روابط تونس با جمهوری اسلامی ایران: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۱۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
سیاست خارجی [[تونس]] مبتنی بر تفاهم و احترام متقابل و دخالت‌نکردن در امور داخلی کشورهاست و بر همین اساس جایگاه فرهنگ در روابط خارجی این کشور در قالب فعالیت‌های وزارت امورخارجه تعریف شده است و این وزارتخانه نقش اصلی را در فعال کردن دیپلماسی فرهنگی تونس با دیگر کشورها بر عهده دارد، البته سیاست‌گذاری روابط فرهنگی تونس با کشورهای منطقه‌ای و بین‌المللی با وزارت فرهنگ این کشور است؛ اما این موافقت‌نامه‌ها و تفاهم‌نامه‌های مورد تأیید وزارت امورخارجه است که تسهیل ارتباطات فرهنگی مشترک بین تونس و دیگر کشورها را بر عهده دارد. | سیاست خارجی [[تونس]] مبتنی بر تفاهم و احترام متقابل و دخالت‌نکردن در امور داخلی کشورهاست و بر همین اساس جایگاه فرهنگ در روابط خارجی این کشور در قالب فعالیت‌های وزارت امورخارجه تعریف شده است و این وزارتخانه نقش اصلی را در فعال کردن دیپلماسی فرهنگی [[تونس]] با دیگر کشورها بر عهده دارد، البته سیاست‌گذاری روابط فرهنگی تونس با کشورهای منطقه‌ای و بین‌المللی با وزارت فرهنگ این کشور است؛ اما این موافقت‌نامه‌ها و تفاهم‌نامه‌های مورد تأیید وزارت امورخارجه است که تسهیل ارتباطات فرهنگی مشترک بین [[تونس]] و دیگر کشورها را بر عهده دارد.<ref>عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ [[تونس]]. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی،] ص253.</ref> | ||
=== | === [[پیشینه روابط فرهنگی تونس و ایران]] === | ||
ایران از نخستین کشورهایی بود که با اعزام نماینده به تونس در سال ۱۳۳۵ شمسی برابر با ۱۹۵۶ میلادی استقلال تونس را به رسمیت شناخت. سفارت ایران در تونس به تاریخ ۱۵ آبان ۱۳۳۶ شمسی (۱۹۵۷م) افتتاح شد. حبیب بورقیبه به همراه همسرش، وسیله بورقیبه، در سال ۱۳۴۳ شمسی به تهران سفر کرد و محمدرضا پهلوی نیز در فروردین ۱۳۴۸ شمسی به همراه همسرش، فرح دیبا، از تونس دیدار کرد. در سفر شاه ایران به تونس که هشت روز طول کشید، توافق‌نامه‌های فرهنگی و اقتصادی و نیز تفاهم‌نامه لغو روادید میان دو کشور امضا شد. سفارت تونس در تهران نیز در سال ۱۳۵۱ شمسی (۱۹۷۲م) افتتاح شد، امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر وقت ایران، در سال ۱۳۵۳ شمسی به تونس سفر کرد و با بورقیبه دیدار داشت. | ایران از نخستین کشورهایی بود که با اعزام نماینده به [[تونس]] در سال ۱۳۳۵ شمسی برابر با ۱۹۵۶ میلادی استقلال [[تونس]] را به رسمیت شناخت. سفارت ایران در [[تونس]] به تاریخ ۱۵ آبان ۱۳۳۶ شمسی (۱۹۵۷م) افتتاح شد. حبیب بورقیبه به همراه همسرش، وسیله بورقیبه، در سال ۱۳۴۳ شمسی به تهران سفر کرد[i] و محمدرضا پهلوی نیز در فروردین ۱۳۴۸ شمسی به همراه همسرش، فرح دیبا، از [[تونس]] دیدار کرد. در سفر شاه ایران به [[تونس]] که هشت روز طول کشید، [[موافقت نامه‌های فرهنگی تونس و ایران|توافق‌نامه‌های فرهنگی و اقتصادی]] و نیز تفاهم‌نامه لغو روادید میان دو کشور امضا شد. سفارت [[تونس]] در تهران نیز در سال ۱۳۵۱ شمسی (۱۹۷۲م) افتتاح شد، امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر وقت ایران، در سال ۱۳۵۳ شمسی به [[تونس]] سفر کرد و با بورقیبه دیدار داشت. | ||
سابقه تاریخی و پیشینه [[پیشینه روابط فرهنگی تونس و ایران|میراث مشترک فرهنگی ایران و تونس]] به دوران امپراطوری هخامنشی می‌رسد. نام «کارخا»، که احتمالا همان کارتاژ یا قرطاجنه است، در سنگ‌نوشته آرامگاه داریوش در نقش رستم وجود دارد. نقشه‌هایی که امروزه، پیرامون تعیین مرزهای حکمرانی پادشاهی هخامنشیان وجود دارد، نشان می‌دهد کشورهای [[تونس]] و لیبی آخرین نقطه مرزی در غرب قلمرو هخامنشیان بوده است. ورود [[اسلام و مسلمانان تونس|اسلام به تونس]] و همراهی ایرانی‌ها (به‌ویژه خراسانی‌ها) با فاتحان عرب در فتح إفریقیه، نقطه عطفی در تاریخ و میراث مشترک فرهنگی دو کشور به شمار می‌رود. امروزه، خراسان و خراسانی در [[تونس]] به بنی‌خرسان معروف‌اند و مقبره بنی‌خرسان در شهر تونس مشهور است و باب بنی‌خرسان نیز نام یکی از درهای [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] است. مهلبیان و [[اغلبیان در تونس|اغلبیان]] در انتقال فرهنگ و تمدن ایرانی به شمال آفریقا نقش مؤثری داشتند. تدوین تاریخ تمدن ایران‌زمین و اصول آن در [[حفصیان در تونس|دوران حفصیان]] شکل‌گرفت.<ref name=":0">کعاک، عثمان (۱۳۸۷). روابط ایران و تونس در گذر زمان؛ ترجمه و تحقیق ستار عودی. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ص55. </ref> ایرانی‌ها بنیاد دانش، سپاهی‌گری، هنر، فرش، انار، لیموترش، نارنج و پرتقال را به [[تونس]] بردند<ref>کعاک، عثمان(1353). «پیوندهای تاریخی ایران و تونس». ترجمه حسین خدیوجم. هنر و مردم، 138،ص.31-41، قابل بازیابی از[https://ensani.ir/file/download/article/20101116092533-%D9%BE%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C%20%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C%20%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%20%D9%88%20%D8%AA%D9%88%D9%86%D8%B3.pdf https://ensani.ir/file/download/article/20101116092533]</ref>. امروزه، حضور واژگان فارسی در زبان محاوره‌ای [[تونس]] نشان‌دهنده عمق ارتباطات تاریخی فرهنگی ایران با این کشور مسلمان است و تحقیق درباره آن می‌تواند بسیاری از زوایای تاریک ارتباطات تمدنی دو کشور را آشکار سازد. برخی از واژگان فارسی موجود در [[تونس]] عبارت است از: | |||
''' | '''[[سوسه تونس|سوسه]].''' نام شهری معروف در [[تونس]] است که به‌نظر می‌رسد با شهر باستانی شوش که راه‌شاهی هخامنشیان بوده است، ارتباط تاریخی داشته باشد. | ||
''' | '''شاشیه.''' کلاه سنتی معروف مردان [[تونس]] است که به‌نظر می‌رسد، منسوب به شهر چاچ از شهرهای آباد ماوراءالنهر ایران قدیم باشد. | ||
''' | '''مهرجان.''' نامی است که در زبان عربی برای جشنواره به‌کار می‌رود و با واژه مهرگان ارتباط تاریخی مفهومی دارد و از اصطلاحات پرکاربرد در [[تونس]] است. | ||
'''گلیم.''' با ورود هنر گلیم‌بافی ایرانی به [[تونس]]، این هنر با گلیم بافی بربری و بیزانسی درهم آمیخت وگلیم جاودان قیروانی را به وجود آورد. | |||
=== | دیگر کلمات فارسی موجود در ادبیات محاوره‌ای زبان عربی [[تونس]]، مانند شیشه (قلیان)، طربوش (سرپوش)، سبی قاضی، بنج چهار، مرسطان (بیمارستان)، دارصینی (دار[[چین]])، دستور (قانون اساسی)، دیوانه (گمرک)،کوشک، ایوان، رزنامه، رشته، زلابیه (زولبیا)، کلاح (کلاه)، نیارنج (نارنج) و نیروز (نوروز) از بعد ارتباطات فرهنگی زبانی قابل تأمل است. | ||
