روابط اردن با ج.ا.ایران
روابط کشور اردن با جمهوری اسلامی ایران شامل پيشينه روابط سياسی و اقتصادی اردن با ايران؛ موافقت نامه‌های فرهنگی اردن و ایران؛ روابط سیاسی اردن و ج.ا.ایران؛ جایگاه فرهنگ درارتباطات اردن با ایران و ... می‌باشد که به شرح زیر است:
پیشینه روابط سیاسی و اقتصادی با ایران
روابط کشور شاهنشاهی ایران با اردن از زمان باستان آغاز گردیده و سپاهیان دلاور ایران در دوره هخامنشیان و دوره‌های بعدی از این سرزمین گذشته و به افریقا و سواحل دریای مدیترانه رفته‌اند. در موزه بیت المقدس که اکنون تحت تصرف رژیم اشغالگر قدس می‌باشد آثار بسیاری وجود دارد که شاهد صادقی بر تاثیر حضور ایرانیان در این سرزمین در اعصار قدیم می‌باشد[۱]. در تاریخ معاصر شروع روابط رسمی ایران و اردن به دوران سلاطین عثمانی برمی‌گردد که ایران در شام کنسولگری داشت. پس از سلطه انگلیسی‌ها بر اردن و فلسطین، ایران در بیت المقدس کنسولگری دایر کرد[۲][۳].
روابط خارجی ایران و اردن قبل از انقلاب اسلامی ایران در چارچوب کمک‌های خارجی و روابط شخصی شاه ایران و پادشاه اردن بخاطر شیوه حکومت مشترک یعنی پادشاهی تعریف می‌شد[۴]. به این ترتیب پس از استقلال شرق اردن، دولت ایران این کشور را به رسمیت شناخت. در سال 1949 ملک عبدالله پادشاه وقت اردن به ایران مسافرت کرد و عهدنامه مودت میان دوکشور در 16نوامبر 1949 منعقد شد[۵][۶]. در اوایل 1950 سفارت ایران در امان در سطح وزیر مختار تاسیس شد که در مارس 1951 به سطح سفارت ارتقاء یافت. در همین سال سفارت اردن در ایران تاسیس شد و متعاقب سفر رسمی پهلوی دوم در نوامبر 1959 به اردن که طی آن یک موافقت‌نامه فرهنگی میان دو کشور به امضا رسید، روابط دیپلماتیک میان دو کشور به سطح سفارت کبری ارتقاء یافت و در همان تاریخ سفارت اردن در تهران (29 نوامبر 1959) به سفارت کبری تبدیل شد. این مسافرت که به دعوت ملک حسین انجام شده بود، مبانی دوستی و همکاری میان دو رژیم را بیش از پیش مستحکم کرد[۷][۸].
از این زمان به بعد تا پیروزی انقلاب روابط صمیمانه‌ای میان دو کشور حاکم بود. روابط سیاسی میان دو کشور عمدتا در مناسبات میان دربارهای سلطنتی تبلور یافته بود و در خلال دیدارهای خصوصی سران دو رژیم تعیین و تدبیر می‌شد[۹]. ملک حسین پادشاه اردن از اردیبهشت 1338 تا مرداد 1357 در یک دوره 19 ساله 11 بار همراه با همسر، ولیعهد و نخست وزیرش به ایران مسافرت کرد. تاریخ این سفرها به شرحی است که می‌آید:
11 اردیبهشت 1338، 15 فروردین 1339، 14 اردیبهشت 1346، 26 مرداد 1346، 7 شهریور 1347، 5 تیر 1352، 27 آبان 1352، 2 مرداد 1353، 3 مرداد 1356، 9 دی 1356 و 5 مرداد 1357
علاوه بر این چندین بار نیز دیدار خصوصی ملکه عالیه از ایران، چند دیدار خصوصی فرح پهلوی ونیز دو دیدار رسمی محمدرضا شاه پهلوی از اردن، بخش اعظم کارنامه روابط سیاسی و دیپلماتیک میان دو کشور در این دوره را تشکیل می‌دهد. آمد و شدهای معدود ومحدود دست اندرکاران رسمی سیاست و دیپلماسی دو کشور نیز در واقع دنباله همین دیدارها و روابط خصوصی به حساب می‌آمد[۱۰].
در زمینه‌های اقتصادی همواره کم و بیش روابط بازرگانی بین ایران و اردن وجود داشته و برخی کالاهای ایران به ویژه تنباکو به اردن صادر می‌شده است. در سال 1342 یک قرارداد بازرگانی بین دوکشور امضا شد و انتظار می‌رفت حجم مبادلات بازرگانی بین دوکشور افزایش بسیار پیدا کند لیکن وقوع جنگ بین اعراب و اسرائیل در سال 1967 و سلطه اسرائیل بربخش‌های غربی رود اردن مانع تحقق این امر شد. سپس اشکال تراشی‌های عراق کار حمل و نقل کالا به اردن را از طریق خاک عراق به وسیله اتومبیل مشکل ساخت. با این همه کوشش‌هایی که از طرف سفارت شاهنشاهی ایران در امان برای افزایش صادرات صورت پذیرفت موثر بوده و علاوه بر کالاهایی که از قدیم وارد اردن می‌شد مانند تنباکو، فرش، خشکبار و مواد نفتی، مواد دیگری از جمله محصولات صنعتی ایران مانند انواع بخاری و ظرف‌های ملامین به بازار اردن راه پیدا کرد. در 20 خرداد 1350 توافق نامه‌هایی دو طرفه درباره معافیت متقابل شرکت‌های هوایی دو کشور از پرداخت مالیات به امضا رسید[۱۱].
پس از پیروزی انقلاب، کشور اردن ایران را به رسمیت شناخت و ملک حسین در اسفند 1357 طی پیامی، پیروزی انقلاب اسلامی ایران را به بنیان‌گذار جمهوری اسلامی تبریک گفت و در سالگرد پیروزی انقلاب، هیئت 10 نفره‌ای متشکل از شخصیت‌های برجسته علمی، به ریاست وزیر اوقاف و امور مقدسات اردن، به ایران آمد[۱۲][۱۳]. دولت اردن، اگرچه ظاهرا اظهار خشنودی می‌کرد، اما در واقع از صدور انقلاب اسلامی و احتمال گسترش فعالیت اسلام گرایان نگران بود[۱۴].
در کل روابط خارجی ایران و اردن بعد از انقلاب اسلامی ایران تحت تاثیر متغیرهایی از فراز و نشیب‌های مختلفی برخوردار بوده است که مهم‌ترین عوامل در روابط دو کشور بدین شرح است:
1- عدم برخورداری دولت اردن از استقلال در تصمیم‌گیری به دلیل نفوذ آمریکا، غرب و رژیم صهیونیستی در این کشور و همراهی با سیاست‌های آمریکا در منطقه.
2- روند سازش و ارتباط گسترده و تنگاتنگ اردن با رژیم صهیونیستی و ایفای نقش در پیشبرد آن و عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی[۱۵].
در آذر 1359 حافظ اسد، اردن را به حمایت از گروه بنیادگرای اخوان المسلمین برای براندازی رژیم سوریه متهم کرد و صف‌آرایی نظامی دو کشور در مرزهای مشترک، تیرگی روابط را تا حد برخورد مسلحانه پیش برد. روابط حسنه جمهوری اسلامی ایران با سوریه، تیرگی روابط اردن و سوریه و روی آوردن اردن به سوی عراق، از عواملی بود که به دنبال شروع جنگ تحمیلی، قطع روابط دو کشور ایران و اردن را به دنبال داشت.
ملک حسین در 1359/1/20 ش. ضمن شرکت در جلسه عادی کابینه اردن، موضع آن کشور را در قبال بحران روابط ایران و عراق چنین بیان کرد: «وظیفه اعراب است که برای وحدت خود و جلوگیری از سرایت خطرات از هرکجا که باشد همکاری کنند، ما وظیفه داریم که جهان اسلام را آرام و قرین همبستگی داشته باشیم، ما می‌خواهیم ایران پشتیبان ما باشد و در آن آرامش برقرار و دارای خط مشی درستی باشد. عراق کشور عربی است و برادری که نباید مورد هیچ‌گونه تهدید خارجی قرار گیرد و یا آسیبی از هر منبعی که باشد به آن برسد. ما به عنوان عرب نباید اجازه دهیم هیچ‌گونه تجاوز از هر مصدر که باشد به هیچ جزئی از خاک میهن عرب صورت گیرد.»
بعد از کنفرانس سران کشورهای عربی در بغداد و تونس، روابط بین عراق و اردن روز به روز نزدیک‌تر و عمیق‌تر شد و صراحتاً ملک حسین به نفع عراق و علیه ایران موضع‌گیری کرد و با کمک‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی فراوان، حمایت خود را از عراق تداوم بخشید. در طول جنگ هشت ساله بین ایران و عراق، تنها سیستم حمل و نقل به عراق از طریق اردن صورت می‌گرفت. در این چارچوب، شبکه حمل و نقل وسیعی بین دو کشور ایجاد گردید و بندر عقبه برای حمل و نقل سلاح و تجهیزات نظامی سبک و سنگین در اختیار عراق قرار گرفت. به علاوه دولت اردن نیروهای نظامی خود را نیز برای سرکوبی مردم مسلمان عراق و شرکت در جنگ علیه ایران، به عراق گسیل داشت. هم چنین ملک حسین نیز در نطقی گفت که اگر ضرورت ایجاب کند نیروهای بیشتری را به عراق اعزام خواهد کرد[۱۶].
پخش تصویر تلویزیونی ملک حسین در جنگ تحمیلی ایران و عراق در حال کشیدن طناب شلیک توپ در برابر خط مقدم از تلویزیون عراق مبین نهایت حمایت اردن از عراق بوده است که این امر موجب قطع روابط سیاسی تا سال 1991 گردید[۱۷].
عواملی که باعث شد اردن در دهه 1360 و در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، از عراق حمایت کند و حمایتش را از این کشور در بحران کویت نیز ادامه دهد به شرح ذیل است:
1ـ کمک‌های مالی عراق به اردن، این کمک‌ها از سوی حامیان عراق نظیر عربستان و کویت نیز به اردن پرداخت می‌شد.
2ـ تهدیدات سوریه علیه اردن و حمایت جمهوری اسلامی ایران از سوریه
3ـ نیاز شدید عراق به بندر عقبه و درآمد عمده‌ای که برای اردن داشت.
4ـ شاه حسین قصد داشت نقش رهبر عربی را بازی کند. از این رو عامل تعیین کننده سیاست خارجی اردن قومیت عرب و وحدت و یکپارچگی آن است و دین اسلام در درجه دوم اهمیت قرار دارد. شاه حسین با شعار «ما در کنار برادران خود هستیم»، حمایت خود را از عراق اعلام کرد.
5ـ اردن می‌خواست از ثمرات این جنگ به نفع خود استفاده کند، اما با پایان گرفتن جنگ تحمیلی و بحران خلیج فارس، این سیاست نتیجه‌ای جز خسران و صدمات اقتصادی و اجتماعی برای اردن درپی نداشت. براین اساس اردن مجدداً روابط خود را با جمهوری اسلامی ایران عادی ساخت[۱۸].
