نظام آموزش، تحقیقات و فناوری ژاپن

معادل ژاپنی کلمه آموزش، کیوایکو (教育/Kyōiku) است. در معنی کیوایکو گفته می‌شود که آن تربیت هدفمندانه و با برنامه روحی و جسمی انسان برای تغییر روح و جسم به وضعیتی مطلوب است. بنابراین هر چند وقتی صحبت از نظام آموزشی ژاپن می‌شود، بی درنگ نظام آموزشی مدرن این کشور به ذهن می‌آید، اما با توجه به تعریف بالا می‌توانیم تاریخ آموزش در این کشور را تا دوران باستان هم پیگیری کنیم. در ادامه و در نگاهی مختصر به تاریخ نظام آموزشی در ژاپن، آن را در دو بازه قبل و بعد از جنگ جهانی دوم مورد بررسی قرار دادیم که قبل از جنگ، از دوران باستان تا پایان جنگ و بعد از جنگ از نخستین سال بعد از جنگ تا دوران معاصر است.

نظام آموزشی ژاپن قبل از جنگ جهانی دوم

می‌دانیم که دوران باستان در ژاپن از اواسط سوم میلادی شروع و تا اواخر قرن دوازدهم میلادی به طول انجامید و شامل دوره‌های کوفون، آسوکا، نارا و هیان بود. ویژگی اصلی نیمه اول این دوران تأثیرات بزرگی است که این کشور از خارج یعنی از چین و شبه جزیره کره گرفت. در وقع در این دوره ژاپن تمام چیزهایی را که برای ورود به تمدن نیاز داشت از خارج گرفت که در این بین خط و آیین بودایی بسیار مهم و تأثیرگذار بودند. همچنین در این دوره و از قرن چهارم به بعد ما شاهد حضور خارجیانی در ژاپن هستیم که نقش مهمی در توسعه فرهنگ در ژاپن ایفا کردند و اصطلاحا به آن‌ها تورای‌جین گفته می‌شود.

تاریخ آموزش در ژاپن هم دقیقا به همین دوران یعنی دوران تأثیرپذیری و آموختن از چین بر می‌گردد. هر چند نخستین شخصیت ژاپنی که به آموزش علاقه نشان داد، شوتوکو تایشی سیاستمدار و اشرافزاده دوره آسوکا است، اما در دوره نارا بود که نخستین نظام آموزشی تاریخ ژاپن بر اساس قانون تایهوریتسوریو (大宝律令/Taihō ritsuryō) وضع شد که گفته می‌شود، سال 710 م بود و البته گفتن هم ندارد که چهارچوبش از چین گرفته شد. تایهوریتسوریو نخستین مجموعه قانون اصولی در تاریخ ژاپن بود و در چهارچوب نظام آموزشی وضع شده در آن نهادی آموزشی با نام دایگاکو-کوکوگاکو (大学・国学/Daigaku Kokugaku) پدید آمد. در واقع دایگاکو نهادی آموزشی بود که در مرکز و کوکوگاکو نهادهایی آموزشی بودند که در مناطق تأسیس شدند. در این نهادهای آموزشی که هدف از تأسیس آن تربیت دیوان سالاران حکومتی بود، آموزه‌های کنفسیوس، خطاطی، حساب، آموزه‌های بودایی، موسیقی و... تدریس می‌شد و از قرن نهم تاریخ و ادبیات چین و بعد طالع‌شناسی، تقویم، پزشکی و... هم اضافه شد. در لوحی چوبی موسوم به هاشی نو کیومیچی (波斯清道/Hashi no Kiyomichi) مربوط به سال 765 م که سال 2016 م با استفاده از فناوری اشعه مادون قرمز خوانده شد، نام دو نفر نوشته شده است. نام خانوادگی یکی از این دو نفر هاشی (波斯/Hashi) بود که این کلمه اشاره به ایران دارد، از این روی این بحث مطرح است که هاشی نو کیومیچی فردی ایرانی بود که در ژاپن و در نهادهای آموزشی ذکر شده در فوق مشغول به کار بود.

این چنین ما در دوران باستان ژاپن، شاهد نظام آموزشی و نهادهای آموزشی هستیم، اما مشکل این بود که این نظام مختص به طبقه اشراف بود و افراد معمولی فرصت استفاده از آن را نداشتند. آموزش اشراف داخل این نهادهای آموزشی انجام می‌شد، اما به مرور این اشراف کتاب‌هایی در خانه‌های خود انباشتند و دارای کتابخانه‌هایی شدند که خود می‌توانستند کار آموزش را هم انجام دهند. بنابراین در اواخر دوره باستان نوعی از آموزش که در ژاپنی به آن کاگاکو (家学/Kagaku) می‌گویند رایج شد که می‌شود به آموزش درون خانواده یا درون قومی تعبیر کرد. چیزی که به رواج بیش از پیش این نوع آموزش در جامعه وقت کمک کرد، تبیین نظامی موسوم به کانشی‌ئوکه‌ئوی‌سِی (官司請負制/Kanshi ukeoi sei) بود.