رویکرد نظام سیاسی تونس به انقلاب و نظام جمهوری اسلامی ایران همیشه با عملکردی محتاطانه همراه بوده است که بیشترین عامل آن اعمال فشارهای سیاسی محیطی و منطقه‌ای به این کشور از یک سو و تبلیغ ایران‌هراسی و شیعه‌هراسی از سوی دیگر بوده است، با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تبلیغات ایران‌هراسی و | |||
شاعران معروف ایران، با [[تونس]] و شهرهای آن آشنا بوده‌اند و در اشعار خود از آن یاد کرده‌اند. حافظ شیرازی (د۷۹۲ق) در شعری می‌گوید: عروس خاوری از شرم رای انور او/ به‌جای خود بود ار راه قیروان گیرد. از سوی دیگر تونسی‌ها با فرهنگ ایرانی از گذشته‌های دور آشنا بوده‌اند. مطالعه آراء و افکار عمر خیام، خواجه نصیر طوسی و فارابی در [[تونس]] رواج داشته است. دیگر شاعران و حکیمان ایرانی، مانند فردوسی، سعدی، مولوی، ابن‌سینا، رازی و خوارزمی نام‌هایی آشنا برای نخبگان علمی فرهنگی [[تونس]] هستند. | |||
چند سالی است که تلاش‌هایی از سوی اندیشمندان تونسی برای گسترش شعر کلاسیک ایرانی در [[جامعه و نظام اجتماعی تونس|جامعه تونس]] انجام می‌شود. دکتر احمد طویلی از ادیبان معاصر [[تونس]] است که در زمینه ترجمه شعر شاعران بزرگ فارسی به عربی تلاش‌های خوبی داشته است. برگزاری همایش بین‌المللی شعر فارسی در اسفند ۱۳۸۷ شمسی از سوی بیت‌الحکمه و با همکاری [[نمایندگی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تونس|رایزنی فرهنگی ایران در تونس]] که با حضور اندیشمندان ایرانی آقایان دکتر اسماعیل آذر، دکتر نصرالله امامی و دکتر کاووس حسن‌لی برگزار شد، نقش مهمی در آشنایی بیشتر تونسی‌ها با جریان‌های ادبی معاصر ایران داشت. | |||
شهرهایی مانند اصفهان و شیراز برای تونسی‌ها بسیار شناخته‌شده است و نام چند خیابان اصلی در[[شهر تونس]] و دیگر شهرهای این کشور به اسم اصفهان و شیراز است. کتاب النجاه ابن‌سینا از نخستین کتاب‌هایی است که با حروف سربی چاپ شده است و نسخه‌ای از این چاپ منحصربه‌فرد در کتابخانه [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] وجود دارد. نسخه خطی فارسی نفیسی نیز از کتاب موش وگربه عبید زاکانی در [[کتابخانه ملی تونس]] وجود دارد که متعلق به قرن هفتم هجری است. امروزه، آشنایی تونسی‌ها با فرهنگ و تمدن ایران بیشتر از طریق منابع فرانسوی و اروپایی است و کاستی‌های بسیاری دارد و باید کوشید تا زمینه آگاهی مستقیم جامعه و فرهنگ [[تونس]] با اندیشه اصیل ایرانی فراهم شود.<ref name=":1">عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ [[تونس]]. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی،] ص254و257-260.</ref> | |||
=== [[روابط سیاسی تونس و ایران]] === | |||
[[پرونده:مسلمانان در تونس.jpg|بندانگشتی|مسلمانان در تونس]] | |||
رویکرد [[سیاست و حکومت تونس|نظام سیاسی تونس]] به انقلاب و نظام جمهوری اسلامی ایران همیشه با عملکردی محتاطانه همراه بوده است که بیشترین عامل آن اعمال فشارهای سیاسی محیطی و منطقه‌ای به این کشور از یک سو و تبلیغ ایران‌هراسی و شیعه‌هراسی از سوی دیگر بوده است، با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تبلیغات ایران‌هراسی و شیعه‌هراسی در [[تونس]] فراوان شد. [[سیاست و حکومت تونس|نظام سیاسی تونس]] چه پیش از انقلاب کرامت در تونس و چه پس از آن به اهداف و آرمان‌های جمهوری اسلامی ایران علاقه‌مند است و بسیاری از سیاستمداران و فعالان سیاسی این کشور، به امام خمینی (ره)، بنیان‌گذار انقلاب اسلامی، عشق می‌ورزند و خاطرات خوش و هیجان‌انگیزی از ماه‌های نخستین پیروزی انقلاب در ذهن و دل دارند؛ اما از آنجا که ارتباط با کشورهای عربی و اروپایی برای آنها نقش راهبردی مهمی دارد، در برقراری ارتباط با ایران احتیاط خاصی دارند. چگونگی تعامل سیاسی ایران با کشورهای منطقه‌ای و جهانی عامل مهمی در تعیین [[روابط سیاسی تونس و ایران|موضع نظام سیاسی تونس]] با کشورمان دارد که از آن می‌توان به‌منزله قبض و بسط [[روابط سیاسی تونس و ایران|روابط سیاسی]] یاد کرد. | |||
پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی (ره) با استقبال و خوشحالی بسیار مردم [[تونس]] روبه‌رو شد و موجب شد تا مراجعه تونسی‌ها به محل سفارت ایران افزایش یابد. جمعیت بسیاری از تونسی‌ها برای بازدید از نمایشگاه عکس انقلاب و اقامه باشکوه نماز جماعت به محل سفارت ایران می‌آمدند و این موضوع نگرانی حکومت و دولتمردان [[تونس]] را به دنبال داشت. | |||
حکومت بورقیبه با شروع [https://fa.wikiazadegan.com/index.php?title=%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AA%D8%AD%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C_%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82_%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%87_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 جنگ تحمیلی عراق علیه ایران] این فرصت را به دست آورد تا به بهانه حمایت از حکومت عراق، ولی با هدف جلوگیری از گسترش تفکر انقلاب اسلامی ایران در [[تونس]]، اقدام به قطع روابط سیاسی خود با ایران‌کند. بورقیبه در سال ۱۳۶۱ شمسی (۱۹۸۲م) به بهانه صرفه‌جویی در امور مالی، اقدام به قطع رابطه سیاسی با جمهوری اسلامی ایران کرد و به‌صورت یک‌طرفه سفارت [[تونس]] را در تهران تعطیل کرد و با اعزام سربازان تونسی برای شرکت در [https://fa.wikiazadegan.com/index.php?title=%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AA%D8%AD%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C_%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82_%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%87_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 جنگ عراق علیه ایران]، حمایت آشکار خود را از صدام‌حسین اعلام کرد. سردی و انجماد [[روابط سیاسی تونس و ایران|روابط سیاسی تونس با ایران]] تا ۵ سال ادامه داشت؛ تا این‌که سرانجام دولت [[تونس]] کاردار ایران را در روز پنجشنبه ۶ فروردین ۱۳۶۶ شمسی (۲۶ مارس ۱۹۸۷م) از [[تونس]] اخراج کرد و روابط دو کشور به‌طورکامل قطع شد. | |||
با روی‌کارآمدن زین‌العابدین بن علی روابط سیاسی دو کشور از مهر ۱۳۶۹ شمسی برابر با سپتامبر ۱۹۹۰ میلادی از سر گرفته شد و در سال ۱۳۷۲ شمسی (۱۹۹۳ م) نیز به سطح سفیر ارتقا یافت. اسامی سفرا وکارداران ایران در [[تونس]] از آغاز تاکنون به شرح زیر است: عبدالاحد یکتا (۱۳۳۶ تا ۱۳۴۰ش)؛ عبدالحسین مفتاح (۱۳۴۰-۱۳۴۱ش)؛ عبدالامیر رشیدی حائری (۱۳۴۳ - ۱۳۴۷ش)؛ مرتضی قدیمی (۱۳۴۷-۱۳۵۱ش)؛ محمد صالحی (۱۳۵۱-۱۳۵۲ش)؛ اکبر دارایی (۱۳۵۲-۱۳۵۵ش)؛ سلطان حسین وکیلی سنندجی (۱۳۵۵-۱۳۵۶ش)؛ ایرج امین مجدی (۱۳۵۶-۱۳۵۷ش)؛ منوچهر بیگدلی آذری (کاردار موقت ۱۳۵۷ - ۱۳۵۸ش)؛ احمد طالب‌زاده (تیر تا بهمن ۱۳۵۸ش)؛ ابراهیم عباس دهکردی (کاردار موقت از ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۱ش)؛ ناصر پویا (کاردار موقت از اردیبهشت تا آبان ۱۳۶۱ش)؛ سیدمحمود سیف افجه‌ای (کاردار موقت از ۱۳۶۲ تا ۱۳۶۴ش)؛ احمد کنعانی بندگهر (کاردار موقت از ۱۳۶۴ -۱۳۶۶ش)؛ غلامعلی فهیمی دواتگر (کاردار موقت از ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۲ش)؛ جهانبخش مظفری (۱۳۷۲-۱۳۷۷ش)؛ محمود محمدی (۱۳۷۷-۱۳۸۱ش)؛ سیدباقر سخایی (۱۳۸۱-۱۳۸۵ش)؛ محمدتقی موید (۱۳۸۵ - ۱۳۸۹ش)؛ پیمان جبلی (اسفند ۱۳۸۹ تا مهر ۱۳۹۳ش) و مصطفی بروجردی (۱۳۹۳ش).<ref>عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ [[تونس]]. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی]، ص254-257.</ref> | |||
