد می‌شوند و سپس به فلسطين می‌روند و برعکس؛ مانند سلمی خضراء جيوسي، رشيد زيد، عصام حماد.(29)
سرزمین مقدس مصیبت‌های بی‌شماری در 25 سال گذشته دیده است؛ نتیجۀ این مصائب تغییر ناگهانی افراد، حكومت بعضی مناطق و تغییر سریع در اهمیت ادبیات آنجا بود. به نظر می‌رسد این منطقه در حال حاضر در شرایط تغییرات پی‌در‌پی حتی در مرزهای جغرافیایی دارد. پیش از این جدا كردن واژه فلسطینی از اردنی كاملا مقبول بود اما اكنون بدلیل موقعیت‌های سیاسی مبهم در این منطقه، معنای خود را از دست داده است. در این جا به منظور راحتی، تمام نویسندگان عرب در دو کرانه [[رود اردن]] را اردنی در نظر می‌گیریم. هرچند در عین راحتی این کار بسیار گمراه كننده است. امروزه اغلب نویسندگان اردنی چه آن‌هایی كه در امان، بیروت، دمشق، بغداد یا حتی نیویورک ساكنند، ریشه‌های خود را در فلسطین می‌یابند<ref>برگرفته از كتاب ادبيات معاصر فلسطين و اردن - نوشته آقای بكير الوان از سايت https://www.jstor.org/</ref>.


می‌توانيم شاعران فلسطينی - اردنی را به شاعران مُخَضرم نيز تقسيم کنيم، يعنی شاعرانی که هم پيش از حمله اسرائيل به فلسطين و هم پس از آن شعر گفته‌اند؛ مانند: فدوی طوقان، اسد محمد قاسم، يوسف خطيب و....(30)
==== [[مصطفی وهبی التل(عرار)|مصطفی وهبی التل]] ====
مصطفی وهبی التل مشهور به عرار (1897 تا 1949) مشهورترین ادیب اردنی است، وی رمان نویس، شاعر، اصلاح طلب، وکیل، معلم، قاضی، مبارز سیاسی، فیلسوف و یکی از مؤثرترین شخصیت‌ها برای ملت [[اردن]] و جنبش‌های ضد استعماری بود.


موضوعات اين اشعار شوق به وطن، فقر، قهرمانيها، ايثار و فداکاری، جرائم انگليس و يهود، بيداری سياسی، عذاب و قتل، شکنجه، شهادت ، مشکلات پناهندگان و... است.(31)
==== [[حیدر محمود]] ====
حیدر محمود شاعر و ملی گرای اردنی است. وی در سال 1942 در حیفا متولد شد. خانواده‌ی وی خانه‌ی خود را در جنگ اعراب و اسرائیل در سال 1948 از دست دادند. او تحصیلات ابتدایی خویش را در امان و تحصیلات تکمیلی خود را در انگلیس و آمریکا سپری کرد. آثار محمود به چندین زبان از قبیل اسپانیایی، ژاپنی، کره ای، فرانسوی و صِربی منتشر شده است.


به این ترتیب قضيه فلسطين باعث بيداری شعر [[اردن]] و نوآوری شکل و مضمون آن شد و غنای شعر عربی را به سوی آن سرازير کرد.(32)
==== [[عزالدين مناصره|عزالدین مناصره]] ====
عزالدین مناصره(1945) از دانشگاه قاهره فارغ التحصیل شد. در برنامه‌های فرهنگی رادیو [[اردن]] حضور داشت. سپس به صوفیا مهاجرت کرد و مدرک دکترای خود را در رشته ادبیات گرفت و در دانشگاه الجزائر به تدریس پرداخت. آثار وی: دیوان یا عنب الخلیل، دیوان الخروج من البحر المیت، قمر جرش کان حزینا، باجس ابو عطوان یزرع فی الخلیل العنب<ref>عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 536</ref>.


از نگاه محتوايی شعر در [[اردن]] در موضوعاتی که ذيلا می‌آيد خلاصه می‌شود:
==== [[راضی صدوق]] ====
[[راضی صدوق]]، (1945) در طولکرم متولد شد و در همانجا به تحصیل پرداخت. کار علمی خود را در روزنامه‌های اردنی آغاز نمود و در روزنامه‌های جهاد و دفاع و منار به نوشتن پرداخت و به کار در رادیو مشغول شد. وی هم چنین مدیر مسئول مجله‌های هنا امان، رسالــه الاردن و حماه الوطن بود و حضور دائمی در روزنامه‌های عربی داشت. وی پنج دیوان شعر دارد که عبارتند از: کان لی قلب، ثائر بلا هویـه، النار و الطین، بقایا قصــه انسان، امطار الحزن و الدم<ref>عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 531</ref>.


شعر مقاومت در برابر استعمار: مقاومت از جديدترين موضوعات شعر عربی است. اين نوع شعر، موسيقی و لحن بيان صريح و قوی دارد و باعث برانگيختن حس وطن دوستی و مقاومت در شنونده می‌شود؛ معمولا در آن از کلمات محکم و استوار استفاده می‌گردد. اين اشعار حماسی محسوب شده و نوع کلمات و موسيقی به کار رفته در آنها با اشعار ديگر متفاوت است.(33)
==== [[جمیل علوش]] ====
جمیل علوش،(1937 تا 2010) در بیروت متولد شد. تحصیلات متوسطه خود را در آنجا گذراند، سپس از دانشگاه دمشق فارغ التحصیل شد. به کویت سفر کرد و در وزارت دارایی مشغول به کار شد. به مطالعه و تحقیق درباره میراث عربی و به ویژه زبان عربی همت گماشت. مدرک دکتری خود را از دانشگاه یسوعیه گرفت و در دانشکده مهندسی امان مشغول به کار شد. دیوان‌های شعر او: عرس الصحراء، خوابی الحزن، اشواق، جراح و دعاء، مواکب البیع، صوت الشعر<ref>عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 533</ref>.


شاعران اين‌گونه شعرها سعی می‌کنند مردم را به ميادين جنگ بکشانند و حس مقاومت را در آنها برانگيزند و قهرمانی‌های عمرمختار، انقلاب يمن، انقلاب الجزاير و انقلاب فلسطين در سال 1936 و 1947 را يادآور ‌شوند.(34)
==== [[اسد محمد قاسم]] ====
[[اسد محمد قاسم]]، (1931 تا 2001) در الجلیل متولد و در اربد بزرگ شد و به معلمی پرداخت. اشعار خود را در مجلات اردنی به چاپ می‌رساند. پس از فتنه 1957 به [[سوریه]] و عراق پناه برد و به عنوان رایزن در سفارت فلسطین مشغول به کار شد. از آثار اوست: اعاصیر فی الاردن، قصائد من الاردن<ref>عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 534</ref>.


شعر خمر: مدام، خمر و مِی از موضوعات جديد در شعر اردن است که دارای هر دو معنای حقيقی و مجازی است. در اشعار عرار و حسنی زيد موضوعاتی از اين قبيل فراوان ديده می‌شود. عرار اصطلاح خمر را برای فرار از واقعيت، کم شدن درد ، رنج و نگراني، کشف اسرار زندگی و حقايق وجود در شعر خود استفاده می‌کرد و حسنی زيد برای رسيدن به عشق و زيبايی از آن در اشعارش استفاده می‌کرد. و به آن افتخار می‌کرد.(35)
==== [[فدوی طوقان]] ====
فدوی طوقان، (1917 تا 2003) در شهر سلط متولد و از دانشگاه امریکایی بیروت فارغ التحصیل شد و به تدریس تاریخ و جغرافیا و ادبیات پرداخت. در زمینه داستان کوتاه، روایت، نقد، مقاله و ترجمه آثار متنوعی دارد و بیش از سایر ادبای [[اردن]]، در میادین ادبی حضور داشته است. وی رییس اتحادیه نویسندگان [[اردن]] بود. از آثار اوست: دیوان هیاکل الحب، دیوان بلادی<ref>عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 532</ref>.


شعر وطن: در این اشعار موضوعاتی مانند عشق به وطن و قداست آن، فداکاری و ايثار، تحمل عذاب و مشقت برای مصالح وطن بیان می‌شوند. در اشعار حسنی زيد، عرار ، خالد ساکت و محمد روسان موضوعات وطنی به وفور ديده می‌شود.(36)
==== [[نجیب قسوس]] ====
نجیب قسوس، (1926 تا 1995) در شهر کرک متولد شد. در جوانی به حرفه معلمی پرداخت، سپس به نیروهای مسلح پیوست. وی دوست عرار بود. در دهه چهل و پنجاه، اشعار خود را در روزنامه‌ها و مجلات اردنی چاپ می‌کرد. وی توجه زیادی به ادبیات و میراث مردمی داشت. دیوان اغنی‌ـه الفجر از آثار اوست<ref>عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 531</ref>.


شعر تغزلي: ادبيات اردن اشعار تغزّلی زيبايی با موضوعات متنوع را در خود جای داده است. در اين نوع شعر، زيبايی‌ها، تجارب شخصي، احساسات، شوق، وصال، لذات، ذوق و عواطف به فراوانی بيان می‌شود.
==== [[عبد الرحيم عمر|عبد الرحیم عمر]] ====
[[عبد الرحيم عمر|عبد الرحیم عمر]](1929 تا 1993) در روستای جیوس متولد شد در لندن و کویت درس خواند و سپس به [[اردن]] بازگشت و به کار در وزارت رسانه‌ها و صداو سیمای [[اردن]] مشغول شد و با مجله افکار به همکاری پرداخت. وی اشعار وطنی و سیاسی‌ای دارد که تنها در برخی روزنامه‌های مخفیانه احزاب چاپ گردید. دیوان‌های اشعار: اغنیات للصمت، من قبل و من بعد، قصائد مورقــه، اغانی الرحیل السابع، الاعمال الشعری‌ـه الکاملــه<ref>عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 534</ref>.  


اين گونه شعر انواع مختلفی دارد که عبارتند از: غزل تعليمي، سنت گرا، زنانه، غزل امروزي، غزل نو، غزل حسي، غزل عفيف، غزل مذکر، غلاميات.
==== [[عبدالطيف عقل|عبد اللطیف عقل]] ====
عبد اللطیف عقل،(1942 تا 1993) در روستای دیر استیا در نابلس متولد شد. تحصیلات دبیرستانی خود را در امان گذراند و از دانشگاه دمشق فارغ التحصیل شد. مدرک فوق لیسانس و دکتری خود را از دانشگاهی در جنوب کالیفرنیا گرفت و به تدریس در دانشگاه‌های بیت لحم و النجاح پرداخت. از آثار وی: شواطیء القمر، اغانی القمــه والقاع، هی و الموت، قصائد حب لایعرف الرحمــه، الاطفال یطاردون الجراد، حواری‌ـه الحزن الواحد، الحسن بن زریق ما یزال یرحل، قلب البحر المیت<ref>عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 533</ref>


از جمله شاعران غزل سرا می‌توان از مصطفی زيد مخطوط، عرار، حسنی فريز، محمود مطلق و... نام برد (37)
==== [[آسيا خولــه عبدالهادی|آسیا خولــه عبدالهادی]] ====
[[آسيا خولــه عبدالهادی|آسیا خولــه عبدالهادی]]، در سال 1948 در سلمه/یافا متولد شد. دبیرستان خود را در سال 1966 به اتمام رساند و برای ادامه تحصیل در رشته حقوق به دانشگاه عربی بیروت رفت ولی پس از 3 سال بدون اتمام درس، تحصیل در این رشته را ترک کرد. در طی سال‌های 1966 تا 1983 در تعدادی از شرکت‌های نفتی کویت مشغول به کار شد. وی برای روزنامه کویتی القبس طی سال‌های 1983-1978، و روزنامه اردنی الاسواق به مدت 3 سال می‌نوشت. وی عضو انجمن نویسندگان اردنی است. رمان الحب و الخبز، (عشق و نان)، داستان‌های کوتاه سنوات الموت، (سال‌های مرگ) و رمان الشتاء المریر، (زمستان تلخ) از آثار اوست<ref>عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 532</ref>.


شعر اجتماعی و اصلاحي: اشعار اجتماعی به موضوعاتی از قبيل ازدواج، آزادي، فقر و بيچارگي، بيماري، جهل، فقدان عدالت اجتماعی و نقش انجمن‌های خيريه می‌پردازند.(38)
==== [[امین شناز]] ====
امین شنار، (1934 تا 2005) در سال 1934 در بیروت/رام الله متولد شد. ابتدا به عنوان مدرس در دانشکده ابراهیمی در قدس مشغول به کار شد. سپس از سال 1961  تا 1966 به عنوان سردبیر مجله الافق الجدید فعالیت نمود و از آغاز تأسیس روزنامه المنار نیز با آن همکاری داشت، سپس تا سال 1971 مدیر برنامه‌ها در تلویزیون [[اردن]] شد و فیلمنامه‌های فندق باب العمود و همس القنادیل و البحث عن المفقود و برنامه‌های علمی دینی با نام سبحان الله را برای تلویزیون [[اردن]] نوشت. هم چنین نویسنده‌ی نمایشنامه‌های متعدد و برنامه‌های متنوعی برای رادیو بود. رمان الکابوس وی جایزه رمان عربی را از دارالنهار [[لبنان]] در سال 1967 دریافت نمود. مهم‌ترین اثر شعری او المشعل الخالد است. وی تا سال 1977 نایب رئیس شهرداری شهر بیروت بود. وی هم چنین در روزنامه الدستور ستون ثابتی به نام «لحظات» داشت که بیش از 3 سال آن را ادامه داد و یک ستون هفتگی نیز به نام«مع الحیاه و الناس» را عهده‌دار بود، هم چنین به عنوان مدرس در دبیرستان‌های امان فعالیت کرد تا اینکه در اواخر دهه نود بازنشسته شد<ref>عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 533</ref>.


کشور اردن پس از حکومت عثمانی دچار فقر ، جهل، بيماری بود و جايگاه زنان، سطح فرهنگ و آموزش، نازل و بی سوادی رايج بود. اساطير و خرافات چيره و بدبختی و اندوه بر همه جا غالب بود. مردم با کمترين امکانات و محروميت زندگی می‌کردند؛ غذا، آب و دارويی وجود نداشت و مردان کار خود را از دست داده بودند. دراين زمان شاعران به موضوعات اجتماعی پرداختند و در جهت اصلاح معضلات اجتماعی شاعری کردند.(39)
==== [[حسنی زید الکيلانی|حسنی زید الکیلانی]] ====
[[حسنی زید الکيلانی|حسنی زید الکیلانی]]، در سال 1910 در یک خانواده فقیر در شهر سلط متولد شد (به روایت دیگر در سال 1912 در نابلس متولد شد). وی اشعار بسیاری در برخی نشریات مانند مجله الرائد و المعرفــه و روزنامه الجزیره به چاپ رساند. در دهه 1930 به تدریس پرداخت و به عنوان معلم در شهر الخلیل مشغول به کار شد و سپس به همراه مادرش تا سال 1940 در این شهر ماند و سپس به امان رفت. پس از بازگشت از فلسطین، ارتباط نزدیکی با ملک عبدالله بن حسین یافت و او را در قصائدش ستود و بابی به نام هاشمیات را در دیوانش به مدایح ملک عبدالله اختصاص داد.


شعر فلسفی و انساني: برخی از شاعران که از مکتب خيام، شاعران مهاجر و آراء صوفيان تاثير پذيرفته بودند، براثر بيداری فلسفی ، شروع به سرودن شعر در زمينه‌های هستي، انسان و زندگی کردند.(40)
ملک حسین نیز در سال 1948 سمتی در ارتش به وی اعطا کرد و در این منصب باقی ماند تا در سال 1960 در 50 سالگی بازنشسته شد. وی به همراه مادرش که فلج بود در [[جبل القلعه]] در امان زندگی می‌کرد تا اینکه خانه اش دچار آتش سوزی شد و به بیمارستان منتقل شد. در سال 1975 به ازرق و پس از 2 سال به زرقاء رفت. وی پای چپش را به دلیل بیماری دیابت از دست داد و در سال 1979 در شهر زرقاء دارفانی را وداع گفت. مهم ترین کتاب شعر او اطیاف و اغارید است<ref>معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي(2014)، وزارة الثقافــة، ص. 1</ref>.


فدوی طوقان تلاش کرد تا ديدگاهی درباره‌ زندگی، جهان و وجود ارائه دهد. فوت برادرش ابراهيم طوقان تاثير زيادی بر روح او گذاشت، از اين رو پس از تأمل در حيات انسان وجود انسان بيهوده دانست.(41)
==== [[حسنی فريز|حسنی فریز]] ====
[[حسنی فريز|حسنی فریز]]، (1907 تا 1990) در سال 1907 در شهر سلط متولد شد. تحصیلات دبیرستان خود را با موفقیت در سال 1927 به پایان رساند و برای ادامه تحصیل به دانشگاه امریکایی بیروت رفت و لیسانس ادبیات خود را در سال 1932 اخذ نمود. سپس در شهرهای سلط، امان و کرک به حرفه تدریس پرداخت. در سال 1944 مدیر دبیرستان سلط شد. و پس از آن به عنوان بازرس در وزارت آموزش و پرورش مشغول به کار شد.  


شکری شعشاعــة اشعاری با مضامين آميخته با حکمت، فلسفه و اصلاحات اجتماعی دارد. حسنی زيد نيز در اشعاری از تفاوت‌های طبقاتی سخن می‌گويد. (42)
پس از بازنشستگی نیز ابتدا به عنوان مشاور فرهنگی وزارت رسانه‌ها و سپس به عنوان مشاور فرهنگی تلویزیون [[اردن]] مشغول به کار شد. وی در روزنامه الرأی مقالات هفتگی منتشر می‌کرد. آخرین مقاله‌اش را یک روز قبل از وفات به چاپ رساند. وی عضو مجمع زبان عربی بود و در سال 1990 در امان وفات یافت و در سلط به خاک سپرده شد. تالیفات شعری او شامل بلادی، هیاکل الحب، غزل و زجل، الزهور است. هم چنین کتاب‌های داستان، مغامرات حمار، مغامرات تائبــه، عروه و عفراء، قصص من بلدی، قصص و تمثیلیات، شجره التفاح از آثار اوست<ref>معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي(2014)، وزارة الثقافــة، ص. 37</ref>.


شعر سياسی و اعتقادی و حزبي: شعر اردنی نقش مؤثری در بيداری مردم گرديد و روزنامه‌های اردنی با انتشار قصائدی با مضامين سياسي، اعتقادی و حزبی در بيداری مردم نقش به‌سزایی داشتند.
==== [[محمد ادیب العامری|محمد ادیب العامری‌]] ====
در سال 1907 در یافا متولد شد. تحصیلات دبیرستان خود را درسال 1924 در یافا تمام کرد و برای اخذ لیسانس به دانشگاه امریکایی بیروت رفت و در سال 1930 لیسانس خود را در رشته زیست، شیمی و فیزیک اخذ نمود. در سال 1929 درخلال انقلاب «البراق» دستور بازداشت وی صادر شد، از این رو به [[اردن]] پناه برد و به عنوان معلم علوم تجربی در دبیرستان سلط مشغول به فعالیت شد و طولی نکشید که اداره این مدرسه را برعهده گرفت. سپس به عنوان بازرس در سال 1943 در وزارت معارف (آموزش و پرورش) مشغول به کار شد. آنگاه به فلسطین بازگشت و مشاور مدیر رادیو در قدس شد. پس از حادثه 1948 به [[اردن]] برگشت و مدیر رادیوی [[اردن]] گردید. وی هم‌چنین نماینده [[اردن]] در کمیسیون آتش‌بس بین‌المللی بود.  