به موجب این نظام، درون جامعه اشراف هر خاندان اشرافی عهده‌دار منصب، هنر و کسب و کار خانوادگی خاص خود می‌شد و آن هنر و کسب و کار خانوادگی هم در این خانواده موروثی می‌گشت. این مسأله باعث شد تا آموزش آن کسب و کار، هنر و منصب دولتی هم محدود به آن خانواده و خاندان شود و این چنین کاگاکو یا آموزش درون قومی در جامعه اشراف جا افتاد. نظام کانشی‌ئوکه‌ئوی‌سِی در اواخر دوره هیان و باستان شروع به رواج پیدا کرد و در سده‌های میانی و حتی دوران کین‌سِی-دوران مدرن نخستین هم ادامه یافت. با این همه نظام آموزشی در سده‌های میانی تنها محدود به این آموزش درون خانوادگی نشد.

سده‌های میانی ژاپن با اوج‌گیری طبقه جنگجویان و افتادن قدرت سیاسی به دست آن‌ها شروع شد. سامورایی‌هایی که اینک در زمره طبقات بالای جامعه قرار گرفته بودند، به دنبال این بودند که با آموزش موقعیت اجتماعی خود را بالا ببرند. از سوی دیگر دوره کاماکورا در سده‌های میانی، دوره ورود مکتب‌های جدید بودایی از چین بود، مکتب‌هایی که نسبت به بودایی دوره باستان مخاطب بیشتری در میان سامورایی‌ها و حتی عامه مردم پیدا کردند، پس خیلی زود، معابد بودایی عهده‌دار آموزش در این دوره شدند. به گفته چِن (2019) در سده‌های میانی نهادهای آموزشی دوران باستان یعنی دایگاکو-کوکوگاکو از صحنه حذف شدند و بدون اینکه حکومت جنگجویی مدارسی مربوط به امیرنشین‌ها و مدارس مناطق ایجاد کند، این تأسیسات آموزشی معابد بودایی بودند که عهده‌دار نظام آموزشی شدند، اما چندان در بند این نبودند که آموزش آن‌ها تخصصی و علمی باشد یا عمومی.

در این بین تنها دو مؤسسه آموزشی است که هم نامشان ماندگار شد و هم اینکه تا سطح مدارس تخصصی و علمی رشد کردند. کانازاوا بونکو (金沢文庫/Kanazawa bunko) یا کتابخانه کانازاوا که اواسط دوره کاماکورا توسط یک خانواده سامورایی تأسیس شد، یکی از این مراکز است که کتاب‌های زیادی را در خود جمع آوری و حفظ کرد، کتابخانه‌ای که امروز هم به عنوان یک میراث ملی در شهر یوکوهاما بر جای مانده است. در کنار این کتابخانه، مدرسه آشیکاگا (足利学校/Ashikaga Gakkō) یک مرکز آموزشی معتبر دیگر مربوط به سده‌های میانی بود. این مدرسه که در قرن پانزدهم بنا شد و امروزه از آن با عنوان قدیمی‌ترین مدرسه ژاپن نام برده می‌شود، محلی برای گرد آمدن راهب ها، سامورایی‌ها و مردم عادی برای آموختن طبابت، علوم نظامی، طالع بینی و... بود.

با ورود به دوران مدرن نخستین یا کین‌سِی، نهادی که بیش از همه نامش در تایخ آموزش ژاپن آورده می‌شود، تِراکویا (寺子屋/Terakoya) است که می‌شود از آن تعبیر به مکتبخانه کرد. تراکویا که در تمام دوران مدرن نخستین در ژاپن رواج داشت و با شروع دوران مدرن و رواج مدارس سبک غربی از صحنه کنار رفت، نوعی نهاد آموزشی برای عموم بود که در آن فرزندان تمام اقشار معمولی جامعه می‌توانستند خواندن، نوشتن و حساب یاد بگیرند. علاوه بر تراکویا دو نهاد آموزشی دیگر هم وجود داشت. یکی از این نهادها هانکو (藩校/Hankō) بود. هان (藩/Han) که ما اینجا از آن به امیرنشین تعبیر می‌کنیم، به قلمرو یک امیر یا جنگجوی حاکم محلی گفته می‌شد. هر کدام از این هان‌ها برای تربیت سامورایی‌ها و ملازمان خود مدرسه‌ای تأسیس و اداره می‌کرد که به آن هانکو می‌گفتند. هر چند تعداد هان‌ها در دوره ادو ثابت نبود و گاه افزایش می‌یافت و گاه کاهش، اما به طور متوسط حدود 270 هان در سراسر ژاپن وجود داشت، پس به تخمین تعداد هانکوها در این دوره 270 مدرسه بود.

سوای تِراکویا و هانکو نوعی دیگر از مدارس هم در این دوره وجود داشت که به آن گوگاکو (郷学/Gōgaku) می‌گفتند. گوگاکو مدارسی بودند که در داخل هان‌ها یا همان امیرنشین‌ها تأسیس می‌شدند و در آن‌ها به افراد معمولی و سامورایی‌ها آموزش داده می‌شد. فرق گوگاکو و تِراکویا این بود که گوگاکو به وسیله دستگاه حاکم تأسیس و اداره می‌شد. با استناد به نوکی (2018)، در دوره ادو حدود 270 هانکو، 118 گوگاکو و 16560 واحد تِراکویا وجود داشت که اگر آن را با تعداد 22000 واحد مدرسه ابتدایی حال حاضر مقایسه کنیم، می‌بینیم که عدد بسیار بالایی است. همین مسأله هم سبب شد که جمعیت باسواد این دوره حتی در جهان هم زبانزد باشد. با توجه به برآوردهای انجام شده، نرخ با سوادی در این دوره در میان مردان 50 تا 60 درصد و و در میان زنان حدود 30 درصد بود.