=== [[روابط فرهنگی تونس و ایران]] === | === [[روابط فرهنگی تونس و ایران]] === | ||
امروزه، با توجه به پیوندهای عمیق تاریخی از یکسو و وجود مؤلفه‌های مشترک فرهنگی از سوی دیگر، توسعه روابط فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری تونس یک ضرورت است. بی‌اطلاعی یا کم‌اطلاعی دو ملت ایران و تونس از موضوعات و مسائل فرهنگی و اجتماعی جاری جوامع یکدیگر از مهم‌ترین موانعی است که توسعه روابط فرهنگی ایران و تونس را دچار مشکل کرده است. تونسی‌ها آشنایی اندکی با جامعه و فرهنگ معاصر ایران دارند و همین امر موجب شده است تا تصویر درستی از مؤلفه‌های فرهنگی ایران معاصر نداشته باشند. معارفه و آشنایی مستقیم و چهره‌به‌چهره نخبگان فرهنگی و علمی ایران و تونس از یک سو و از سوی دیگر ایجاد تسهیلات برای رفت‌وآمد عموم مردم مسلمان دو کشور، به‌ویژه تقویت بسترهای لازم برای گردشگری، مهم‌ترین راهکارهای مناسب جهت تحقق توسعه پایدار ارتباطات فرهنگی میان ایران و تونس است، مهم‌ترین مانع در تثبیت و ارتقای روابط فرهنگی ایران و تونس را می‌توان در دسترسی‌نداشتن فرهیختگان دو کشور به منابع اصیل فرهنگ و تمدن یکدیگر دانست که کتاب و مجله از مهم‌ترین مصادیق آن است. امروزه، از یک طرف این منابع اروپایی هستند که مواد خام ایران‌شناسی را البته از نگاه خود به جامعه مشتاق تونس عرضه می‌کنند و از طرف دیگر، نبود منابع تونسی، به‌ویژه منابع نوشتاری این کشور در بازار کتاب ایران، موجب شده است عموم ایرانیان، شناخت شایسته و بایسته‌ای از جامعه و فرهنگ تونس نداشته باشند. بنابراین، ضروری است نهادها و مراکز سیاسی، فرهنگی و علمی ایران و تونس تلاش لازم را برای فراهم‌سازی بسترهای ارتباط‌گیری هرچه بیشتر و بهتر دو ملت ایران و تونس را با یکدیگر فراهم سازند. | امروزه، با توجه به پیوندهای عمیق تاریخی از یکسو و وجود مؤلفه‌های مشترک فرهنگی از سوی دیگر، توسعه [[روابط فرهنگی تونس و ایران|روابط فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری تونس]] یک ضرورت است. بی‌اطلاعی یا کم‌اطلاعی دو ملت ایران و [[تونس]] از موضوعات و مسائل فرهنگی و اجتماعی جاری جوامع یکدیگر از مهم‌ترین موانعی است که توسعه [[روابط فرهنگی تونس و ایران|روابط فرهنگی ایران و تونس]] را دچار مشکل کرده است. تونسی‌ها آشنایی اندکی با جامعه و فرهنگ معاصر ایران دارند و همین امر موجب شده است تا تصویر درستی از مؤلفه‌های فرهنگی ایران معاصر نداشته باشند. معارفه و آشنایی مستقیم و چهره‌به‌چهره نخبگان فرهنگی و علمی ایران و [[تونس]] از یک سو و از سوی دیگر ایجاد تسهیلات برای رفت‌وآمد عموم مردم مسلمان دو کشور، به‌ویژه تقویت بسترهای لازم برای گردشگری، مهم‌ترین راهکارهای مناسب جهت تحقق توسعه پایدار [[روابط فرهنگی تونس و ایران|ارتباطات فرهنگی میان ایران و تونس]] است، مهم‌ترین مانع در تثبیت و ارتقای [[روابط فرهنگی تونس و ایران|روابط فرهنگی ایران و تونس]] را می‌توان در دسترسی‌نداشتن فرهیختگان دو کشور به منابع اصیل فرهنگ و تمدن یکدیگر دانست که کتاب و مجله از مهم‌ترین مصادیق آن است. امروزه، از یک طرف این منابع اروپایی هستند که مواد خام ایران‌شناسی را البته از نگاه خود به جامعه مشتاق تونس عرضه می‌کنند و از طرف دیگر، نبود منابع تونسی، به‌ویژه منابع نوشتاری این کشور در بازار کتاب ایران، موجب شده است عموم ایرانیان، شناخت شایسته و بایسته‌ای از جامعه و فرهنگ [[تونس]] نداشته باشند. بنابراین، ضروری است نهادها و مراکز سیاسی، فرهنگی و علمی ایران و [[تونس]] تلاش لازم را برای فراهم‌سازی بسترهای ارتباط‌گیری هرچه بیشتر و بهتر دو ملت ایران و [[تونس]] را با یکدیگر فراهم سازند.<ref name=":2">عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ [[تونس]]. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی]، ص265-266.</ref> | ||
=== [[موافقت نامه‌های فرهنگی تونس و ایران]] === | |||
نخستین [[موافقت نامه‌های فرهنگی تونس و ایران|موافقت‌نامه‌های رسمی ایران و تونس]] در سال ۱۳۴۸ شمسی (۱۹۶۹م) به امضای مسئولان بازرگانی دو کشور رسید و پایه و مرجع همه موافقت‌نامه‌ها و تفاهم‌نامه‌های دو کشور تاکنون به شمار می‌رود. مجموع موافقت‌نامه‌های امضاشده بین ایران و تونس شامل ۴۵ سند رسمی در زمینه‌های تجارت، محیط‌زیست، حمل‌ونقل هوایی، فرهنگی علمی، [[صنعت گردشگری تونس|گردشگری]]، ورزشی، امور دینی و امور گمرکی است. بیشترین حجم امضای تفاهم‌نامه‌ها، موافقت‌نامه‌ها و یادداشت تفاهم‌ها از سال ۲۰۰۰ میلادی به بعد است. توافق ایران و [[تونس]] برای لغو ویزای خدمت میان دو کشور در سال ۱۹۶۹ میلادی به امضا رسید. امروزه، وزرای بازرگانی ایران و [[تونس]] مسئولیت هماهنگی ارتباطات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دو کشور را در قالب امضای تفاهم‌نامه‌ها بر عهده دارند.<ref>عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ [[تونس]]. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی]، ص257.</ref> | |||
=== [[نمایندگی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تونس]] === | |||
با سفر وزیر فرهنگ و هنر ایران به [[تونس]] در سال ۱۳۵۰ شمسی، نخستین [[موافقت نامه‌های فرهنگی تونس و ایران|قرارداد فرهنگی ایران و تونس]] به امضا رسید که برگزاری نمایشگاه و تبادل استاد و دانشجو از مهم‌ترین مفاد آن بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، [[موافقت نامه‌های فرهنگی تونس و ایران|فعالیت فرهنگی ایران در تونس]] از طریق سفارت ایران در [[تونس]] دنبال می‌شد تا این‌که در سال ۱۳۸۲ شمسی نخستین [[نمایندگی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تونس|نماینده فرهنگی ایران از سوی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی به تونس]] اعزام شد و بخش فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در [[تونس]]<ref>برگرفته از http://fa.tunis.icro.ir</ref> فعالیت خود را آغاز کرد[ii]. | |||
برگزاری کلاس‌های آموزش زبان فارسی، آموزش خط نستعلیق، برپایی هفته فیلم ایران، شرکت در جشنواره‌های ملی و بین‌المللی [[تونس]]، معرفی جاذبه‌های گردشگری ایران و تلاش جهت فعال کردن ارتباطات گردشگری ایران و تونس از مهم‌ترین زمینه‌های فعالیت [[نمایندگی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تونس|رایزنی فرهنگی کشورمان در تونس]] است. | |||