احزاب سياسی در سال 1946 در اردن تأسيس شدند، پس از تأسيس پادشاهی اردن احزاب در چارچوب قوانين به فعاليت پرداختند و بدين ترتيب موضوعات شعری جديدی در قالب مناسبات، اشعار اعتقادی و انقلابی و اشعار قومی و حزبی شکل گرفت. اين اشعار نقش درخوری در انتشار مرام احزاب سياسی در اردن و تثبيت ديدگاه‌های آنان داشت.(43)
در دهه‌های پنجاه و شصت نیز در مقامات عالی دولتی در وزارت خارجه، وزارت معارف، اداره واردات وصادرات، دیوان کارمندان و دیوان حسابرسی خدمت کرد. وی مقالات زیادی را در روزنامه‌ها و مجلات به چاپ رساند. از سال1967 به ترتیب وزیر امور خارجه ، سفیر [[اردن]] در [[مصر]] و وزیر فرهنگ و رسانه شد تا اینکه از مشاغل دولتی استعفا داد. در اواخر سال 1967 به عنوان رئیس [[انجمن نويسندگان اردن|انجمن نویسندگان اردن]] انتخاب شد و در سال 1978 درگذشت. وی دارای مقالات متعددی در روزنامه و مجلات عربی است و دارای تالیفاتی در زمینه تاریخ با عنوان القدس العربی‌ـه، عروبــه فلسطین فی التاریخ می‌باشد. هم چنین نویسنده کتاب‌های داستانی شعاع النور و قصص اخری است<ref>معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي(2014)، وزارة الثقافــة، ص. 73</ref>.


مرحله دوم از سال 1967 شروع شده و تا زمان حال نيز ادامه دارد. (44)
==== [[قاسم توفیق]] ====
در سال 1954 در جنین متولد شد، سپس به امان رفته و تحصیلات خود را در آنجا گذراند و در سال 1978 لیسانس ادبیات عرب را از دانشگاه [[اردن]] اخذ نمود. در بخش بانکی [[اردن]] مشغول به کار شد. وی بین [[اردن]] و امارات و تعدادی از کشورهای عربی و اروپایی در تردد بود. او عضو انجمن نویسندگان اردنی است و در زمینه داستان و رمان دارای تالیفاتی است؛ از مقدمات لزمن الحرب، آن لنا ان نفرح، العاشق، ذوالقرنین از آثار داستانی اوست و مؤلف رمان‌های ماری روز تعبر مدینــه الشمس، ارض اکثر جمالا، امان ورد اخیر، ورقــه التوت، حکای‌ـه اسمها الحب، الشندغــه می‌باشد<ref>معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي(2014)، وزارة الثقافــة، ص. 73</ref>.


بعد از شکست دردناک جنگ حزيران در سال 1967 موجی از نااميدي، درد و رنج، بدبينی و ياس همه جا را فراگرفت و به دنبال يافتن عوامل شکست، در شعر و نثر آن زمان می‌توان انعکاس آن را ملاحظه کرد. نزار قبانی در قصيده ای طولاني، نزاعات، اختلافات، دردها و نااميدی‌های آن عصر را به تصوير کشيده است.(45)
==== [[شکری شعشاعــه]] ====
درسال 1890 در غزه هاشم متولد شد. تحصیلات ابتدایی خود را در زادگاهش گذراند و برای ادامه تحصیل به نابلس رفت و در رشته اقتصاد و مدیریت [[مالی]] تحصیل کرد. زبان‌های انگلیسی و [[فرانسه]] را به خوبی فراگرفت. سپس در سال 1919 به شرق [[اردن]] رفت و به همراه تعدادی از جوانان حرکت مقاومت ضد استعمار انگلیس بر شرق [[اردن]] را تشکیل داد. وی دروس ریاضی، اخلاق و تاریخ را در عکا تدریس می‌کرد. هم‌چنین ریاست دیوان محاسبات، بازرس مالی و مدیریت برق و تلگراف در شرق [[اردن]] و مدیر محاسبات عمومی‌ بود و مناصب متعددی را در عهد فیصلی و عهد امارت برعهده داشت؛ ازجمله وزیر کشور، وزیر دفاع، وزیر مالی و وزیر اقتصاد.


اين شعر به نوعی ادبيات مقاومت بود. پس از سال 1967 شاعران بسياری در اردن ظهور کردند. در اين حال حرکت شعری در اردن با لبنان، مصر، عراق و سوريه هم زمان گرديد. فعاليت‌های سياسی پس از سال 1970 تاثيرات منفی بر شعر گذاشت، از اين رو بسياری از شاعران و نويسندگان با گرايش‌های سياسی مختلف اردن را ترک کردند و آنان که در اردن باقی ماندند به رموز و کنايات و اشارات تاريخی و سياسی در شعر پناه بردند در اشعارشان نگراني، اضطراب و بيهودگی موج می‌زد. (46) بخش ديگری از شاعران نيز سکوت اختيار کرده و شعری منتشر نکردند. دهه هفتاد و هشتاد، مرحله نزاع بين دو گروه شاعران جوان و شاعران سالخورده بود. اشعار شعرای جوان در اين زمان در فضای خيالات و به دور از ذوق مردمی سروده می‌شد.(47)
وی عضو دیوان تفسیر قوانین و عضو مجلس سنا بود؛ مقالات بسیاری را در روزنامه‌ها و مجلاتی از جمله الاردن الجدید و الیقظــه به چاپ رساند و در سال 1963 درگذشت. کتاب شعر و با نام النفثات و رمان‌های فی طریق الزمان، فی الحکومــه و الحیاه از او به طبع رسید. و هم چنین دارای تألیفات دیگری از جمله ابوصوفه، العودات، قطامی، هاشم، همس الصور می‌باشد<ref>معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي(2014)، وزارة الثقافــة، ص. 244</ref>.


گرچه در اين دوره نيز اشعار تقليدی وجود داشت ولی بيشترين گرايش به سوی تجدد و نوگرايی در شعر بود.(48)
==== [[سيف الدين الکيلانی|سیف الدین الکیلانی‌]] ====
در سال 1914 در شهر قنفذه در یمن متولد شد. تحصیلات خود را درمدارس نابلس و یافا به اتمام رساند و در سال 1933 از دانشکده عربی در قدس فارغ التحصیل و به عنوان معلم در دبیرستان شهر الخلیل مشغول به کار شد. سپس به عنوان مدیر مدارس طبریا، مجدل و قلقیلیه فعالیت کرد. در سال 1945 از سمت خود استعفا داد و کارمند بانک «الامــه العربیـه» در قدس و سپس مدیر یکی از شعبه‌های این بانک در نابلس شد. پس از حادثه 1948 به تدریس در دبیرستان شهر کرکوک در عراق و سپس به دبیری در شهر حماه [[سوریه]] پرداخت و پس از آن مدیریت دبیرستان‌های اربد و سلط را برعهده گرفت.  


وی در دانشگاه ملبورن استرالیا بورسیه شد و در سال 1954 در رشته علوم تربیتی لیسانس و در سال 1956 فوق لیسانس گرفت. در خلال سال‌های 1956-1954 به نیوزلند، [[آمریکا|امریکا]]، انگلیس و [[فرانسه]] سفرکرد و در سال 1960 دکتری خود را در رشته علوم تربیتی در دانشگاه عین شمس قاهره به اتمام رساند. پس از آن بازرس وزارت آموزش و پرورش، مدیر دارالمعلمین در بیت حنینا در قدس شد. در سال1966 سفیر [[اردن]] در مغرب بود و پس از آن بازنشسته شد و درسال 1967 به عنوان مدرس در دانشگاه شهر رباط به تدریس پرداخت. در طی حیات خود مدال‌های متعددی دریافت نمود. سرانجام در سال 1968 در رباط مغرب درگذشت و در امان به خاک سپرده شد. کتاب‌های شعر خلجات قلب، حنین الی الوطن از آثار اوست<ref>معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي(2014)، وزارة الثقافــة، ص. 228</ref>.


==== [[صباح المدنی]] ====
[[صباح المدنی]] در سال 1940 در امان متولد شد و در سال 1967 دبیرستان خود را به اتمام رساند سپس برای تحصیل در رشته علوم اجتماعی به دانشگاه بیروت رفت ولی در سال 1974 درس خود را نیمه تمام گذاشت. درسال 1993 خانواده ادیبان آینده را تاسیس کرد که بعدها به «ملتقی عمون للادب و النقد» تغییر نام داد. وی عضو اتحادیه نویسندگان و ادیبان [[اردن]] است. تالیفات وی شامل داستان‌های کوتاه با عناوین سهره علی شرفــه القلق، لیلی غادرنی قلبی و داستان‌های کودکان با عناوین مهنــه الامیر، لیلی فی قصر القطط، الامانــه و قصص اخری می‌باشد. عنوان ادبی دیگر نزیف الذاکره است<ref>معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي(2014)، وزارة الثقافــة، ص. 145 و 146</ref>.


2 - 4 - 8 داستان كوتاه:
==== [[محمد صبحی ابوغنیمه]] ====
در سال 1902 در شهر اربد متولد شد. تحصیلات ابتدایی را در اربد گذراند، سپس به دمشق رفت و برای تحصیل در مدرسه مهندسی به آستانه سفرکرد، ولی وقوع جنگ جهانی سبب شد تا دوباره به دمشق بازگردد و در آنجا ادامه تحصیل دهد. پس از آن از دانشگاه برلین در رشته پزشکی فارغ التحصیل شد و در سال 1929 درمانگاه خود را در امان افتتاح نمود و در کنار پزشکی به فعالیت‌های مطبوعاتی و سیاسی روی آورد. وی مجلات المیثاق و الحمامــه را منتشر ساخت. در سال 1964 به عنوان سفیر در دمشق مشغول به کار شد و سپس در سال 1969 به کشورش بازگشت و در سال 1970 در دمشق درگذشت. داستان اغانی اللیل از تألیفات اوست. هم چنین عناوینی چون من الایام، نظره فی اعماق الانسان از او به جای مانده است<ref>معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي(2014)، وزارة الثقافــة، ص. 143</ref>.


محققان در دو كشور اردن و فلسطين، طلايه دار داستان نويسی به ويژه داستان كوتاه در اين دو كشور را خليل بيدس صاحب مجله النفائس می‌دانند. مجموعه داستان كوتاه خليل بيدس موسوم به مسارح الاذهان برای اولين بار در سال 1924 ميلادی در مصر به چاپ رسيد که نخستين کتاب در اين زمينه به شمار می‌رود. خليل بيدس در مجله النفائس، داستان‌ها و روايت‌های ترجمه شده از ادبيات کشورهای ديگر به ويژه داستان‌های کوتاه غربی را منتشر می‌کرد. اولين شماره اين مجله را در سال 1908 انتشار يافت.  
==== [[محمود سیف الدین الایرانی|محمود سیف الدین الایرانی‌]] ====
در سال 1914 در یافا متولد شد. زبان انگلیسی و فرانسه را به خوبی می‌دانست. در اوایل دهه 1940 به امان رفت و به سمت معلمی مشغول کار شد، سپس به وزارت آموزش و پرورش منتقل شد و درسال 1971 به عنوان مشاور در وزارت رسانه‌ها انتخاب گردید و دبیری مجله رسالــه الاردن و سپس مجله الافکار را برعهده گرفت.  


محمود سيف الدين الايرانی در کتاب ثقافتنا فی خمسين عاما نه تنها خليل بيدس را پيشرو داستان کوتاه در فلسطين و اردن می‌داند بلکه وی را پيشرو اين گونه در ميان تمامی کشورهای عربی به شمار می‌آورد.
در زمینه داستان کوتاه، مقالات ادبی و اجتماعی در روزنامه‌های الدفاع، الجامعــه الاسلامیـه، و فلسطین می‌نوشت. اول الشوط اولین مجموعه‌ی داستان‌های وی در سال 1937 به چاپ رسید. وی در زمینه داستان کوتاه مشهور است ولی بیشترین فعالیت او در زمینه ترجمه از زبان‌های دیگر است. او در سال 1974 از دنیا رفت. داستان‌های دیگر او اول الشوط، مع الناس، متی ینتهی اللیل، ما اقل الثمن، اصابع فی الظلام می‌باشد<ref>معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي(2014)، وزارة الثقافــة، ص. 151</ref><ref>لایقی، غلامرضا (1402). جامعه و فرهنگ [[اردن]]. تهران: [https://www.icro.ir سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی](در دست انتشار)</ref>.  


اسد و ياغيان داستان نويسان ديگری را نيز به اين شرح برمی‌شمارند: نجاتی صدقي، عارف عروني، عبدالحميد ياسين، سميرة عزام، محمد صبحی ابوغنيمــة، شکری شعشاعــة، اسحاق موسی الحسيني، ابراهيم سکجها. (49)
== نیز نگاه کنید به ==
 
[[زبان و ادبیات ژاپن]]؛ [[زبان و ادبیات روسی]]؛ [[زبان و ادبیات کانادا]]؛ [[زبان و ادبیات کوبا]]؛ [[زبان و ادبیات لبنان]]؛ [[زبان و ادبیات مصر]]؛ [[زبان و ادبیات تونس]]؛ [[زبان و ادبیات افغانستان]]؛ [[زبان و ادبیات چینی]]؛ [[زبان و ادبیات سنگال]]؛ [[زبان و ادبیات تایلند]]؛ [[زبان و ادبیات آرژانتین]]؛ [[زبان و ادبیات فرانسه]]؛ [[زبان و ادبیات اسپانیا]]؛ [[زبان و ادبیات مالی]]؛ [[زبان و ادبیات ساحل عاج]]؛ [[زبان و ادبیات سوریه]]؛ [[زبان و ادبیات اتیوپی]]؛ [[زبان و ادبیات زیمبابوه]]؛ [[زبان و ادبیات سیرالئون]]؛ [[زبان و ادبیات قطر]]؛ [[زبان و ادبیات سودان]]؛ [[زبان و ادبیات گرجستان]]؛ [[زبان و ادبیات تاجیکستان]]؛ [[زبان و ادبیات قزاقستان]]؛ [[زبان و ادبیات بنگلادش]]؛ [[زبان و ادبیات سریلانکا]]
پس از خليل بيدس افرادی مانند حسنی فريز، عيسی الناعوري، امين فارس و محمد سعيد الجنيدی را می‌توان ادامه دهندۀ راه وی نام برد. داستان كوتاه هم اكنون در اردن با رويكردی جديد به كار خود ادامه می‌دهد و از سبك‌های رمانتيك تا واقع گرايی و پیروی می‌کنند.
 
همچنين نويسندگان زن در داستان نويسی به ويژه داستان كوتاه ورودی چشمگير داشتند و هند ابوالشعر، انصاف قلعحي، رجاء ابوغزالــة، زليخــة ابوريشه را می‌توان از سرآمدان نويسندگان زن ناميد.
 
اديبان اردنی محتوای داستان‌های كوتاه را در دهه پنجاه ميلادی در اين كشور بيشتر پيرامون موضوعات قديمی می‌دانند، اما پس از گذشت يك دهه و در آغاز دهه شصت با ايجاد نوعی دگرگونی در اسلوب، بسياری از اندرزها، امثال،‌ حوادث روز و جريان‌های فكری عصر حاضر در آنها ديده می‌شود که نويسندگان شان از اين رهگذر به موفقيت‌هايی در جشنواره‌های ادبی بين المللی نائل آمده اند. (50)
 
اسامی برخی از نويسندگان داستان کوتاه درسال‌های 1977تا1988 به اين شرح است:
 
مردان داستان نويس: عيسی ناعوري, شحادة ناطور، قاسم توفيق، فتحی الاسمر، فاروق خورشيد، سهير قلعجي، محمد احمد، طه عثمان، ابراهيم خليل، ابراهيم طوباسي، ابراهيم عطاري، احمد عوده، احمد غطاشه، بدر عليان، بسام سلمان، بسمــة رجوب، جواهر رفاعيه، حسب الله يحيي، حسن رمضان،محمد حجازي، غسان تل.
 
زنان داستان نويس: ليلی اطرش، ليلی عمري، لينا حواري، لينا عبدالعليم، عائشه رازم، فاطمه هندي، فلورا بقلــة، زينب شمروخ، زهره عمره.
 
3 - 4 - 8 رمان و داستان
 
داستان در کشور اردن با ويژگی «ذوق» از ديگر کشورهای عربی متمايز می‌شود. و مانند رمان در ساير کشورها از جريانات و گروه‌ها تاثير می‌پذيرد. رمان در کشور اردن همزمان با کشورهای ديگر عربی مانند مصر، عراق در اواخر قرن نوزدهم ظهور کرد و رواج يافت که گونه‌ی ادبی جديدی در اين کشور محسوب می‌شود.(51)
 
پژوهشگران در مورد ماهيت رمان و رمان نويسی در اردن تفاصيل زيادی بيان كرده‌اند، دكتر خالد الكركی از اديبان اردنی در كتاب رمان در اردن معتقد است كه تاكنون موضوع رمان‌های اردنی همواره مثبت و اميدوار كننده بوده است؛ دكتر سمير قطامی با نفی وجود رمان هنری در اين كشور در بين سال‌های 1948 تا 1967 نظر خود را پيرامون سبك رمان نويسی نويسندگان اردنی اين گونه بيان می‌كند: تاكنون رمان هنرمندانه مناسب و قابل فهم در ادبيات اردن نوشته نشده است و رمان‌های موجود هم نتوانسته در اذهان خوانندگان جاودانه شود. دکتر ابراهيم خليل معتقد است که داستان‌های ناب بعد از سال 1967 در اردن ظهور کردند؛ مانند اوراق عاقر از سالم نحاس، انت منذ اليوم از تيسير سبول و کابوس از امين شنار.(52)
 
با ورود به دهه هشتاد داستان‌ها نيز وارد مرحله جديدی از نوآوری و ابداعات شدند و داستان‌های جديدی به چاپ رسيدند؛ مانند: احياء فی البحر الميت درسال1982، اعترافات کاتم صوت در سال1986و متاهــة الاعراب فی ناطحاث السحاب در سال 1986 از مونس رزاز؛ داستان‌های مهم هی الطريق الی بلحارث در سال 1982 و وقت در سال 1984 از جمال ناجي؛ سپس داستان نويسان ديگری نيز مانند قاسم توفيق و ابراهيم نصر الله و الياس فرکوح و احمد عودة و ليلی اطرش نيز آثار خود را عرضه کردند و فضای داستان نويسی متحول شد. (53)
 
دکتر خالد کرکی در کتاب عن الروای‌ـة فی الاردن، داستان‌های کشور اردن را در شش دسته طبقه بندی می‌کند:
 
1. رمان‌هايی كه بر پايه گفتگو و به سبك يادداشت‌های شخصی نوشته شدند و شخصيت‌های زيادی در آن به نقش آفرينی می‌پردازند.
 
2. رمان‌هايی كه نويسندگان آنها رويكردی رمانتيك و واقع گرايانه دارند و افكار خويش را به شكل نمادين نگاشته ا ند.
 
3. در رمان‌های نويسندگان اردنی موضوعات پليسی و روان شناسانه به چشم نمی‌خورد و بيشتر آنها با ويژگی ادبيات جهان عرب و با تاثير پذيری از افرادی هم چون الطيب صالح، الطاهر وطار وحنامينــة نوشته شده که از سال1967 به بعد ظهور کردند.
 
4. رمان‌هايی که نويسندگان آنها به گزارش صرف وقايع روزانه و تاريخ معاصر خويش می‌پردازند و حوادث را به صورت مستقيم در آن بيان می‌كنند؛ فايز محمود،‌ احمد عوده، سالم النحاس و‌هاشم غرايبــة، جمال ناجي، مونس رزاز ... از اين جمله هستند.
 