با پایان جنگ تحمیلی دو کشور در تاریخ 1369/10/27 روابط خود را از سر گرفتند[۱۹]. پس از شروع مجدد روابط سیاسی دو کشور برای ارتقاء سطح مناسبات به تبادل سفیر پرداختند. اردن از سال 1372 سفیر خود را به ایران اعزام نمود، لیکن پس از گذشت دوسال به کار او پایان داده شد و ایران نیز از اواسط سال 1372 سفیر خود را معرفی نمود. آقای کروبی نخستین رئیس مجلس ایران است که پس از پیروزی انقلاب، در تاریخ 2/11/72 به اردن سفر کرد[۲۰].
روابط اردن با جمهوری اسلامی ایران پس از مرگ ملک حسین در بهمن 1377، تغییر قابل ملاحظه‌ای نکرد. همان روندی که پس از پایان اشغال کویت به صورت رویکرد مرحله به مرحله حکومت امان به جمهوری اسلامی ایران آغاز شده بود، در دوره ملک عبدالله دوم نیز پی گرفته شد[۲۱]. در خرداد سال 1378 آقای خرازی به عنوان اولین وزیر خارجه ایران به اردن سفر نمود. ملاقات ملک عبدالله با رئیس جمهور وقت کشورمان در حاشیه اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل در پائیز 1379 در نیویورک بالاترین سطح تماس بین دو کشور بود[۲۲]. این نخستین دیدار میان یک پادشاه اردن با رئیس جمهور ایران از زمان برقراری حکومت اسلامی در ایران بود[۲۳]. علاوه بر این، ملکه رانیا همسر ملک عبدالله دوم پادشاه اردن بنا به دعوت خانم زهره صادقی همسر رئیس جمهوری ایران در تاریخ 13 تیر 1379 جهت دیداری غیر رسمی[۲۴] به همراه جمعی از زنان دربار اردن وارد ایران شدند. کیفیت روابط امان با تهران درسال‌های پس از پایان جنگ 8 ساله عراق علیه جمهوری اسلامی ایران نتیجه دو پدیده متضاد است. اول علاقه مقامات اردنی به گسترش رابطه با تهران و دوم اصرار آمریکا به فاصله گرفتن اردن از جمهوری اسلامی ایران. مقامات امان نیز همواره تلاش کردهاند تا در مناسبات مستقل خود با ایران، هردو رویکرد را رعایت کنند[۲۵].
سرانجام پادشاه اردن در شهریور 1382 به تهران سفر کرد. این سفر را علی‌رغم کوتاه بودن آن می‌توان نقطه عطفی در روابط دو کشور دانست و به دنبال آن وزیر خارجه وقت اردن برای پیگیری مسائل مطروحه در دیدار ملک عبدالله و در پاسخ به سفر وزیر خارجه کشورمان به جمهوری اسلامی ایران عزیمت نمود. اردن در شهریور ماه سال 84 با اعزام فرستاده ویژه، پیام حسن نیت و تبریک انتخاب آقای احمدی نژاد به ریاست جمهوری را ابلاغ کرد. در سال 1384 ملک عبدالله با رئیس جمهور کشورمان در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل دیدار نمود. هم چنین در اردیبهشت 1385 وزیر خارجه کشورمان در پاسخ به سفر همتای اردنی خود به امان سفر نمود. وزرای خارجه دو کشور طی سال‌های اخیر در حاشیه اجلاس‌های همسایگان عراق، سازمان کنفرانس اسلامی و غیرمتعهدها با یکدیگر دیدار نمودند. در خرداد 1389 امیرغازی مشاور پادشاه اردن به تهران سفر کرد. آخرین ملاقات وزرای خارجه دو کشور در اوایل آذر ماه 1389 در حاشیه نشست منامه صورت گرفت. در آذر ماه 1389 مشائی مشاور اول رئیس جمهور ضمن انجام دیدار رسمی از اردن طی ملاقات با ملک عبدالله پادشاه اردن پیام کتبی آقای احمدی نژاد را به وی تسلیم نمود. در اسفند ماه 1389 سفر ملک عبدالله پادشاه اردن به تهران برنامه ریزی شد، ولی این سفر بنا به دلایلی لغو گردید. در اسفند 1390 کمالوندی معاون وزیر امور خارجه و مؤید مدیر کل امور اداری به امان سفر نمودند[۲۶].
گرچه موضع‌گیری مقامات اردنی در خصوص مسائل و تحولات جمهوری اسلامی ایران با در نظر گرفتن روابط دوستانه این کشور با غرب، تاکنون در مجموع مثبت و قابل قبول بوده است، ولی این کشور معمولا به قطعنامه‌های وضعیت حقوق بشر در ایران رای ممتنع داده است. پادشاه اردن همواره با استفاده از گزینه نظامی برای پرونده هسته‌ای کشورمان مخالفت کرده و از حق ایران برای داشتن فناوری صلح آمیز هسته‌ای دفاع کرده است. ایران نیز در رای گیری‌ها در مجامع بین‌المللی بارها به کاندیدای اردن رای داده است مانند شورای سازمان انرژی اتمی و انتخاب معاونت فیفا[۲۷]. ولی تل آویو با طرح مسایلی در سطوح نظامی و امنیتی این کشور، سعی دارد خطر نفوذ حزب الله در اردن را بزرگ‌نمایی کند تا از بسط و تعمیق روابط تهران - عمان جلوگیری کند.[۲۸]
روابط اقتصادی دو جانبه جمهوری اسلامی ایران و اردن
روابط اقتصادی جمهوری اسلامی با اردن متاثر از روابط سیاسی دوکشور و اوضاع منطقه خاورمیانه بوده به طوری که سرآغاز این روابط با از سرگیری روابط سیاسی دو کشور در سال 1371 است. با توجه به سازش اردن با اسرائیل و تحولات بین‌المللی و منطقه‌ای، همواره فراز و نشیب‌های گوناگونی در روابط (اقتصادی-سیاسی) دو کشور وجود داشته است؛ براین اساس موافقت‌نامه بازرگانی بین دوکشور در خرداد 1374 با عدم تصویب مجلس شورای اسلامی مواجه و به مدت 6 ماه مسکوت گذاشته شد[۲۹].
فعالیت اقتصادی دو کشور به صورت مبادلات اقتصادی دو جانبه می‌باشد و انتظار می‌رود با گسترش روابط سیاسی و تداوم روند اعتمادسازی بین دو کشور، بتوان نسبت به پایه گذاری طرح‌های سرمایه‌گذاری مشترک اقدام نمود[۳۰]. صنایع سبک و تبدیلی، مواد معدنی و کانی و جانبی آن تشکیل می دهد. مهم‌ترین اقلام صادراتی ایران به اردن در سال‌های گذشته (1979،1980،1981) را مواد غذایی، خرمای خشک و تازه، پسته، گل گاوزبان، بنفشه، به دانه، انواع صمغ و رزین‌ها، وسایل نقلیه عمومی، قالی و قالیچه پشمی یا کرکی بوده است [۳۱]. و متقابلا کشورمان نیز فسفات، فسفات دی آمونیاک، فلوئورهای آلومینیوم، کلروپتاسیم، مواد اولیه و افزودنی‌های آماده برای سیمان و بتون را از آن کشور وارد نموده است. شایان ذکر است که تاکنون جمهوری اسلامی ایران 9 نمایشگاه اقتصادی اختصاصی را در اردن برگزار نموده و دهمین نمایشگاه اختصاصی قرار است در اوایل تابستان 91 برگزار گردد[۳۲].
موافقت‌نامه‌ها و همکاری‌های مشترک
علاوه بر توافقاتی که پس از عادی شدن روابط دو کشور در سال‌های اخیر میان دو کشور انجام گرفته و در بخش روابط اقتصادی به آن‌‌ها اشاره شد، فهرست معاهدات دو کشور تا پیش از انقلاب ایران به شرحی است که می‌آید:
| عنوان | محل امضاء | تاریخ امضاء |
| عهدنامه مودت | تهران | 1328 |
| موافقت‌نامه فرهنگی | تهران | 1339 |
| موافقت‌نامه بازرگانی | تهران | 1342 |
| تبادل نامه درباره فعالیت | تهران | 1350 |
| موافقت‌نامه کمک مالی به اردن | امان | 1352 |
پس از انقلاب نیز تاکنون 9 کمیسیون مشترک اقتصادی بین دو کشور برگزار شده که اجلاس نهم در شهریور 87 در امان برگزار گردیده است؛ در این اجلاس 4 سند همکاری بین 2 کشور به امضاء رسید و اسناد مربوط به موافقت‌نامه اجتناب از اخذ مالیات مضاعف نیز بین 2 کشور مبادله و ازاول سال 2009 میلادی اجرایی گردید.
تبیین رویکرد و عملکرد نظام سیاسی به انقلاب و جمهوری اسلامی ایران
پس از فروپاشى نظام پهلوى در ایران، حسین‌بن طلال با اینکه متحد سنّتى خود را در منطقه از دست داد، با ارسال پیامى در اول اسفند 1357/ 20 فوریه 1979 جمهورى اسلامى ایران را به رسمیت شناخت و پیروزى انقلاب را تبریک گفت اما با شروع جنگ عراق با ایران، اردن اولین کشور عربى بود که در 12 مهر 1359/ 14 اکتبر 1980 به حمایت از عراق برخاست. این امر جمهورى اسلامى ایران را واداشت تا در 12 بهمن 1359/ اول فوریه 1981 مناسبات دیپلماتیک خود را با اردن قطع کند[۳۳][۳۴].
ایران و اردن، از زمان حمایت بی‌دریغ ملک حسین، پادشاه اردن از صدام در زمان حمله عراق به ایران، روابط گرمی نداشته‌اند. دوستی دیرینه ملک حسین با محمدرضا پهلوی، در پیش از بروز انقلاب اسلامی در ایران نیز علت تاریخی این موضوع بود. از سوی دیگر، مرزهای طولانی این کشور با اسرائیل، همچنان اردن را بر خلاف منابع انسانی و بازار اقتصادی محدودش، یکی از کشورهایی نشان می‌دهد که در محاسبات بین‌المللی ایران، دارای اهمیت راهبردی ویژه‌ای است.
پس از درگذشت حسین و به تخت نشستن عبدالله دوم در عمان، وی همچنان سیاست‌های خصمانه خود را علیه ایران و شیعیان ادامه داد. چنانچه در محافل غیر رسمی سیاسی در ایران، از عبدالله دوم به عنوان (سفیانی) که از اسطوره‌های منفی تفکر شیعی است، یاد می‌شود.
اردن و اسرائیل از 1967 روابط جدیدی را بین خود تعریف کردهاند که مبتنی بر تعادل نسبی در مرزهاست. در این بین، ایران، همیشه با اردن بر سر این موضوع، نگاه منفی رد و بدل کرده و یا سعی کرده تعاملات این دو کشور را نادیده بگیرد.
در ناآرامی‌های سال‌های اخیر این کشور که به دلیل نارضایتی مردم از حکومت مطلقه عبدالله و آزادی‌های مدنی شکل گرفت، ایران با حمایت رسانه‌ای آشکار از مردم، سعی در تضعیف موضع دولت این کشور داشت. هر چند به نظر می‌رسد پس از هفته‌ها ناآرامی، عبدالله توانست بر مشکلات پیروز شود، ولی وضعیت شکننده اقتصادی در این کشور، همواره خطر بی‌ثباتی سیاسی را مانند شمشیر دموکلس در بالای سر حاکمیت فعلی اردن، نگه‌داشته است.