با تلاش آقایان سیدباقر سخایی (سفیر وقت) و مصطفی نجاریان‌زاده (رایزن فرهنگی وقت) ساختمان بخش فرهنگی سفارت ایران در تونس در بهمن‌ماه سال ۱۳۸۵ شمسی از مکان سفارت جدا شد و در ساختمان مستقلی فعالیت خود را آغاز کرد؛ در مراسم افتتاح آن، افرادی مانند شیخ محمد تیجانی سماوی نیز حضور داشتند و احمد بن صالح که از کارکنان تونسی رایزنی بود، پرچم ایران را در نخستین مکان فرهنگی ایران در [[تونس]] برافراشت. | |||
ارتباطات گردشگری ایران و [[تونس]] به‌گونه‌ای منسجم از سال ۱۳۸۳ شمسی و به همت مسئولان سیاسی و گردشگری دو کشور و تلاش آژانس ایرانی به نام «فلامینگو» و شرکت هواپیمایی «نوول ایر» آغاز شد. تعداد گردشگران ایرانی در [[تونس]] از هزار نفر در سال ۱۳۸۵ شمسی به ۳۰۰۰ نفر در سال ۱۳۸۸ شمسی رسید. نخستین هفته فرهنگی [[تونس]] در ایران پس از پیروزی انقلاب کرامت و باگذشت ۵۳ سال از برقراری ارتباطات رسمی دو کشور در روز سه‌شنبه ۱۶ آبان ۱۳۹۱ شمسی برابر با ۶ نوامبر ۲۰۱۲ میلادی در محل تالار سوره حوزه هنری تهران و با حضور وزیران فرهنگ [[تونس]] و ایران برگزار شد. برپایی نمایشگاه کتاب، معرفی جاذبه‌های [[صنعت گردشگری تونس|گردشگری تونس]]، ارائه آثار هنری، برگزاری میزگردی با عنوان تأثیر فرهنگ ایران در [[تونس]]، پخش فیلم سینمایی و مستند، راه‌اندازی شب‌شعر و اجرای [[موسیقی در تونس|موسیقی سنتی تونس]] از جمله برنامه‌های این هفته فرهنگی بود.<ref>عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ [[تونس]]. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی]، ص260-262.</ref> | |||
=== | === [[ایران شناسی در تونس|ایران‌شناسی در تونس]] === | ||
با | مرحوم عثمان کعاک (۱۹۰۳-۱۹۷۶م) برجسته‌ترین ایران‌شناس معاصر [[تونس]] است و کتاب او با عنوان «العلاقات بین [[تونس]] و ایران عبر التاریخ» [iii] مهم‌ترین منبع تونسی برای آشنایی با ارتباطات تاریخی فرهنگی [[تونس]] و ایران است. پروفسور عثمان کعاک از فارغ‌التحصیلان [[مدرسه صادقیه]]، [[جمعیت خلدونیه|مدرسه خلدونیه]]، نخستین رئیس [[کتابخانه ملی تونس]]، از مدیران [[رادیو در تونس|رادیوی تونس]] و مؤلف بیش از ۴۰ کتاب در حوزه‌های تاریخ، زبان‌شناسی، فولکلور و ادبیات عرب بود که در [[فرانسه]] با علامه محمدخان قزوینی (۱۲۵۶-۱۳۲۸ش) دبیر سفارت ایران در [[پاریس]] و محمدخان محلاتی استاد زبان فارسی در کالج زبان‌های شرقی آشنا شد و با فراگیری زبان فارسی، شناخت خوبی از فرهنگ ایرانی اسلامی پیدا کرد و پس از آن بود که تلاش فراوانی برای معرفی ایران به تونسی‌ها انجام داد. عثمان کعاک را روح ادب و فرهنگ [[تونس معاصر]] دانسته‌اند. | ||
نخستین نشست [[ایران شناسی در تونس|ایران‌شناسی در تونس]] با هدف تقدیر از تلاش‌های عثمان کعاک به همت [[نمایندگی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تونس|نمایندگی فرهنگی ایران در تونس]] و با مساعدت وزارت فرهنگ [[تونس]] در مرکز فرهنگی ابن‌خلدون به تاریخ ۱۲ تیرماه ۱۳۸۸ شمسی برگزار شد. چند سالی است که طرح تشکیل اتاق ایران‌شناسی در برخی از [[دانشگاه های تونس|دانشگاه‌های تونس]] مطرح شده است؛ اما به دلایل بیشتر سیاسی تاکنون اقدام جدی‌ای انجام نشده است. با پیروزی انقلاب [[تونس]] و آزادی به وجود آمده در این کشور، انتظار می‌رود [[سیاست و حکومت تونس|حکومت تونس]] بستر لازم را برای تشکیل اتاق و مراکز ایران‌شناسی با هدف فراهم ساختن دسترسی مستقیم علاقه‌مندان [[تونس]] به فرهنگ ایران اسلامی آماده سازد. ایران در کتاب‌های درسی و برنامه‌های آموزشی [[نظام آموزش، تحقیقات و فناوری تونس|مدارس تونس]] حضوری ندارد و فقط اشاراتی کوتاه به تمدن فارس در برخی از کتاب‌های [[آموزش متوسطه تونس|مدارس راهنمایی]] دیده می‌شود.<ref>عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ [[تونس]]. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی]، ص262-263.</ref> | |||
=== | === [[زبان فارسی در تونس]] === | ||
خراسانی‌ها زبان عربی عصر عباسی و کتاب‌های عربی و نهادهای مدنی و نظامی زبان فارسی را وارد تونس کردند.<ref | [[پرونده:زنان در تونس.jpg|بندانگشتی|ایرانیان مقیم تونس]] | ||
خراسانی‌ها زبان عربی عصر عباسی و کتاب‌های عربی و نهادهای مدنی و نظامی زبان فارسی را وارد [[تونس]] کردند.<ref>کعاک، عثمان (۱۳۸۷). روابط ایران و تونس در گذر زمان؛ ترجمه و تحقیق ستار عودی. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ص150.</ref> رفت‌وآمد اندیشمندان ایرانی به [[تونس]]، به‌خصوص در زمان [[فاطمیان در تونس|فاطمیان]] و نزدیکی زبان فارسی به زبان ترکی در زمان حکومت عثمانی نقش مهمی در آشنایی تونسی‌ها با زبان فارسی داشته است.<ref>سنوسی، محمد (۱۴۰۱ق). الرحله الحجازیه. تحقیق علی شنوفی. تونس: نشر الشرکه التونسیه للتوزیع، ص23. </ref> [[موسیقی در تونس|موسیقی تونسی]] در [[اغلبیان در تونس|دوران اغلبیان]] با اصطلاحات فارسی، مانند پگاه، دوگاه، سه‌گاه، چهارگاه، نای و چنگ آشنا شد و بر مقامات موسیقی فارسی تکیه و اعتماد داشت.<ref>کعاک، عثمان (۱۳۸۷). روابط ایران و [[تونس]] در گذر زمان؛ ترجمه و تحقیق ستار عودی. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ص42.</ref> | |||
مدرسه بشماقیه (قرن هفده میلادی) و مدرسه الصادقیه العصریه (قرن نوزده میلادی) مکان‌هایی بودند که سه زبان اصلی تمدن اسلامی، یعنی عربی، فارسی و ترکی در آن تدریس می‌شد. رواج واژگان فارسی در دوران عثمانی شتاب بیشتری به خود گرفت.برای نمونه، پیش از دوران عثمانی، به بخش‌نامه «ظهیر» گفته می‌شد؛ اما ترک‌ها از اصطلاح فرمان استفاده کردند و کلماتی با پسوند دار و خانه، مانند خزانه‌دار و تخت‌خانه در زبان محاوره‌ای [[تونس]] فراوان شد؛<ref name=":0" /> | |||
از شخصیت‌های معاصر [[تونس]]، افرادی مانند طاهر بن عاشور، عثمان کعاک، علی بوشوشه و علی وردانی بودند که با زبان فارسی آشنایی داشتند. زبان فارسی در دوران حاکمیت فرانسه در مراکزی مانند صادقیه و زیتونه تدریس می‌شد و تونسی‌هایی که برای تحصیلات تکمیلی به فرانسه، [[مصر]] و عراق مسافرت داشتند با زبان فارسی نیز آشنا می‌شدند. حسین خوجه (۱۶۶۶-۱۷۳۲م)،که نویسنده و وزیر دولت حسینی در [[تونس]] بود، زبان‌های ترکی، فارسی و لاتینی را به‌خوبی می‌دانست.<ref>عمایریه، (۱۹۹۴). ص۳۱.</ref> | |||
[ | |||