5. قضايای فلسطين طی چند دهه اخير تاثير زيادی در رمان نويسی نويسندگان اردنی داشته و آن را می‌توان محور اساسی برخی از رمان‌های اردنی دانست؛ از جمله رمان‌هايی كه به فلسطين و مشكلات مردم آن پرداخته می‌توان از ذكريات شكری شعشاعه، فتاة من فلسطين عبدالحليم عباس، بيت وراء الحدود و جراح حديدة عيسی ناعوری و اوراق عاقر از سالم نحاس و داستان‌های امين شنار و عطية عبد الله عطی‌ـۀ و احمد عودة و جمال ناجی و مونس رزاز و علی حسين خلف نام برد. (54)
 
6. رمان‌هايی که به آگاه کردن مردم از مسائل اجتماعی می‌پردازد و در تلاش برای معرفی شخصيت‌هايی است که به دنبال شناخت خويشتن هستند؛ مؤنس الرزاز با نوشتن رمان احياء البحر الميت و سالم النحاس با خلق تلك الاعوام به قلم فرسايی در اين عرصه پرداخته اند. (55)
 
<nowiki>***</nowiki>
 
اهم داستان نويسان کشور اردن با ذکر مشهورترین آثارشان عبارت اند: شکری شعاعــة: ذکريات (خاطرات)، فی طريق الزمان ( در راه زمان)؛ علی حسين خلف: حافــة النهر (ساحل رود)، نجم المتوسط ( ستاره متوسط)؛ غالب هلسا: الضحک (خنده)، البکاء علی الاطلال ( گريه بر اطلال)، ثلاثــة وجوه لبغداد (سه چهره بغداد)؛ رشاد ابوشاور: ايام الحب و الموت (روزهای عشق و مرگ)، البکاء علی صدر الحبيب ( گريه بر سينه معشوق)؛ محمد عبده فريحات: الاجنحــة الامل (بال‌های آرزو)؛ جوليا صوالحــة: نار و رماد (آتش و خاکستر)، الحق الضائع (حق گمشده) ، هل ترجعين؟ (آيا برمی‌گردي؟)؛ عطی‌ـة عبدالله عطی‌ـة: الدم و التراب (خون و خاک)، متی تورق الاشجار؟ (کی برگ‌ها می‌ريزد؟)؛ عيسی ناعوري: ليلــة فی القطار (شبی در قطار) ، جراح جديدة (جراح جديد) ، بيت وراء الحدود (خانه ای پشت مرزها)(56)
 
  
 
4 - 4- 8 نقد ادبي:
 
به اعتقاد پژوهشگران اردني، نقد ادبی در اردن با نوشته‌های اساتيدی چون ناصرالدين الاسد، محمود السمرة، عبدالرحمن ياغي،‌هاشم ياغي، يوسف بكار، حسين جمعه و سمير قطامي، محمود عصفور، نصرت عبدالرحمن، محمد علی ابوحمدة و ناقدان جوانی هم چون فخری صالح و ابراهيم خليل عبدالله رضوان، احمد مصلح، توفيق ابو رب، امينــة عدوان، خليل سواحری شکل می‌گيرد.(57)
 
مجلس نمايندگانی که امير عبدالله تشکيل داد در بحث‌ها و جلسات خود، به موضوعات ادبی و شعری نيز می‌پرداخت. برخی از اعضای آن عبارتند از :احمد زکی پاشا، محمد شريقي، فواد خطيب، شکری شعشاعــة، احمد صافی نجفی و... .(58)
 
بحث و گفتگوهای ادبی کم کم به روزنامه‌هايی مانند الشرق العربي، جزيرة العرب، جهاد، العهد، انباء و حکمت نيز راه يافت. روزنامه الجزيرة نقش مهمی در اين زمينه ايفا می‌کرد که صاحب آن تيسير ظبيان مردم را به بحث و گفتگوهای ادبی تشويق می‌کرد. (59)
 
در آغاز دهه پنجاه ميلادی نقد ادبی در صفحاتی از مجلات ادبی هم چون القلم الحديد (1925)، الافق الحديد (1961 تا 1965) و سپس مجله افكار (1966م) ديده شد. در اين مدت دانشگاهيان اردنی به نقد توجه ويژه ای كردند. با تاسيس دانشگاه اردن، دانشگاه يرموك و انجمن نويسندگان «رابطــة الکتاب الاردنيين» نقد ادبی شكوفايی رو به رشدی را تجربه کرد و کتابها و تحقيقات مهمی در اين زمينه ارائه شد. محمد مشايخ اسامی حدود 72 نفر از اعضای فعال انجمن را در زمينه نقد ادبی آورده که در مجموع قريب 223 عنوان تخصصی در اين زمينه ارائه داده اند. (60)
 
برخی از پژوهشگران نهال نوپای نقد ادبی در اردن را با بحران‌هايی چون عدم مطلوبیت سطح مجلات ادبی و فقدان گستردگی آن در جهان عرب و عدم پوشش نقد مواجه می‌دانند و خواستار آنند كه ناقدان، شموليت، ديدگاه‌های دقيق، دوری از تاريخ استنادی و ورود مستقيم به جوانب ابتكاری را در سرلوحه كار خود قرار دهند و به گونه ای دست به نقد ادبی زنند كه خوانندگان بيشتری در مناطق عرب زبان رغبت به مطالعه آن كنند.
 
نقد ادبی در اردن را می‌توان به كالايی وارداتی تشبيه كرد كه هم چنان نويسندگان اردنی به دنبال كشف زوايا و نقاط ناشناخته آن هستند. (61) از آنجا که نقد ادبی هم مانند ساير زمينه‌های ادبی به ابداع و نوآوری نياز دارد، از ميان صدها نفری که روايت و قصه می‌نويسند تعداد اندکی نقاد ماهرند. (62)
 
اسامی برخی از منتقدان اردنی فعال در روزنامه‌ها در سالهای 1977-1988 به اين شرح است:
 
مردان منتقد: سمير قطامي، ابراهيم سعافين، احسان عباس، خالد کرکي، محمد شاهين، جميل جبر، حسنی فريز، حسنی محمود، اديب نايف ذياب، عبد الرحمن شاهين، جميل علوش، ترکی مغيض، ابراهيم سنجلاوي، صالح حمارنه، صلاح جرار، ابراهيم ابوناب، سمير فياض، ابراهيم خليل، عبدالرووف شمعون، عبدالحميد ياسين، سالم نحاس، سليم برکات. (63)
 
زنان منتقد: زليخه ابوريشه، سميرة ناصر، فاطمه هندي، وفاء احمد، فخری صالح. (64)                      
 
 
 
 
5 - 4 - 8 نمايشنامه
 
پژوهشگران و كارشناسان سرآغاز پديده تئاتر و نمايشنامه نويسی در اردن را به كانون‌ها، انجمن‌ها و مدارس مرتبط می‌دانند. دكتر سمير قطاس نخستين تلاش‌ها برای شكل گيری تئاتر و نمايشنامه نويسی در اردن رابه سال 1945 ميلادی و در كانون بازيگری و موسيقی شهر اربد می‌داند كه پس از آن نمايشنامه الشموع المحترقــة به نويسندگی صلاح ابو زيد در سينما الزهراء شهر اربد در سال 1948 ميلادی به روی صحنه رفت. وی هم چنين گروه هنری سينما و تئاتر اردن به رياست ابراهيم مسيس را كه در اوايل دهه پنجاه ميلادی آغاز به كاركرد، از ديگر نشانه‌های بروز تئاتر و نمايشنامه نويسی می‌داند.
 
با اين حال تمامی كارشناسان هنری آغاز رسمی تئاتر در اردن را با اجرای نمايشنامه الفخ در سال 1962 ميلادی همزمان می‌دانند؛ اين نمايشنامه به دست رابرت توماس نگاشته و توسط هانی صنوبر كارگردانی شد و در مركز اطلاعات آمريكايی در امان به روی صحنه رفت.
 
در دهه شصت ميلادی در اردن تعداد ديگری از گروه‌های نمايش پا به عرصه گذاشتند كه از آن جمله می‌توان گروه هواداران بازيگری المقدسی در قدس كه فعاليت‌های خود را به زبان انگليسی انجام می‌دادند، گروه هواداران تئاتر وابسته به مجلس فرهنگی بريتانيا در قدس،‌ گروه هواداران درام وابسته به مركز اطلاعات آمريكايی در امان و گروه [[خانواده تئاتر اردن]] به رياست هانی صنوبر و با حمايت عبدالحميد شرف وزير فرهنگ وقت اردن را نام برد.
 
گروه خانواده تئاتر اردن در سال 1966 تعدادی از نمايشنامه‌های معروف نويسندگان صاحب سبك جهان هم چون اسكار وايلد،‌ هنری ابسن و رابرت توماس را برای اولين بار در اردن به نمايش درآوردند و پس از آن به بازسازی نمايشنامه‌های مشهورتری از سامرست موام،‌ برنارد شو و الخاندروكاسونا پرداختند.
 
در سال 1966 ميلادی و با تاسيس اداره فرهنگ و هنر اردن، ‌گروه خانواده تئاتر اردن به اين اداره پيوست و فعاليت‌های خود را با اجرای تئاترهای ديگر افزايش داد. (65)
 
در سال‌های 1968 و 1969 اين گروه به اجرای نمايشنامه‌های ژان پل سارتر، ‌لابسن و مولير در اردن پرداخت.
 
 
 
6 - 4 - 8 ادبيات كودكان
 
ادبيات کودکان تمام آنچه که برای کودکان در زمينه‌های مختلف نوشته می‌شود، را دربر می‌گيرد که می‌تواند در اشکال گوناگونی مانند قصه، شعر، قصيده، نمايش، روايت عرضه شود.(66)
 
ظهور ادبيات كودكان در اردن با انتشار مجله سامر در سال 1977 ميلادی آغاز می‌شود (67) و از آن زمان تا كنون اين جنبش ادبی از طريق روزنامه، ‌مجله و كتاب تداوم داشته است. در همين حال برخی سابقه ادبيات كودك در اردن را به دهه پنجاه با انتشار كتاب‌هايی در مرحله ابتدايی می‌دانند و كتاب‌های انا شيد الجيل المسلم يوسف العظم و مجموعه شعری الطفل المنشد اسكندر الخوری را از نخستين تلاش‌ها پيرامون ادبيات كودكان می‌شمارند.
 
به هر حال نامگذاری سال 1979 ميلادی به نام سال كودكان، دليلی شد كه ادبيات كودكان و فرهنگ مرتبط با آن گسترش يافته و روزنامه و مجلات اردني، صفحه ای را به ادبيات مخصوص كودكان اختصاص دهند. پس از آن چندين مجله تخصصی در رابطه با كودكان مانند فارس، البراعم و طارق آغاز به كار كرده و موفقيت‌های زيادی به دست آوردند. هم چنين اشعار و مجموعه‌های شعری از محمد قيسي، محمد ظاهر، محمود شبلي، کمال رشيد و علی بتيری انتشار يافت و قصه نويسانی مانند فخری قعوار، محمود شقير، علی حسين خلف، زليخه ابوريشه، مفيد نحله، منيره قهوجي، يحيی جوجو، عيسی جراجره و منير هور به قصه گويی برای کودکان پرداختند. (68)
 
در این راستا در سال 1985 همايش فرهنگی ملی در اردن با محوريت کودکان برگزار شد.(69) در سال 1989 انجمنی به نام انجمن ملی تربيت و تعليم كودكان در اردن تاسيس شد كه هدف آن پرداختن به موضوع قصه، قصيده، نمايشنامه، كتابخانه كودكان، روزنامه كودكان و كتاب‌های مدرسه با موضوع كودك بود که در آن هم چنين پژوهش‌هايی درباره چگونگی روابط با كودكان انجام گرفت.
 
در این راستا كنفرانس‌ها و جشنواره‌های متعددی پيرامون رسيدگی به اوضاع كودكان اردنی و ادبيات كودكان در شهرهای مختلف اين كشور برگزار شد که از مهم ترين آنها می‌توان به كنفرانس ملی و فرهنگی دانشگاه اردن اشاره کرد که در سال 1985 با عنوان ادبيات كودكان در اردن و مواجهه آن با خطر صهيونيسم به بحث و گفتگو پيرامون كودكان پرداخت و هم چنين كنفرانس جهانی پيرامون كودكان در سال 1990 كه با نظارت وزارت آموزش و پرورش و وزارت برنامه ريزی اردن برگزار شد.
 
غالب شخصيت‌های قصه‌هايی که برای کودکان نوشته می‌شود را حيوانات تشکيل می‌دهند؛ بخش اعظم آنها آموزشی هستند و درصدد انتقال مفاهيم و ارزش‌ها به کودکان هستند. (70).
 
روکس عزيزی اسامی تعدادی از قصه نويسان کودک و نوجوان را منتشر کرده است؛ مانند: يوسف عظم، محمد عناني، جهاد جميل، راضی عبد هادي.(71) که نویسندگان ديگری مانند حسنی فريز، اسحاق موسی حسيني، فايز علی غول ، نبيل صوالحه و تغريد نجار را هم می‌توان به اين فهرست اضافه کرد.(72)
 
از نامدارانی كه در زمينه ادبيات كودك در اردن آثار تاثير گذاری به جای گذاشتند می‌توان از محمد القيسي، محمد الظاهر، محمود الشلبي، فخری قعوار، مفيد نحلــة، ‌منيرة‌ القهوجی و روضــة الهدهد نام برد. (73)
 
 
 
8-5 مشاهير ادبی‌
 
هرچند قابل توجيه نيست كه ادبيات اردن را به تنهايی و به دور از جريان مدرن ادبيات عرب بررسی كنيم، اما می‌توانيم نوشتار جداگانه ای را بدان اختصاص دهيم؛ مسائل سياسي، اجتماعی و فرهنگي، شخصيت‌های متفاوتی به اردنی‌ها بخشيده است. تعدادی از نويسندگان عرب و نويسندگان شرق شناس غربی در مورد ادبيات اردنی و فلسطينی به عنوان تكه‌های كوچكی از فرهنگ عرب قلم فرسايی كرده اند. گرچه جغرافيای سياسی هميشه محدوديت‌های خود را بر ادبيات تحميل نمی‌كند اما در نظر گرفتن مشخصه‌های ادبيات در مرزهای جغرافيايی با ديدی نقادانه كاملا معمول و رايج است.
 
سرزمين مقدس مصيبت‌های بی‌شماری در 25 سال گذشته ديده است؛ نتيجۀ اين مصائب تغيير ناگهانی افراد، حكومت بعضی مناطق و تغيير سريع در اهميت ادبيات آنجا بود. به نظر می‌رسد اين منطقه در حال حاضر در شرايط تغييرات پی‌در‌پی حتی در مرزهای جغرافيايی دارد. پیش از این جدا كردن واژه فلسطينی از اردنی كاملا مقبول بود اما اكنون بدليل موقعيت‌های سياسی مبهم در اين منطقه، معنای خود را از دست داده است. در اين جا به منظور راحتي، تمام نويسندگان عرب در دو کرانه [[رود اردن]] را اردنی در نظر می‌گيريم. هرچند در عين راحتی اين کار بسيار گمراه كننده است. امروزه اغلب نويسندگان اردنی چه آنهايی كه در امان، بيروت، دمشق، بغداد يا حتی نيويورك ساكنند، ريشه‌های خود را در فلسطين می‌يابند. (74)
 
- مصطفی وهبی التل مشهور به عرار (1949-1897) مشهورترين اديب اردنی است، وی رمان نويس، شاعر، اصلاح طلب، وکيل، معلم، قاضي، مبارز سياسي، فيلسوف و يکی از مؤثرترين شخصيت‌ها برای ملت اردن و جنبش‌های ضد استعماری بود.
 
- حيدر محمود شاعر و ملی گرای اردنی است. وی در سال 1942 در حيفا متولد شد. خانواده‌ی وی خانه‌ی خود را در جنگ اعراب و اسرائيل در سال 1948 از دست دادند. او تحصيلات ابتدايی خويش را در امان و تحصيلات تکميلی خود را در انگليس و آمريکا سپری کرد. آثار محمود به چندين زبان از قبيل اسپانيايي، ژاپني، کره اي، فرانسوی و صِربی منتشر شده است.
 
- عزالدين مناصرة: ( 1945) از دانشگاه قاهره فارغ التحصيل شد. در برنامه‌های فرهنگی راديو اردن حضور داشت. سپس به صوفيا مهاجرت کرد و مدرک دکترای خود را در رشته ادبيات گرفت و در دانشگاه الجزائر به تدريس پرداخت. آثار وي: ديوان يا عنب الخليل، ديوان الخروج من البحر الميت، قمر جرش کان حزينا، باجس ابو عطوان يزرع فی الخليل العنب. (75)
 
- راضی صدوق: (1945) در طولکرم متولد شد و در همانجا به تحصيل پرداخت. کار علمی خود را در روزنامه‌های اردنی آغاز نمود و در روزنامه‌های جهاد و دفاع و منار به نوشتن پرداخت و به کار در راديو مشغول شد. وی هم چنين مدير مسئول مجله‌های هنا  امان، رسالــة الاردن و حماة الوطن بود و حضور دائمی در روزنامه‌های عربی داشت. وی پنج ديوان شعر دارد که عبارتند از: کان لی قلب، ثائر بلا هوی‌ـة، النار و الطين، بقايا قصــة انسان، امطار الحزن و الدم. (76)
 
- جميل علوش: ( 1937-2010) در بيروت متولد شد. تحصيلات متوسطه خود را در آنجا گذراند، سپس از دانشگاه دمشق فارغ التحصيل شد. به کويت سفر کرد و در وزارت دارايی مشغول به کار شد. به مطالعه و تحقيق درباره ميراث عربی و به ويژه زبان عربی همت گماشت. مدرک دکتری خود را از دانشگاه يسوعيه گرفت و در دانشکده مهندسی  امان مشغول به کار شد. ديوان‌های شعر او: عرس الصحراء، خوابی الحزن، اشواق، جراح و دعاء، مواکب البيع، صوت الشعر. (77)
 
- [[اسد محمد قاسم]]: (1931-2001) در الجليل متولد و در اربد بزرگ شد و به معلمی پرداخت. اشعار خود را در مجلات اردنی به چاپ می‌رساند. پس از فتنه 1957 به سوريه و عراق پناه برد و به عنوان رايزن در سفارت فلسطين مشغول به کار شد. از آثار اوست: اعاصير فی الاردن، قصائد من الاردن. (78)
 
فدوی طوقان: (1917-2003) در شهر سلط متولد و از دانشگاه امريکايی بيروت فارغ التحصيل شد و به تدريس تاريخ و جغرافيا و ادبيات پرداخت. در زمينه داستان کوتاه، روايت، نقد، مقاله و ترجمه آثار متنوعی دارد و بيش از ساير ادبای اردن، در ميادين ادبی حضور داشته است. وی رييس اتحاديه نويسندگان اردن بود. از آثار اوست: ديوان هياکل الحب، ديوان بلادي. (79)
 
- نجيب قسوس: (1926-1995) در شهر کرک متولد شد. در جوانی به حرفه معلمی پرداخت، سپس به نيروهای مسلح پيوست. وی دوست عرار بود. در دهه چهل و پنجاه ، اشعار خود را در روزنامه‌ها و مجلات اردنی چاپ می‌کرد. وی توجه زيادی به ادبيات و ميراث مردمی داشت. ديوان اغنی‌ـة الفجر از آثار اوست. (80)
 
- [[عبد الرحيم عمر]]: (1929-1993) در روستای جيوس متولد شد در لندن و کويت درس خواند و سپس به اردن بازگشت و به کار در وزارت رسانه‌ها و صداو سيمای اردن مشغول شد و با مجله افکار به همکاری پرداخت. وی اشعار وطنی و سياسيی دارد که تنها در برخی روزنامه‌های مخفيانه احزاب چاپ گرديد. ديوان‌های اشعار: اغنيات للصمت، من قبل و من بعد، قصائد مورقــة، اغانی الرحيل السابع، الاعمال الشعری‌ـة الکاملــة. (81)
 
- عبد اللطيف عقل: (1942-1993) در روستای دير استيا در نابلس متولد شد. تحصيلات دبيرستانی خود را در امان گذراند و از دانشگاه دمشق فارغ التحصيل شد. مدرک فوق ليسانس و دکتری خود را از دانشگاهی در جنوب کاليفرنيا گرفت و به تدريس در دانشگاه‌های بيت لحم و النجاح پرداخت. از آثار وي: شواطيء القمر، اغانی القمــة والقاع، هی و الموت، قصائد حب لايعرف الرحمــة، الاطفال يطاردون الجراد، حواری‌ـة الحزن الواحد، الحسن بن زريق ما يزال يرحل، قلب البحر الميت (82)
 
- آسيا خولــة عبدالهادي: در سال 1948 در سلمه/يافا متولد شد. دبيرستان خود را در سال 1966 به اتمام رساند و برای ادامه تحصيل در رشته حقوق به دانشگاه عربی بيروت رفت ولی پس از 3 سال بدون اتمام درس، تحصيل در اين رشته را ترک کرد. در طی سالهای 1966-1983 در تعدادی از شرکت‌های نفتی کويت مشغول به کار شد. وی برای روزنامه کويتی القبس طی سالهای 1978-1983، و روزنامه اردنی الاسواق به مدت 3 سال می‌نوشت. وی عضو انجمن نويسندگان اردنی است.
 