با شروع دوران مدرن، دولت میجی در راستای جبران عقب ماندگی‌ها و تبدیل کشور به کشوری پیشرفته و صنعتی در کمترین زمان ممکن، دست به اصلاحات گسترده‌ای زد که یکی از آن‌ها اصلاحات آموزشی بود. این دولت با هدف مدرن‌سازی کشور و با تکیه بر فرمان امپراتوری که در 6 آوریل 1868 امضا شده و در آن نوشته بود: «دانش باید از هر جایی در جهان کسب شود»، درباره نظام‌های آموزشی غربی مطالعات گسترده‌ای انجام داد و برخی ویژگی‌های آن‌ها را مطابق با شرایط ژاپن اخذ و اجرا کرد. این کشور مانند فرانسه مراکز تربیت معلم راه‌اندازی و چون آلمان دانشگاه‌های دولتی تحت نظارت طبقه نخبگان تاسیس کرد. البته در تمامی این موارد، ارزش‌های اخلاقی ژاپن همچون نظم کاملا در نظر گرفته می‌شد. در واقع فنون و دانش غربی متناسب با جامعه ژاپن تغییر داده می‌شد. این اصلاحات تا آنجایی مفید بود که حتی ادوین او رایشهاور (Edwin_O._Reischauer(1910-1990)) سفیر سابق آمریکا در ژاپن نیز با تحسین این اقدامات گفت که اصلاحات سبب تربیت کارگران نیمه ماهر و ماهر شد که جامعه ژاپن به شدت به آن نیاز داشت.

سال 1871 وزارت آموزش، علوم و فرهنگ ژاپن یا مونبوکاگاکوشو (文部科学省/Monbukagakushō/Ministry of Education, Science and Culture) تأسیس شد و سپتامبر سال بعد با الهام از نظام آموزشی فرانسه نظام آموزشی ژاپن که به آن گاکوسِی (学制/Gakusei) می‌گویند ابلاغ و اجرایی شد، اما این نظام چندان نپایید و سال 1879 با الغای آن فرمان تعلیم و تربیت (教育令/Kyōiku rei) ابلاغ شد که این بار نظامی آموزشی بر مبنای نظام آموزشی آمریکا بود. همچنین امپراتور میجی 30 اکتبر 1890 فرمانی رسمی درباره نظام آموزشی ابلاغ کرد که تا زمان شکست ژاپن در جنگ جهانی دوم و اشغال این کشور معتبر بود و سمت و سوی کلی نظام آموزشی کشور را مشخص می‌کرد. در این فرمان بر لزوم آموزش ارزش‌های کنفسیوسی شامل وفاداری و اطاعت بی حد تاکید شده بود که به ویژه در دهه‌های 1920 و 1930 سبب تقویت روحیه نظامی‌گری و ملی‌گرایی و آموزش آن در مدارس شد.

بر طبق نظام آموزشی گاکوسِی، کل کشور به هشت منطقه بزرگ برای داشتن دانشگاه، هر منطقه بزرگ به 32 منطقه برای داشتن مدارس متوسطه و این 32 منطقه خود به 210 منطقه برای داشتن مدرسه ابتدایی تقسیم می‌شدند و در چهارچوب آن قرار بود در سراسر ژاپن حدود 53 هزار مدرسه ابتدایی تأسیس شود که البته به هدف خود نرسید و حدود 20 هزار مدرسه تأسیس شد. این مدارس نیاز به معلم داشتند، سال 1872 نخستین تربیت معلم توکیو تأسیس شد که در آن اسکات (Marion McCarrell Scott(1843-1922)) آمریکایی به آموزش نحوه تدریس در مدارس ابتدایی پرداخت و بعد دانش‌آموختگان این مرکز مدارس تربیت معلم دیگری در مناطق کشور تأسیس کردن. نخستین مدرسه دخترانه در ژاپن هم سال 1872 و نخستین مرکز تربیت معلم دختران هم دو سال بعد تأسیس شد.

سال 1885، آرینوری موری با سابقه کار دیپلماتیک در آمریکا و بریتانیا وزیر آموزش ژاپن گردید و در زمان تصدی او در سال 1886 چهار فرمان درباره نظام آموزشی دوره ابتدایی، متوسطه، تربیت معلم و دانشگاه صادر شد. بر اساس این فرامین تصمیم گرفته شد، دانشگاه توکیو تحت عنوان دانشگاه امپراتوری توکیو (東京帝国大学/Tōkyō teikoku daigaku) با هدف تربیت رهبران نخبه و تکنوکرات آشنا با دانش و مهارت‌های غربی کار کند. در واقع دانشگاه توکیو تنها دانشگاه ژاپن بود که در چهارچوب نظام گاکوسِی سال 1877 تأسیس شد، اما هفت دانشگاه دیگر که قرار بود در همان چهارچوب تأسیس شوند، راه اندازی نشدند. با ابلاغ قانون جدید، بعد از دانشگاه امپراتوری توکیو، دانشگاه امپراتوری کیوتو سال 1897 و بعد هم دانشگاه‌های دیگر تأسیس شدند.