امروزه، زبان فارسی در برخی دانشگاه‌ها و مراکز وابسته به وزارت آموزش عالی، مانند دانشگاه زیتونه (مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد)، دانشگاه قرطاج و «معهد بورقیبه للغات الحیه» و به‌تازگی در دانشگاه سوسه آموزش داده می‌شود. دکتر فرید قطاط استاد دانشگاه زیتونه از اندیشمندان تونسی است که آشنایی بسیار خوبی با زبان فارسی و تمدن و فرهنگ ایران دارد و تنها فردی است که امروزه، آموزش زبان فارسی را در مراکز یادشده و نیز در رایزنی فرهنگی کشورمان بر عهده دارد. برگزاری دوره‌های آموزش زبان فارسی (زبان ملی) و تعلیم خط نستعلیق (خط ملی) در رایزنی فرهنگی کشورمان بستر بسیار مناسبی را برای ترویج فرهنگ ایرانی در [[تونس]] فراهم کرده است.<ref>عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ [[تونس]]. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی]، ص263-264.</ref> | |||
[ | === [[ایرانیان مقیم تونس]] === | ||
آمار دقیقی از تعداد [[ایرانیان مقیم تونس|ایرانیان مقیم در تونس]] وجود ندارد؛ اما به‌نظر می‌رسد بیش از صد نفر ایرانی در مناطق گوناگون [[تونس]]، به‌ویژه در شهرهای [[تونس]]، [[سوسه تونس|سوسه]] و [[مهدیه تونس|مهدیه]] زندگی می‌کنند که شغل بیشتر آنها پزشکی و تجارت است. برخی از [[ایرانیان مقیم تونس|ایرانی‌های مقیم تونس]] بهائی هستند و به تبلیغ افکار خود در [[تونس]] مشغول‌اند. در یک ارزیابی کلی می‌توان گفت بسیاری از تونسی‌ها تصویر مثبتی از هم‌زیستی با ایرانیان مقیم کشورشان دارند.<ref>عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ [[تونس]]. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی]، ص253-266.</ref> | |||
== نیز نگاه کنید به == | == نیز نگاه کنید به == | ||
[[روابط آرژانتین با ج.ا.ایران]]؛ [[روابط کانادا با جمهوری اسلامی ایران]]؛ [[روابط روسیه با جمهوری اسلامی ایران]]؛ [[روابط ژاپن با جمهوری اسلامی ایران]]؛ [[روابط کوبا با جمهوری اسلامی ایران]]؛ [[روابط لبنان با جمهوری اسلامی ایران]]؛ [[روابط ایران و چین]]؛ [[روابط جمهوری سنگال با جمهوری اسلامی ایران]]؛ [[روابط فرانسه با ج.ا. ایران]]؛ [[روابط مالی با جمهوری اسلامی ایران]]؛ [[روابط سودان با جمهوری اسلامی ایران]]؛ [[روابط ساحل عاج با جمهوری اسلامی ایران]]؛ [[روابط زیمبابوه با ج. ا. ایران]]؛ [[روابط تایلند با ج.ا.ایران]]؛ [[روابط اوکراین با ج. ا. ایران]]؛ [[روابط اسپانیا با ج. ا. ایران]]؛ [[روابط اردن با ج.ا.ایران]]؛ [[روابط اتیوپی با ج.ا.ایران]]؛ [[روابط سیرالئون با ج. ا. ایران]]؛ [[روابط قطر با ج. ا. ایران]]؛ [[روابط سریلانکا با ج.ا.ایران]]؛ [[روابط گرجستان با جمهوری اسلامی ایران]]؛ [[روابط تاجیکستان با جمهوری اسلامی ایران]]؛ [[روابط بنگلادش با ج.ا.ایران]]؛ [[روابط قزاقستان با جمهوری اسلامی ایران]] | |||
== پاورقی == | |||
<small>[i] توصیف عکسی که از سفر بورقیبه به تهران در کتابخانه ملی ایران قرار دارد، این‌گونه است: حبیب بورقیبه رئیس‌جمهور تونس با پالتوی مشکی عینک‌زده ایستاده زیر سایه‌بان سیاه‌رنگ در جایگاه مخصوص در حال گرفتن کلید شهر تهران از دست شادمان، شهردار تهران، محمدرضا پهلوی با لباس نظامی و شمشیر، عینک‌زده؛ فرح پهلوی با پوشش کاملا مشکی و دستکش سفیدکنار دیگر میهمانان و امیرعباس هویدا ایستاده است. عده‌ای از محافظان و بخشی از دیوارهای یک ساختمان، همچنین گل‌ها و چند درخت در عکس دیده می‌شود.</small> | |||
<small>[ii] آقایان مصطفی نجاریان‌زاده (۱۳۸۲تا۱۳۸۶ش)، سیدحسن عصمتی (۱۳۸۶ تا ۱۳۹۰ش) و صادق رمضانی گل‌افزایی (۱۳۹۰ تاکنون) نمایندگان فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تونس بودند.</small> | |||
<small>[iii] این کتاب با عنوان «روابط ایران و تونس در گذر زمان» را آقای ستار عودی به فارسی ترجمه کرده است که در سال ۱۳۸۷ شمسی در تهران چاپ شد.</small> | |||
== کتابشناسی == | == کتابشناسی == | ||
<references /> | |||
[[رده:روابط، همکاری و مبادلات تجاری و سیاسی ایران و سایر کشورها]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۵ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۷:۴۲
سیاست خارجی تونس مبتنی بر تفاهم و احترام متقابل و دخالت‌نکردن در امور داخلی کشورهاست و بر همین اساس جایگاه فرهنگ در روابط خارجی این کشور در قالب فعالیت‌های وزارت امورخارجه تعریف شده است و این وزارتخانه نقش اصلی را در فعال کردن دیپلماسی فرهنگی تونس با دیگر کشورها بر عهده دارد، البته سیاست‌گذاری روابط فرهنگی تونس با کشورهای منطقه‌ای و بین‌المللی با وزارت فرهنگ این کشور است؛ اما این موافقت‌نامه‌ها و تفاهم‌نامه‌های مورد تأیید وزارت امورخارجه است که تسهیل ارتباطات فرهنگی مشترک بین تونس و دیگر کشورها را بر عهده دارد.[۱]
پیشینه روابط فرهنگی تونس و ایران
ایران از نخستین کشورهایی بود که با اعزام نماینده به تونس در سال ۱۳۳۵ شمسی برابر با ۱۹۵۶ میلادی استقلال تونس را به رسمیت شناخت. سفارت ایران در تونس به تاریخ ۱۵ آبان ۱۳۳۶ شمسی (۱۹۵۷م) افتتاح شد. حبیب بورقیبه به همراه همسرش، وسیله بورقیبه، در سال ۱۳۴۳ شمسی به تهران سفر کرد[i] و محمدرضا پهلوی نیز در فروردین ۱۳۴۸ شمسی به همراه همسرش، فرح دیبا، از تونس دیدار کرد. در سفر شاه ایران به تونس که هشت روز طول کشید، توافق‌نامه‌های فرهنگی و اقتصادی و نیز تفاهم‌نامه لغو روادید میان دو کشور امضا شد. سفارت تونس در تهران نیز در سال ۱۳۵۱ شمسی (۱۹۷۲م) افتتاح شد، امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر وقت ایران، در سال ۱۳۵۳ شمسی به تونس سفر کرد و با بورقیبه دیدار داشت.
سابقه تاریخی و پیشینه میراث مشترک فرهنگی ایران و تونس به دوران امپراطوری هخامنشی می‌رسد. نام «کارخا»، که احتمالا همان کارتاژ یا قرطاجنه است، در سنگ‌نوشته آرامگاه داریوش در نقش رستم وجود دارد. نقشه‌هایی که امروزه، پیرامون تعیین مرزهای حکمرانی پادشاهی هخامنشیان وجود دارد، نشان می‌دهد کشورهای تونس و لیبی آخرین نقطه مرزی در غرب قلمرو هخامنشیان بوده است. ورود اسلام به تونس و همراهی ایرانی‌ها (به‌ویژه خراسانی‌ها) با فاتحان عرب در فتح إفریقیه، نقطه عطفی در تاریخ و میراث مشترک فرهنگی دو کشور به شمار می‌رود. امروزه، خراسان و خراسانی در تونس به بنی‌خرسان معروف‌اند و مقبره بنی‌خرسان در شهر تونس مشهور است و باب بنی‌خرسان نیز نام یکی از درهای جامع زیتونه است. مهلبیان و اغلبیان در انتقال فرهنگ و تمدن ایرانی به شمال آفریقا نقش مؤثری داشتند. تدوین تاریخ تمدن ایران‌زمین و اصول آن در دوران حفصیان شکل‌گرفت.[۲] ایرانی‌ها بنیاد دانش، سپاهی‌گری، هنر، فرش، انار، لیموترش، نارنج و پرتقال را به تونس بردند[۳]. امروزه، حضور واژگان فارسی در زبان محاوره‌ای تونس نشان‌دهنده عمق ارتباطات تاریخی فرهنگی ایران با این کشور مسلمان است و تحقیق درباره آن می‌تواند بسیاری از زوایای تاریک ارتباطات تمدنی دو کشور را آشکار سازد. برخی از واژگان فارسی موجود در تونس عبارت است از:
سوسه. نام شهری معروف در تونس است که به‌نظر می‌رسد با شهر باستانی شوش که راه‌شاهی هخامنشیان بوده است، ارتباط تاریخی داشته باشد.