رمان الحب و الخبز، (عشق و نان)، داستان‌های کوتاه سنوات الموت، (سالهای مرگ) و رمان الشتاء المرير، (زمستان تلخ) از آثار اوست. (83)
 
- امين شنار: (1934 - 2005) در سال 1934 در بيروت/رام الله متولد شد. ابتدا به عنوان مدرس در دانشکده ابراهيمی در قدس مشغول به کار شد. سپس از سال 1961-1966 به عنوان سردبير مجله الافق الجديد فعاليت نمود و از آغاز تأسيس روزنامه المنار نيز با آن همکاری داشت، سپس تا سال 1971 مدير برنامه‌ها در تلويزيون اردن شد و فيلمنامه‌های فندق باب العمود و همس القناديل و البحث عن المفقود و برنامه‌های علمی دينی با نام سبحان الله را برای تلويزيون اردن نوشت. هم چنين نويسنده‌ی نمايشنامه‌های متعدد و برنامه‌های متنوعی برای راديو بود. رمان الکابوس وی جايزه رمان عربی را از دارالنهار لبنان در سال 1967 دريافت نمود. مهم ترين اثر شعری او المشعل الخالد است. وی تا سال 1977 نايب رئيس شهرداری شهر بيروت بود. وی هم چنين در روزنامه الدستور ستون ثابتی به نام «لحظات» داشت که بيش از 3 سال آن را ادامه داد و يک ستون هفتگی نيز به نام«مع الحياة و الناس» را عهده دار بود، هم چنين به عنوان مدرس در دبيرستان‌های امان فعاليت کرد تا اينکه در اواخر دهه نود بازنشسته شد. (84)
 
- حسنی زيد الکيلاني: در سال 1910 در يک خانواده فقير در شهر سلط متولد شد (به روايت ديگر در سال 1912 در نابلس متولد شد). وی اشعار بسياری در برخی نشريات مانند مجله الرائد و المعرفــة و روزنامه الجزيره به چاپ رساند.
 
در دهه 1930 به تدريس پرداخت و به عنوان معلم در شهر الخليل مشغول به کار شد و سپس به همراه مادرش تا سال 1940 در اين شهر ماند و سپس به امان رفت.
 
پس از بازگشت از فلسطين، ارتباط نزديکی با ملک عبدالله بن حسين يافت و او را در قصائدش ستود و بابی به نام هاشميات را در ديوانش به مدايح ملک عبدالله اختصاص داد.
 
ملک حسين نيز در سال 1948 سمتی در ارتش به وی اعطا کرد و در اين منصب باقی ماند تا در سال 1960 در 50 سالگی بازنشسته شد. وی به همراه مادرش که فلج بود در [[جبل القلعه]] در امان زندگی می‌کرد تا اينکه خانه اش دچار آتش سوزی شد و به بيمارستان منتقل شد. در سال 1975 به ازرق و پس از 2 سال به زرقاء رفت. وی پای چپش را به دليل بيماری ديابت از دست داد و در سال 1979 در شهر زرقاء دارفانی را وداع گفت.
 
مهم ترين کتاب شعر او اطياف و اغاريد است. (85)
 
- حسنی فريز: (1907 - 1990) در سال 1907 در شهر سلط متولد شد. تحصيلات دبيرستان خود را با موفقيت در سال 1927 به پايان رساند و برای ادامه تحصيل به دانشگاه امريکايی بيروت رفت و ليسانس ادبيات خود را در سال 1932 اخذ نمود. سپس در شهرهای سلط، امان و کرک به حرفه تدريس پرداخت. در سال 1944 مدير دبيرستان سلط شد. و پس از آن به عنوان بازرس در وزارت آموزش و پرورش مشغول به کار شد.
 
پس از بازنشستگی نيز ابتدا به عنوان مشاور فرهنگی وزارت رسانه‌ها و سپس به عنوان مشاور فرهنگی تلويزيون اردن مشغول به کار شد. وی در روزنامه الرأی مقالات هفتگی منتشر می‌کرد. آخرين مقاله اش را يک روز قبل از وفات به چاپ رساند. وی عضو مجمع زبان عربی بود و در سال 1990 در امان وفات يافت و در سلط به خاک سپرده شد. تاليفات شعری او شامل بلادي، هياکل الحب، غزل و زجل، الزهور است. هم چنين کتاب‌های داستان، مغامرات حمار، مغامرات تائبــة، عروة و عفراء، قصص من بلدي، قصص و تمثيليات، شجرة التفاح از آثار اوست.(86)
 
- محمد اديب العامری‌
 
در سال 1907 در يافا متولد شد. تحصيلات دبيرستان خود را درسال1924 در يافا تمام کرد و برای اخذ ليسانس به دانشگاه امريکايی بيروت رفت و در سال 1930 ليسانس خود را در رشته زيست، شيمی و فيزيک اخذ نمود.
 
در سال 1929 درخلال انقلاب «البراق» دستور بازداشت وی صادر شد، از اين رو به اردن پناه برد و به عنوان معلم علوم تجربی در دبيرستان سلط مشغول به فعاليت شد و طولی نکشيد که اداره اين مدرسه را برعهده گرفت. سپس به عنوان بازرس در سال 1943 در وزارت معارف (آموزش و پرورش) مشغول به کار شد. و
 
آنگاه به فلسطين بازگشت و مشاور مدير راديو در قدس شد. پس از حادثه 1948 به اردن برگشت و مدير راديوی اردن گرديد. وی هم چنين نماينده اردن در کميسيون آتش بس بين المللی بد.
 
در دهه‌های پنجاه و شصت نيز در مقامات عالی دولتی در وزارت خارجه، وزارت معارف، اداره واردات وصادرات، ديوان کارمندان و ديوان حسابرسی خدمت کرد.
 
وی مقالات زيادی را در روزنامه‌ها و مجلات به چاپ رساند. از سال1967 به ترتيب وزير امور خارجه ، سفير اردن در مصر و وزير فرهنگ و رسانه شد تا اينکه از مشاغل دولتی استعفا داد.
 
در اواخر سال 1967 به عنوان رئيس [[انجمن نويسندگان اردن]] انتخاب شد و در سال 1978 درگذشت. وی دارای مقالات متعددی در روزنامه و مجلات عربی است و دارای تاليفاتی در زمينه تاريخ با عنوان القدس العربی‌ـة، عروبــة فلسطين فی التاريخ می‌باشد. هم چنين نويسنده کتاب‌های داستانی شعاع النور و قصص اخری است.(87)
 
- قاسم توفيق
 
در سال 1954 در جنين متولد شد، سپس به امان رفته و تحصيلات خود را در آنجا گذراند و در سال 1978 ليسانس ادبيات عرب را از دانشگاه اردن اخذ نمود. در بخش بانکی اردن مشغول به کار شد. وی بين اردن و امارات و تعدادی از کشورهای عربی و اروپايی در تردد بود.
 
او عضو انجمن نويسندگان اردنی است و در زمينه داستان و رمان دارای تاليفاتی است؛ از مقدمات لزمن الحرب، آن لنا ان نفرح، العاشق، ذوالقرنين از آثار داستانی اوست ومؤلف رمان‌های ماری روز تعبر مدينــة الشمس، ارض اکثر جمالا، امان ورد اخير، ورقــة التوت، حکای‌ـة اسمها الحب، الشندغــة می‌باشد. (88)
 
- شکری شعشاعــة
 
درسال 1890 در غزه هاشم متولد شد. تحصيلات ابتدايی خود را در زادگاهش گذراند و برای ادامه تحصيل به نابلس رفت و در رشته اقتصاد و مديريت مالی تحصيل کرد. زبان‌های انگليسی و [[فرانسه]] را به خوبی فراگرفت. سپس در سال 1919 به شرق اردن رفت و به همراه تعدادی از جوانان حرکت مقاومت ضد استعمار انگليس بر شرق اردن را تشکيل داد. وی دروس رياضي، اخلاق و تاريخ را در عکا تدريس می‌کرد. هم‌چنین رياست ديوان محاسبات، بازرس مالی و مديريت برق و تلگراف در شرق اردن و مدير محاسبات عمومی‌بود و مناصب متعددی را در عهد فيصلی و عهد امارت برعهده داشت؛ ازجمله وزير کشور، وزير دفاع، وزير مالی و وزير اقتصاد.
 
وی عضو ديوان تفسير قوانين و عضو مجلس سنا بود؛ مقالات بسياری را در روزنامه‌ها و مجلاتی از جمله الاردن الجديد و اليقظــة به چاپ رساند و در سال 1963 درگذشت.
 
کتاب شعر و با نام النفثات و رمان‌های فی طريق الزمان، فی الحکومــة و الحياة از او به طبع رسید. و هم چنين دارای تأليفات ديگری از جمله ابوصوفه، العودات، قطامي، هاشم، همس الصور می‌باشد. (89)
 
- سيف الدين الکيلانی‌
 
در سال 1914 در شهر قنفذه در يمن متولد شد. تحصيلات خود را درمدارس نابلس و يافا به اتمام رساند و در سال1933 از دانشکده عربی در قدس فارغ التحصيل و به عنوان معلم در دبيرستان شهر الخليل مشغول به کار شد.
 
سپس به عنوان مدير مدارس طبريا، مجدل و قلقيليه فعاليت کرد. در سال 1945 از سمت خود استعفا داد و کارمند بانک «الامــة العربی‌ـة» در قدس و سپس مدير يکی از شعبه‌های اين بانک در نابلس شد. پس از حادثه 1948 به تدريس در دبيرستان شهر کرکوک در عراق و سپس به دبيری در شهر حماة سوريه پرداخت و پس از آن مديريت دبيرستان‌های اربد و سلط را برعهده گرفت.
 
وی در دانشگاه ملبورن استراليا بورسيه شد و در سال 1954 در رشته علوم تربيتی ليسانس و در سال 1956 فوق ليسانس گرفت. در خلال سالهای 1954-1956 به نيوزلند، امريکا، انگليس و فرانسه سفرکرد و در سال 1960 دکتری خود را در رشته علوم تربيتی در دانشگاه عين شمس قاهره به اتمام رساند.
 
پس از آن بازرس وزارت آموزش و پرورش، مدير دارالمعلمين در بيت حنينا در قدس شد.
 
در سال1966 سفير اردن در مغرب بود و پس از آن بازنشسته شد و درسال1967به عنوان مدرس در دانشگاه شهر رباط به تدريس پرداخت. در طی حيات خود مدال‌های متعددی دريافت نمود. سرانجام در سال 1968در رباط مغرب درگذشت و در امان به خاک سپرده شد.
 
کتاب‌های شعر خلجات قلب، حنين الی الوطن از آثار اوست. (90)
 
- صباح المدنی در سال1940 در امان متولد شد و در سال1967 دبيرستان خود را به اتمام رساند سپس برای تحصيل در رشته علوم اجتماعی به دانشگاه بيروت رفت ولی در سال 1974 درس خود را نيمه تمام گذاشت.
 
درسال 1993 خانواده اديبان آينده را تاسيس کرد که بعدها به «ملتقی عمون للادب و النقد» تغيير نام داد. وی عضو اتحاديه نويسندگان و اديبان اردن است.
 
تاليفات وی شامل داستان‌های کوتاه با عناوين سهرة علی شرفــة القلق، ليلی غادرنی قلبی و داستان‌های کودکان با عناوين مهنــة الامير، ليلی فی قصر القطط، الامانــة و قصص اخری می‌باشد. عنوان ادبی ديگر نزيف الذاکرة است.(91)
 
- محمد صبحی ابوغنيمه
 
در سال 1902 در شهر اربد متولد شد. تحصيلات ابتدايی را در اربد گذراند، سپس به دمشق رفت و برای تحصيل در مدرسه مهندسی به آستانه سفرکرد، ولی وقوع جنگ جهانی سبب شد تا دوباره به دمشق بازگردد و در آنجا ادامه تحصيل دهد. پس از آن از دانشگاه برلين در رشته پزشکی فارغ التحصيل شد و در سال 1929 درمانگاه خود را در امان افتتاح نمود و در کنار پزشکی به فعاليت‌های مطبوعاتی و سياسی روی آورد.
 
وی مجلات الميثاق و الحمامــة را منتشر ساخت. در سال 1964 به عنوان سفير در دمشق مشغول به کار شد و سپس در سال 1969 به کشورش بازگشت و در سال 1970 در دمشق درگذشت.
 
داستان اغانی الليل از تأليفات اوست. هم چنين عناوينی چون من الايام، نظرة فی اعماق الانسان از او به جای مانده است. (92)
 
- محمود سيف الدين الايرانی‌
 
در سال 1914 در يافا متولد شد. زبان انگليسی و فرانسه را به خوبی می‌دانست. در اوايل دهه 1940 به امان رفت و به سمت معلمی مشغول کار شد، سپس به وزارت آموزش و پرورش منتقل شد و درسال1971 به عنوان مشاور در وزارت رسانه‌ها انتخاب گرديد و دبيری مجله رسالــة الاردن و سپس مجله الافکار را برعهده گرفت.
 
در زمينه داستان کوتاه، مقالات ادبی و اجتماعی در روزنامه‌های الدفاع، الجامعــة الاسلامی‌ـة، و فلسطين می‌نوشت.
 
اول الشوط اولين مجموعه‌ی داستان‌های وی در سال 1937 به چاپ رسيد.
 
وی در زمينه داستان کوتاه مشهور است ولی بيشترين فعاليت او در زمينه ترجمه از زبان‌های ديگر است. او در سال 1974 از دنيا رفت.
 
داستان‌های ديگر او اول الشوط، مع الناس، متی ينتهی الليل، ما اقل الثمن، اصابع فی الظلام می‌باشد. (93)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
منابع:
 
1.
 
2. Mawred. Org/ WP - content/ uploads/ 2013/ 03/ Jordan - final. Doc  المورد الثقافي، ص 30
 
3. <nowiki>http://en.wikipedia.org/wiki/Jordan#Languages</nowiki>
 
4.
 
5. Seyd. M.H., World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, 2007, p. 250
 
6. Seyd. M.H., World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, 2007, p.251
 
7. Seyd. M.H., World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, 2007, p. 252
 
8. Seyd. M.H., World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, 2007, p. 253
 
9. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), pp. 47-48
 
10. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. 48
 
11. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. 49
 
12. Shoup. John A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. 49
 
13. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن 1953- 1993م. ص 11 و 12
 
14. كتاب ادبيات معاصر فلسطين و اردن نوشته آقای بكير الوان از سايت www.jstor.org
 
15. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن 1953- 1993م. ص 14 - 16
 
16.
 
17. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 32
 
18. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 32
 
19. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 33
 
20. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 46
 
21. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 64 و 65
 
22. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 95 و 96
 
23. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 115 و116
 
24. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 222
 
25. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 223
 
26. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 225
 
27. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 227
 
28. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 226
 
29. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 249
 
30. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 249
 
31. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 250
 
32. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 250
 
33. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 337
 
34. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 338
 
35. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص461 و462
 
36. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 464
 
37. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 147-473
 
38. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعرية فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنة تاريخ الاردن ، 1999، ص 376
 
39. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 376
 
40. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 408
 
41. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 408
 
42. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 410و 411
 
43. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 422 و 423
 
44. قطامی سمير، الشعر فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن 1993، ص7
 
45. قطامی سمير، الشعر فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن 1993، ص50
 
46. قطامی سمير، الشعر فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن 1993، ص59
 
47. قطامی سمير، الشعر فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن 1993، ص59
 
48. قطامی سمير، الشعر فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن 1993، ص60
 
49. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 17
 
50. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص17-20
 
51. سعافين ابراهيم، الروای‌ـة فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995، ص11
 
52. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص21
 
53. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 22
 
54. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 24
 
55. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 21-24
 
56. سعافين ابراهيم، الروای‌ـة فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995، ص 368 - 372
 
57. المصلح أحمد، ملامح عامة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 26
 
58. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 26
 
59. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 27
 
60. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 28
 
61. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 24-30
 
62. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 30
 
63. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 138 و 139
 
64. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 318-320
 
65. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 71-84
 
66. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 31 و 32
 
67. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 33
 
68. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 35
 
69. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 38
 
70. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 38 و 37
 
71. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 33
 
72. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياــة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 34
 
73. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 53-84
 
74. كتاب ادبيات معاصر فلسطين و اردن - نوشته آقای بكير الوان از سايت www.jstor.org
 
75. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 536
 
76. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 531
 
77. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 533
 
78. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 534
 
79. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 532
 
80. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 531
 
81. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 534
 
82. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 533
 
83. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 532
 
84. عطيات محمد عبدالرحيم، الحرکــة الشعری‌ـة فی الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، 1999، ص 533
 
85. معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي، وزارة الثقافــة، 2014 ص 1
 
86. معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي، وزارة الثقافــة، 2014 ص 37
 
87. معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي، وزارة الثقافــة، 2014 ص 73
 
88. معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي، وزارة الثقافــة، 2014 ص 73
 
89. معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي، وزارة الثقافــة، 2014 ص 244
 
90. معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي، وزارة الثقافــة، 2014 ص 228
 
91. معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي، وزارة الثقافــة، 2014 ص 145 و 146
 
92. معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي، وزارة الثقافــة، 2014 ص 143
 
93. معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي، وزارة الثقافــة، 2014 ص 151
 
94. معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي، وزارة الثقافــة، 2014 ص 263
 
95. معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي، وزارة الثقافــة، 2014 ص 278
 
96. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 305-307
 
97. المصلح أحمد، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن1995م. ص 305 و 306
 
----[1]. Aristotle’s Correspondence with Alexander
 
[2]. Abu al Ala
 
 
[3]. Prairiers of Fever
 
 
[4]. Series of exiles
 
 
[5]. Fadia Faqir
 
 
[6]. Pillars of salt
 
 
[7]. Wild Thorns


== کتابشناسی ==
== کتابشناسی ==
<references />

نسخهٔ کنونی تا ‏۵ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۴:۲۱

زبان و ادبیات اردن(1403). برگرفته از سایت خبرگزاری CNN، قابل بازیابی از https://edition.cnn.com/2017/05/31/middleeast/hamzeh-almaaytah-al-maa-bookstore-jordan/index.html

زبان و ادبیات اردن شامل زبان و خط رسمی اردن؛ تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی اردن؛ انواع جنبش های ادبی اردن؛ ادبیات معاصر اردن و مشاهیر ادبی اردن است که در ذیل شرح داده شده است:

ادبیات و رسانه در اردن محدود به مرزهای سیاسی این كشور نیست بلكه در مقیاس بزرگتری مربوط به كل جهان عرب در گستره‌ای از شمال آفریقا تا خلیج فارس است. اردنی‌ها لزوما هویت و زبان خود را مجزا نمی‌دانند، بلكه خود را قسمتی از تاریخ پیشرفت زبان، ادبیات و رسانه‌های عربی برمی‌شمرند؛ برای مثال تا سال 1920 بیشتر اردن تحت حكومت دمشق (پایتخت سوریه) بود كه از اولین قرن اسلامی تاکنون مركز مهم ادبیات عرب است.

به دلیل روستا‌نشینی در اغلب مناطق اردن تا اوایل قرن 19 ادبیات اردن به صورت شفاهی بود كه البته به معنی روستایی بودن این ادبیات نیست. بیشتر این ادبیات محلی به صورت شعر و بخشی از آن در قالب حماسه از شیوه‌های نویسندگان مشهور عرب در دمشق، قاهره و بغداد پیروی می‌كرد.