این چنین نظام آموزشی مدرن در ژاپن شکل گرفت و مجموع این اصلاحات در نهایت سبب شد تا آمار دانش‌آموزان ابتدایی از 30 درصد کودکان واجد شرایط در دهه 1870 به بیش از 90 درصد تا سال 1900 و به بیش از 95 درصد در سال 1905 برسد و نرخ تحصیل در مدارس ابتدایی برای دختران و پسران واجد شرایط به رقم تحسین برانگیز 99 درصد برسد.

نظام آموزشی ژاپن بعد از جنگ جهانی دوم

با شکست بدون قید و شرط ژاپن در جنگ، سرفرماندهی عالی متفقین یا جی‌اچ‌کیو بر ژاپن مسلط شد. در پایان جنگ جهانی دوم هیجده میلیون دانش آموز به مدرسه نمی‌رفتند، چهار هزار مدرسه تخریب شده و فقط بیست درصد از متون آموزشی مورد نیاز موجود بود. جی‌اچ‌کیو بلافاصله بعد از تسلط بر ژاپن آموزش‌ بر پایه ملی‌گرایی و نظامی‌گری را ممنوع و سال بعد -1946 - گروهی از متخصصین آمریکایی را به ژاپن دعوت کرد تا با تحقیق و بررسی در کلیت آموزش و پرورش ژاپن گزارش‌هایی در بردارنده پیشنهادهایی برای دموکراتیزه شدن آموزش ارائه دهند. همین سال هم قانون اساسی جدید ابلاغ شد که در آن اصولی به موضوع آموزش اشاره داشت. به موجب اصل 26 قانون اساسی، حق آموزش و نیز تعلیمات اجباری و مجانی برای کودکان اعم از پسر و دختر به رسمیت شناخته شد. به موجب اصل 20 تعلیمات دینی توسط دولت ممنوع اعلام شد.

تا پایان دهه 1940، چند قانون بسیار مهم درباره نظام آموزشی تصویب شد: قانون آموزش در مدارس (学校教育法/Gakkō kyōiku hō) (1947)، قانون انجمن‌های آموزشی (教育委員会法/Kyōiku iinkai hō) (1948)، قانون آموزش اجتماعی (社会教育法/Shakai Kyōiku hō) (1949) و قانون مدارس خصوصی (私立学校法/Shiritsu Gakkō hō) (1948)؛ تصویب مجموعه این قوانین سبب اجرای پنج اصلاح اساسی زیر در نظام آموزشی شد:

• تغییر نظام آموزشی به نظام آموزشی 4-3-3-6 (6 سال ابتدایی، 3 سال راهنمایی، 3 سال دبیرستان، 4 سال دانشگاه)؛
• افزایش مدت تحصیل اجباری به نه سال؛
• ایجاد مدارس مختلط؛
• تاسیس انجمن‌های آموزشی در سطح استانی و ناحیه‌ای؛
• انحلال مراکز تربیت معلم و واگذاری تربیت کادر آموزش به دانشگاه‌ها.

قبل از جنگ کادر آموزشی در مراکز تربیت معلم آموزش داده می‌شدند، اما بعد از جنگ این وظیفه بر عهده دانشگاه‌ها اعم از دولتی و خصوصی قرار گرفت. دانشگاه‌ها با تأسیس دانشکده‌های آموزش اقدام به آموزش و تربیت معلم برای مدارس کردند. همچنین با تأسیس انجمن‌های آموزشی در استان‌ها و...، راه برای تحقق آموزش آزاد و مردم سالارانه فراهم شد. این بدان معنی بود که مشارکت در تصمیم گیری‌های آموزشی بیشتر می‌شد. برای مثال قبل از جنگ، تصمیم‌گیری درباره آموزش، کتاب‌های درسی و... در وزارت آموزش، علوم و فرهنگ متمرکز بود، اما بعد از جنگ با مشارکت این انجمن‌ها از وزارت تمرکز زدایی شد. در مورد کتاب‌های درسی هم، قبل از جنگ یک کتاب واحد از سوی وزارت برای تمام کشور تأیید و توزیع می‌شد، اما بعد از جنگ نظام بررسی و تأیید کتاب در پیش گرفته شد. بدین معنی که تمام افراد و متخصصین می‌توانستد اقدام به نوشتن و خلق کتاب درسی کنند و اگر این کتاب در بررسی‌ها مورد تأیید قرار می‌گرفت، می‌توانست از سوی مدارس به عنوان کتاب درسی مورد استفاده قرار گیرد.