شاشیه. کلاه سنتی معروف مردان تونس است که به‌نظر می‌رسد، منسوب به شهر چاچ از شهرهای آباد ماوراءالنهر ایران قدیم باشد.
مهرجان. نامی است که در زبان عربی برای جشنواره به‌کار می‌رود و با واژه مهرگان ارتباط تاریخی مفهومی دارد و از اصطلاحات پرکاربرد در تونس است.
گلیم. با ورود هنر گلیم‌بافی ایرانی به تونس، این هنر با گلیم بافی بربری و بیزانسی درهم آمیخت وگلیم جاودان قیروانی را به وجود آورد.
دیگر کلمات فارسی موجود در ادبیات محاوره‌ای زبان عربی تونس، مانند شیشه (قلیان)، طربوش (سرپوش)، سبی قاضی، بنج چهار، مرسطان (بیمارستان)، دارصینی (دارچین)، دستور (قانون اساسی)، دیوانه (گمرک)،کوشک، ایوان، رزنامه، رشته، زلابیه (زولبیا)، کلاح (کلاه)، نیارنج (نارنج) و نیروز (نوروز) از بعد ارتباطات فرهنگی زبانی قابل تأمل است.
شاعران معروف ایران، با تونس و شهرهای آن آشنا بوده‌اند و در اشعار خود از آن یاد کرده‌اند. حافظ شیرازی (د۷۹۲ق) در شعری می‌گوید: عروس خاوری از شرم رای انور او/ به‌جای خود بود ار راه قیروان گیرد. از سوی دیگر تونسی‌ها با فرهنگ ایرانی از گذشته‌های دور آشنا بوده‌اند. مطالعه آراء و افکار عمر خیام، خواجه نصیر طوسی و فارابی در تونس رواج داشته است. دیگر شاعران و حکیمان ایرانی، مانند فردوسی، سعدی، مولوی، ابن‌سینا، رازی و خوارزمی نام‌هایی آشنا برای نخبگان علمی فرهنگی تونس هستند.
چند سالی است که تلاش‌هایی از سوی اندیشمندان تونسی برای گسترش شعر کلاسیک ایرانی در جامعه تونس انجام می‌شود. دکتر احمد طویلی از ادیبان معاصر تونس است که در زمینه ترجمه شعر شاعران بزرگ فارسی به عربی تلاش‌های خوبی داشته است. برگزاری همایش بین‌المللی شعر فارسی در اسفند ۱۳۸۷ شمسی از سوی بیت‌الحکمه و با همکاری رایزنی فرهنگی ایران در تونس که با حضور اندیشمندان ایرانی آقایان دکتر اسماعیل آذر، دکتر نصرالله امامی و دکتر کاووس حسن‌لی برگزار شد، نقش مهمی در آشنایی بیشتر تونسی‌ها با جریان‌های ادبی معاصر ایران داشت.
شهرهایی مانند اصفهان و شیراز برای تونسی‌ها بسیار شناخته‌شده است و نام چند خیابان اصلی درشهر تونس و دیگر شهرهای این کشور به اسم اصفهان و شیراز است. کتاب النجاه ابن‌سینا از نخستین کتاب‌هایی است که با حروف سربی چاپ شده است و نسخه‌ای از این چاپ منحصربه‌فرد در کتابخانه جامع زیتونه وجود دارد. نسخه خطی فارسی نفیسی نیز از کتاب موش وگربه عبید زاکانی در کتابخانه ملی تونس وجود دارد که متعلق به قرن هفتم هجری است. امروزه، آشنایی تونسی‌ها با فرهنگ و تمدن ایران بیشتر از طریق منابع فرانسوی و اروپایی است و کاستی‌های بسیاری دارد و باید کوشید تا زمینه آگاهی مستقیم جامعه و فرهنگ تونس با اندیشه اصیل ایرانی فراهم شود.[۴]
روابط سیاسی تونس و ایران
رویکرد نظام سیاسی تونس به انقلاب و نظام جمهوری اسلامی ایران همیشه با عملکردی محتاطانه همراه بوده است که بیشترین عامل آن اعمال فشارهای سیاسی محیطی و منطقه‌ای به این کشور از یک سو و تبلیغ ایران‌هراسی و شیعه‌هراسی از سوی دیگر بوده است، با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تبلیغات ایران‌هراسی و شیعه‌هراسی در تونس فراوان شد. نظام سیاسی تونس چه پیش از انقلاب کرامت در تونس و چه پس از آن به اهداف و آرمان‌های جمهوری اسلامی ایران علاقه‌مند است و بسیاری از سیاستمداران و فعالان سیاسی این کشور، به امام خمینی (ره)، بنیان‌گذار انقلاب اسلامی، عشق می‌ورزند و خاطرات خوش و هیجان‌انگیزی از ماه‌های نخستین پیروزی انقلاب در ذهن و دل دارند؛ اما از آنجا که ارتباط با کشورهای عربی و اروپایی برای آنها نقش راهبردی مهمی دارد، در برقراری ارتباط با ایران احتیاط خاصی دارند. چگونگی تعامل سیاسی ایران با کشورهای منطقه‌ای و جهانی عامل مهمی در تعیین موضع نظام سیاسی تونس با کشورمان دارد که از آن می‌توان به‌منزله قبض و بسط روابط سیاسی یاد کرد.
پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی (ره) با استقبال و خوشحالی بسیار مردم تونس روبه‌رو شد و موجب شد تا مراجعه تونسی‌ها به محل سفارت ایران افزایش یابد. جمعیت بسیاری از تونسی‌ها برای بازدید از نمایشگاه عکس انقلاب و اقامه باشکوه نماز جماعت به محل سفارت ایران می‌آمدند و این موضوع نگرانی حکومت و دولتمردان تونس را به دنبال داشت.
حکومت بورقیبه با شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران این فرصت را به دست آورد تا به بهانه حمایت از حکومت عراق، ولی با هدف جلوگیری از گسترش تفکر انقلاب اسلامی ایران در تونس، اقدام به قطع روابط سیاسی خود با ایران‌کند. بورقیبه در سال ۱۳۶۱ شمسی (۱۹۸۲م) به بهانه صرفه‌جویی در امور مالی، اقدام به قطع رابطه سیاسی با جمهوری اسلامی ایران کرد و به‌صورت یک‌طرفه سفارت تونس را در تهران تعطیل کرد و با اعزام سربازان تونسی برای شرکت در جنگ عراق علیه ایران، حمایت آشکار خود را از صدام‌حسین اعلام کرد. سردی و انجماد روابط سیاسی تونس با ایران تا ۵ سال ادامه داشت؛ تا این‌که سرانجام دولت تونس کاردار ایران را در روز پنجشنبه ۶ فروردین ۱۳۶۶ شمسی (۲۶ مارس ۱۹۸۷م) از تونس اخراج کرد و روابط دو کشور به‌طورکامل قطع شد.