نقش زبان عربی در فرهنگ اعراب فراتر از نقش سایر زبان‌ها در فرهنگ‌هایشان است. زبان عربی و توانایی استفاده از آن برای خلق تصورات خلاقانه و قوی، قدمتی طولانی دارد كه ریشه‌های آن را باید در ادبیات قبل از اسلام و قبل از دوران باسوادی در شبه جزیره عربستان جستجو كرد.

معرفی زبان و خط رسمی و زبان‌های رایج

علی رغم وجود اقلیت‌های مختلف در اردن، زبان رسمی این کشور عربی است که در تعاملات فرهنگی و اجتماعی به کار می‌رود. یکی از اهداف وزارت فرهنگ اردن تشویق به استعمال زبان عربی فصیح در همه جا می‌باشد. از جمله موسسات رسمی که در این زمینه فعالیت دارد آکادمی زبان عربی است که هدف عمده آن حفاظت از زبان عربی و احیای زبان تراث عربی و اسلامی در زمینه علوم و فنون مختلف است[۱]. آکادمی زبان عربی برای دستیابی به این هدف راهکارهای عملی متنوعی را در دستور کار خود دارد از جمله:

  • اجرای پژوهش‌های مختلف در زمینه زبان عربی؛
  • تشویق ترجمه و نشر به زبان عربی و برپایی مسابقات و ایجاد کتابخانه‌ها؛
  • ترجمه مشهورترین آثار جهانی و نشر کتاب‌های ترجمه شده به زبان عربی و برعکس؛
  • برگزاری سمینارهای زبان در داخل و خارج از اردن و تنظیم همایش‌های فرهنگی؛
  • انتشار اصطلاحات جدید و به‌ روز از طریق رسانه‌ها و شیوه‌های دیگر[۲].

عربی اردنی مجموعه‌ای از گفتارهای زبان عربی است كه مردم اردن از آن‌ها استفاده می‌كنند. عربی اردنی دارای ساختار زبانی سامی است با تاثیرات لغتی از انگلیسی، تركی و فرانسوی. بیش از 6 میلیون نفر از این گفتار استفاده می‌كنند كه در سراسر جهان عرب فهمیده می‌شود. زبان اسناد رسمی و رسانه‌ها، عربی استاندارد مدرن است در حالی كه در مكالمات روزمره انواع متنوعی از عربی به‌كار می‌رود. گفتارهای تابع عربی - اردنی عبارتند از:

  • گفتار روستاییان اردن؛
  • گفتار بادیه‌نشینان اردن؛
  • گفتار اردنی‌های شهر‌نشین.

نظام نوشتار با توجه به كاركرد آن متفاوت است؛ برای مثال در كتاب‌ها از انگلیسی یا عربی فصیح استفاده می‌شود. انگلیسی نیز هرچند زبان رسمی نیست اما به طور گسترده‌ای در كشور استفاده می‌شود و زبان رایج تجارت و بانكداری و آموزش و پرورش است. یادگیری زبان‌های گفتاری عربی اردنی، عربی استاندارد مدرن و انگلیسی در اماكن عمومی و مدارس خصوصی اجباری است. زبان چركسی و چچنی نیز در بعضی اجتماعات كوچک در اردن استفاده می‌شود[۳].

تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی‌

توسعه عربی كلاسیک به عنوان یک زبان، ریشه در سنت‌های ادبی مردم عرب و بخصوص بادیه‌نشینانی دارد كه گفتار آن‌ها سرانجام به صورت زبان استاندارد درآمد. مراد از عربی كلاسیک در اینجا زبان فصیح و شیواست. در فرهنگ سنتی اعراب به مردان فاضل، ادیب می‌گفتند؛ یعنی شخصی كه هم ادبیات را به خوبی می‌داند و هم اخلاق خوبی دارد. در خلال دوران‌های تاریخی ابتدایی در شبه جزیره‌ی عربستان، سروده‌های حماسی كه بیشتر بوسیله بادیه‌نشین‌ها سروده می‌شدند پایه‌های مهمی برای ادبیات و استفاده‌های زبانی بودند.

این شعرهای حماسی بیانگر تاریخ و شیوه‌ی زندگی مردم شبه جزیره عربستان قبل از ظهور اسلام است؛ حتی امروزه نیز بسیاری از این سروده‌های به جای مانده، مورد توجه شیوخ قبایل و میهمانان رسمی کشور اردن است. از اقسام شعر رایج در میان بادیه‌نشینان می‌توان به غزل و قصیده اشاره كرد كه هر كدام کاربردهای خود را داشته‌اند. امروزه نیز استفاده از این قالب‌های شعر با مضامین جایگزین رواج دارد؛ برای مثال در این شعرها به جای وصف اسب و شتر به وصف ماشین‌های بنز می‌پردازند. هم‌چنین از موضوعاتی كه در شعر معاصر بادیه‌نشینان به چشم می‌خورد می‌توان به جنگ فلسطین در 1948، جنگ خلیج فارس، آوارگان این جنگ‌ها و دمشق و عراق و حتی شهرهای اروپایی اشاره كرد. گونه دیگری از شعر در جهان عرب و در مناطقی چون دمشق، بغداد، قاهره، فض و كوردُبا شكل گرفت كه زَجَل نمونه‌ای از آن است. محبوبیت زَجَل در زبان عرب به‌دلیل نزدیكی آن به زبان عامیانه و گفتاری و استفاده آسان همراه موسیقی است.

ادبیات در دوره پیش از اسلام دارای مضامین جنگ‌های قبیله‌ای و بیانگر جزییات زندگی صحرا‌نشینان بود. در حقیقت بیشتر اطلاعاتی که از نحوه زندگی قبایل عرب در آن دوران داریم ریشه در همین اشعار شفاهی دارد. هنوز هم شعر تنها قالب ادبی در میان صحرانشین‌هاست. رهبران قبایل اردنی هنوز هم در اشعار، ستایش، سرگرم و حتی نقد می‌شوند. شعر صحرا‌نشین‌ها به خوبی با موسیقی آنان عجین است و شعر خوانی با آواز و همراهی ساز علی‌الخصوص ساز رباب رایج است. این آوازها که در خاطره‌ها مانده نسل به نسل منتقل می‌شود و بخش مهمی از تاریخ ادبیات اردن بادیه‌نشین را تشکیل می‌دهد[۴].

تاریخ ادبیات نوشتاری یا مکتوب عرب از نوشتن قران در قرن 7 میلادی آغاز می‌شود و پیش از آن شعر و قصه به‌طور شفاهی نقل می‌شده‌ است. قران دارای نثری آمیخته به نظم می‌باشد که از صنعت ایجاز شگفت انگیزی برخوردار است. پس از نزول قران تا قرن هشتم، آثار شعری چندانی به‌وجود نیامد به جز استثناء‌هایی چون حسان بن ثابت که اشعاری در ستایش پیامبر (ص) سروده است. با این حال قرآن منشاء بسیاری از ژانرهای ادبی از قبیل سنت و صحیح و تفسیر و متونی مرتبط به دین از جمله نهج البلاغه گردید که در قرن دهم جمع آوری شده است[۵].

پیامبر (ص) همچنین سبب ساز نوشته شدن اولین بیوگرافی‌های عرب با نام سیره النبویه گردید؛ اولین آن‌ها توسط وهاب ابن منبه نوشته شد. اما بهترین آن‌ها متعلق است به محمد ابن هشام است که شرح زندگی پیامبر و جنگ‌های اوست. کتاب انساب الاشراف نوشته بلاذری نمونه‌ای از بیوگرافی و کتاب الاعتبار نوشته اسامــه بن المنقذ یک نمونه اتوبیوگرافی به شمار می‌رود.

با حمایت خلیفه هشام بن عبد الملک آثار بسیاری از زبان‌های دیگر به عربی ترجمه شد. شاید اولین آن‌ها مکاتبات ارسطو با اسکندر‍ (Aristotle’s Correspondence with Alexander) با ترجمه‌ی درخشان سلم ابوالعلا (Abu al Ala) باشد. پس از دوران قرون وسطی برخی کتاب‌های یونان باستان از ترجمه‌های عربی، به این زبان بازگردانده شد. ادبیات غیر داستانی قبل از دوره‌ی مدرن همچنین شامل اشعار عاشقانه در قالب غزل و اشعار مدح و ثنا در قالب قصیده و قصه‌های عامیانه یا تاریخی بود[۶].

در نثر غیر داستانی عرب ژانری وجود دارد که در آن حقایق، ایده‌ها، داستان‌ها و اشعاری مربوط به هم و ذیل یک عنوان واحد و خاص، جمع آوری می‌شود؛ مثلا درباره زنان یا باغداری یا حیوانات. از جمله آثار این ژانر کتاب‌هایی است که توسط جاحظ نوشته شده است[۷]. همچنین ابن قتیبه در این ژانر تالیفاتی دارد که روش‌های عملی برای عناوینی نظیر اخلاق، قانون، بایگانی و حتی تمرین‌های نویسندگی را جمع‌آوری کرده است. کتاب‌های راهنمای روابط جنسی نیز در این ژانر تالیف شده نظیر باغ معطر و طوق الحمامه نوشته‌ی ابن حَزم و نزهــه الادب فی ما لایوجد فی کتاب نوشته احمد التیفاشی. کتاب‌های مهم تاریخی توسط مورخانی نظیرابن یعقوبی و طَبری نوشته شده و سفرنامه ابن خلدونِ بزرگ نمونه درخشان تاریخی دیگری است که بر مردم شناسی تمرکز دارد[۸]. ادبیات معاصر عربی در نیمه دوم قرن 19 در قاهره و بیروت آغاز شد و سپس به سرزمین‌های عرب سرایت کرد. در این دوره رمان با موضوعاتی از قبیل عدالت، جنگ یا صرفا سرگرمی جایگزین فرمت‌های کلاسیک شد و اشعار نیز به سمت فرم‌های آزاد و شکستن قواعد زبان کلاسیک کشیده شد. یکی از اولین آثار اردنی که به انگلیسی هم ترجمه شد رمان ابراهیم نصرالله فلسطینی بود با نام دشت‌های تب (Prairiers of Fever) که در آن خاطرات خود را از دوران کار کردن در عربستان شرح داده است[۹].

غالب هلسا از دیگر پیشگامان ادبیات مدرن بود که 7 رمان و دو مجموعه داستان کوتاه نوشت. لیانه بدر رمانی با عنوان مجموعه‌ای از تبعیدیان (Series of exiles) نوشت که در آن شرح حال خود و مهاجرت از فلسطین به اردن و از اردن به لبنان و داستان سپتامبر سیاه و جنگ اردن و فلسطین را شرح می‌دهد[۱۰]. فدیه فقیر (Fadia Faqir) با رمان ستون‌های نمک (Pillars of salt) نمونه‌ی مهم دیگری در تاریخ ادبیات مدرن اردن است. این رمان درباره‌ی زندگی دو زن اردنی و تلاش‌های آنان برای احقاق حقوق زنان است که به انگلیسی نوشته شده است[۱۱]. نویسنده‌ی فلسطینی - اردنی دیگر به نام سحر خلیفه در رمان خارهای وحشی (Wild Thorns) زندگی در فلسطین اشغالی را وصف کرده است. و شاعری به نام محمد فاضل الحاجیه درباره دیدگاه‌های سیاسی (بحران‌های آمریکایی خاورمیانه) قصاید موفقی سرود که در دنیای عرب مشهور و به زبان انگلیسی ترجمه شد[۱۲].

انواع ادبی‌

جنبش ادبی در اردن به دو ریشه مستحكم متصل است كه با تشكیل حكومت اردنی از سال 1921 میلادی تاكنون جان تازه‌ای به خود گرفته است:

  • دربار امیر عبدالله بن حسین كه در آن زمان پادشاه این كشور بود و با استقبال از جنبش ادبی شكل گرفته در شرق اردن به شاعران و ادیبان بسیار اهمیت می‌داد تا جایی كه شاعران و ادیبان بزرگی همانند فؤاد الخطیب (شاعر الامیر)، مصطفی وهبی التل، عبدالمنعم الرفاعی، عمر ابورشیه، ودیع البستانی و عبدالمحسن الكاظمی همكاری‌های گسترده‌ای تحت نظارت پادشاه با دربار برقرار كردند و از آن طریق توانستند صدای خود را به روزنامه‌ها، هفته نامه‌ها و مجلات ادبی برسانند؛
  • تراژدی به وجود آمده به دلیل همسایگی با فلسطین در شعر شعرا و نوشته‌های ادیبان اردنی تاثیر به سزایی در شكوفایی جنبش ادبی این كشور داشت به گونه‌ای كه سال‌های 1948 (اشغال فلسطین توسط اسرائیلی‌ها) تا 1967 (جنگ اعراب با اسرائیل) را اوج جنبش ادبی اردن می‌دانند.

بنابراین در تشریح ادبیات و جایگاه آن در كشور اردن همواره باید این دو موضوع را مورد نظر قرار داد[۱۳]. علاوه بر شعر که بخش عمده‌ی ادبیات عرب و اردن را به خود اختصاص می‌دهد، امروزه کلیه ژانرهای ادبی در اردن به شکل قابل‌توجهی مورد استفاده ادیبان اردنی قرار گرفته است که نظم و نثر را در برمی‌گیرد؛ داستان کوتاه، رمان، نمایشنامه، نقد و دیگر گونه‌های متداول ادبی دنیا که به تفصیل در بخش‌های بعدی می‌آید.

ادبیات معاصر

در مطالعه ادبیات اردنی، مناسب است كه در مرحله نخست تنها درباره شعر سخن به میان آید. سنت شعر اعراب همواره در نسل‌های گذشته، حال و آینده مهم‌ترین نوع ادبی بوده، هست و خواهد بود. در اولین نیمه قرن بیستم، شاعران رمانتیک عرب تحت تأثیر غرب از ساختار سنتی خود خارج شدند و شروع به نوشتن اشعار ساده و استفاده از زبانی همسو با زندگی مدرن كردند. آن‌ها همانند همپایگان اروپایی خود در قرن نوزدهم بر وجوه احساس در آثار خود تاكید داشتند.

در میان شاعران جهان عرب همچون ابراهیم ناجی (1953) ابوشادی (1955- 1892)، علی محمود طاها (1949- 1903) از مصر، ابوشبكه (47- 1903) از لبنان، موتران (1949-1871) از سوریه، زهاوی (1936-1867) و روسافی (1945-1875) از عراق می‌توان از ابراهیم توكان (41-1905) از اردن نام برد. توكان در یاد و خاطره‌ی اردنی‌ها باقیست و همواره او را یاد می‌كنند. او اشعار عاشقانه را به خوبی اشعار ملی گرایانه خود می‌سرود[۱۴].

جنبش شعری‌

شعر بخش عظیمی از نقشه‌ی ادبی اردن را به خود اختصاص داده‌ است و دلیل آن را می‌توان در میراث شعری كه در طول زمان در این كشور بوده و هم چنین ورود داستان، رمان و نمایشنامه از طریق غرب به اردن جست‌و‌جو کرد. دكتر فواز طوقان در كتاب خود به نام جنبش شعری در اردن تا سال 1977 میلادی با اشاره به جایگاه والای شعر در این كشور شعرای اردنی را به 4 دسته تقسیم می‌كند:

  • گروهی از شعرای سلف كه اشغال فلسطین توسط اسرائیل را به خود دیده‌اند و در این باره به سرایش قصیده‌های عمودی پرداختند و حركت رمانتیک‌گونه خود را وارد شعر كردند كه از بارزترین آن‌ها می‌توان از عبدالمنعم الرفاعی نام برد؛
  • گروهی از شعرا كه در اشعار خود تا اندازه‌ای از سبک گروه اول پیروی كرد‌ند اما با گذشت زمان به حركتی نو روی آوردند كه از این دسته شاعران می‌توان از فدوی طوقان، سلمی خضراء الجیوسی و كمال ناصر نام برد؛ گونه شعری آنان ادغام شعر شعرای قدیمی و شعرای نوگراست؛
  • شعرای گروه سوم را شاعرانی تشكیل می‌دهند كه تمامی اشعارشان از دوران مدرن تاثیر پذیرفته است و دارای ویژگی‌های شعر نو است؛ از مشهورترین شعرای این گروه می‌توان از عبدالرحیم عمر،‌ امین شنار، تیسیر سبول، فواز طوقان و حیدر محمود نام برد؛
  • گروه چهارم شامل شاعران جوانی است كه بیشترین مساحت نقشه شعری اردن را در دهه هفتاد و پس از آن تشكیل دادند كه شمار آن‌ها به بیش از 70 شاعر بالغ می‌شود.

در رابطه با جنبش شعری در اردن دكتر عبدالرحمن یاغی در كتاب خود به نام البحث عن قصیده المواجهــه، ‌سبک غالب شعری یک سده اخیر در این كشور را قصیده برشمرده كه شاعران اردنی در این سبک تاكنون دیوان‌های بسیاری به چاپ رسانیده‌اند[۱۵]. شعر در کشور اردن دو مرحله را پشت سر نهاده است:

مرحله نخست: از سال 1921 آغاز و تا سال 1967 ادامه می‌یابد. پیش از سال 1921 میلادی یعنی در زمان حکومت اتراک بر اردن، این کشور حرکت ادبی را نمی‌شناخت زیرا هویت سیاسی مستقلی نداشت. در آن زمان روزنامه و آموزش عالی در اردن نبود و اهتمامی به درس و شعر وجود نداشت. تنها چهار مدرسه در اربد، معان، سلط و کرک بود[۱۶]. خفقان، فقدان آزادی و تسلط زبان ترکی و عنصر غیر عربی اردن را تبدیل به کشوری کرده بود که جهل و خرافات و جنگ بر آن فرمانروا بود؛ شعر فصیحی سروده نمیشد و تمام اشعار بدوی و تقلیدی و حاوی موضوعاتی چون وصف کرم و شجاعت و... بود.

با روی کار آمدن ملک عبدالله تحولی نو در تعلیم و تربیت آغاز شد و برنامه‌های توسعه‌ی علم و آموزش به اجرا درآمد و آموزش پیشرفت کرد به طوری که تعداد مدارس در سال1923 به 38 مدرسه رسید. هم‌چنین روزنامه‌هایی شروع به انتشار کردند[۱۷]. وقایع سیاسی سال 1948، سهم زیادی در بیداری مردم و حرکت آنان داشت به طوری که پس از وقایع دهه پنجاه، ضمیر شاعران بیدار شد و در وصف قهرمانی‌های مردم فلسطین و درجهت انگیختن آن‌ها به مقاومت شعرهای فراوانی سرودند و همایش‌های بسیاری برای مقابله با خطرات صهیونیسم برپا شد[۱۸].

با ورود قریب نیم میلیون پناهنده فلسطینی به اردن که به وضعیت نامطلوب اقتصادی منجر شد، دو ملت اردن و فلسطین به سرعت با هم درآمیختند و احزاب و گروه‌های سیاسی برای مقابله با دشمن تاسیس شد. در این زمان، شعر اردن وارد مرحله سیاسی خود شد؛ در این حال برخی شاعران به اشعار رمزگونه پرداختند و به سوریه و مصر پناه بردند[۱۹]. برخی شاعران فلسطینی مانند فواد خطیب، محمد علی حومانی و محمد شریقی نیز که به اردن وارد شده بودند پس از مدتی به کشور خود بازگشتند و برخی دیگر برای همیشه در اردن اقامت گزیدند و تابعیت اردن را قبول کردند[۲۰].

در دهه پنجاه، اشعار سرکشی سروده می‌شد که فقط در روزنامه‌های مخفیانه و زیرزمینی به چاپ می‌رسید؛ اشعاری که از آزادی و رهایی از ظلم و ستم حرف می‌زدند.

در فاصله سال‌های 1921 تا 1946 اشعار سروده شده در اردن غالبا تقلیدی و مناسبتی است؛ اشعاری طولانی که نوآوری در شکل و مضمون خود ندارند. برخی از این شاعران مقلد عبارتند از: حمزه العربی، عرّار، مختار شنقیطی، محمد شریقی، شکری شعشاعــه، ابراهیم مبیضین، محمد نهار رفاعی، عادل شمایلــه. در این دوره مدح، شوق به وطن، اشعار اجتماعی - فلسفی و شکایت از ظلم جایگاه مهمی در محتوای اشعار شاعران پیدا کرده بودند[۲۱]. بعد از وحدت جانب شرقی و غربی رود اردن، دو نوع شعر رواج یافت: شعر تقلیدی در شکل و محتوا، شعر تقلیدی در شکل و با محتوای نو.