یکی از اتفاقات مهم دیگر بعد از جنگ، شکل‌گیری اتحادیه معلمان ژاپن (日本教職員組合/Nihon kyōshokuin kumiai) با نام اختصاری نیکّیوسو (日教組/Nikkyōso) بود که اقدامات بسیاری ارزنده‌ای در راستای بهبود وضعیت معیشتی معلمان و کارکنان آموزش و پرورش و نیز تحقق هدف آموزش مردم سالارانه انجام داد. این اتحادیه به خصوص در دهه 1960 و 1970 تقابل زیادی با وزارت آموزش ژاپن داشت و معمولا اعضای آن‌ها در تظاهرات و اعتراضات خیابانی فعالانه شرکت می‌کردند.

با موفقیت سیاست‌های بازسازی بعد از جنگ و آغاز رشد سریع اقتصادی ژاپن، صنایع رو به توسعه این کشور نیاز به نیروی کار آموزش دیده پیدا کردند و تقاضا برای نیروی کار تحصیل کرده بیشتر شد. در نتیجه نرخ افرادی که در مقاطع بالاتر تحصیل می‌کردند، هر ساله بیشتر شد. در سال 1950 میزان اشتغال به تحصیل در تحصیلات اجباری نه ساله به 99.2 درصد افراد مشمول رسید. همچنین میزان افراد مشغول به تحصیل در دبیرستان که جزو تعلیمات اجباری نبود و در سال 1950 تنها 42.5 درصد بود، سال‌های 1960، 1970 و 1980 به ترتیب به 57.7%، 82.1% و 94.1% رسید. این آمار در مورد دانشگاه مقطع کارشناسی یا کاردانی در سال‌های ذکر شده به ترتیب، 10.1% (15.3% برای پسران و 4.6% برای دختران)، 10.3%، 23.6% (29.9% برای پسران و 17.7% برای دختران) و 37.4% (41.3% برای پسران و 33.7% برای دختران) بود.

البته نباید از یاد برد که این اصلاحات در کنار همه مزایایی که برای بازسازی اقتصاد و صنعت کشور داشت، معایبی هم داشت. رقابت شدید برای ورود به دبیرستان‌ها و دانشگاه‌های تراز اول که هدف دانش‌آموزان و خانواده‌های آن‌ها بود، نگرانی‌ها و فشارهایی را به دانش‌آموزان وارد کرد. در گزارش گروه اعزامی سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (Organisation for Economic Co-operation and Development) (OECD) برای بررسی آموزش و پرورش ژاپن در سال 1970، خاطرنشان شد که رقابت در امتحان ورودی دانشگاه و دبیرستان نوعی انحراف در آموزش مقدماتی و متوسطه ژاپن ایجاد کرده است.

با ورود به دهه 1970، بحث‌های جدی در رابطه با لزوم اصلاح در نظام آموزشی بالا گرفت. از سال 1974، شوراهای آموزش و پرورش و وزارت علوم، ورزش و فرهنگ ژاپن به‌صورت جدی به پژوهش درباره ضرورت‌های اجتماعی و فرهنگی نوین عصر اطلاعات و ارتباطات در قرن بیست و یکم و لزوم آمادگی دانش آموزان برای عصری جدید با چالش‌هایی متفاوت ایجاد شد. شورای اصلاح نظام آموزش و پرورش نیز در سپتامبر 1984 به فرمان نخست‌وزیر وقت تشکیل شد و در گزارشی مهم در سال 1988 اعلام کرد، روش ارزشیابی دانش‌آموزان با مطالب حفظ‌کردنی و نمره، اشکال‌های فراوانی دارد و آموزش باید به ‌سمتی برود که دانش‌آموزان مهارت زندگی ‌کردن بیاموزند.

این چنین ژاپن با درک اهمیت آموزش و اصلاحات مداوم در نظام آموزشی خود توانسته است یکی از بهترین نظام‌های آموزشی جهان را داشته باشد. گواه این مطلب این که ژاپن در برنامه بین‌المللی ارزیابی دانش‌آموزان موسوم به پیسا (Programme for International Student Assessment (PISA)) که برای ارزیابی موفقیت تحصیلی دانش آموزان 15 ساله در سراسر جهان و در کشورهایی انجام می‌شود که برای اجرای این برنامه ثبت نام‌کرده‌اند، همیشه رتبه‌ای بالا داشته است. این آزمون هر سه سال یک بار انجام می‌شود و نتایجش میزان موفقیت دانش‌آموزان را در علوم، ریاضی و سواد خواندن نشان می‌دهد. بنا بر نتایج آزمون سال 2015، ژاپن بعد از سنگاپور رتبه دوم دنیا را در نتایج پیسا داشته است.

ساختار و سیاست‌های آموزشی ژاپن

چنان که در بخش قبلی دیدیم، سیاست‌ها و ساختار آموزشی ژاپن از دوران مدرن تا کنون دستخوش تغییرات بسیار زیادی شده است. در اینجا با استناد به سیاست‌های وزارت آموزش، فرهنگ و علوم ژاپن یا مونبوکاگاشو به بررسی آخرین سیاست‌های آموزشی و نیز ساختار آموزشی در این کشور می‌پردازیم.