تهران در دوره ریاست جمهوری احمدی نژاد با دعوت رسمی از پادشاه اردن، سعی کرد یخ روابط خود با عمان را بشکند. در این بین، جناح‌های داخلی مخالف دولت، با ارائه انتقادهای آشکاری از این دعوت، مناسبات بین دو کشور را تحت تاثیر معادلات داخلی قرار دادند. در اردن نیز، بسیاری از تحلیلگران، علاوه بر تاثیر انقلاب‌های اخیر مردم عرب در کشورهای مختلفی مانند تونس و مصر، رد پای ایران را در تحولات روزهای گذشته دنبال می‌کنند. به همین دلیل، انتقادهای آن‌‌ها از عبدالله برای بها دادن به روابطش با تهران، بالا گرفت.
تل آویو نیز مانند گذشته، با طرح مسایلی در سطوح نظامی و امنیتی این کشور، سعی داشت خطر نفوذ حزب الله در اردن را بزرگ‌نمایی کند تا از بسط و تعمیق روابط تهران - عمان جلوگیری کند. در چنین شرایطی، ایران با دعوت از ملک عبدالله بهترین سیاست را در پیش گرفت تا با پایان دادن به بازی اسرائیل در این کشور، آرام آرام، حوزه نفوذ دیپلماتیک و معنوی خود را تا پشت دروازه‌های اسرائیل و حاشیه باختری رود اردن، پیش برد. بدیهی است اسرائیل بیش از همه کشورها در منطقه، از این مسئله ناراضی است و در صورت حضور ایران در اردن، آن را تهدید امنیتی خود در سطوح اول، می‌بیند[۳۵].
در میان سفرهای مداوم و بسیار وزیر امور خارجه اردن به پایتخت‌ها و کشورهای مختلف، سفر او به تهران شایسته تامل است. اولا از این لحاظ که سفر مقامی بلند پایه از اردن به جمهوری اسلامی اگر نگوییم نادر است اما کم اتفاق می‌افتد. دوم از نظر زمانی زیرا درست چند هفته پیش از امضای توافق ایران و شش کشور قدرتمند بین‌المللی انجام شده است. این توافق به بیش از سه دهه درگیری و تحریم اعمال شده علیه ایران پایان خواهد داد.
نیازی به گفتن نیست که اردن و ایران اختلافات عمیقی در قبال اکثر مسائل منطقه و بحران‌های حل نشده آن دارند. در مورد لبنان، تهران محکم و قاطع از حزب الله و ائتلاف 8 مارس حمایت می‌کند در حالی که اردن روابط پایداری با دیگر ائتلاف (14 مارس) و تمام جناح‌های آن دارد. در فلسطین ایران از دو جنبش حماس و جهاد اسلامی، اصطلاحا از گزینه مقاومت، حمایت کرده و می‌کند در صورتی که اردن در پشت حکومت خودگردان، رئیس جمهور و متعاقبا گزینه مذاکرات ایستاده است. در میان محورها و ائتلاف‌های منطقه‌ای، اردن با اشتیاق عضو ائتلاف بزرگ عربی است که شامل عربستان سعودی، مصر، امارات متحد عربی و دیگران می‌شود، در حالی که تهران رهبری محور مقاومت و ممانعت را برعهده دارد؛ این محور دربردارنده سوریه، حزب الله و جریان‌ها و گروه‌های عراقی و عربی دیگر است.
اردن معمولا از خواسته کشور امارات در قضیه جزایر سه گانه مورد مناقشه با ایران پشتیبانی می‌کند. دیپلماسی اردن درخواست سنتی کشورهای حاشیه خلیج فارس را از ایران برای توقف دخالت‌های این کشور در امور داخلی برخی کشورهای عربی تایید می‌کند. در این راستا اردن به شدت از نظام سیاسی حاکم در بحرین حمایت می‌کند در حالی که تهران با قدرت مسوولیت حمایت از مخالفان بحرینی را که اکثرشان شیعه هستند برعهده گرفته است. اردن همچنین از آنچه سیاست‌های مداخله‌جویانه ایران می نامد نگرانی خود را پنهان نمی‌کند. این کشور در برخورد با کشورهای دور و نزدیک جهان عرب و اسلام از ترکیب رهیافت‌های امنیتی و طایفه‌ای بهره می‌گیرد که باعث می‌شود روابط نه چندان گرمی میان اردن و ایران برقرار باشد.
ایران پیوسته ایده‌ها و پیشنهادهایی برای توسعه روابط میان دو کشور ارائه می‌کند. عریب الرنتاوی در مقاله‌ای تحت عنوان تحول جدید در روابط اردن و ایران چیست؟ اظهار داشت که چند سال پیش از یکی از مسوولان بلند پایه ایرانی سخنانی درباره توسعه و افزایش روابط دو جانبه در تمامی زمینه‌ها از انرژی گرفته تا گردشگری دینی و تجارت فیمابین شنیده است. اما اردن همیشه محتاطانه با این پیشنهادات برخورد می‌کند. این احتیاط در قبال طمع ورزی‌ها و جاه‌طلبی‌هایی است که احتمالا در پشت این پیشنهادها پنهان می‌باشد. همچنین اردن نگران است که این مسئله پیامدهای منفی بر روابط این کشور با هم پیمانان عربی و غربی‌اش داشته باشد[۳۶].
اگر ایران از پیله انزوا و تحریم‌های بین‌المللی خارج شود. دلایل مختلفی در خصوص بهتر شدن روابط دیپلماتیک ایران و اردن می‌توان برشمرد. اولین علت این امر توافق هسته‌ای است که در صورت بازگشت به برجام [یا شبه برجام] ممکن است همه معادلات قدرت و نفوذ در منطقه را به هم بزند، توافقی که برآیند آن رفع محاصره اقتصادی آمریکا و اروپا برضد ایران و به رسمیت شناختن این کشور به عنوان قدرت منطقه‌ای خواهد بود. به این معنا که ایران ممکن است از فهرست سیاه آمریکا خارج شود و در آن صورت چرا باید در فهرست سیاه اردن باقی بماند؟
دومین علت در این خصوص حضور نیروهای ایرانی (سپاه پاسداران) در نزدیکی مرزهای اردن و سوریه است که موازی با جولان اشغالی است. تسلط ارتش سوریه و نیروهای سپاه پاسداران با حمایت یگان‌های حزب الله لبنان بر این مناطق به نفع اردن است. البته، دولت اردن مدعی عکس این امر است. به طور خلاصه می‌توان گفت که ایران و متحدانش به لحاظ سیاسی و نظامی همسایه اردن شده‌اند.
سومین علت این است که اردن اکنون به دنبال گزینه‌های جایگزین در سیاست خارجی‌اش و توسعه چشم اندازهای همکاری اقتصادی و سیاسی برای رویارویی با بحران مالی و اقتصادی شدیدی است. اردن با کسری بودجه سالانه یک میلیارد دلاری مواجه است و بدهی نزدیک به سی میلیارد دلار دارد، به ویژه اینکه اردن اکنون شاهد سرازیر شدن کمک‌های میلیاردی کشورهای عربی حوزه خلیج فارس به مصر است، اما پشیزی از این کشورها به آن نمی‌رسد.
راهبرد اردن در بیشتر مواقع، مبتنی بر واقع‌گرایی و انعطاف‌پذیری است که در جهت ثبات و امنیت آن باشد. بی‌گمان، تصمیم‌گیرندگان اردن دریافته اند که معادلات قدرت در منطقه و ائتلاف‌ها و اتحادهای موجود به سرعت در حال تغییر است. از این رو، پیش از آنکه دیر شود برای ایجاد جای پا برای خود تلاش می‌کند. لغو تحریم‌های ایران سبب خواهد شد که این کشور بازاری برای تولیدات اردن شود. بنابر این به نظر می‌رسد که رویکرد اردن نیز سیاست نزدیکی بیشتر باشد و این چیزی است که مبتنی بر عقل و منطق استن[۳۷][۳۸].
اکنون اردن در تلاش برای دادن پاسخ متناسب به پیش قدم شدن ایران (سفرهای پیشین مسوولان بلند پایه ایران به اردن) تنها خواهان شناخت دقیق چهره جدید این کشور در مرحله بعد از بسته شدن پرونده هسته‌ای است.
اردن در تلاش برای رسیدن به این امر از صفر شروع نمی‌کند بلکه بر پایه روابط مستمر با این کشور اقدام می‌کند، روابط سیاسی میان این دو قطع نشده است. با وجود این که در توصیف روابط دو کشور معمولا گفته می‌شود این روابط ضعیف است اما به هر حال همین اندازه رابطه برای شکل‌گیری مرحله جدید در روابط دو جانبه کافی است. در گذشته مسوولان اردنی بلند پایه به مناسبت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی به تهران سفر کردهاند و چه بسا برداشت اردن از مرحله پس از بازگشت به برجام [یا شبه برجام] بر این است که ایران سرگرم تجارت با غرب و نه گشودن جبهه‌های دیگر و آغاز درگیری‌های جدید و یا فراهم کردن زمینه برای صدور انقلاب با هر نام و یا نشانی خواهد بود. در صورتی که این تحول رخ دهد احتمالا فرصت برای دستیابی به پیشرفت در ماهیت و سطح روابط دو جانبه فراهم می‌شود.
اردن با ایران در بسیاری از موضوعات منطقه‌ای هم از نظر مثبت و هم منفی درگیر است. با توجه به تمایل کشورهای تصمیم گیرنده در سطح بین‌الملل برای شرکت دادن ایران در تلاش‌های به کار گرفته شده شان به منظور حل و فصل بسیاری از بحران‌ها حتی اگر ایران نیروی محرکه در این جریان نیست، حداقل باید از این نظر که خود بخشی از مشکل است بخشی از راه حل نیز باشد. اردن منافع بسیاری در حل بسیاری از بحران‌های منطقه دارد و ایران خود را در جنگ علیه تروریسم جریان یافته از هر سو مانند غرب در سنگری واحد می بیند[۳۹].
گرچه در مجموع نگاه اردن به ایران پس از انقلاب نگاهی منفی بوده است و کمترین ارتباط میان این دو طرف برقرار بوده است و این که اساسا نظام در اردن، یک نظام امنیتی است و نگاهش هم عمدتا با حساسیت‌های اسرائیلی است وبه دلیل همین نگاه نتوانسته هیچ گاه با ایران رابطه‌ی مثبتی برقرار کند[۴۰]، اما فرصت برای توسعه روابط دو جانبه میان دو کشور وجود دارد و در صورت رفع نگرانی‌های امنیتی و دغدغه‌های مذهبی در جهت دستیابی به منافع مشترک به ویژه در زمینه‌های اقتصادی، سرمایه‌گذاری، تجاری و گردشگری به این دو کمک می‌کند. بدین ترتیب، روابط دو کشور دوباره از سرگرفته می‌شود و احتمالا در مسیر منافع شدیدا مشترک ادامه خواهد یافت[۴۱].