شعر تقلیدی در شکل و محتوا در دهه پنجاه و شصت صفحات روزنامه‌ها را پر می‌کردند؛ هدف آن‌ها بیداری مردم بود. تکرار و استعمال کلمات عامیانه از ویژگی‌های این اشعار بود. شاعران این دوره از اسلوب اشعار شوقی، رصافی، زهاوی، ابوریشه، جواهری و احمد صافی نجفی تاثیر می‌پذیرفتند. این شعرا شاگردان کوچک استادان بزرگی به شمار می‌رفتند که هیچ گونه ابداعی در زمینه شکل و احساسات و عواطف تاثیرگذار نداشتند و تنها اطلاعاتی را با کلام موزون بیان می‌کردند. برخی از این شاعران در مناسبت‌های مختلف دینی، وطنی و قومی به دیوان شاعران بزرگ رجوع می‌کردند و از قصائد آن‌ها در وزن، قافیه و موضوع تقلید می‌کردند[۲۲].

شعر تقلیدی در شکل با محتوای نو توسط شاعرانی انجام گرفت که موفق به ابداعاتی در مضامین شعری و محتوا شدند؛ برخی از آنان مانند خلیل زقطان، رجا سمرین، امین شنار، کمال ناصر و فدوی طوقان با سرودن اشعاری در زمینه‌ی وطن و مردم، خود را از دایره تقلید بیرون کشیدند و نوآوری‌هایی در شعر ایجاد کردند. گرایشات عاشقانه، اشعار تغزّلی، اشعار وطنی و سیاسی، وقایع فلسطین، فقر و امثال آن موضوعات جدیدی بودند که این شاعران به آن‌ها می‌پرداختند. وصف شهرهای اردن، خوراکی‌ها و عناصر طبیعت مانند بیابان‌، برف، بهار، تابستان، حیوانات، امور کشاورزی، درختان زیتون و انجیر، باران، طبیعت ساکت و رنگ‌های مختلف طبیعت نیز از موضوعات مورد علاقه شاعران در تقلید بود[۲۳].

در نیمه دوم قرن بیستم گروهی از شاعران اردنی که از حرکت ادبی جدید تاثیر پذیرفته بودند، برخی اشعارشان را در روزنامه‌ها و مجلات اردن به چاپ رساندند؛ ویژگی بارز این اشعار، سادگی و توانایی انتقال سریع عواطف و احساسات بود. این شاعران تلاش می‌کردند تا با استفاده از رموز و الفاظ استعاری، شعر غنائی را با شعر تاملی در هم آمیزند؛ بدین ترتیب تحولی نو در بنای قصیده به وجود آمد و قافیه‌ها متنوع شد و تحولی شگرف در شعر پدیدار شد. برخی از مردم این نوع شعر موسوم به شعر آزاد را نمی‌پسندیدند[۲۴]. ویژگی‌های شعر آزاد در اردن به شرحی است که می‌آید:

  • عمق فکر: شاعران شعر آزاد، از دایره‌ی اشعار طولانی، موزون و قافیه دار قدیمی خارج شده بودند و تلاش می‌کردند تا نوع جدیدی از شعر را به وجود بیاورند تا بتوانند در آن احساس و عواطف خود را به سرعت منتقل کنند. موضوعات این گونه‌ی جدید، دردها و رنج‌ها، مرگ، فلسطین و جنگ‌ها و شکست‌ها بود[۲۵].
  • استفاده از رمز: از بارزترین ویژگی‌های شعر آزاد، استفاده از کلمات و دلالت‌های رمزی است. در اشعار شاعرانی مانند عبدالرحیم عمر و امین شنار و سبول کلماتی مانند مسیح، دریا، کربلا، سنگ، عنتره و عبلــه، اصحاب کهف، حلاج و سندباد و... به عنوان رمز و نماد بسیار استعمال شده است[۲۶].
  • کلمات شعر آزاد: در شعر آزاد از کلمات خاصی استفاده می‌شود تا بتوانند کلمات را با مدلول خود پیوند دهند. بدین ترتیب کلمات و مدلول‌های جدیدی ابداع می‌شوند[۲۷].
  • نشانه‌های زندگی مردمی: در شعر آزاد به بیان زندگی عادی و معمولی روستاییان، درختان، حیوانات و آرزوهای وطن و... می‌پردازند[۲۸].

بعد از حادثه‌ی حمله یهود به فلسطین، در سال 1948 در بسیاری از کشورهای عربی از جمله اردن در این زمینه اشعار فراوانی گفته شد و این مهم مورد توجه قرار گرفت. فلسطین و اردن از نظر جغرافیایی با هم همسایه هستند. بسیاری از شاعران در کشور اردن متولد می‌شوند و سپس به فلسطین می‌روند و برعکس؛ مانند سلمی خضراء جیوسی، رشید زید، عصام حماد[۲۹]. می‌توانیم شاعران فلسطینی - اردنی را به شاعران مُخَضرم نیز تقسیم کنیم، یعنی شاعرانی که هم پیش از حمله اسرائیل به فلسطین و هم پس از آن شعر گفته‌اند؛ مانند: فدوی طوقان، اسد محمد قاسم، یوسف خطیب و...[۳۰]. موضوعات این اشعار شوق به وطن، فقر، قهرمانیها، ایثار و فداکاری، جرائم انگلیس و یهود، بیداری سیاسی، عذاب و قتل، شکنجه، شهادت ، مشکلات پناهندگان و... است[۳۱]. به این ترتیب قضیه فلسطین باعث بیداری شعر اردن و نوآوری شکل و مضمون آن شد و غنای شعر عربی را به سوی آن سرازیر کرد[۳۲]. از نگاه محتوایی شعر در اردن در موضوعاتی که ذیلا می‌آید خلاصه می‌شود:

شعر مقاومت در برابر استعمار

مقاومت از جدیدترین موضوعات شعر عربی است. این نوع شعر، موسیقی و لحن بیان صریح و قوی دارد و باعث برانگیختن حس وطن دوستی و مقاومت در شنونده می‌شود؛ معمولا در آن از کلمات محکم و استوار استفاده می‌گردد. این اشعار حماسی محسوب شده و نوع کلمات و موسیقی به کار رفته در آن‌ها با اشعار دیگر متفاوت است[۳۳]. شاعران این‌گونه شعرها سعی می‌کنند مردم را به میادین جنگ بکشانند و حس مقاومت را در آن‌ها برانگیزند و قهرمانی‌های عمرمختار، انقلاب یمن، انقلاب الجزایر و انقلاب فلسطین در سال 1936 و 1947 را یادآور ‌شوند[۳۴].

شعر خمر

مدام، خمر و مِی از موضوعات جدید در شعر اردن است که دارای هر دو معنای حقیقی و مجازی است. در اشعار عرار و حسنی زید موضوعاتی از این قبیل فراوان دیده می‌شود. عرار اصطلاح خمر را برای فرار از واقعیت، کم شدن درد ، رنج و نگرانی، کشف اسرار زندگی و حقایق وجود در شعر خود استفاده می‌کرد و حسنی زید برای رسیدن به عشق و زیبایی از آن در اشعارش استفاده می‌کرد. و به آن افتخار می‌کرد[۳۵].

شعر وطن

در این اشعار موضوعاتی مانند عشق به وطن و قداست آن، فداکاری و ایثار، تحمل عذاب و مشقت برای مصالح وطن بیان می‌شوند. در اشعار حسنی زید، عرار ، خالد ساکت و محمد روسان موضوعات وطنی به وفور دیده می‌شود[۳۶].

شعر تغزلی

ادبیات اردن اشعار تغزّلی زیبایی با موضوعات متنوع را در خود جای داده است. در این نوع شعر، زیبایی‌ها، تجارب شخصی، احساسات، شوق، وصال، لذات، ذوق و عواطف به فراوانی بیان می‌شود. این گونه شعر انواع مختلفی دارد که عبارتند از: غزل تعلیمی، سنت گرا، زنانه، غزل امروزی، غزل نو، غزل حسی، غزل عفیف، غزل مذکر، غلامیات. از جمله شاعران غزل سرا می‌توان از مصطفی زید مخطوط، عرار، حسنی فریز، محمود مطلق و... نام برد[۳۷].

شعر اجتماعی و اصلاحی

اشعار اجتماعی به موضوعاتی از قبیل ازدواج، آزادی، فقر و بیچارگی، بیماری، جهل، فقدان عدالت اجتماعی و نقش انجمن‌های خیریه می‌پردازند[۳۸]. کشور اردن پس از حکومت عثمانی دچار فقر، جهل، بیماری بود و جایگاه زنان، سطح فرهنگ و آموزش، نازل و بی‌سوادی رایج بود. اساطیر و خرافات چیره و بدبختی و اندوه بر همه جا غالب بود. مردم با کمترین امکانات و محرومیت زندگی می‌کردند؛ غذا، آب و دارویی وجود نداشت و مردان کار خود را از دست داده بودند. دراین زمان شاعران به موضوعات اجتماعی پرداختند و در جهت اصلاح معضلات اجتماعی شاعری کردند[۳۹].

شعر فلسفی و انسانی

برخی از شاعران که از مکتب خیام، شاعران مهاجر و آراء صوفیان تاثیر پذیرفته بودند، براثر بیداری فلسفی ، شروع به سرودن شعر در زمینه‌های هستی، انسان و زندگی کردند[۴۰]. فدوی طوقان تلاش کرد تا دیدگاهی درباره‌ زندگی، جهان و وجود ارائه دهد. فوت برادرش ابراهیم طوقان تاثیر زیادی بر روح او گذاشت، از این رو پس از تأمل در حیات انسان وجود انسان بیهوده دانست[۴۱]. شکری شعشاعــه اشعاری با مضامین آمیخته با حکمت، فلسفه و اصلاحات اجتماعی دارد. حسنی زید نیز در اشعاری از تفاوت‌های طبقاتی سخن می‌گوید[۴۲].

شعر سیاسی و اعتقادی و حزبی

شعر اردنی نقش مؤثری در بیداری مردم گردید و روزنامه‌های اردنی با انتشار قصائدی با مضامین سیاسی، اعتقادی و حزبی در بیداری مردم نقش به‌سزایی داشتند.

احزاب سیاسی در سال 1946 در اردن تأسیس شدند، پس از تأسیس پادشاهی اردن احزاب در چارچوب قوانین به فعالیت پرداختند و بدین ترتیب موضوعات شعری جدیدی در قالب مناسبات، اشعار اعتقادی و انقلابی و اشعار قومی و حزبی شکل گرفت. این اشعار نقش درخوری در انتشار مرام احزاب سیاسی در اردن و تثبیت دیدگاه‌های آنان داشت[۴۳].

مرحله دوم از سال 1967 شروع شده و تا زمان حال نیز ادامه دارد[۴۴].

بعد از شکست دردناک جنگ حزیران در سال 1967 موجی از ناامیدی، درد و رنج، بدبینی و یاس همه جا را فراگرفت و به دنبال یافتن عوامل شکست، در شعر و نثر آن زمان می‌توان انعکاس آن را ملاحظه کرد. نزار قبانی در قصیده ای طولانی، نزاعات، اختلافات، دردها و ناامیدی‌های آن عصر را به تصویر کشیده است[۴۵]. این شعر به نوعی ادبیات مقاومت بود. پس از سال 1967 شاعران بسیاری در اردن ظهور کردند. در این حال حرکت شعری در اردن با لبنان، مصر، عراق و سوریه هم‌زمان گردید. فعالیت‌های سیاسی پس از سال 1970 تاثیرات منفی بر شعر گذاشت، از این رو بسیاری از شاعران و نویسندگان با گرایش‌های سیاسی مختلف اردن را ترک کردند و آنان که در اردن باقی‌ماندند به رموز و کنایات و اشارات تاریخی و سیاسی در شعر پناه بردند در اشعارشان نگرانی، اضطراب و بیهودگی موج می‌زد[۴۶]. بخش دیگری از شاعران نیز سکوت اختیار کرده و شعری منتشر نکردند. دهه هفتاد و هشتاد، مرحله نزاع بین دو گروه شاعران جوان و شاعران سالخورده بود. اشعار شعرای جوان در این زمان در فضای خیالات و به دور از ذوق مردمی سروده می‌شد[۴۷]. گرچه در این دوره نیز اشعار تقلیدی وجود داشت ولی بیشترین گرایش به سوی تجدد و نوگرایی در شعر بود[۴۸].

داستان كوتاه

محققان در دو كشور اردن و فلسطین، طلایه دار داستان‌نویسی به‌ویژه داستان كوتاه در این دو كشور را خلیل بیدس صاحب مجله النفائس می‌دانند. مجموعه داستان كوتاه خلیل بیدس موسوم به مسارح الاذهان برای اولین بار در سال 1924 میلادی در مصر به چاپ رسید که نخستین کتاب در این زمینه به شمار می‌رود. خلیل بیدس در مجله النفائس، داستان‌ها و روایت‌های ترجمه شده از ادبیات کشورهای دیگر به ویژه داستان‌های کوتاه غربی را منتشر می‌کرد. اولین شماره این مجله را در سال 1908 انتشار یافت.

محمود سیف الدین الایرانی در کتاب ثقافتنا فی خمسین عاما نه تنها خلیل بیدس را پیشرو داستان کوتاه در فلسطین و اردن می‌داند بلکه وی را پیشرو این گونه در میان تمامی کشورهای عربی به شمار می‌آورد.

اسد و یاغیان داستان نویسان دیگری را نیز به این شرح برمی‌شمارند: نجاتی صدقی، عارف عرونی، عبدالحمید یاسین، سمیره عزام، محمد صبحی ابوغنیمــه، شکری شعشاعــه، اسحاق موسی الحسینی، ابراهیم سکجها[۴۹]. پس از خلیل بیدس افرادی مانند حسنی فریز، عیسی الناعوری، امین فارس و محمد سعید الجنیدی را می‌توان ادامه‌دهنده‌ی راه وی نام برد. داستان كوتاه هم اكنون در اردن با رویكردی جدید به كار خود ادامه می‌دهد و از سبک‌های رمانتیک تا واقع‌گرایی و پیروی می‌کنند. همچنین نویسندگان زن در داستان نویسی به ویژه داستان كوتاه ورودی چشمگیر داشتند و هند ابوالشعر، انصاف قلعحی، رجاء ابوغزالــه، زلیخــه ابوریشه را می‌توان از سرآمدان نویسندگان زن نامید.

ادیبان اردنی محتوای داستان‌های كوتاه را در دهه پنجاه میلادی در این كشور بیشتر پیرامون موضوعات قدیمی می‌دانند، اما پس از گذشت یک دهه و در آغاز دهه شصت با ایجاد نوعی دگرگونی در اسلوب، بسیاری از اندرزها، امثال،‌ حوادث روز و جریان‌های فكری عصر حاضر در آن‌ها دیده می‌شود که نویسندگان شان از این رهگذر به موفقیت‌هایی در جشنواره‌های ادبی بین‌المللی نائل آمده‌اند[۵۰].

اسامی برخی از نویسندگان داستان کوتاه درسال‌های 1977 تا 1988 به این شرح است:

مردان داستان نویس

عیسی ناعوری, شحاده ناطور، قاسم توفیق، فتحی الاسمر، فاروق خورشید، سهیر قلعجی، محمد احمد، طه عثمان، ابراهیم خلیل، ابراهیم طوباسی، ابراهیم عطاری، احمد عوده، احمد غطاشه، بدر علیان، بسام سلمان، بسمــه رجوب، جواهر رفاعیه، حسب الله یحیی، حسن رمضان،محمد حجازی، غسان تل.

زنان داستان نویس

لیلی اطرش، لیلی عمری، لینا حواری، لینا عبدالعلیم، عائشه رازم، فاطمه هندی، فلورا بقلــه، زینب شمروخ، زهره عمره.

رمان و داستان

داستان در کشور اردن با ویژگی «ذوق» از دیگر کشورهای عربی متمایز می‌شود. و مانند رمان در سایر کشورها از جریانات و گروه‌ها تاثیر می‌پذیرد. رمان در کشور اردن همزمان با کشورهای دیگر عربی مانند مصر، عراق در اواخر قرن نوزدهم ظهور کرد و رواج یافت که گونه‌ی ادبی جدیدی در این کشور محسوب می‌شود[۵۱].

پژوهشگران در مورد ماهیت رمان و رمان نویسی در اردن تفاصیل زیادی بیان كرده‌اند، دكتر خالد الكركی از ادیبان اردنی در كتاب رمان در اردن معتقد است كه تاكنون موضوع رمان‌های اردنی همواره مثبت و امیدوار كننده بوده است؛ دكتر سمیر قطامی با نفی وجود رمان هنری در این كشور در بین سال‌های 1948 تا 1967 نظر خود را پیرامون سبک رمان‌ نویسی نویسندگان اردنی این گونه بیان می‌كند: تاكنون رمان هنرمندانه مناسب و قابل فهم در ادبیات اردن نوشته نشده است و رمان‌های موجود هم نتوانسته در اذهان خوانندگان جاودانه شود. دکتر ابراهیم خلیل معتقد است که داستان‌های ناب بعد از سال 1967 در اردن ظهور کردند؛ مانند اوراق عاقر از سالم نحاس، انت منذ الیوم از تیسیر سبول و کابوس از امین شنار[۵۲].

با ورود به دهه هشتاد داستان‌ها نیز وارد مرحله جدیدی از نوآوری و ابداعات شدند و داستان‌های جدیدی به چاپ رسیدند؛ مانند: احیاء فی البحر المیت درسال 1982، اعترافات کاتم صوت در سال 1986 و متاهــه الاعراب فی ناطحاث السحاب در سال 1986 از مونس رزاز؛ داستان‌های مهم هی الطریق الی بلحارث در سال 1982 و وقت در سال 1984 از جمال ناجی؛ سپس داستان نویسان دیگری نیز مانند قاسم توفیق و ابراهیم نصر الله و الیاس فرکوح و احمد عوده و لیلی اطرش نیز آثار خود را عرضه کردند و فضای داستان نویسی متحول شد[۵۳]. دکتر خالد کرکی در کتاب عن الروایه فی الاردن، داستان‌های کشور اردن را در شش دسته طبقه‌بندی می‌کند:

  • رمان‌هایی كه بر پایه گفتگو و به سبك یادداشت‌های شخصی نوشته شدند و شخصیت‌های زیادی در آن به نقش آفرینی می‌پردازند؛
  • رمان‌هایی كه نویسندگان آن‌ها رویكردی رمانتیک و واقع‌گرایانه دارند و افكار خویش را به شكل نمادین نگاشته ا ند؛
  • در رمان‌های نویسندگان اردنی موضوعات پلیسی و روان شناسانه به چشم نمی‌خورد و بیشتر آن‌ها با ویژگی ادبیات جهان عرب و با تاثیر پذیری از افرادی هم چون الطیب صالح، الطاهر وطار وحنامینــه نوشته شده که از سال1967 به بعد ظهور کردند؛
  • رمان‌هایی که نویسندگان آن‌ها به گزارش صرف وقایع روزانه و تاریخ معاصر خویش می‌پردازند و حوادث را به صورت مستقیم در آن بیان می‌كنند؛ فایز محمود،‌ احمد عوده، سالم النحاس و‌هاشم غرایبــه، جمال ناجی، مونس رزاز ... از این جمله هستند؛
  • قضایای فلسطین طی چند دهه اخیر تاثیر زیادی در رمان نویسی نویسندگان اردنی داشته و آن را می‌توان محور اساسی برخی از رمان‌های اردنی دانست؛ از جمله رمان‌هایی كه به فلسطین و مشكلات مردم آن پرداخته می‌توان از ذكریات شكری شعشاعه، فتاه من فلسطین عبدالحلیم عباس، بیت وراء الحدود و جراح حدیده عیسی ناعوری و اوراق عاقر از سالم نحاس و داستان‌های امین شنار و عطیه عبد الله عطی‌ـۀ و احمد عوده و جمال ناجی و مونس رزاز و علی حسین خلف نام برد[۵۴]؛
  • رمان‌هایی که به آگاه کردن مردم از مسائل اجتماعی می‌پردازد و در تلاش برای معرفی شخصیت‌هایی است که به دنبال شناخت خویشتن هستند؛ مؤنس الرزاز با نوشتن رمان احیاء البحر المیت و سالم النحاس با خلق تلك الاعوام به قلم فرسایی در این عرصه پرداخته‌اند[۵۵].