با روی‌کارآمدن زین‌العابدین بن علی روابط سیاسی دو کشور از مهر ۱۳۶۹ شمسی برابر با سپتامبر ۱۹۹۰ میلادی از سر گرفته شد و در سال ۱۳۷۲ شمسی (۱۹۹۳ م) نیز به سطح سفیر ارتقا یافت. اسامی سفرا وکارداران ایران در تونس از آغاز تاکنون به شرح زیر است: عبدالاحد یکتا (۱۳۳۶ تا ۱۳۴۰ش)؛ عبدالحسین مفتاح (۱۳۴۰-۱۳۴۱ش)؛ عبدالامیر رشیدی حائری (۱۳۴۳ - ۱۳۴۷ش)؛ مرتضی قدیمی (۱۳۴۷-۱۳۵۱ش)؛ محمد صالحی (۱۳۵۱-۱۳۵۲ش)؛ اکبر دارایی (۱۳۵۲-۱۳۵۵ش)؛ سلطان حسین وکیلی سنندجی (۱۳۵۵-۱۳۵۶ش)؛ ایرج امین مجدی (۱۳۵۶-۱۳۵۷ش)؛ منوچهر بیگدلی آذری (کاردار موقت ۱۳۵۷ - ۱۳۵۸ش)؛ احمد طالب‌زاده (تیر تا بهمن ۱۳۵۸ش)؛ ابراهیم عباس دهکردی (کاردار موقت از ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۱ش)؛ ناصر پویا (کاردار موقت از اردیبهشت تا آبان ۱۳۶۱ش)؛ سیدمحمود سیف افجه‌ای (کاردار موقت از ۱۳۶۲ تا ۱۳۶۴ش)؛ احمد کنعانی بندگهر (کاردار موقت از ۱۳۶۴ -۱۳۶۶ش)؛ غلامعلی فهیمی دواتگر (کاردار موقت از ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۲ش)؛ جهانبخش مظفری (۱۳۷۲-۱۳۷۷ش)؛ محمود محمدی (۱۳۷۷-۱۳۸۱ش)؛ سیدباقر سخایی (۱۳۸۱-۱۳۸۵ش)؛ محمدتقی موید (۱۳۸۵ - ۱۳۸۹ش)؛ پیمان جبلی (اسفند ۱۳۸۹ تا مهر ۱۳۹۳ش) و مصطفی بروجردی (۱۳۹۳ش).[۵]
روابط فرهنگی تونس و ایران
امروزه، با توجه به پیوندهای عمیق تاریخی از یکسو و وجود مؤلفه‌های مشترک فرهنگی از سوی دیگر، توسعه روابط فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری تونس یک ضرورت است. بی‌اطلاعی یا کم‌اطلاعی دو ملت ایران و تونس از موضوعات و مسائل فرهنگی و اجتماعی جاری جوامع یکدیگر از مهم‌ترین موانعی است که توسعه روابط فرهنگی ایران و تونس را دچار مشکل کرده است. تونسی‌ها آشنایی اندکی با جامعه و فرهنگ معاصر ایران دارند و همین امر موجب شده است تا تصویر درستی از مؤلفه‌های فرهنگی ایران معاصر نداشته باشند. معارفه و آشنایی مستقیم و چهره‌به‌چهره نخبگان فرهنگی و علمی ایران و تونس از یک سو و از سوی دیگر ایجاد تسهیلات برای رفت‌وآمد عموم مردم مسلمان دو کشور، به‌ویژه تقویت بسترهای لازم برای گردشگری، مهم‌ترین راهکارهای مناسب جهت تحقق توسعه پایدار ارتباطات فرهنگی میان ایران و تونس است، مهم‌ترین مانع در تثبیت و ارتقای روابط فرهنگی ایران و تونس را می‌توان در دسترسی‌نداشتن فرهیختگان دو کشور به منابع اصیل فرهنگ و تمدن یکدیگر دانست که کتاب و مجله از مهم‌ترین مصادیق آن است. امروزه، از یک طرف این منابع اروپایی هستند که مواد خام ایران‌شناسی را البته از نگاه خود به جامعه مشتاق تونس عرضه می‌کنند و از طرف دیگر، نبود منابع تونسی، به‌ویژه منابع نوشتاری این کشور در بازار کتاب ایران، موجب شده است عموم ایرانیان، شناخت شایسته و بایسته‌ای از جامعه و فرهنگ تونس نداشته باشند. بنابراین، ضروری است نهادها و مراکز سیاسی، فرهنگی و علمی ایران و تونس تلاش لازم را برای فراهم‌سازی بسترهای ارتباط‌گیری هرچه بیشتر و بهتر دو ملت ایران و تونس را با یکدیگر فراهم سازند.[۶]
موافقت نامه‌های فرهنگی تونس و ایران
نخستین موافقت‌نامه‌های رسمی ایران و تونس در سال ۱۳۴۸ شمسی (۱۹۶۹م) به امضای مسئولان بازرگانی دو کشور رسید و پایه و مرجع همه موافقت‌نامه‌ها و تفاهم‌نامه‌های دو کشور تاکنون به شمار می‌رود. مجموع موافقت‌نامه‌های امضاشده بین ایران و تونس شامل ۴۵ سند رسمی در زمینه‌های تجارت، محیط‌زیست، حمل‌ونقل هوایی، فرهنگی علمی، گردشگری، ورزشی، امور دینی و امور گمرکی است. بیشترین حجم امضای تفاهم‌نامه‌ها، موافقت‌نامه‌ها و یادداشت تفاهم‌ها از سال ۲۰۰۰ میلادی به بعد است. توافق ایران و تونس برای لغو ویزای خدمت میان دو کشور در سال ۱۹۶۹ میلادی به امضا رسید. امروزه، وزرای بازرگانی ایران و تونس مسئولیت هماهنگی ارتباطات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دو کشور را در قالب امضای تفاهم‌نامه‌ها بر عهده دارند.[۷]
نمایندگی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تونس
با سفر وزیر فرهنگ و هنر ایران به تونس در سال ۱۳۵۰ شمسی، نخستین قرارداد فرهنگی ایران و تونس به امضا رسید که برگزاری نمایشگاه و تبادل استاد و دانشجو از مهم‌ترین مفاد آن بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فعالیت فرهنگی ایران در تونس از طریق سفارت ایران در تونس دنبال می‌شد تا این‌که در سال ۱۳۸۲ شمسی نخستین نماینده فرهنگی ایران از سوی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی به تونس اعزام شد و بخش فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تونس[۸] فعالیت خود را آغاز کرد[ii].
برگزاری کلاس‌های آموزش زبان فارسی، آموزش خط نستعلیق، برپایی هفته فیلم ایران، شرکت در جشنواره‌های ملی و بین‌المللی تونس، معرفی جاذبه‌های گردشگری ایران و تلاش جهت فعال کردن ارتباطات گردشگری ایران و تونس از مهم‌ترین زمینه‌های فعالیت رایزنی فرهنگی کشورمان در تونس است.
با تلاش آقایان سیدباقر سخایی (سفیر وقت) و مصطفی نجاریان‌زاده (رایزن فرهنگی وقت) ساختمان بخش فرهنگی سفارت ایران در تونس در بهمن‌ماه سال ۱۳۸۵ شمسی از مکان سفارت جدا شد و در ساختمان مستقلی فعالیت خود را آغاز کرد؛ در مراسم افتتاح آن، افرادی مانند شیخ محمد تیجانی سماوی نیز حضور داشتند و احمد بن صالح که از کارکنان تونسی رایزنی بود، پرچم ایران را در نخستین مکان فرهنگی ایران در تونس برافراشت.
ارتباطات گردشگری ایران و تونس به‌گونه‌ای منسجم از سال ۱۳۸۳ شمسی و به همت مسئولان سیاسی و گردشگری دو کشور و تلاش آژانس ایرانی به نام «فلامینگو» و شرکت هواپیمایی «نوول ایر» آغاز شد. تعداد گردشگران ایرانی در تونس از هزار نفر در سال ۱۳۸۵ شمسی به ۳۰۰۰ نفر در سال ۱۳۸۸ شمسی رسید. نخستین هفته فرهنگی تونس در ایران پس از پیروزی انقلاب کرامت و باگذشت ۵۳ سال از برقراری ارتباطات رسمی دو کشور در روز سه‌شنبه ۱۶ آبان ۱۳۹۱ شمسی برابر با ۶ نوامبر ۲۰۱۲ میلادی در محل تالار سوره حوزه هنری تهران و با حضور وزیران فرهنگ تونس و ایران برگزار شد. برپایی نمایشگاه کتاب، معرفی جاذبه‌های گردشگری تونس، ارائه آثار هنری، برگزاری میزگردی با عنوان تأثیر فرهنگ ایران در تونس، پخش فیلم سینمایی و مستند، راه‌اندازی شب‌شعر و اجرای موسیقی سنتی تونس از جمله برنامه‌های این هفته فرهنگی بود.[۹]
ایران‌شناسی در تونس
مرحوم عثمان کعاک (۱۹۰۳-۱۹۷۶م) برجسته‌ترین ایران‌شناس معاصر تونس است و کتاب او با عنوان «العلاقات بین تونس و ایران عبر التاریخ» [iii] مهم‌ترین منبع تونسی برای آشنایی با ارتباطات تاریخی فرهنگی تونس و ایران است. پروفسور عثمان کعاک از فارغ‌التحصیلان مدرسه صادقیه، مدرسه خلدونیه، نخستین رئیس کتابخانه ملی تونس، از مدیران رادیوی تونس و مؤلف بیش از ۴۰ کتاب در حوزه‌های تاریخ، زبان‌شناسی، فولکلور و ادبیات عرب بود که در فرانسه با علامه محمدخان قزوینی (۱۲۵۶-۱۳۲۸ش) دبیر سفارت ایران در پاریس و محمدخان محلاتی استاد زبان فارسی در کالج زبان‌های شرقی آشنا شد و با فراگیری زبان فارسی، شناخت خوبی از فرهنگ ایرانی اسلامی پیدا کرد و پس از آن بود که تلاش فراوانی برای معرفی ایران به تونسی‌ها انجام داد. عثمان کعاک را روح ادب و فرهنگ تونس معاصر دانسته‌اند.