تاریخ و میراث مشترک فرهنگی با پیشینه و تحولات روابط فرهنگی دو کشور
پیشینه روابط رسمی فرهنگی ایران و اردن به موافقت‌نامه فرهنگی منعقد بین دولت شاهنشاهی ایران و دولت پادشاهی اردن هاشمی که شامل یک مقدمه و سیزده ماده است و در‌تاریخ ششم اردیبهشت ماه 1339 در تهران به امضای نمایندگان مختار طرفین رسیده است برمی‌گردد؛ این قانون مشتمل بر ماده واحده و متن موافقت‌نامه ضمیمه‌ای است که در تاریخ بیست و سوم آذر ماه یک هزار و سیصد و چهل و سه به تصویب مجلس سنا رسیده و متعاقبا در جلسه روز سه‌شنبه بیست و هفتم بهمن ماه یک هزار و سیصد و چهل و سه به تصویب مجلس شورای ملی رسیده است.
در این موافقت‌نامه فرهنگی آمده است که نظر به این که دولت شاهنشاهی ایران و دولت پادشاهی اردن هاشمی علاقمند به تحکیم روابط دوستی فیمابین و خواهان بسط و توسعه همکاری فرهنگی بین دو کشور می‌باشند تصمیم به انعقاد موافقت‌نامه فرهنگی گرفته و برای این منظور نمایندگان مختار خود را به ترتیب زیر تعیین نمودند:
از طرف دولت شاهنشاهی ایران جناب آقای عباس آرام وزیر امور خارجه.
از طرف دولت پادشاهی اردن هاشمی جناب آقای سعد جمعه سفیر کبیر دولت پادشاهی اردن هاشمی در ایران.
که پس از مبادله اختیارنامه‌های خود و اطمینان به صحت آن‌‌ها به شرح زیر موافقت حاصل نمودند:
ماده 1- هر یک از طرفین متعاهدین کوشش خواهد نمود که روابط فرهنگی بین دو کشور را بسط داده و بدین وسیله موجبات تشیید روابط معنوی دو ملت را بیش از پیش فراهم سازد.
ماده 2- طرفین متعاهدین مبادلات فرهنگی میان افراد دو کشور در مسائل علمی و ادبی و هنری و مخصوصاً مواردی را که ذیلاً توضیح داده می‌شود تشویق خواهند نمود.
الف - ایجاد تسهیلات برای مبادله کتب عام‌المنفعه و نشریه‌های سودمند.
ب - ایجاد تسهیلات برای مبادله فیلم‌های ملی به منظور شناسایی افراد هر یک از دو کشور به اوضاع و احوال کشور دیگر.
ج - تأسیس نمایشگاه‌های هنرهای ملی.
د - تسهیل بازدیدهای دسته‌جمعی دانشجویان.
ماده3- طرفین متعاهدین موافقت می‌کنند که بازدید استادان و سخنرانان و نویسندگان و هنرمندان و دانشجویان را از کشور یکدیگر تشویق نموده و برای این منظور در حدود امکان مساعدت‌های نقدی و کمک‌های تحصیلی به عمل خواهند آورد.
ماده4- سعی خواهد شد که کرسی‌های تدریس زبان فارسی در دانشگاه‌های اردن هاشمی و کرسی‌های تدریس زبان عربی در دانشگاه‌های ایران ایجاد و توسعه داده شود.
ماده5- طرفین متعاهدین تعهد می‌کنند که در کتب تحصیلی و سایر تشریفات رسمی احترام رؤسای دول دو کشور و رعایت حقایق تاریخی از هر‌حیث ملحوظ گردد.
ماده6 - طرفین متعاهدین با وسایلی که در اختیار دارند موجبات تسهیل مسافرت و سیاحت را که به وسیله مؤثری برای حسن تفاهم میان اتباع دو کشور است فراهم خواهند آورد.
ماده7- طرفین متعاهدین برای تعیین ارزش گواهینامه و دیپلم و دانشنامه‌هایی که از طرف مقامات صلاحیت‌دار یکی از طرفین صادر می‌شود موافقت‌نامه مخصوصی منعقد خواهند نمود و معادل بودن تحصیلات ابتدایی و متوسطه و عالی هر یک از دو کشور را در کشور دیگر به رسمیت خواهند شناخت.
ماده8- دولتین متعاهدین موافقت می‌نمایند که دانشجویان آن‌‌ها در مؤسسات فرهنگی هر یک از دو کشور تحصیلات خود را در رشته‌های علمی و ادبی و فنی طبق قوانین و مقررات کشور محل اقامت دانشجو تعقیب نمایند.
در ضمن ماده 11 آمده که دولتین متعاهدین مسابقات ورزشی و همکاری بین سازمان‌های ورزش و تربیت بدنی و پیشاهنگی طرفین را در حدود امکان تشویق خواهند نمود.
ماده12- طرفین متعاهدین تدابیر لازم برای اجرای مفاد این موافقت‌نامه اتخاذ خواهند نمود و تشکیل مؤسسات فرهنگی را در کشورهای یکدیگر اجازه خواهند داد مؤسسات فرهنگی مزبور در هر حال تابع مقررات و قوانین جاریه کشوری که مؤسسه فرهنگی در آنجا تشکیل شده است خواهند بود[۴۲].
پس از سفر پادشاه ایران به اردن در سال 1388 و بستن موافقت‌نامه فرهنگی بین دو کشور، همکاری فرهنگی بین مقامات مربوطه طرفین آغاز گردید و در هر سال تحصیلی بورس‌هایی از طرف ایران در اختیار اردن گذاشته شد[۴۳]. در سال 1347 از جانب فرح پهلوی دو بورس تحصیلی در دانشکده حقوق دانشگاه تهران در اختیار دو دانشجوی اردنی گذاشته شد.
انجمن دوستی ایران و اردن در سال 1350 به ریاست امیر محمد برادر ملک حسین در امان تشکیل شد و جلسات متعددی در کاخ سنای آن کشور ترتیب یافت. در همین سال وزارت پست و تلگراف و تلفن ایران دو بورس آموزش تکنیسین مایکرویو در آموزشگاه تهران پارس در اختیار دولت اردن گذاشت. هم چنین دولت اردن در همین سال تعدادی بورس در اختیار دولت ایران قرار داد[۴۴]. متقابلاً دولت اردن در سال 1351موفق به دریافت مدال طلای محمد رضا شاه پهلوی در امر پیکار با بیسوادی شد.
روابط فرهنگی دو کشور پس از انقلاب اسلامی (موافقت نامه‌ها)...
روابط فرهنگی دو کشور ایران و اردن که دوران قبل از انقلاب اسلامی ایران آغاز شده است بعد از پیروزی انقلاب اسلامی اسناد همکاری‌ها به قوت خود باقی بود ولی با شروع جنگ تحمیلی علیه کشورمان روابط دو کشور، با توجه به مواضع کشور اردن در قبال جنگ و حمایت از صدام، به حالت تعلیق درآمد[۴۵]. و در سال 1370 مجددا برقرار گردید. یادداشت تفاهم بین دو کشور در ارتباط با سیاحت و جهانگردی دینی در تهران در سال 1371 به امضا رسید. از طرف دیگر قرارداد فرهنگی نخستین که در سال 1339 بین دو کشور به امضا رسیده بود به عنوان زیر بنای روابط فرهنگی باقی‌ماند ولی به علت فقدان برنامه اجرایی کوتاه مدت عملا این توافق‌نامه در سال‌های پس از انقلاب مورد توجه واقع نگردید. با برپایی کمیسیون مشترک بین دو کشور در سال 1376 برنامه مبادلات فرهنگی براساس توافق‌نامه قبلی به تصویب رسید[۴۶] در همین سال بین دو کشور یک قرارداد همکاری‌های خبری بین خبرگزاری‌های ایرنا و پترا به امضاء رسید و برای سال‌های 76،77 و 78 به اجرا درآمد و هیئت‌های فرهنگی متعددی به صورت رسمی و غیر رسمی به دو کشور سفر کردند.
هم چنین ایران نمایشگاه‌های فرهنگی بسیاری در اردن برپا نمود [۴۷]. به این ترتیب بعد از پایان جنگ روابط دو کشور بتدریج سیر عادی خود را آغاز کرد و با از سرگیری تبادل هیات‌های دیپلماسی بین دو کشور سیر صعودی به خود گرفت و مناسبات فرهنگی دو کشور در قالب موافقت‌نامه‌ها و اسناد همکاری تدوین و با امضای مقامات مربوطه به مرحله اجرا در آمد[۴۸] .
دو دانشگاه مهم اردن و یرموک، زبان فارسی را دربرخی رشته‌های درسی به عنوان یک واحد اجباری در برنامه‌های درسی دانشگاه قرار داده‌اند[۴۹]. در بخش زبان‌های شرقی دانشگاه یرموک، گام مهمی در تقویت روابط فرهنگی - دانشگاهی فیمابین برداشته شده است، به طوری که اساتید زبان فارسی این دانشگاه که فارغ‌التحصیلان ایران می باشند اقدام به تشکیل کرسی زبان فارسی نموده‌اند و بر اساس توافق بین دانشگاه اصفهان و دانشگاه یرموک قرار است سالیانه سه تن از فارغ التحصیلان ممتاز زبان فارسی برای ادامه تحصیل به صورت بورسیه به ایران اعزام شوند. در حال حاضر بیش از 200 دانشجو در دانشگاه یرموک مشغول تحصیل در رشته زبان و ادبیات فارسی می‌باشند. تقویت بخش زبان فارسی از طریق ایجاد آزمایشگاه، اعزام استاد از ایران، قرار دادن دوره‌های مطالعات برای اساتید زبان فارسی و ارسال کتب جدید راهکارهایی است که به شدت نیاز به پیگیری و اقدام دارد. اخیرا آزمایشگاه پیشرفته آموزش زبان در دانشگاه یرموک توسط جمهوری اسلامی ایران راه اندازی شده است. هم‌اینک آموزش زبان فارسی در دانشگاه‌های آل بیت و اردن، به عنوان واحد اختیاری تدریس می‌شود. ایران بر اساس تفاهم نامه، سالیانه سه بورسیه پزشکی به اردن می‌دهد و متقابلا اردن دو بورس دکتری زبان و ادبیات عرب در اختیار دانشجویان ایرانی در دانشگاه اردن قرار داده است.
همکاری‌های فرهنگی بین ایران و اردن
- برنامه اجرایی مبادلات فرهنگی، علمی، آموزشی بین جمهوری اسلامی ایران و کشور پادشاهی اردن برای سال‌های 79 تا 81.
- برنامه اجرایی مبادلات فرهنگی، علمی، آموزشی بین دو کشور برای سال‌های 82 تا 84
- برنامه اجرایی فرهنگی، علمی و آموزشی بین دو کشور برای سال‌های 87 تا 89 که شامل همکاری‌های آموزش عالی، آموزش و پرورش، تبلیغی و رسانه‌ای، ورزشی جوانان، فرهنگی و هنری، آثار باستانی، توریستی، نمایشگاه‌های بین‌المللی و همکاری‌های علمی بوده است.
- بیش از چهار نمایشگاه جمهوری اسلامی ایران در قالب هفته فرهنگی در اردن برگزار گردیده که آخرین آن برگزاری نمایشگاه قرآن کریم در تیر ماه سال 78 در امان بوده است.
هم چنین در سال 76 بین دو کشور یک قرارداد همکاری‌های خبری بین خبرگزاری‌های ایرنا و پترا به امضاء رسیده است[۵۰].