اهم داستان نویسان کشور اردن با ذکر مشهورترین آثارشان عبارت اند: شکری شعاعــه: ذکریات (خاطرات)، فی طریق الزمان ( در راه زمان)؛ علی حسین خلف: حافــه النهر (ساحل رود)، نجم المتوسط (ستاره متوسط)؛ غالب هلسا: الضحک (خنده)، البکاء علی الاطلال (گریه بر اطلال)، ثلاثــه وجوه لبغداد (سه چهره بغداد)؛ رشاد ابوشاور: ایام الحب و الموت (روزهای عشق و مرگ)، البکاء علی صدر الحبیب ( گریه بر سینه معشوق)؛ محمد عبده فریحات: الاجنحــه الامل (بال‌های آرزو)؛ جولیا صوالحــه: نار و رماد (آتش و خاکستر)، الحق الضائع (حق گمشده) ، هل ترجعین؟ (آیا برمی‌گردی؟)؛ عطیه عبدالله عطیه: الدم و التراب (خون و خاک)، متی تورق الاشجار؟ (کی برگ‌ها می‌ریزد؟)؛ عیسی ناعوری: لیلــه فی القطار (شبی در قطار) ، جراح جدیده (جراح جدید) ، بیت وراء الحدود (خانه ای پشت مرزها)[۵۶]

  نقد ادبی

به اعتقاد پژوهشگران اردنی، نقد ادبی در اردن با نوشته‌های اساتیدی چون ناصرالدین الاسد، محمود السمره، عبدالرحمن یاغی،‌ هاشم یاغی، یوسف بكار، حسین جمعه و سمیر قطامی، محمود عصفور، نصرت عبدالرحمن، محمد علی ابوحمده و ناقدان جوانی هم چون فخری صالح و ابراهیم خلیل عبدالله رضوان، احمد مصلح، توفیق ابو رب، امینــه عدوان، خلیل سواحری شکل می‌گیرد[۵۷]. مجلس نمایندگانی که امیر عبدالله تشکیل داد در بحث‌ها و جلسات خود، به موضوعات ادبی و شعری نیز می‌پرداخت. برخی از اعضای آن عبارتند از: احمد زکی پاشا، محمد شریقی، فواد خطیب، شکری شعشاعــه، احمد صافی نجفی و... [۵۸]. بحث و گفتگوهای ادبی کم کم به روزنامه‌هایی مانند الشرق العربی، جزیره العرب، جهاد، العهد، انباء و حکمت نیز راه یافت. روزنامه الجزیره نقش مهمی در این زمینه ایفا می‌کرد که صاحب آن تیسیر ظبیان مردم را به بحث و گفتگوهای ادبی تشویق می‌کرد[۵۹].

در آغاز دهه پنجاه میلادی نقد ادبی در صفحاتی از مجلات ادبی هم چون القلم الحدید (1925)، الافق الحدید (1961 تا 1965) و سپس مجله افكار (1966م) دیده شد. در این مدت دانشگاهیان اردنی به نقد توجه ویژه‌ای كردند. با تاسیس دانشگاه اردن، دانشگاه یرموك و انجمن نویسندگان «رابطــه الکتاب الاردنیین» نقد ادبی شكوفایی رو به رشدی را تجربه کرد و کتاب‌ها و تحقیقات مهمی در این زمینه ارائه شد. محمد مشایخ اسامی حدود 72 نفر از اعضای فعال انجمن را در زمینه نقد ادبی آورده که در مجموع قریب 223 عنوان تخصصی در این زمینه ارائه داده اند[۶۰].

برخی از پژوهشگران نهال نوپای نقد ادبی در اردن را با بحران‌هایی چون عدم مطلوبیت سطح مجلات ادبی و فقدان گستردگی آن در جهان عرب و عدم پوشش نقد مواجه می‌دانند و خواستار آنند كه ناقدان، شمولیت، دیدگاه‌های دقیق، دوری از تاریخ استنادی و ورود مستقیم به جوانب ابتكاری را در سرلوحه كار خود قرار دهند و به گونه ای دست به نقد ادبی زنند كه خوانندگان بیشتری در مناطق عرب زبان رغبت به مطالعه آن كنند. نقد ادبی در اردن را می‌توان به كالایی وارداتی تشبیه كرد كه هم چنان نویسندگان اردنی به دنبال كشف زوایا و نقاط ناشناخته آن هستند[۶۱]. از آنجا که نقد ادبی هم مانند سایر زمینه‌های ادبی به ابداع و نوآوری نیاز دارد، از میان صدها نفری که روایت و قصه می‌نویسند تعداد اندکی نقاد ماهرند[۶۲]. اسامی برخی از منتقدان اردنی فعال در روزنامه‌ها در سال‌های 1977 تا 1988 به این شرح است:

مردان منتقد

سمیر قطامی، ابراهیم سعافین، احسان عباس، خالد کرکی، محمد شاهین، جمیل جبر، حسنی فریز، حسنی محمود، ادیب نایف ذیاب، عبد الرحمن شاهین، جمیل علوش، ترکی مغیض، ابراهیم سنجلاوی، صالح حمارنه، صلاح جرار، ابراهیم ابوناب، سمیر فیاض، ابراهیم خلیل، عبدالرووف شمعون، عبدالحمید یاسین، سالم نحاس، سلیم برکات[۶۳].

زنان منتقد

زلیخه ابوریشه، سمیره ناصر، فاطمه هندی، وفاء احمد، فخری صالح[۶۴].                  

نمایشنامه

پژوهشگران و كارشناسان سرآغاز پدیده تئاتر و نمایشنامه نویسی در اردن را به كانون‌ها، انجمن‌ها و مدارس مرتبط می‌دانند. دكتر سمیر قطاس نخستین تلاش‌ها برای شكل گیری تئاتر و نمایشنامه نویسی در اردن را به سال 1945 میلادی و در كانون بازیگری و موسیقی شهر اربد می‌داند كه پس از آن نمایشنامه الشموع المحترقــه به نویسندگی صلاح ابو زید در سینما الزهراء شهر اربد در سال 1948 میلادی به روی صحنه رفت. وی هم چنین گروه هنری سینما و تئاتر اردن به ریاست ابراهیم مسیس را كه در اوایل دهه پنجاه میلادی آغاز به كاركرد، از دیگر نشانه‌های بروز تئاتر و نمایشنامه نویسی می‌داند.

با این حال تمامی كارشناسان هنری آغاز رسمی تئاتر در اردن را با اجرای نمایشنامه الفخ در سال 1962 میلادی همزمان می‌دانند؛ این نمایشنامه به دست رابرت توماس نگاشته و توسط هانی صنوبر كارگردانی شد و در مركز اطلاعات آمریكایی در امان به روی صحنه رفت. در دهه شصت میلادی در اردن تعداد دیگری از گروه‌های نمایش پا به عرصه گذاشتند كه از آن جمله می‌توان گروه هواداران بازیگری المقدسی در قدس كه فعالیت‌های خود را به زبان انگلیسی انجام می‌دادند، گروه هواداران تئاتر وابسته به مجلس فرهنگی بریتانیا در قدس،‌ گروه هواداران درام وابسته به مركز اطلاعات آمریكایی در امان و گروه خانواده تئاتر اردن به ریاست هانی صنوبر و با حمایت عبدالحمید شرف وزیر فرهنگ وقت اردن را نام برد.

گروه خانواده تئاتر اردن در سال 1966 تعدادی از نمایشنامه‌های معروف نویسندگان صاحب سبک جهان هم چون اسكار وایلد،‌ هنری ابسن و رابرت توماس را برای اولین بار در اردن به نمایش درآوردند و پس از آن به بازسازی نمایشنامه‌های مشهورتری از سامرست موام،‌ برنارد شو و الخاندروكاسونا پرداختند. در سال 1966 میلادی و با تاسیس اداره فرهنگ و هنر اردن، ‌گروه خانواده تئاتر اردن به این اداره پیوست و فعالیت‌های خود را با اجرای تئاترهای دیگر افزایش داد[۶۵]. در سال‌های 1968 و 1969 این گروه به اجرای نمایشنامه‌های ژان پل سارتر، ‌لابسن و مولیر در اردن پرداخت.

ادبیات كودكان

ادبیات کودکان تمام آنچه که برای کودکان در زمینه‌های مختلف نوشته می‌شود، را دربر می‌گیرد که می‌تواند در اشکال گوناگونی مانند قصه، شعر، قصیده، نمایش، روایت عرضه شود[۶۶]. ظهور ادبیات كودكان در اردن با انتشار مجله سامر در سال 1977 میلادی آغاز می‌شود[۶۷] و از آن زمان تا كنون این جنبش ادبی از طریق روزنامه، ‌مجله و كتاب تداوم داشته است. در همین حال برخی سابقه ادبیات كودک در اردن را به دهه پنجاه با انتشار كتاب‌هایی در مرحله ابتدایی می‌دانند و كتاب‌های انا شید الجیل المسلم یوسف العظم و مجموعه شعری الطفل المنشد اسكندر الخوری را از نخستین تلاش‌ها پیرامون ادبیات كودكان می‌شمارند.

به هر حال نامگذاری سال 1979 میلادی به نام سال كودكان، دلیلی شد كه ادبیات كودكان و فرهنگ مرتبط با آن گسترش یافته و روزنامه و مجلات اردنی، صفحه‌ای را به ادبیات مخصوص كودكان اختصاص دهند. پس از آن چندین مجله تخصصی در رابطه با كودكان مانند فارس، البراعم و طارق آغاز به كار كرده و موفقیت‌های زیادی به دست آوردند. هم چنین اشعار و مجموعه‌های شعری از محمد قیسی، محمد ظاهر، محمود شبلی، کمال رشید و علی بتیری انتشار یافت و قصه نویسانی مانند فخری قعوار، محمود شقیر، علی حسین خلف، زلیخه ابوریشه، مفید نحله، منیره قهوجی، یحیی جوجو، عیسی جراجره و منیر هور به قصه گویی برای کودکان پرداختند[۶۸].

در این راستا در سال 1985 همایش فرهنگی ملی در اردن با محوریت کودکان برگزار شد[۶۹]. در سال 1989 انجمنی به نام انجمن ملی تربیت و تعلیم كودكان در اردن تاسیس شد كه هدف آن پرداختن به موضوع قصه، قصیده، نمایشنامه، كتابخانه كودكان، روزنامه كودكان و كتاب‌های مدرسه با موضوع كودك بود که در آن هم چنین پژوهش‌هایی درباره چگونگی روابط با كودكان انجام گرفت.

در این راستا كنفرانس‌ها و جشنواره‌های متعددی پیرامون رسیدگی به اوضاع كودكان اردنی و ادبیات كودكان در شهرهای مختلف این كشور برگزار شد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به كنفرانس ملی و فرهنگی دانشگاه اردن اشاره کرد که در سال 1985 با عنوان ادبیات كودكان در اردن و مواجهه آن با خطر صهیونیسم به بحث و گفتگو پیرامون كودكان پرداخت و هم چنین كنفرانس جهانی پیرامون كودكان در سال 1990 كه با نظارت وزارت آموزش و پرورش و وزارت برنامه ریزی اردن برگزار شد.

غالب شخصیت‌های قصه‌هایی که برای کودکان نوشته می‌شود را حیوانات تشکیل می‌دهند؛ بخش اعظم آن‌ها آموزشی هستند و درصدد انتقال مفاهیم و ارزش‌ها به کودکان هستند[۷۰]. روکس عزیزی اسامی تعدادی از قصه نویسان کودک و نوجوان را منتشر کرده است؛ مانند: یوسف عظم، محمد عنانی، جهاد جمیل، راضی عبد هادی[۷۱]. که نویسندگان دیگری مانند حسنی فریز، اسحاق موسی حسینی، فایز علی غول ، نبیل صوالحه و تغرید نجار را هم می‌توان به این فهرست اضافه کرد[۷۲]. از نامدارانی كه در زمینه ادبیات كودک در اردن آثار تاثیر گذاری به جای گذاشتند می‌توان از محمد القیسی، محمد الظاهر، محمود الشلبی، فخری قعوار، مفید نحلــه، ‌منیره‌ القهوجی و روضــه الهدهد نام برد[۷۳].

مشاهیر ادبی‌

هرچند قابل توجیه نیست كه ادبیات اردن را به تنهایی و به دور از جریان مدرن ادبیات عرب بررسی كنیم، اما می‌توانیم نوشتار جداگانه ای را بدان اختصاص دهیم؛ مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، شخصیت‌های متفاوتی به اردنی‌ها بخشیده است. تعدادی از نویسندگان عرب و نویسندگان شرق شناس غربی در مورد ادبیات اردنی و فلسطینی به عنوان تكه‌های كوچكی از فرهنگ عرب قلم فرسایی كرده‌اند. گرچه جغرافیای سیاسی همیشه محدودیت‌های خود را بر ادبیات تحمیل نمی‌كند اما در نظر گرفتن مشخصه‌های ادبیات در مرزهای جغرافیایی با دیدی نقادانه كاملا معمول و رایج است.

سرزمین مقدس مصیبت‌های بی‌شماری در 25 سال گذشته دیده است؛ نتیجۀ این مصائب تغییر ناگهانی افراد، حكومت بعضی مناطق و تغییر سریع در اهمیت ادبیات آنجا بود. به نظر می‌رسد این منطقه در حال حاضر در شرایط تغییرات پی‌در‌پی حتی در مرزهای جغرافیایی دارد. پیش از این جدا كردن واژه فلسطینی از اردنی كاملا مقبول بود اما اكنون بدلیل موقعیت‌های سیاسی مبهم در این منطقه، معنای خود را از دست داده است. در این جا به منظور راحتی، تمام نویسندگان عرب در دو کرانه رود اردن را اردنی در نظر می‌گیریم. هرچند در عین راحتی این کار بسیار گمراه كننده است. امروزه اغلب نویسندگان اردنی چه آن‌هایی كه در امان، بیروت، دمشق، بغداد یا حتی نیویورک ساكنند، ریشه‌های خود را در فلسطین می‌یابند[۷۴].

مصطفی وهبی التل

مصطفی وهبی التل مشهور به عرار (1897 تا 1949) مشهورترین ادیب اردنی است، وی رمان نویس، شاعر، اصلاح طلب، وکیل، معلم، قاضی، مبارز سیاسی، فیلسوف و یکی از مؤثرترین شخصیت‌ها برای ملت اردن و جنبش‌های ضد استعماری بود.

حیدر محمود

حیدر محمود شاعر و ملی گرای اردنی است. وی در سال 1942 در حیفا متولد شد. خانواده‌ی وی خانه‌ی خود را در جنگ اعراب و اسرائیل در سال 1948 از دست دادند. او تحصیلات ابتدایی خویش را در امان و تحصیلات تکمیلی خود را در انگلیس و آمریکا سپری کرد. آثار محمود به چندین زبان از قبیل اسپانیایی، ژاپنی، کره ای، فرانسوی و صِربی منتشر شده است.

عزالدین مناصره

عزالدین مناصره(1945) از دانشگاه قاهره فارغ التحصیل شد. در برنامه‌های فرهنگی رادیو اردن حضور داشت. سپس به صوفیا مهاجرت کرد و مدرک دکترای خود را در رشته ادبیات گرفت و در دانشگاه الجزائر به تدریس پرداخت. آثار وی: دیوان یا عنب الخلیل، دیوان الخروج من البحر المیت، قمر جرش کان حزینا، باجس ابو عطوان یزرع فی الخلیل العنب[۷۵].

راضی صدوق

راضی صدوق، (1945) در طولکرم متولد شد و در همانجا به تحصیل پرداخت. کار علمی خود را در روزنامه‌های اردنی آغاز نمود و در روزنامه‌های جهاد و دفاع و منار به نوشتن پرداخت و به کار در رادیو مشغول شد. وی هم چنین مدیر مسئول مجله‌های هنا امان، رسالــه الاردن و حماه الوطن بود و حضور دائمی در روزنامه‌های عربی داشت. وی پنج دیوان شعر دارد که عبارتند از: کان لی قلب، ثائر بلا هویـه، النار و الطین، بقایا قصــه انسان، امطار الحزن و الدم[۷۶].

جمیل علوش

جمیل علوش،(1937 تا 2010) در بیروت متولد شد. تحصیلات متوسطه خود را در آنجا گذراند، سپس از دانشگاه دمشق فارغ التحصیل شد. به کویت سفر کرد و در وزارت دارایی مشغول به کار شد. به مطالعه و تحقیق درباره میراث عربی و به ویژه زبان عربی همت گماشت. مدرک دکتری خود را از دانشگاه یسوعیه گرفت و در دانشکده مهندسی امان مشغول به کار شد. دیوان‌های شعر او: عرس الصحراء، خوابی الحزن، اشواق، جراح و دعاء، مواکب البیع، صوت الشعر[۷۷].

اسد محمد قاسم

اسد محمد قاسم، (1931 تا 2001) در الجلیل متولد و در اربد بزرگ شد و به معلمی پرداخت. اشعار خود را در مجلات اردنی به چاپ می‌رساند. پس از فتنه 1957 به سوریه و عراق پناه برد و به عنوان رایزن در سفارت فلسطین مشغول به کار شد. از آثار اوست: اعاصیر فی الاردن، قصائد من الاردن[۷۸].

فدوی طوقان

فدوی طوقان، (1917 تا 2003) در شهر سلط متولد و از دانشگاه امریکایی بیروت فارغ التحصیل شد و به تدریس تاریخ و جغرافیا و ادبیات پرداخت. در زمینه داستان کوتاه، روایت، نقد، مقاله و ترجمه آثار متنوعی دارد و بیش از سایر ادبای اردن، در میادین ادبی حضور داشته است. وی رییس اتحادیه نویسندگان اردن بود. از آثار اوست: دیوان هیاکل الحب، دیوان بلادی[۷۹].

نجیب قسوس

نجیب قسوس، (1926 تا 1995) در شهر کرک متولد شد. در جوانی به حرفه معلمی پرداخت، سپس به نیروهای مسلح پیوست. وی دوست عرار بود. در دهه چهل و پنجاه، اشعار خود را در روزنامه‌ها و مجلات اردنی چاپ می‌کرد. وی توجه زیادی به ادبیات و میراث مردمی داشت. دیوان اغنی‌ـه الفجر از آثار اوست[۸۰].

عبد الرحیم عمر

عبد الرحیم عمر(1929 تا 1993) در روستای جیوس متولد شد در لندن و کویت درس خواند و سپس به اردن بازگشت و به کار در وزارت رسانه‌ها و صداو سیمای اردن مشغول شد و با مجله افکار به همکاری پرداخت. وی اشعار وطنی و سیاسی‌ای دارد که تنها در برخی روزنامه‌های مخفیانه احزاب چاپ گردید. دیوان‌های اشعار: اغنیات للصمت، من قبل و من بعد، قصائد مورقــه، اغانی الرحیل السابع، الاعمال الشعری‌ـه الکاملــه[۸۱].