سیاست‌های آموزشی

قانون پایه‌ای آموزش (教育基本法/Kyōiku kihon hō) که اساس سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های آموزشی در ژاپن را شکل می‌دهد، اصلاحیه کاملی از قانون پایه‌ای آموزش مصوب 1947 است که دسامبر 2006 انجام شد. این قانون از یک مقدمه و چهار اصل تشکیل شده که هر اصل خود تبصره‌هایی دارد. در مقدمه این قانون آمده است:

ما مردم ژاپن ضمن توسعه کشور فرهنگی و مردم سالار خود که با تلاشی خستگی‌ناپذیر ساخته شده است، خواهان صلح جهانی و ارتقاء رفاه نوع بشر هستیم. ما برای تحقق این آرمان، آموزشی را پیش می‌بریم که در آن ضمن احترام به شخصیت افراد، خواست حقیقت و عدالت، احترام به روح جمع و عهد برای تربیت انسان‌هایی دارای خلاقیت و انسانیت، سنت‌ها را حفظ کند و خلق فرهنگی جدید را هدف قرار دهد. در اینجا ما ضمن پاسداشت قانون اساسی ژاپن، پایه‌های آموزشی را بنیان می‌نهیم که مسیر آینده کشورمان را مشخص کند و برای اشاعه آن، قوانین زیر را وضع می‌کنیم.

در اصل اول قانون پایه‌ای آموزش، یک غایت و پنج هدف برای آموزش در ژاپن وضع شده است. غایت آموزش در ژاپن، انتظار برای تربیت شهروندان سالم و دارای جسم و روانی است که در آن استعداد لازم جهت تحقق جامعه و ملتی صلح دوست و مردم سالار نهادینه شده باشد در عین حالی که شخصیت دهی به آن‌ها را هم هدف قرار دهد. همچنین در پنج هدف این قانون، مفاهیمی چون برخورداری از دانش و تربیت همه جانبه، پرورش روحیه حقیقت طلب، پرورش روحیه اخلاقی و سرشار از احساسات، تربیت تن سالم و تندرست، ایجاد خلاقیت، احترام به ارزش شخصیت و ایجاد توانایی برای این کار، تربیت روحیه استقلال و خوداتکایی، پرورش روحیه کار و تلاش و اهمیت دادن به آن، احترام به عدالت و وظیفه، برابری زن و مرد، همکاری و احترام با و به دیگران، مشارکت اجتماعی، احترام به حیات و زندگی، ارزش گذاشتن به طبیعت، حفظ محیط زیست، احترام به فرهنگ و سنت‌ها، احترام به کشور و زادگاه، احترام به کشورهای دیگر و تلاش برای صلح و توسعه جامعه جهانی مورد تأکید قرار گرفته است و وظیفه مجری تلاش برای تحقق آن‌ها ذکر شده است.

چننین اهدافی تعیین کننده سیاست‌های آموزشی ژاپن هستند و مجریان قانون ژاپن باید با برنامه‌ها و سیاست‌هایی جهت تحقق این اهداف تلاش کنند. برای مثال در برنامه جدید درسی که قرار است از 2020 تا 2022 اجرایی شود و در سال 2017 منتشر شد، درس‌ها بر دو ویژگی مهم استوار است:

1) یادگیری همه موضوعات درسی باید به صورت تعاملی و عمقی باشد و

2) همه رشته‌های درسی باید این سه ویژگی را داشته باشد:

• علم و مهارت به صورت هم‌زمان؛
• یادگیری مهارت‌ها برای توانمندی در تفکر، قضاوت و خود توصیفی؛
• تشویق به یادگیری و تقویت احساس بشردوستی.

ساختار آموزش در ژاپن

به طور کلی نظام آموزشی حال حاضر ژاپن، نظام 6-3-3-4 نامیده می‌شود که شامل شش سال دبستان، 3 سال دوره راهنمایی، 3 سال دبیرستان و چهار سال دانشگاه است. در این بین نه سال اول یعنی شش سال دبستان و سه سال راهنمایی اجباری است. همچنین در مهدهای کودک می‌توان تعلیمات پیش دبستانی را ارائه داد. سن ورود به دبستان شش سال است و والدین و سرپرستانی که کودکان شش تا پانزده ساله دارند، طبق قانون مؤظف هستند آن‌ها را برای تحصیل به دبستان یا مدرسه راهنمایی بفرستند. همچنین خارجیان مقیم ژاپن در صورت تمایل به تحصیل فرزندانشان در دبستان و مدرسه راهنمایی ژاپنی، می‌توانند آن‌ها را به این مدارس بفرستند و تحصیل برای آن‌ها هم رایگان است. علاوه بر این دستگاه‌های مجری مسؤل باید نسبت به آگاهی رسانی برای اجباری بودن تحصیل به خانواده‌ها اقدام کنند و کمک‌های لازم برای تحصیل کودکان دارای معلولیت را هم انجام دهند.

کسانی که تحصیل در مدرسه راهنمایی را تمام کنند می‌توانند وارد دبیرستان شوند. به طور معمولی دبیرستان‌ها دارای امتحان ورودی هستند. دانش آموزان بعد از پایان تحصیل در دبیرستان، شرایط لازم برای ورود به دانشگاه را به دست می‌آورند. علاوه بر این مدارس، مدارس خارجی هم می‌توانند در ژاپن فعالیت کنند که دانش آموزان آن‌ها فرزندان خارجیان مقیم ژاپن هستند. این مدارس با تکیه بر فرهنگ، زبان و محتوای آموزشی کشور خود فعالیت می‌کنند، پس دانش آموختگان آن برای ورود به دانشگاه‌های ژاپن با شرایط خاصی روبرو هستند.