افزون بر این در جهت بهبود بخشیدن به وضعیت شیعیان در اردن، طرح ساخت مسجد شیعیان، طی مذاکرات رسمی متعددی از سوی جمهوری اسلامی ایران با مقامات اردن مطرح شده که امید است پس از اخذ موافقت وزیر اوقاف اردن، این مسجد احداث شود. از سوی پادشاهی اردن نیز، تلاش جهت برپایی جمعیت یا انجمن شیعیان به طور رسمی توسط دکتر جعفر بیضون و به کمک برخی از شیعیانی صورت گرفته است که قبلا اقداماتی را در این راستا انجام داده‌اند ولی تاکنون به نتیجه نرسیده‌اند. سفارت به طور غیرمستقیم تلاش می‌کند از این طرح حمایت کند و جایگاه قانونی مناسبی را برای تشکیل انجمن شیعیان فراهم سازد. به نظر می‌رسد حمایت جدی سفارت جمهوری اسلامی ایران از این طرح و حمایت‌های مالی ایران در این زمینه از نیازهای اساسی شیعیان این کشور برای تشکیل این جمعیت و ادامه کار آن می‌باشد. از سوی دیگر از نشر کتب نویسندگان مدافع شیعه از جمله احمد حسین یعقوب حمایت کرده که تاکنون سفارت ایران موفق به چاپ 9 عنوان درباره تشیع گردیده است. همچنین آقای شیخ حسن سقاف ده‌ها کتاب علیه وهابیت به چاپ رسانیده که برخی از آن‌‌ها با کمک نمایندگی صورت پذیرفته است.
البته زمینه‌های بسیاری در اردن موجود است و با توجه به جو فرهنگی و ادبی کشور اردن، صرف امکانات و کمک‌های مالی برای چاپ کتب اسلامی - شیعی می تواند مثمر ثمر باشد.
لازم به ذکر است که سفارت جمهوری اسلامی ایران در اردن در زمینه توزیع کتب فقهی فعالانه اقدام به توزیع و اهدای کتاب به متقاضیان و علاقه مندان شیعه نموده و در حد توان کتابخانه‌های دانشگاه‌های اردن را با منابع شیعی تغذیه کرده است. مهم‌ترین عناوین؛ المراجعات، الشیعه هم اهل السنه، کشف الارتیاب، فضائل الخمسه، ثم اهتدیت، تاسیس الشیعه است.
از دیگر اقدامات ایران در زمینه‌های تبلیغی - شیعی در اردن می توان به ارسال برخی مقالات دینی به مطبوعات محلی و چاپ آن‌‌ها به مناسبت‌های مختلف به ویژه در پاسخ به اتهاماتی که بر علیه تشیع به چاپ رسیده است، اشاره کرد.
سفر آیت الله سبحانی در سال‌های 1375 و 1377 و برپایی سخنرانی‌ها و جلسات بحث متعدد در خصوص تقریب مذاهب اسلامی و پاسخگویی به شبهات موجود بر علیه تشیع تاثیری مثبت داشته است. اگر این گونه سفرها و جلسات و اعزام علمای معتبر شیعه از ایران ادامه یابد می‌تواند در تغییر نگرش مردم و رفع شبهات در مورد تشیع موثر باشد.
در راستای تبادل فرهنگی - دینی 5 تن از دانشجویان شیعی اردن جهت ادامه تحصیل در مقاطع کارشناسی و دکترا به ایران اعزام شده‌اند که می‌توانند در ترویج مذهب شیعه در اردن با توجه به فرهنگ اسلامی خویش بسیار مفید واقع شوند[۵۱].
ایرانیان مقیم
در زمینه کم وکیف وضعیت ایرانیان مقیم اردن علی رغم پیگیری‌های فراوان متاسفانه مستندات قابل اعتماد و حتی غیر قابل اعتمادی بدست نیامد.
ایران شناسی و ایران شناسان
اگر چه آشنایی اردنیان با زبان و ادبیات فارسی در دوره معاصر به اوایل قرن بیستم میلادی برمی‌گردد، اما به طور یقین آن‌‌ها پیش از این قرن نیز با زبان و ادبیات فارسی آشنایی داشتند؛ زیرا اردن هاشمی پیش از میلاد مسیح جزو سرزمین‌های فارسی تحت نفوذ امپراتوری پارسی بود، اما هیچ سندی دال بر این مدعی که اردنیان با زبان فارسی آشنایی داشتند غیر از واژه‌های فارسی که در لهجه عامیانه اهل اردن مانده است، مانند: سرداب، زنار، بابوج، رسن، خم، سطل، طشت، لگن، کرسی، شال، طرپوش، صندلی، و غیره ... وجود ندارد و همین الفاظ و واژه‌های فارسی بازمانده در لهجه عامیانه اهل اردن از روزگاران گذشته نشان دهنده آشنایی اردنیان با زبان فارسی می‌باشد. تلاش‌های شاعر بزرگ اردن، عرار در خدمت به زبان و ادبیات فارسی را شاید بتوان مهم‌ترین عامل معرفی زبان فارسی به اردنیان در سده گذشته دانست.
مصطفی وهبی التل از بزرگترین شعرای اردن و پدر شعر اردن ملقب به عرار است که در شهر اربد واقع در شمال اردن سال 1899 میلادی دیده به جهان گشود و در همان شهر در سال 1949 م دیده از جهان فروبست.
شاعر بزرگ اردن لقب خود عرار را از شاعر جاهلی عرار بن عمرو بن شأس الأسدی گرفت؛ زیرا وی با همین شاعر شباهت زیادی داشت، و کنیه او ابو وصفی است که نخست وزیر اردن بود، عرار تحصیلات مقدماتی خود را در اربد به پایان رساند، سپس در سال 1912 م برای ادامه تحصیل راهی دمشق شد و در مدرسه عنبر ثبت نام کرد، اما چندی بیش نپایید که به دلیل شرکت در تظاهرات علیه عثمانی‌ها به بیروت تبعید شد؛ وی مدتی بعد دوباره به دمشق بازگشت.
در تابستان 1916 م مصطفی به اربد برگشت و به عنوان معلم در مدرسه پدر مشغول به کار شد، اما به علت اختلاف با پدر خود اربد را ترک کرد و همراه دوستش دکتر محمد صبحی ابوغنیمه به سوی استانبول راهسپار شد، اما به آنجا نرسید و در شهر عربگیرد در عراق، نزد عمویش، علی نیازی که فرماندار آن منطقه بود اقامت گزید و در سال 1918 با خانم منیفه دختر ابراهیم بابان که خواهر همسر عمویش بود ازدواج کرد و در سال 1919 به وطن خود برگشت. طولی نکشید که دوباره به دمشق مسافرت کرد، سپس برای ادامه تحصیل و به پایان رساندن تحصیلات خود در مقطع دیپلم در مدرسه سلطانیه عازم حلب شد و در خلال این مدت با زبان فارسی، ترکی و فرانسه آشنا شد.
در سال 1922م عرار به عنوان معلم مشغول به کار شد و در مناطق مختلف اردن تدریس کرد. در سال 1930 پروانه وکالت گرفت و در سال 1931 به علت نوشتن مقالاتی به عقبه در جنوب اردن تبعید شد. عرار در سال‌های 1942 - 1931م به عنوان سربازرس در وزارت معارف منصوب شد و همچنین به عنوان مدیر ناحیه، بخشدار، رئیس نویسندگان دادگاه تجدید نظر و مدعی العموم و رئیس تشریفات در دیوان عالی منصوب گردید. او در سال 1942 بر اثر نزاع با نخست وزیر وقت از پست حاکم منطقه سلط برکنار و روانه زندان شد و هفتاد روز در زندان محطه در عمان سپری کرد.
از سال 1942 به بعد به عنوان وکیل مشغول به کار شد و دفتر شخصی خود را در عمان گشود. همکارش محمود المطلق نخستین کسی بود که به جمع آوری دیوان اشعار عرار عشیات وادی الیابس دست زد و آن را به چاپ رساند.
مصطفی وهبی التل در سال 1949 م دیده از این جهان فروبست و طبق وصیّت وی در تّپه اربد به خاک سپرده شد. شایسته ذکر است که خانه عرار واقع در زادگاه خویش اربد، اکنون به موزه مبدل شده است.
مصطفی وهبی التل در خلال تحصیلات مقدماتی خود زبان ترکی را که زبان رسمی آن دوره بود یاد گرفت، وی همچنین زبان فارسی و فرانسوی آموخت.
از رهگذر آشنایی عرار با دو زبان ترکی و فارسی بود که توانست با ادبیات هر دو زبان و به وپژه ادبیات فارسی آشنا بشود. او شیفته و دلبسته عمرخیام بود؛ از این رو رباعیات او را ترجمه کرد و در مقدمه ترجمه خود از میهن این شاعر بزرگ یعنی ایران سخن می گوید و به بررسی فلسفه او می‌پردازد. وی همچنین به بررسی آثار دیگر ادیبان پارسی زبان همچون سعدی شیرازی، جلال الدین رومی و حافظ شیرازی پرداخته است[۵۲].
داستان عشق شاعر اردن به خیام به سال 1912 میلادی بر می‌گردد که هنوز عرار چهارده سال بیش نداشت. در این سال انتشارات المعارف مصر ترجمه عربی رباعیات خیام را توسط ودیع البستانی به چاپ رساند، و در همان سال شاعر ما در آستانه مسافرت به دمشق برای ادامه تحصیل در مدرسه عنبر بود که در این اثنا محمد ذوالغنی همشهری او به یک نسخه از این کتاب دست یافت. عرار با استفاده از این نسخه برای اولین بار توانست به مطالعه رباعیات خیام بپردازد و با آرای فلسفی شاعر و حکیم نیشابور درباره بهشت، دوزخ، ثواب و عقاب، فلسفه زندگی، شراب و مستی و موضوعات دیگر آشنا بشود. وی از آن پس شیفته و دلباخته خیام شد و خود را به مکتب خیام نسبت داد. وی که خود را کوچکترین شاگرد خیام می‌داند، شعری به شیوه او و تحت تأثیر وی به رشته نظم در آوزده است[۵۳].
أنا فی القربة لا أشکو الحزنْ
و سوی القربة لا أبغی سکنْ
إنما یسعدُ فی الدُّنیا فتی
لایرومُ العیشَ فی ظل الفتنْ
فتولی دونما یرجو مآب [۵۴]
من در روستا از غم و اندوه گله‌مند نیستم و به جز روستا زندگی دیگر را نمی‌خواهم، جوانی در دنیا سعادتمند است که زندگی را در سایه فتنه‌ها نمی جوید، رفت و امید به برگشتی دیگر ندارد.
شاعر بزرگ اردن تحت تأثیر خیام موی خود را بلند می‌گذاشت. وی درباره فلسفه خود می‌گوید که خیامی المشرب است[۵۵].