عبد اللطیف عقل

عبد اللطیف عقل،(1942 تا 1993) در روستای دیر استیا در نابلس متولد شد. تحصیلات دبیرستانی خود را در امان گذراند و از دانشگاه دمشق فارغ التحصیل شد. مدرک فوق لیسانس و دکتری خود را از دانشگاهی در جنوب کالیفرنیا گرفت و به تدریس در دانشگاه‌های بیت لحم و النجاح پرداخت. از آثار وی: شواطیء القمر، اغانی القمــه والقاع، هی و الموت، قصائد حب لایعرف الرحمــه، الاطفال یطاردون الجراد، حواری‌ـه الحزن الواحد، الحسن بن زریق ما یزال یرحل، قلب البحر المیت[۸۲]

آسیا خولــه عبدالهادی

آسیا خولــه عبدالهادی، در سال 1948 در سلمه/یافا متولد شد. دبیرستان خود را در سال 1966 به اتمام رساند و برای ادامه تحصیل در رشته حقوق به دانشگاه عربی بیروت رفت ولی پس از 3 سال بدون اتمام درس، تحصیل در این رشته را ترک کرد. در طی سال‌های 1966 تا 1983 در تعدادی از شرکت‌های نفتی کویت مشغول به کار شد. وی برای روزنامه کویتی القبس طی سال‌های 1983-1978، و روزنامه اردنی الاسواق به مدت 3 سال می‌نوشت. وی عضو انجمن نویسندگان اردنی است. رمان الحب و الخبز، (عشق و نان)، داستان‌های کوتاه سنوات الموت، (سال‌های مرگ) و رمان الشتاء المریر، (زمستان تلخ) از آثار اوست[۸۳].

امین شناز

امین شنار، (1934 تا 2005) در سال 1934 در بیروت/رام الله متولد شد. ابتدا به عنوان مدرس در دانشکده ابراهیمی در قدس مشغول به کار شد. سپس از سال 1961 تا 1966 به عنوان سردبیر مجله الافق الجدید فعالیت نمود و از آغاز تأسیس روزنامه المنار نیز با آن همکاری داشت، سپس تا سال 1971 مدیر برنامه‌ها در تلویزیون اردن شد و فیلمنامه‌های فندق باب العمود و همس القنادیل و البحث عن المفقود و برنامه‌های علمی دینی با نام سبحان الله را برای تلویزیون اردن نوشت. هم چنین نویسنده‌ی نمایشنامه‌های متعدد و برنامه‌های متنوعی برای رادیو بود. رمان الکابوس وی جایزه رمان عربی را از دارالنهار لبنان در سال 1967 دریافت نمود. مهم‌ترین اثر شعری او المشعل الخالد است. وی تا سال 1977 نایب رئیس شهرداری شهر بیروت بود. وی هم چنین در روزنامه الدستور ستون ثابتی به نام «لحظات» داشت که بیش از 3 سال آن را ادامه داد و یک ستون هفتگی نیز به نام«مع الحیاه و الناس» را عهده‌دار بود، هم چنین به عنوان مدرس در دبیرستان‌های امان فعالیت کرد تا اینکه در اواخر دهه نود بازنشسته شد[۸۴].

حسنی زید الکیلانی

حسنی زید الکیلانی، در سال 1910 در یک خانواده فقیر در شهر سلط متولد شد (به روایت دیگر در سال 1912 در نابلس متولد شد). وی اشعار بسیاری در برخی نشریات مانند مجله الرائد و المعرفــه و روزنامه الجزیره به چاپ رساند. در دهه 1930 به تدریس پرداخت و به عنوان معلم در شهر الخلیل مشغول به کار شد و سپس به همراه مادرش تا سال 1940 در این شهر ماند و سپس به امان رفت. پس از بازگشت از فلسطین، ارتباط نزدیکی با ملک عبدالله بن حسین یافت و او را در قصائدش ستود و بابی به نام هاشمیات را در دیوانش به مدایح ملک عبدالله اختصاص داد.

ملک حسین نیز در سال 1948 سمتی در ارتش به وی اعطا کرد و در این منصب باقی ماند تا در سال 1960 در 50 سالگی بازنشسته شد. وی به همراه مادرش که فلج بود در جبل القلعه در امان زندگی می‌کرد تا اینکه خانه اش دچار آتش سوزی شد و به بیمارستان منتقل شد. در سال 1975 به ازرق و پس از 2 سال به زرقاء رفت. وی پای چپش را به دلیل بیماری دیابت از دست داد و در سال 1979 در شهر زرقاء دارفانی را وداع گفت. مهم ترین کتاب شعر او اطیاف و اغارید است[۸۵].

حسنی فریز

حسنی فریز، (1907 تا 1990) در سال 1907 در شهر سلط متولد شد. تحصیلات دبیرستان خود را با موفقیت در سال 1927 به پایان رساند و برای ادامه تحصیل به دانشگاه امریکایی بیروت رفت و لیسانس ادبیات خود را در سال 1932 اخذ نمود. سپس در شهرهای سلط، امان و کرک به حرفه تدریس پرداخت. در سال 1944 مدیر دبیرستان سلط شد. و پس از آن به عنوان بازرس در وزارت آموزش و پرورش مشغول به کار شد.

پس از بازنشستگی نیز ابتدا به عنوان مشاور فرهنگی وزارت رسانه‌ها و سپس به عنوان مشاور فرهنگی تلویزیون اردن مشغول به کار شد. وی در روزنامه الرأی مقالات هفتگی منتشر می‌کرد. آخرین مقاله‌اش را یک روز قبل از وفات به چاپ رساند. وی عضو مجمع زبان عربی بود و در سال 1990 در امان وفات یافت و در سلط به خاک سپرده شد. تالیفات شعری او شامل بلادی، هیاکل الحب، غزل و زجل، الزهور است. هم چنین کتاب‌های داستان، مغامرات حمار، مغامرات تائبــه، عروه و عفراء، قصص من بلدی، قصص و تمثیلیات، شجره التفاح از آثار اوست[۸۶].

محمد ادیب العامری‌

در سال 1907 در یافا متولد شد. تحصیلات دبیرستان خود را درسال 1924 در یافا تمام کرد و برای اخذ لیسانس به دانشگاه امریکایی بیروت رفت و در سال 1930 لیسانس خود را در رشته زیست، شیمی و فیزیک اخذ نمود. در سال 1929 درخلال انقلاب «البراق» دستور بازداشت وی صادر شد، از این رو به اردن پناه برد و به عنوان معلم علوم تجربی در دبیرستان سلط مشغول به فعالیت شد و طولی نکشید که اداره این مدرسه را برعهده گرفت. سپس به عنوان بازرس در سال 1943 در وزارت معارف (آموزش و پرورش) مشغول به کار شد. آنگاه به فلسطین بازگشت و مشاور مدیر رادیو در قدس شد. پس از حادثه 1948 به اردن برگشت و مدیر رادیوی اردن گردید. وی هم‌چنین نماینده اردن در کمیسیون آتش‌بس بین‌المللی بود.

در دهه‌های پنجاه و شصت نیز در مقامات عالی دولتی در وزارت خارجه، وزارت معارف، اداره واردات وصادرات، دیوان کارمندان و دیوان حسابرسی خدمت کرد. وی مقالات زیادی را در روزنامه‌ها و مجلات به چاپ رساند. از سال1967 به ترتیب وزیر امور خارجه ، سفیر اردن در مصر و وزیر فرهنگ و رسانه شد تا اینکه از مشاغل دولتی استعفا داد. در اواخر سال 1967 به عنوان رئیس انجمن نویسندگان اردن انتخاب شد و در سال 1978 درگذشت. وی دارای مقالات متعددی در روزنامه و مجلات عربی است و دارای تالیفاتی در زمینه تاریخ با عنوان القدس العربی‌ـه، عروبــه فلسطین فی التاریخ می‌باشد. هم چنین نویسنده کتاب‌های داستانی شعاع النور و قصص اخری است[۸۷].

قاسم توفیق

در سال 1954 در جنین متولد شد، سپس به امان رفته و تحصیلات خود را در آنجا گذراند و در سال 1978 لیسانس ادبیات عرب را از دانشگاه اردن اخذ نمود. در بخش بانکی اردن مشغول به کار شد. وی بین اردن و امارات و تعدادی از کشورهای عربی و اروپایی در تردد بود. او عضو انجمن نویسندگان اردنی است و در زمینه داستان و رمان دارای تالیفاتی است؛ از مقدمات لزمن الحرب، آن لنا ان نفرح، العاشق، ذوالقرنین از آثار داستانی اوست و مؤلف رمان‌های ماری روز تعبر مدینــه الشمس، ارض اکثر جمالا، امان ورد اخیر، ورقــه التوت، حکای‌ـه اسمها الحب، الشندغــه می‌باشد[۸۸].

شکری شعشاعــه

درسال 1890 در غزه هاشم متولد شد. تحصیلات ابتدایی خود را در زادگاهش گذراند و برای ادامه تحصیل به نابلس رفت و در رشته اقتصاد و مدیریت مالی تحصیل کرد. زبان‌های انگلیسی و فرانسه را به خوبی فراگرفت. سپس در سال 1919 به شرق اردن رفت و به همراه تعدادی از جوانان حرکت مقاومت ضد استعمار انگلیس بر شرق اردن را تشکیل داد. وی دروس ریاضی، اخلاق و تاریخ را در عکا تدریس می‌کرد. هم‌چنین ریاست دیوان محاسبات، بازرس مالی و مدیریت برق و تلگراف در شرق اردن و مدیر محاسبات عمومی‌ بود و مناصب متعددی را در عهد فیصلی و عهد امارت برعهده داشت؛ ازجمله وزیر کشور، وزیر دفاع، وزیر مالی و وزیر اقتصاد.

وی عضو دیوان تفسیر قوانین و عضو مجلس سنا بود؛ مقالات بسیاری را در روزنامه‌ها و مجلاتی از جمله الاردن الجدید و الیقظــه به چاپ رساند و در سال 1963 درگذشت. کتاب شعر و با نام النفثات و رمان‌های فی طریق الزمان، فی الحکومــه و الحیاه از او به طبع رسید. و هم چنین دارای تألیفات دیگری از جمله ابوصوفه، العودات، قطامی، هاشم، همس الصور می‌باشد[۸۹].

سیف الدین الکیلانی‌

در سال 1914 در شهر قنفذه در یمن متولد شد. تحصیلات خود را درمدارس نابلس و یافا به اتمام رساند و در سال 1933 از دانشکده عربی در قدس فارغ التحصیل و به عنوان معلم در دبیرستان شهر الخلیل مشغول به کار شد. سپس به عنوان مدیر مدارس طبریا، مجدل و قلقیلیه فعالیت کرد. در سال 1945 از سمت خود استعفا داد و کارمند بانک «الامــه العربیـه» در قدس و سپس مدیر یکی از شعبه‌های این بانک در نابلس شد. پس از حادثه 1948 به تدریس در دبیرستان شهر کرکوک در عراق و سپس به دبیری در شهر حماه سوریه پرداخت و پس از آن مدیریت دبیرستان‌های اربد و سلط را برعهده گرفت.

وی در دانشگاه ملبورن استرالیا بورسیه شد و در سال 1954 در رشته علوم تربیتی لیسانس و در سال 1956 فوق لیسانس گرفت. در خلال سال‌های 1956-1954 به نیوزلند، امریکا، انگلیس و فرانسه سفرکرد و در سال 1960 دکتری خود را در رشته علوم تربیتی در دانشگاه عین شمس قاهره به اتمام رساند. پس از آن بازرس وزارت آموزش و پرورش، مدیر دارالمعلمین در بیت حنینا در قدس شد. در سال1966 سفیر اردن در مغرب بود و پس از آن بازنشسته شد و درسال 1967 به عنوان مدرس در دانشگاه شهر رباط به تدریس پرداخت. در طی حیات خود مدال‌های متعددی دریافت نمود. سرانجام در سال 1968 در رباط مغرب درگذشت و در امان به خاک سپرده شد. کتاب‌های شعر خلجات قلب، حنین الی الوطن از آثار اوست[۹۰].

صباح المدنی

صباح المدنی در سال 1940 در امان متولد شد و در سال 1967 دبیرستان خود را به اتمام رساند سپس برای تحصیل در رشته علوم اجتماعی به دانشگاه بیروت رفت ولی در سال 1974 درس خود را نیمه تمام گذاشت. درسال 1993 خانواده ادیبان آینده را تاسیس کرد که بعدها به «ملتقی عمون للادب و النقد» تغییر نام داد. وی عضو اتحادیه نویسندگان و ادیبان اردن است. تالیفات وی شامل داستان‌های کوتاه با عناوین سهره علی شرفــه القلق، لیلی غادرنی قلبی و داستان‌های کودکان با عناوین مهنــه الامیر، لیلی فی قصر القطط، الامانــه و قصص اخری می‌باشد. عنوان ادبی دیگر نزیف الذاکره است[۹۱].

محمد صبحی ابوغنیمه

در سال 1902 در شهر اربد متولد شد. تحصیلات ابتدایی را در اربد گذراند، سپس به دمشق رفت و برای تحصیل در مدرسه مهندسی به آستانه سفرکرد، ولی وقوع جنگ جهانی سبب شد تا دوباره به دمشق بازگردد و در آنجا ادامه تحصیل دهد. پس از آن از دانشگاه برلین در رشته پزشکی فارغ التحصیل شد و در سال 1929 درمانگاه خود را در امان افتتاح نمود و در کنار پزشکی به فعالیت‌های مطبوعاتی و سیاسی روی آورد. وی مجلات المیثاق و الحمامــه را منتشر ساخت. در سال 1964 به عنوان سفیر در دمشق مشغول به کار شد و سپس در سال 1969 به کشورش بازگشت و در سال 1970 در دمشق درگذشت. داستان اغانی اللیل از تألیفات اوست. هم چنین عناوینی چون من الایام، نظره فی اعماق الانسان از او به جای مانده است[۹۲].

محمود سیف الدین الایرانی‌

در سال 1914 در یافا متولد شد. زبان انگلیسی و فرانسه را به خوبی می‌دانست. در اوایل دهه 1940 به امان رفت و به سمت معلمی مشغول کار شد، سپس به وزارت آموزش و پرورش منتقل شد و درسال 1971 به عنوان مشاور در وزارت رسانه‌ها انتخاب گردید و دبیری مجله رسالــه الاردن و سپس مجله الافکار را برعهده گرفت.

در زمینه داستان کوتاه، مقالات ادبی و اجتماعی در روزنامه‌های الدفاع، الجامعــه الاسلامیـه، و فلسطین می‌نوشت. اول الشوط اولین مجموعه‌ی داستان‌های وی در سال 1937 به چاپ رسید. وی در زمینه داستان کوتاه مشهور است ولی بیشترین فعالیت او در زمینه ترجمه از زبان‌های دیگر است. او در سال 1974 از دنیا رفت. داستان‌های دیگر او اول الشوط، مع الناس، متی ینتهی اللیل، ما اقل الثمن، اصابع فی الظلام می‌باشد[۹۳][۹۴].

نیز نگاه کنید به

زبان و ادبیات ژاپن؛ زبان و ادبیات روسی؛ زبان و ادبیات کانادا؛ زبان و ادبیات کوبا؛ زبان و ادبیات لبنان؛ زبان و ادبیات مصر؛ زبان و ادبیات تونس؛ زبان و ادبیات افغانستان؛ زبان و ادبیات چینی؛ زبان و ادبیات سنگال؛ زبان و ادبیات تایلند؛ زبان و ادبیات آرژانتین؛ زبان و ادبیات فرانسه؛ زبان و ادبیات اسپانیا؛ زبان و ادبیات مالی؛ زبان و ادبیات ساحل عاج؛ زبان و ادبیات سوریه؛ زبان و ادبیات اتیوپی؛ زبان و ادبیات زیمبابوه؛ زبان و ادبیات سیرالئون؛ زبان و ادبیات قطر؛ زبان و ادبیات سودان؛ زبان و ادبیات گرجستان؛ زبان و ادبیات تاجیکستان؛ زبان و ادبیات قزاقستان؛ زبان و ادبیات بنگلادش؛ زبان و ادبیات سریلانکا

کتابشناسی

  1. ↑ برگرفته از https://mawred.org/wp_content/%20uploads/%202013/، ص. 29
  2. ↑ Mawred. Org/ WP - content/ uploads/ 2013/ 03/ Jordan - final. Doc  المورد الثقافي، ص. 30
  3. ↑ برگرفته از http://en.wikipedia.org/wiki/Jordan#Languages
  4. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, p. 45, 46, 47
  5. ↑ Seyd. M. H.(2007), World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, p. 250
  6. ↑ Seyd. M. H.(2007), World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, p. 251
  7. ↑ Seyd. M. H.(2007), World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, p. 252
  8. ↑ Seyd. M. H.(2007), World infopaedia: Jordan, Paragun Publication, p. 253
  9. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 47-48
  10. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 48
  11. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 49
  12. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 49
  13. ↑ المصلح أحمد(1953- 1993م)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص 11 و 12
  14. ↑ برگفته از كتاب ادبيات معاصر فلسطين و اردن نوشته آقای بكير الوان از سايتhttps://www.jstor.org/
  15. ↑ المصلح أحمد(1953- 1993م)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن . ص. 14 - 16
  16. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 32
  17. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 32
  18. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 32
  19. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 33
  20. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 46
  21. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 64 و 65
  22. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 95 و 96
  23. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 115 و 116
  24. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 222
  25. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 223
  26. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 225
  27. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 227
  28. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 226
  29. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 249
  30. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 249
  31. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 250
  32. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 250
  33. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 337
  34. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 338
  35. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 461 و 462
  36. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 464
  37. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 147 - 473
  38. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 376
  39. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 376
  40. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 408
  41. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 408
  42. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 410 و 411
  43. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم،(1999). الحرکــة الشعريــة في الاردن تطورها و مضامينها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 422 و 423
  44. ↑ قطامی سمير(1993)، الشعر فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 7
  45. ↑ قطامی سمير(1993)، الشعر فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 50
  46. ↑ قطامی سمير(1993)، الشعر فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 59
  47. ↑ قطامی سمير(1993)، الشعر فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 59
  48. ↑ قطامی سمير(1993)، الشعر فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 60
  49. ↑ لمصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 17
  50. ↑ لمصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 17 - 20
  51. ↑ سعافين ابراهيم(۱۹۹۵)، الروای‌ـة فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 11
  52. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 21
  53. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 22
  54. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 24
  55. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 21 - 24
  56. ↑ سعافين ابراهيم(۱۹۹۵)، الروای‌ـة فی الاردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 368 - 372
  57. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 26
  58. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 26
  59. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 27
  60. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 28
  61. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 24 - 30
  62. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 30
  63. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 138 و 139
  64. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 320 - 318
  65. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 84 -71
  66. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 31 و 32
  67. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 33
  68. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 35
  69. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 38
  70. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 37 و 38
  71. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 33
  72. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 34
  73. ↑ المصلح أحمد(۱۹۹۵)، ملامح عامــة للحياة الثقافی‌ـة فی الأردن، منشورات لجنــة تاريخ الاردن. ص. 84 - 53
  74. ↑ برگرفته از كتاب ادبيات معاصر فلسطين و اردن - نوشته آقای بكير الوان از سايت https://www.jstor.org/
  75. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 536
  76. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 531
  77. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 533
  78. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 534
  79. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 532
  80. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 531
  81. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 534
  82. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 533
  83. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 532
  84. ↑ عطيات محمد عبدالرحيم(1999). الحرکــة الشعریـة فی الاردن تطورها و مضامين‌ها، منشورات لجنــة تاريخ الاردن، ص. 533
  85. ↑ معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي(2014)، وزارة الثقافــة، ص. 1
  86. ↑ معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي(2014)، وزارة الثقافــة، ص. 37
  87. ↑ معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي(2014)، وزارة الثقافــة، ص. 73
  88. ↑ معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي(2014)، وزارة الثقافــة، ص. 73
  89. ↑ معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي(2014)، وزارة الثقافــة، ص. 244
  90. ↑ معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي(2014)، وزارة الثقافــة، ص. 228
  91. ↑ معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي(2014)، وزارة الثقافــة، ص. 145 و 146
  92. ↑ معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي(2014)، وزارة الثقافــة، ص. 143
  93. ↑ معجم الادباء الاردينين فی (العصر الحديث) الطبعــة الاولي(2014)، وزارة الثقافــة، ص. 151
  94. ↑ لایقی، غلامرضا (1402). جامعه و فرهنگ اردن. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی(در دست انتشار)
برگرفته از «https://dmelal.ir/index.php?title=زبان_و_ادبیات_اردن&oldid=55942»