یکی دیگر از مدارسی که در نظام آموزشی ژاپن وجود دارد، مدارس شبانه است. مدارس شبانه که دروس آن معادل دوره متوسطه است، برای کسانی در نظر گرفته شده که به هر دلیلی نتوانستند تحصیلات اجباری خود را تمام کنند. همچنین خارجیانی که شروع به تحصیل و کار در ژاپن می‌کنند، می‌توانند از این مدارس استفاده کنند.

مواد درسی دبستان عبارت است از زبان ژاپنی، ریاضیات، علوم، مطالعات اجتماعی، موسیقی، کاردستی، تربیت بدنی، آشپزی و خیاطی ساده. در بیشتر مدارس انگلیسی تدریس می‌شود و اخیرا فناوری اطلاعات هم برای آموزش استفاده شده و اکثر مدارس مجهز به اینترنت است. دانش آموزان هنرهای ژاپنی مانند شود و (書道/Shodō) یا خطاطی ژاپنی و هایکو را نیز فرا می­گیرند که نوعی شعر کوتاه است. به علاوه به عنوان بخشی از آموزش، دانش آموزان مسئولیت نظافت مدرسه را به عهده دارند. ناهار معمولا در مدارس توسط گروهی از دانش آموزان به صورت نوبتی سرو می‌شود. بعد از دوره راهنمایی، در بیشتر مدارس فعالیت‌های فوق برنامه وجود دارد. دانش آموزان بر اساس علاقه خود در انجمن‌های گوناگون در زمینه‌های مختلف مانند ورزشی، هنری، فرهنگی و غیره فعالیت می‌کنند. نظارت بر این انجمن‌ها از طرف مدرسه صورت می‌گیرد، اما تقریبا تمام مسئولیت به عهده خود دانش آموزان است. همچنین در دوران راهنمایی و دبیرستان برای آمادگی آزمون های ورودی دبیرستان و دانشگاه، اکثر دانش آموزان به کلاس‌های فوق برنامه خارج از مدرسه می‌روند که به آن‌ها جوکو (塾/Juku) می‌گویند.

تحصیل در ژاپن رایگان هست و تنها هزینه‌ای که بر عهده خانواده‌ها گذاشته می‌شود، مربوط به ناهار، لباس‌های ورزشی مخصوص، کفش مخصوص داخل مدرسه، ساز دهنی برای کلاس موسیقی و وسایل جانبی برای کلاس‌های هنر و کارهای فنی هست.

ویژگی‌های نظام آموزشی کشور

ژاپن پس از پستی و بلندی‌های زیادی که در طول تاریخ آموزش مدرن خود داشت و تأثیرات زیادی که از کشورهای غربی گرفت، همچنین با شکستی که در مقابل آمریکا در جنگ جهانی دوم داشت، بعد از جنگ بالاخره توانست نظام آموزشی منحصر به فرد خود را تعریف کند که امروزه جزو برترین نظام‌های آموزشی جهان شناخته می‌شود. دکتر محمدرضا سرکار آرانی، بیست و یک ویژگی‌ برای نظام آموزشی ژاپن تعریف می‌کند که در اینجا خلاصه‌ای از اهم آن را می‌آوریم:

• توجه به ارزش‌های اخلاقی و انسانی و بشردوستانه در هدف‌های آموزش و پرورش به ویژه تأکید بر ارزش و اهمیت کار، صلح، روابط اجتماعی، استقلال فکری، احترام به عقاید دیگران و آرزوی موفقیت ژاپن در صحنه جهانی؛
• عادت دادن کودکان و دانش‌آموزان به فعالیت گروهی در تمام دوره‌های آموزشی...؛
• محور قرار دادن دانش‌آموز در فعالیت‌های آموزشی و دادن نقش مشاور و راهنما به معلم؛
• برخورداری معلمان از منزلت اجتماعی ویژه که نتیجه‌اش جذب ممتازترین دانش‌آموختگان دبیرستان‌ها به دانشگاه‌های تربیت معلم است؛
• کوشش در برقراری ارتباط همیشگی میان مدرسه و محیط زندگی؛
• تبدیل مراکز آموزشی به محیط زندگی دانش آموزان؛
• رعایت نظم، تأکید بر احترام به سلسله مراتب در خانواده و سایر محیط‌های اجتماعی؛
• نظافت و بهداشت دانش‌آموزان و مدارس و گذاشتن مسؤلیت نظافت بر عهده خود دانش‌آموزان؛
• برخورد با آموزش و پرورش به عنوان یک نوع سرمایه‌گذاری درازمدت و پر منفعت؛
• تأکید بر نقش آموزش و پرورش به عنوان عامل هر توسعه؛
• نظارت دقیق بر محتوای آموزشی و جلب مشارکت فرهیختگان برای تألیف کتاب؛
• گوناگونی مؤسسات آموزشی پس از دوران آموزش اجباری؛
• توجه به آموزش و پرورش اجتماعی و تأسیس مراکز متنوع آموزش غیررسمی و همگانی؛
• مشارکت بخش خصوصی در ایجاد و اداره مراکز آموزشی غیراجباری.