او تحت تأثیر رباعیات خیام مجموعه‌ای از شعر حماسی به رشته نظم درآورد و چندین مقاله درباره رباعیات خیام و ترجمه‌های وی نوشت. همچنین پژوهشی در زندگی خیام انجام داد و آن را به رشته تحریر درآورد. عرار شیفته شخصیت خیام بود. در نخستین مرحله آشنایی با خیام در سن جوانی، به تقلید ساده از وی که با عمرش تناسب داشت پرداخت، ولی در مرحله بعد به مطالعه اشعار خیام و کتاب‌هایی که در مورد فلسفه او به رشته نگارش درآمده دست زد. در اوایل دهه دوم قرن بیستم با تکیه بر اندک دستمایه و شناختی که از زبان فارسی داشت که به گفته خودش آن را برای مطالعه آثار خیام به زبان اصلی فرا گرفته بود و همچنین با تکیه بر آگاهی فراوان از زبان ترکی ترجمه ترکی رباعیات خیام توسط حسین دانش و رضا توفیق را خواند. علاوه بر این از ترجمه ودیع البستانی نیز کمک گرفت و توانست به ترجمه نثری رباعیات دست بزند و در نهایت ترجمه نثری 155 رباعی از خیام را به صورت کتاب به چاپ رسید. افزون بر این تعدادی دیگر از ترجمه‌هایی که از رباعیات داشت در مجله منیرفا به چاپ رساند[۵۶].
تلاش‌های عرار و خدمات ارزشمند وی به زبان و ادبیات فارسی منحصر به ترجمه رباعیات خیام نمی‌گردد؛ بلکه علاوه بر این‌ها او به بررسی شخصیت و آثار علمی و ادبی خیام می‌پردازد. گواه این مدعا نوشته‌های عرار و کتاب اوست که در زمینه خیام؛ زندگی و شخصیت او، همچنین محیط جغرافیایی ایران در دهه چهل قرن بیستم به رشته نگارش در آورده است؛ در مقدمه کتاب چنین آمده: چون موضوع این کتاب عمر خیام است که یکی از نابغه‌هایی است که شخصیت او به علت تسامح و سهل انگاری و... در‌هاله‌ای از شک و بدگمانی قرار گرفته، و مورخین در مورد زندگی او و عقیده‌اش به توافق نرسیده‌اند، از این رو لازم می‌دانیم که قبل از پرداختن به شرح زندگی وی و بحث و بررسی شعر و فلسفه او که در شعرش انعکاس یافته، به خلاصه‌ای از ویژگی‌های محیط معنوی و مادی ای که در آن پرورش یافته و بر شخصیت او تأثیر گذاشته، بپردازیم[۵۷].
در سال 1925 م مجله منیرفا گزیده‌ای از ترجمه رباعیات خیام توسط امین نخله را به عنوان ترجمه تازه خیام منتشر کرد. همین که این ترجمه در دست عرار قرار گرفت، دست به قلم شد و به نوشتن مقاله‌ای درباره ترجمه امین نخله پرداخت و از آن انتقاد کرد و دیدگاه‌های خود را درباره آن بیان نمود و آن را ترجمه‌ای بی‌دقت معرفی کرد[۵۸].
اهتمام و توجه شاعر بزرگ اردن به خیام تا رحلت او از دنیا ادامه داشت. در همین راستا سخنرانی‌ای با موضوع مقایسه خیام با ابن میمون و ابن سینا در سمینار ادبی‌ای در عمان پایتخت اردن ایراد کرد. در این سخنرانی، پژوهشی علمی، مستند، و گسترده درباره خیام و اهتمام خاورشناسان به شخصیت و رباعیات او ارایه نمود که بازگو کننده توجه عمیق و آگاهانه عرار و اهتمام غربی‌ها به خیام می‌باشد[۵۹]. عرار در این سخنرانی تاکید می‌کند که خیام شراب خوار و زندیق نبوده، بلکه شاعر و صوفی ای از تراز عارفانی همچون ابن الفارض می‌باشد،...[۶۰]، همچنین مهم‌ترین نکته در سخنرانی عرار این است که از یافتن کتاب رسالــة الکون و التکلیف نوشته عمرخیام خبر می‌دهد.
آخرین مقاله شاعر بزرگ اردن درباره ترجمه ودیع البستانی رباعیات خیام است. او در این مقاله به ترجمه‌های عربی رباعیات خیام اشاره می‌کند که حاکی از آن است که عرار ترجمه‌های عربی رباعیات خیام را پیگیری می‌کرده؛ برخی را تایید و از برخی انتقاد می‌کرد [۶۱] این مقاله که به صورت پیش نویس باقی مانده قرار بود در روزنامه اردن به چاپ برسد[۶۲].
عرار واژه‌های فارسی مانند: کیوان، شیشه، باره، اهل دل، کدخدا، نوروز، دوباره، پرکار، و الفاظی چون: جمشید، کیقباد، زالی و غیره را در اشعار خویش استفاده می‌کرد که حاکی از تأثیرپذیری او از خیام است[۶۳].
عرار در ابتدا می خواست ترجمه‌ای منظوم از رباعیات خیام به رشته نگارش در آورد که در ترجمه نخستین رباعی از این شیوه استفاده کرده است:
اسرار ازل را نه تو دانی و نه من!
وین حرف معما نه تو خوانی و نه من!
هست از پس پرده گفتگوی من و تو
چون پرده برافتد نه تو مانی و نه من!
وی این رباعی را چنین به عربی برمی‌گرداند:
للأزل أسرار لاأنا أعلمها و لا أنت!
و هذه الأحجیة لا أنا أفهمها و لا أنت!
ما قالنا و قیلنا خلف الحجاب إلا حدس
ینتهی متی أزجیت الستائرحین لا أبقی أنا و لا أنت![۶۴]
اما شاعر بزرگ اردن به ترجمه منظوم خود ادامه نداد، بلکه به ترجمه منثور روی آورد.
ترجمه‌های شاعر بزرگ اردن به دلایلی دارای اهمیت بسیاری است؛ زیرا نخستین ترجمه اردنی و عربی از فارسی و هشتمین ترجمه عربی بعد از ترجمه احمد حافظ عوض (1901)، عیسی اسکندر المعلوف (1910)، ودیع البستانی (1912)، مترجم ناشناخته (1912)، عبدالرحمن شکری (1913)، عبداللطیف النشار (1917) و محمد السباعی (1922) شمرده می‌شود[۶۵].
دکتر یوسف بکار که خدمات ارزشمند و پرفایده و تحقیقات گرانقدری را درباره رباعیات خیام انجام داده و ترجمه گزیده عرار از رباعیات خیام را به صورت کتاب در آورده، در مقدمه آن می گوید: این ترجمه علاوه بر اهمیت و ترتیب تاریخی آن ... نخستین تجربه‌ی جسورانه عربی بود که صاحبش موفق شد گزیده‌ای از رباعیات خیام را از زبان اصلی ترجمه کند در حالی که ترجمه‌های پیشین از ترجمه‌های انگلیسی است که برجسته‌ترین آن‌‌ها ترجمه مشهور فیتزجرالد بود، اکنون بیش از دو سوم ترجمه‌های منثور و منظومی که به زبان عربی از رباعیات خیام صورت گرفته و تعدادش به شصت ترجمه می‌رسد از زبان اصلی ترجمه نشده است[۶۶].
عرار پیش از دکتر بکار در مورد ویژگی‌های ترجمه خویش تصریح می‌کند که ترجمه او با ترجمه‌های دیگری که از زبان انگلیسی صورت گرفت متمایز است؛ زیرا از زبان اصلی صورت گرفته است [۶۷]، از نظر عرار ویژگی‌ها و برجستگی‌های ترجمه او به این شرح است:
1. پیش از ترجمه هر رباعی همه دیدگاه‌های فیلسوفانه و متصوفانه‌ای را که به نظر می‌رسید خیام از آن‌‌ها الهام گرفته، مطالعه می‌کردم.
2. کلمه‌های عربی‌ای را که به عنوان معادل برای کلمه‌های فارسی قرار می‌دادم از همه جوانب با واژگان فارسی مطابقت داشتند.
3. در ترجمه عربی خود سعی می‌کردم از روشی که خیام در فارسی برای خود برگزیده پیروی کنم، بی‌آنکه به فرقی که این دو زبان در روش و اسلوب و بیان آراء دارند توجهی داشته باشم[۶۸].
عرار در اینجا نقاط ضعف ترجمه خود سخن می گوید و تصریح می‌کند که او به زبان فارسی مسلط نبوده تا بتواند از اشتباه در ترجمه در امان باشد و می گوید: شناختی را که من از زبان این رباعیات دارم، فقط منحصر به فراگیری دستور این زبان است و در ترجمه هر رباعی بارها به کتاب فرهنگ فارسی مراجعه می‌کردم[۶۹].
از دیگر دانشمندان اردن که به موضوع ایران پرداخته، قدری حافظ طوقان از دانشمندان بنام اردن است که درجشن هزاره ابوعلی سینا نمایندگی اردن را در کنگره خاورشناسان در ایران بر عهده داشت. وی مطالعات جامعی در تاریخ و ادبیات ایران دارد[۷۰].
جریان های همگرا در اردن با گفتمان انقلاب اسلامی
زمینه‌ها و راه‌های مناسب
با عنایت به زمینه‌های هم‌گرایی ایران و اردن به شرحی که می‌آید، هر دو کشور درسایه بهبود مناسبات فرهنگی می‌توانند به دستاوردهای بسیاری دست یابند.
1- دین مشترک: دین رسمی اردن اسلام است و بالغ بر 95 درصد مردم این کشور مسلمانند. نسبت ملک حسین به حضرت رسول اکرم (ص) می‌رسد و بسیاری از اماکن مقدس شیعیان در اردن قرار دارد؛ مانند ضریح حضرت جعفر طیار و قبور شماری از یاران پیامبر(ص)؛ بنابراین دین اسلام به عنوان یک ایدئولوژی مشترک می‌تواند از عوامل هم‌گرایی بین دو کشور باشد[۷۱].
2- فرهنگ مشترک: در زمان اسلام که اردن و سوریه با نام دیار شام شناخته می‌شدند نفوذ معنوی و فرهنگی ایران در این سرزمین افزایش یافت و حتی خلفای اموی که بسیار متعصب بودند به ناچار از سکه‌های ایرانی استفاده می‌کردند و برای نظم دادن به امور مالیاتی و دفاتر دولتی از اصول کشور ساسانیان و کتاب‌هایی که در این زمینه نوشته شده بود استفاده می‌کردند و از ایرانیان استمداد می‌جستند. قبل از امویان نیز عمربن خطاب برای اداره سرزمین پهناور اسلام از قوانین و آئین نامه‌های ایرانی اقتباس کرد[۷۲]. بنابراین اثر زبان فارسی در زبان عربی بیش از آن است که در نگاه سطحی جلب توجه کند؛ این اثر در دورترین لهجه‌های محلی عرب از جمله در لهجه‌های مردم اردن دیده می‌شود. گذشته از این‌ها سلاطین ایوبی که کرد یعنی از نژاد خالص ایرانی بودند، مدت‌ها براین سرزمین حکومت کرده و جنگ‌های صلاح الدین ایوبی با صلیبی‌ها مشهور است[۷۳]. در نهایت مشترکات فرهنگی قابل توجهی میان دو کشور وجود دارد.
3- نزدیکی جغرافیایی دو کشور: اردن در قلب خاورمیانه قرار دارد و از اهمیت خاصی برخوردار است[۷۴]. و تنها با یک حائل یعنی عراق با ایران در منطقه خاورمیانه قرار دارد و این نزدیکی جغرافیایی و قرار گرفتن در یک منطقه جغرافیایی می‌تواند عامل هم‌گرایی باشد[۷۵].
4- مسئله فلسطین و اسرائیل: ملک حسین پادشاه اردن در روند سازش نقش مهمی ایفا نمود. وی حتی قبل از شروع مذاکرات رسمی مادرید بین اعراب و اسرائیل، چندین بار با مقامات اسرائیلی دیدار کرد و نقش مهمی در به نتیجه رساندن روند سازش داشت.