نخستین نشست ایران‌شناسی در تونس با هدف تقدیر از تلاش‌های عثمان کعاک به همت نمایندگی فرهنگی ایران در تونس و با مساعدت وزارت فرهنگ تونس در مرکز فرهنگی ابن‌خلدون به تاریخ ۱۲ تیرماه ۱۳۸۸ شمسی برگزار شد. چند سالی است که طرح تشکیل اتاق ایران‌شناسی در برخی از دانشگاه‌های تونس مطرح شده است؛ اما به دلایل بیشتر سیاسی تاکنون اقدام جدی‌ای انجام نشده است. با پیروزی انقلاب تونس و آزادی به وجود آمده در این کشور، انتظار می‌رود حکومت تونس بستر لازم را برای تشکیل اتاق و مراکز ایران‌شناسی با هدف فراهم ساختن دسترسی مستقیم علاقه‌مندان تونس به فرهنگ ایران اسلامی آماده سازد. ایران در کتاب‌های درسی و برنامه‌های آموزشی مدارس تونس حضوری ندارد و فقط اشاراتی کوتاه به تمدن فارس در برخی از کتاب‌های مدارس راهنمایی دیده می‌شود.[۱۰]
زبان فارسی در تونس
خراسانی‌ها زبان عربی عصر عباسی و کتاب‌های عربی و نهادهای مدنی و نظامی زبان فارسی را وارد تونس کردند.[۱۱] رفت‌وآمد اندیشمندان ایرانی به تونس، به‌خصوص در زمان فاطمیان و نزدیکی زبان فارسی به زبان ترکی در زمان حکومت عثمانی نقش مهمی در آشنایی تونسی‌ها با زبان فارسی داشته است.[۱۲] موسیقی تونسی در دوران اغلبیان با اصطلاحات فارسی، مانند پگاه، دوگاه، سه‌گاه، چهارگاه، نای و چنگ آشنا شد و بر مقامات موسیقی فارسی تکیه و اعتماد داشت.[۱۳]
مدرسه بشماقیه (قرن هفده میلادی) و مدرسه الصادقیه العصریه (قرن نوزده میلادی) مکان‌هایی بودند که سه زبان اصلی تمدن اسلامی، یعنی عربی، فارسی و ترکی در آن تدریس می‌شد. رواج واژگان فارسی در دوران عثمانی شتاب بیشتری به خود گرفت.برای نمونه، پیش از دوران عثمانی، به بخش‌نامه «ظهیر» گفته می‌شد؛ اما ترک‌ها از اصطلاح فرمان استفاده کردند و کلماتی با پسوند دار و خانه، مانند خزانه‌دار و تخت‌خانه در زبان محاوره‌ای تونس فراوان شد؛[۲]
از شخصیت‌های معاصر تونس، افرادی مانند طاهر بن عاشور، عثمان کعاک، علی بوشوشه و علی وردانی بودند که با زبان فارسی آشنایی داشتند. زبان فارسی در دوران حاکمیت فرانسه در مراکزی مانند صادقیه و زیتونه تدریس می‌شد و تونسی‌هایی که برای تحصیلات تکمیلی به فرانسه، مصر و عراق مسافرت داشتند با زبان فارسی نیز آشنا می‌شدند. حسین خوجه (۱۶۶۶-۱۷۳۲م)،که نویسنده و وزیر دولت حسینی در تونس بود، زبان‌های ترکی، فارسی و لاتینی را به‌خوبی می‌دانست.[۱۴]
امروزه، زبان فارسی در برخی دانشگاه‌ها و مراکز وابسته به وزارت آموزش عالی، مانند دانشگاه زیتونه (مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد)، دانشگاه قرطاج و «معهد بورقیبه للغات الحیه» و به‌تازگی در دانشگاه سوسه آموزش داده می‌شود. دکتر فرید قطاط استاد دانشگاه زیتونه از اندیشمندان تونسی است که آشنایی بسیار خوبی با زبان فارسی و تمدن و فرهنگ ایران دارد و تنها فردی است که امروزه، آموزش زبان فارسی را در مراکز یادشده و نیز در رایزنی فرهنگی کشورمان بر عهده دارد. برگزاری دوره‌های آموزش زبان فارسی (زبان ملی) و تعلیم خط نستعلیق (خط ملی) در رایزنی فرهنگی کشورمان بستر بسیار مناسبی را برای ترویج فرهنگ ایرانی در تونس فراهم کرده است.[۱۵]
ایرانیان مقیم تونس
آمار دقیقی از تعداد ایرانیان مقیم در تونس وجود ندارد؛ اما به‌نظر می‌رسد بیش از صد نفر ایرانی در مناطق گوناگون تونس، به‌ویژه در شهرهای تونس، سوسه و مهدیه زندگی می‌کنند که شغل بیشتر آنها پزشکی و تجارت است. برخی از ایرانی‌های مقیم تونس بهائی هستند و به تبلیغ افکار خود در تونس مشغول‌اند. در یک ارزیابی کلی می‌توان گفت بسیاری از تونسی‌ها تصویر مثبتی از هم‌زیستی با ایرانیان مقیم کشورشان دارند.[۱۶]
نیز نگاه کنید به
روابط آرژانتین با ج.ا.ایران؛ روابط کانادا با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط روسیه با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط ژاپن با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط کوبا با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط لبنان با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط ایران و چین؛ روابط جمهوری سنگال با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط فرانسه با ج.ا. ایران؛ روابط مالی با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط سودان با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط ساحل عاج با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط زیمبابوه با ج. ا. ایران؛ روابط تایلند با ج.ا.ایران؛ روابط اوکراین با ج. ا. ایران؛ روابط اسپانیا با ج. ا. ایران؛ روابط اردن با ج.ا.ایران؛ روابط اتیوپی با ج.ا.ایران؛ روابط سیرالئون با ج. ا. ایران؛ روابط قطر با ج. ا. ایران؛ روابط سریلانکا با ج.ا.ایران؛ روابط گرجستان با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط تاجیکستان با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط بنگلادش با ج.ا.ایران؛ روابط قزاقستان با جمهوری اسلامی ایران
پاورقی
[i] توصیف عکسی که از سفر بورقیبه به تهران در کتابخانه ملی ایران قرار دارد، این‌گونه است: حبیب بورقیبه رئیس‌جمهور تونس با پالتوی مشکی عینک‌زده ایستاده زیر سایه‌بان سیاه‌رنگ در جایگاه مخصوص در حال گرفتن کلید شهر تهران از دست شادمان، شهردار تهران، محمدرضا پهلوی با لباس نظامی و شمشیر، عینک‌زده؛ فرح پهلوی با پوشش کاملا مشکی و دستکش سفیدکنار دیگر میهمانان و امیرعباس هویدا ایستاده است. عده‌ای از محافظان و بخشی از دیوارهای یک ساختمان، همچنین گل‌ها و چند درخت در عکس دیده می‌شود.
[ii] آقایان مصطفی نجاریان‌زاده (۱۳۸۲تا۱۳۸۶ش)، سیدحسن عصمتی (۱۳۸۶ تا ۱۳۹۰ش) و صادق رمضانی گل‌افزایی (۱۳۹۰ تاکنون) نمایندگان فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تونس بودند.
[iii] این کتاب با عنوان «روابط ایران و تونس در گذر زمان» را آقای ستار عودی به فارسی ترجمه کرده است که در سال ۱۳۸۷ شمسی در تهران چاپ شد.
کتابشناسی
- ↑ عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص253.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ کعاک، عثمان (۱۳۸۷). روابط ایران و تونس در گذر زمان؛ ترجمه و تحقیق ستار عودی. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ص55.
- ↑ کعاک، عثمان(1353). «پیوندهای تاریخی ایران و تونس». ترجمه حسین خدیوجم. هنر و مردم، 138،ص.31-41، قابل بازیابی ازhttps://ensani.ir/file/download/article/20101116092533
- ↑ عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص254و257-260.
- ↑ عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص254-257.
- ↑ عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص265-266.
- ↑ عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص257.
- ↑ برگرفته از http://fa.tunis.icro.ir
- ↑ عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص260-262.
- ↑ عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص262-263.
- ↑ کعاک، عثمان (۱۳۸۷). روابط ایران و تونس در گذر زمان؛ ترجمه و تحقیق ستار عودی. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ص150.
- ↑ سنوسی، محمد (۱۴۰۱ق). الرحله الحجازیه. تحقیق علی شنوفی. تونس: نشر الشرکه التونسیه للتوزیع، ص23.
- ↑ کعاک، عثمان (۱۳۸۷). روابط ایران و تونس در گذر زمان؛ ترجمه و تحقیق ستار عودی. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ص42.
- ↑ عمایریه، (۱۹۹۴). ص۳۱.
- ↑ عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص263-264.
- ↑ عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ص253-266.