با توجه به اکثریت فلسطینی ساکن در اردن و منافع این کشور در کرانه غربی رود اردن، اردن سعی داشته به عنوان برادر بزرگتر فلسطینی‌ها ایفای نقش نماید که در مذاکرات 1991 مادرید نیز در قالب هیئت اردن - فلسطین متجلی گردید. علقه مشترک ایران و اردن در مسئله فلسطین می تواند سبب هم‌گرایی بیشتر دو کشور باشد[۷۶].
5- سیاست تشنج زدایی و اعتمادسازی: با اعلام این سیاست از سوی ایران در رابطه با کشورهای منطقه و مسلمان، روابط ایران با اردن بهبود یافت و دو کشور سعی در سرعت بخشیدن به عادی سازی روابط و زدودن موانع نمودند ولی پس از حادثه 11 سپتامبر و قرار گرفتن نام ایران در محور شرارت از سوی مقامات آمریکایی، مقامات اردنی نیز به تبعیت از آمریکا اظهاراتی مبنی بر خطر ایران در منطقه و اقدامات ضدامنیتی ایران علیه اردن نمودند که موجب سردی روابط گردید[۷۷].
افزون بر زمینه‌های یاد شده اردن برای ایران به مثابه فرصتی به شمار می‌رود زیرا:
1- اردن مناسب‌ترین مرکز برای رصد تحولات فلسطین و اسرائیل؛ تمام کشورهای جهان به خصوص کشورهای عربی و اسلامی که در اردن نمایندگی دارند، تحولات فلسطین و اسرائیل را رصد می‌نمایند، زیرا نه تنها وقایع و تحولات فلسطین و اسرائیل برای این کشورها اهمیت دارد، بلکه اردن از نظر استراتژیک مناسب‌ترین محل برای رصد وقایع و تحولات مربوط است[۷۸].
2-اردن به عنوان تنها راه کمک‌رسانی به فلسطین: اردن هم از طریق راه زمینی پل الحسین و هم از طریق راه هوایی با اسرائیل ارتباط دارد که در سایه پیمان صلح اردن - اسرائیل در سال 1944 تحقق یافته است. این راه‌های زمینی و هوایی تنها راه کمک‌رسانی به مردم فلسطین محسوب می‌شود. کمک‌های دارویی و غذایی ایران و سایر کشورهای اسلامی ابتدا به اردن و از آنجا بین مردم فلسطین توزیع می‌گردد. مجروحان فلسطینی نیز ابتدا به اردن و از آنجا به کشورهای اسلامی به ویژه ایران اعزام می‌گردند.
3- اردن بازار مصرف کالاهای ایرانی و شاهراه صادراتی به اروپا و آمریکا و شمال آفریقا است: در اردن زمینه‌های فراوانی جهت عرضه کالاهای ایرانی به دنیا وجود دارد؛ نمایشگاه‌هایی که از سوی ایران در اردن برپا می‌شود با استقبال فراوانی روبرو می‌شود. از آنجا که اردن قرارداد تجارت آزاد با آمریکا را به امضا رسانده که به موجب آن می تواند کالاهای خود را با تعرفه کمتر به بازارهای آمریکا صادر نماید، بنابراین توانایی صادرات مجدد کالاهای ایرانی را به آمریکا و اروپا و شمال آفریقا نیز دارد[۷۹].
4-نیاز ایران به اردن درجامعه بین‌المللی و جهان عرب: ایران به عنوان یکی از اعضای جامعه بین‌المللی به هر کشوری در این جامعه نیاز دارد که به دلیل موقعیت خاص برخی کشورها، این نیاز بیشتر و محسوس تر است؛ کشور اردن به لحاظ آنکه در جهان عرب و روند سازش اعراب و اسرائیل جایگاه ویژه‌ای دارد، از جمله این کشورها محسوب می‌شود[۸۰].
از سوی دیگر ایران نیز برای اردن چالشی به شمار می‌آید که در نزدیکی بیشتر و روابط عادی قطعا برای اردن برآیندی بهتر خواهد داشت زیرا؛
1- اردن ایران را در معادلات داخلی و منطقه‌ای دخیل می‌داند. اردنیها بارها ایران را متهم به اختلال در امنیت اردن نموده‌اند و بر این اعتقادند که ایران در روند سازش تاثیر منفی می‌گذارد.
2- نفوذ ایران در افکار عمومی و فلسطینی‌های مقیم اردن: حمایت گسترده ایران از مردم فلسطین برخلاف کشورهای دیگر که در اقدامات حمایتی خود منافع ملی خود را دنبال می‌نمایند، از جمهوری اسلامی ایران چهره‌ای ساخته که افکار عمومی اردن و فلسطینی‌های مقیم اردن همواره از مواضع آن دفاع می‌کنند.(79)
3- اردنیها معتقدند که ایران در احزاب و گروه‌های معارض نفوذ دارد. اخوان المسلمین در بین گروه‌های اسلامی مهم‌ترین و قدیمی‌ترین تشکیلات مذهبی است که همواره از نقش ویژه‌ای برخوردار بوده است. این گروه شعار«تنها راه اسلام است» را سر داده و دو هدف عمده؛ اجرای احکام شریعت و کوشش برای رهایی سرزمین فلسطین از اشغال اسرائیل را تعقیب می‌کند. اردنیها معتقدند که جمهوری اسلامی ایران در احزاب و گروه‌های معارض مانند اخوان اردن نفوذ دارد.
4- ترس از صدور انقلاب اسلامی و تضعیف حکومت پادشاهی اردن: علی‌رغم گذشت چند دهه از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، اردنیها هنوز از صدور انقلاب و تضعیف حکومت پادشاهی در آن کشور هراس دارند[۸۱].
به این ترتیب نزدیکی سیاسی و فرهنگی هر چه بیشتر به سود هر دو کشور خواهد بود. از این رهگذر اهداف کوتاه مدت و بلند مدت دو کشور در بهبود روابط را می‌توان به شرح ذیل خلاصه نمود. ابتدا به اهداف کوتاه مدت و بلند مدت ایران در قبال اردن می‌پردازیم:
1- سیاست اعتماد سازی ایران با کشور اردن: یکی از اهداف ایران در روابط خارجی با اردن باید سیاست اعتماد سازی باشد. سیاست اعتمادسازی مبنی بر از بین بردن سوء‌تفاهمات از قبل پیش آمده؛ مثل صدور انقلاب، خطر انقلاب اسلامی برای کشورهای پادشاهی منطقه و هم چنین سوء‌تفاهمات جدید مبنی بر اقدامات ضد امنیتی ایران و خطر جمهوری اسلامی ایران برای منطقه که توسط اسرائیل دامن زده می‌شود[۸۲].
2- حضور فعال اقتصادی ایران در اردن: اردن کشوری است که از نظر اقتصادی وابسته است که این وابستگی عامل اصلی امضای قرارداد وادی عربه بود. بخشی از مشکلات اقتصادی اردن از طریق کمک‌های مالی و اقتصادی اسرائیل و آمریکا حل شده است[۸۳]. حضور فعال اقتصادی ایران در اردن و اجرای برخی پروژه‌های اقتصادی می‌تواند از نزدیکی بیشتر این کشور به غرب و اسرائیل جلوگیری کند[۸۴].
3-جلب افکار عمومی و فلسطینی‌های مقیم اردن: ایران با حسن نیت و صداقتی که در مواضع خود در قبال فلسطین و اسرائیل دارد، می تواند افکار عمومی مردم اردن را جلب و اذهان مردم اردن را نسبت به سیاست‌های خصمانه اسرائیل روشن و با سیاست‌های خود همگام نماید[۸۵].
4-کمک‌رسانی به مردم مظلوم فلسطین از طریق گسترش روابط با اردن: اولویت سیاست خارجی ایران گسترش روابط با کشورهای اسلامی است. در این بین اردن به دلیل تنها کانال کمک‌رسانی به مردم غزه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. ایران برای کمک‌رسانی غذایی و دارویی و مداوای مجروحین فلسطینی به گسترش روابط خود با اردن نیازمند است.
5- مسئله فلسطین و روند سازش به اولویت دوم تبدیل شود: ایران در روابط خود با اردن، فلسطین را در اولویت بعدی خود قرار دهد، زیرا اردنیها به مسئله فلسطین و پیگیری آن از طریق ایران حساسیت پیدا کردهاند و فلسطین را مسئله‌ای عربی می‌دانند و طرح آن را از طریق ایران بی‌دلیل می‌شمارند[۸۶]. هم چنین اردنیها اعتقاد دارند که جمهوری اسلامی ایران نمی‌تواند موقعیت دشوار آن‌‌ها را درک نماید. به علاوه اردنیها در مسئله فلسطین به دنبال برخی مسائل هستند که با دیدگاه‌های ایران اختلاف فاحشی دارد[۸۷].
اما اهداف کوتاه مدت و بلند مدت اردن در قبال ایران بدین شرح است:
1-تغییر دیدگاه ایران نسبت به روابط اردن با آمریکا و اسرائیل: اردنیها معتقدند که صلح اردن-اسرائیل یک سیاست راهبردی و معقول بوده است، زیرا که اردن توان مقابله با اسرائیل که توسط آمریکا حمایت می‌شود را ندارد. اردنیها همچنین اعتقاد دارند که اردن تنها کانال کمک‌رسانی به مردم فلسطین است و روابط با آمریکا صرفا جهت بهره‌برداری از کمک‌های اقتصادی است[۸۸].
2-کاهش قدرت نفوذ ایران در منطقه: اردنیها به نفوذ ایران در برخی کشورهای منطقه مانند لبنان، فلسطین و سوریه اذعان دارند و می کوشند که این نفوذ را به حداقل برسانند[۸۹].
3-کم رنگ کردن یا کاهش نفوذ ایران در افکار عمومی مردم: یکی از اهداف اردن کاهش نفوذ جمهوری اسلامی ایران در افکار عمومی مردم اردن است که اکثریت آن‌‌ها را فلسطینی‌ها تشکیل می دهند. کم رنگ کردن این نفوذ با توجه به اتخاذ سیاست‌های ایران در قبال فلسطین کاری بسیار دشوار است. روزنامه‌های اردنی از مدت‌ها پیش این اقدام را آغاز کردهاند و هر از گاهی مقالاتی علیه جمهوری اسلامی ایران چاپ می‌نمایند[۹۰].
4- جلوگیری از نفوذ ایران در گروه‌های مخالف و اسلامی: تمام کشورها از نفوذ کشورهای دیگر در گروه‌های مخالف و معارض داخلی جلوگیری می‌کنند زیرا نفوذ در این گروه‌ها می‌تواند به عنوان اهرم فشار درآید؛ اردن نیز از این قاعده مستثنی نیست[۹۱].
5- زنجیر کردن امنیت خود به امنیت آمریکا و غرب: بازی خطرناکی که اردن آغاز نموده، نیاز به پشتیبانی قوی دارد که تنها از طریق زنجیر کردن خود به امنیت قدرت‌های بزرگ مثل آمریکا و غرب امکان‌پذیر است. اردن هم از سوی اسرائیل که به هیچ اصول و معاهده بین‌المللی پایبند نیست و هم از سوی کشورهای اسلامی و هم از داخل احساس خطر می‌کند. اردن با پشتیبانی از این زنجیر امنیتی هر از گاهی به جمهوری اسلامی ایران دهن کجی می‌نماید[۹۲].
6-حضور فعال در روند سازش و استفاده سیاسی و اقتصادی از آن: با توجه به فقر اقتصادی و سیاسی اردن، یکی از اهداف اردن حضور فعال در روند سازش و استفاده سیاسی و اقتصادی از آن است. اردن از قِبَل مسئله فلسطین می تواند بهترین استفاده سیاسی و اقتصادی را داشته باشد که تاکنون نیز موفق بوده است. اردن هم از کشورهای اسلامی و هم از اسرائیل و آمریکا نفع می برد و برای جبران فقر اقتصادی این بهترین استراتژی است[۹۳][۹۴].
نیز نگاه کنید به
روابط آرژانتین با ج.ا.ایران؛ روابط کانادا با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط روسیه با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط تونس با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط ژاپن با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط کوبا با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط لبنان با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط ایران و چین؛ روابط جمهوری سنگال با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط فرانسه با ج.ا. ایران؛ روابط مالی با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط سودان با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط ساحل عاج با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط زیمبابوه با ج. ا. ایران؛ روابط تایلند با ج.ا.ایران؛ روابط اوکراین با ج. ا. ایران؛ روابط اسپانیا با ج. ا. ایران؛ روابط اتیوپی با ج.ا.ایران؛ روابط سیرالئون با ج. ا. ایران؛ روابط قطر با ج. ا. ایران؛ روابط سریلانکا با ج.ا.ایران؛ روابط گرجستان با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط تاجیکستان با جمهوری اسلامی ایران؛ روابط بنگلادش با ج.ا.ایران؛ روابط قزاقستان با جمهوری اسلامی ایران
کتابشناسی
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 38
- ↑ جغرافیای کشورهای جهان اردن(1389)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ص. 98
- ↑ جغرافیای کشورهای جهان اردن(1389)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ص. 39
- ↑ جغرافیای کشورهای جهان اردن(1389)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ص.93
- ↑ جغرافیای کشورهای جهان اردن(1389)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ص.99
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 39
- ↑ جغرافیای کشورهای جهان اردن(1389)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ص. 99
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 39
- ↑ جغرافیای کشورهای جهان اردن(1389)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ص. 99
- ↑ برگرفته از http://www.irpsri.com/Show.php?Page=ViewArticle&ArticleID=10 موسسه مطالعات و پژوهش‌های اسلامی
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 40
- ↑ برگرفته از http://www.irpsri.com/Show.php?Page=ViewArticle&ArticleID=10 موسسه مطالعات و پژوهش‌های اسلامی
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 49
- ↑ جغرافیای کشورهای جهان اردن(1389)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ص. 100
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 93
- ↑ برگرفته از http://www.irpsri.com/Show.php?Page=ViewArticle&ArticleID=10 موسسه مطالعات و پژوهش‌های اسلامی
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 63
- ↑ برگرفته از http://www.irpsri.com/Show.php?Page=ViewArticle&ArticleID=10 موسسه مطالعات و پژوهش‌های اسلامی
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 49
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 49
- ↑ برگرفته از http://www.irpsri.com/Show.php?Page=ViewArticle&ArticleID=10 موسسه مطالعات و پژوهش‌های اسلامی
- ↑ برگرفته از http://amman.mfa.ir سایت سفارت ایران در اردن
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 50
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 50
- ↑ برگرفته از http://www.irpsri.com/Show.php?Page=ViewArticle&ArticleID=10 موسسه مطالعات و پژوهش‌های اسلامی
- ↑ برگرفته از http://amman.mfa.ir سایت سفارت ایران در اردن
- ↑ برگرفته از http://amman.mfa.ir سایت سفارت ایران در اردن
- ↑ برگرفته از http://irdiplomacy.ir/fa/page/11875 دیپلماسی ایرانی
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 51
- ↑ برگرفته ازhttps://amman.mfa.ir/ سایت سفارت ایران در اردن
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 51
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 46
- ↑ دجانی داودى و دجانى، همانجا؛ رابینز، ص. 150 ـ 151؛ محافظه، ص. 233
- ↑ برگرفته از http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=6211
- ↑ برگرفته از http://irdiplomacy.ir/fa/page/11875 دیپلماسی ایرانی
- ↑ برگرفته از 5978/ http://tmbs.farhang.gov.ir/fa/article عریب-الرنتاوی-الدستور-9-مارس-2015
- ↑ برگرفته از http://www.raialyoum.com/?p=233292
- ↑ برگرفته از http://www.iribnews.ir/NewsText.aspx?ID=442338
- ↑ برگرفته از 5978/ http://tmbs.farhang.gov.ir/fa/article عریب-الرنتاوی-الدستور-9-مارس-2015
- ↑ برگرفته از http://peace-ipsc.org/fa مرکز بین‌المللی مطالعات صلح
- ↑ برگرفته از 5978/ http://tmbs.farhang.gov.ir/fa/article عریب-الرنتاوی-الدستور-9-مارس-2015
- ↑ برگرفته ازhttps://rc.majlis.ir/fa/law/show/95744مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 46
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 46
- ↑ برگرفته از https://amman.mfa.ir/
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 55
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 55
- ↑ برگرفته از https://amman.mfa.ir/
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 55
- ↑ برگرفته از https://amman.mfa.ir/سایت سفارت ایران در اردن
- ↑ پادشاهی اردن، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاونت بین‌الملل، مرکز بین‌المللی تبلیغ ص. 118 و 119
- ↑ موذنی، علی محمد، ربایعه، بسام علی (1381، پاییز و زمستان)، تلاش‌های شاعر بزرگ اردن (عرار) در قلمرو ادبیات فارسی، برگرفته از پایان نامه دکتری به راهنمایی، و ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص. 38
- ↑ موذنی، علی محمد، ربایعه، بسام علی (1381، پاییز و زمستان)، تلاش‌های شاعر بزرگ اردن (عرار) در قلمرو ادبیات فارسی، برگرفته از پایان نامه دکتری به راهنمایی، و ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص. 42
- ↑ موذنی، علی محمد، ربایعه، بسام علی (1381، پاییز و زمستان)، تلاش‌های شاعر بزرگ اردن (عرار) در قلمرو ادبیات فارسی، برگرفته از پایان نامه دکتری به راهنمایی، و ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص. 614
- ↑ موذنی، علی محمد، ربایعه، بسام علی (1381، پاییز و زمستان)، تلاش‌های شاعر بزرگ اردن (عرار) در قلمرو ادبیات فارسی، برگرفته از پایان نامه دکتری به راهنمایی، و ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص. 30
- ↑ موذنی، علی محمد، ربایعه، بسام علی (1381، پاییز و زمستان)، تلاش‌های شاعر بزرگ اردن (عرار) در قلمرو ادبیات فارسی، برگرفته از پایان نامه دکتری به راهنمایی، و ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص.23
- ↑ موذنی، علی محمد، ربایعه، بسام علی (1381، پاییز و زمستان)، تلاش‌های شاعر بزرگ اردن (عرار) در قلمرو ادبیات فارسی، برگرفته از پایان نامه دکتری به راهنمایی، و ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص. 24
- ↑ موذنی، علی محمد، ربایعه، بسام علی (1381، پاییز و زمستان)، تلاش‌های شاعر بزرگ اردن (عرار) در قلمرو ادبیات فارسی، برگرفته از پایان نامه دکتری به راهنمایی، و ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص. 239
- ↑ موذنی، علی محمد، ربایعه، بسام علی (1381، پاییز و زمستان)، تلاش‌های شاعر بزرگ اردن (عرار) در قلمرو ادبیات فارسی، برگرفته از پایان نامه دکتری به راهنمایی، و ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص. 25
- ↑ موذنی، علی محمد، ربایعه، بسام علی (1381، پاییز و زمستان)، تلاش‌های شاعر بزرگ اردن (عرار) در قلمرو ادبیات فارسی، برگرفته از پایان نامه دکتری به راهنمایی، و ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص.12
- ↑ موذنی، علی محمد، ربایعه، بسام علی (1381، پاییز و زمستان)، تلاش‌های شاعر بزرگ اردن (عرار) در قلمرو ادبیات فارسی، برگرفته از پایان نامه دکتری به راهنمایی، و ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص. 239
- ↑ موذنی، علی محمد، ربایعه، بسام علی (1381، پاییز و زمستان)، تلاش‌های شاعر بزرگ اردن (عرار) در قلمرو ادبیات فارسی، برگرفته از پایان نامه دکتری به راهنمایی، و ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص. 25
- ↑ موذنی، علی محمد، ربایعه، بسام علی (1381، پاییز و زمستان)، تلاش‌های شاعر بزرگ اردن (عرار) در قلمرو ادبیات فارسی، برگرفته از پایان نامه دکتری به راهنمایی، و ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص. 207
- ↑ موذنی، علی محمد، ربایعه، بسام علی (1381، پاییز و زمستان)، تلاش‌های شاعر بزرگ اردن (عرار) در قلمرو ادبیات فارسی، برگرفته از پایان نامه دکتری به راهنمایی، و ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص. 269
- ↑ موذنی، علی محمد، ربایعه، بسام علی (1381، پاییز و زمستان)، تلاش‌های شاعر بزرگ اردن (عرار) در قلمرو ادبیات فارسی، برگرفته از پایان نامه دکتری به راهنمایی، و ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص. 7
- ↑ موذنی، علی محمد، ربایعه، بسام علی (1381، پاییز و زمستان)، تلاش‌های شاعر بزرگ اردن (عرار) در قلمرو ادبیات فارسی، برگرفته از پایان نامه دکتری به راهنمایی، و ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص. 7
- ↑ موذنی، علی محمد، ربایعه، بسام علی (1381، پاییز و زمستان)، تلاش‌های شاعر بزرگ اردن (عرار) در قلمرو ادبیات فارسی، برگرفته از پایان نامه دکتری به راهنمایی، و ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص. 239
- ↑ موذنی، علی محمد، ربایعه، بسام علی (1381، پاییز و زمستان)، تلاش‌های شاعر بزرگ اردن (عرار) در قلمرو ادبیات فارسی، برگرفته از پایان نامه دکتری به راهنمایی، و ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص. 247
- ↑ موذنی، علی محمد، ربایعه، بسام علی (1381، پاییز و زمستان)، تلاش‌های شاعر بزرگ اردن (عرار) در قلمرو ادبیات فارسی، برگرفته از پایان نامه دکتری به راهنمایی، و ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص. 246
- ↑ برگرفته از https://www.iranology.ir/ بنیاد ایران شناسی
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 55
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 70
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 71
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 71
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 72
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 73
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 73
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 84
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 84
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 85
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 85
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 85
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 86
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 87
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 87
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 88
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 88
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 88
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 88
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 89
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 89
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 89
- ↑ آقائی مریان، سید جعفر(1381 - 1380)، روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با کشور پادشاهی اردن هاشمی، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته روابط بین‌الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی مرکز تحصیلات تکمیلی دانشکده علوم سیاسی، ص. 89
- ↑ لایقی، غلامرضا (1402). جامعه و فرهنگ اردن. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی(در دست انتشار)