به عنوان تجربه شخصی نویسنده فصل حاضر که به دلیل موقعیت خانوادگی، محل زندگی و همچنین انتخاب خود و خانواده در هر دو نظام آموزشی ایرانی و ژاپنی همزمان تحصیل کردم، در اینجا به برخی از ویژگی‌های نظام آموزشی ژاپن اشاره می‌کنم، ضمن اینکه جاهایی به مقایسه آن با نظام آموزشی ایران هم پرداخته‌ام. این توضیح ضروری است که من معمولا روزهای فرد را در مدارس ژاپنی و روزهای زوج را در مدرسه ایرانی مدرسه سفارت ج.ا.ایران در توکیو می‌گذراندم که این روند تقریبا دوازده سال ادامه داشت. در این دو نظام آموزشی، محتوی آموزشی کاملا یکسان اما نحوه آموزش کاملا متفاوت بود. در نظام آموزشی ژاپن، به جای اجبار و فشار برای یادگیری مطالب درسی، بیشترین تمرکز بر ارتقای مهارت‌های غیر شناختی است. همین امر باعث بالا رفتن اعتماد به نفس، کنجکاوی و پشتکار در دانش‌آموز می‌شود. در واقع موضوع ضریب هوشی یا آی‌کیو IQ در این حوزه نادیده گرفته می‌شود.

در مدارس ژاپنی بارزترین نکته‌ای که با آن رو به رو می­ شویم، تمرکز بسیار زیاد و اهمیت بالایی است که برای انجام کار گروهی وجود دارد. به طوری که حتی در زنگ تفریح و اوقات فراغتی که معلمان حضور ندارند و دانش‌آموزان خود سعی در مدیریت بازی‌های خود دارند هم، به راحتی می‌شود تعهد آن‌ها را در رعایت کار گروهی دید. داشتن هویت گروهی بسیار مهم است و به این معناست که برای هم قدم شدن با جامعه باید هم مسیر آب حرکت کرد و همراه جریان آب بود، در غیر این صورت شاید جایی برای پیشرفت و ارتقای شخصیتی هم وجود نداشته باشد. در نتیجه در تمامی مدارس ژاپنی واژه‌ای به عنوان خدمه و یا سرایدار وجود ندارد. جز معلمین و کادر آموزشی، تنها افرادی که در مدارس حضور دارند نگهبانانی هستند که وظیفه آن‌ها حفظ امنیت مدرسه است. تمامی کارهای جانبی که مرتبط به ساختمان مدرسه می‌شود اعم از نظافت کلاس‌ها، راهروها، دستشویی، جابجایی ظروف آشغال، تمیزکردن تخته سیاه، رسیدگی به حیواناتی که در حیات مدرسه نگهداری می‌شوند، بر عهده دانش‌آموزان است و برنامه‌ریزی به شکلی است که در زمان‌های نظافت هیچ یک از دانش‌آموزان بدون مسئولیت نباشد و همگی در حال انجام وظایف تعریف شده خود باشند.

از نکات قابل توجه دیگری که در مدارس ژاپنی وجود دارد، اهمیت بالایی است که به تربیت بدنی داده می‌شود. در بیش از ۷۰ درصد مدارس به غیر از حیات استاندارد، استخر وجود دارد که از اواسط ماه جون به مدت چهل روز یکی از ساعت‌های ورزش به استخر اختصاص داده می‌شود. همچنین سالانه جشنواره ورزشی در مدارس برگزار می‌شود که به اسم اوندوکای (運動会/Undō kai) شناخته شده است. این جشنواره در حضور خانواده‌ها و در یک روز تعطیل از صبح تا بعد از ظهر برگزار می‌شود و اختصاص به مسابقات ورزشی و برنامه‌های متنوع دیگری دارد که هر مقطع تحصیلی به صورت جداگانه آماده کرده است. این مسابقات به صورت هدفمند جهت تاکید بیشتر بر روحیه هویت جمعی برگزار می‌شود. در اوندوکای همیشه این فکر در ذهن دانش آموزان وجود دارد که کم کاری یک نفر می‌تواند زحمات یک گروه را از بین ببرد، پس تمامی دانش آموزان همه تلاش خود را بکار می‌گیرند تا حتی در صورت باخت هم شرمندگی بابت بی مسئولیتی خود نداشته باشند.

همچنین در کنار کادر آموزش، انجمن اولیاء و مربیان با نام اختصاری (Parent-Teacher Association(PTA)) در مدارس فعالیت می‌کند که اولیای دانش‌آموزان در آن مشارکت دارند. این انجمن  وظیفه دارد در حوزه‌های مختلف همفکر و بازوی اجرایی مدرسه باشد. از جمله اقداماتی که معمولا بر عهده آن گذاشته می‌شود، حفظ امنیت دانش‌آموزان در خیابان‌ها و کوچه‌های اطراف مدرسه مکان‌های پرتردد دانش‌آموزان است. به صورت دوره‌ای اعضای انجمن با جلیقه و پرچم‌های مخصوص در خیابان‌ها می‌ایستند و زمان تردد دانش‌آموزان آن‌ها را راهنمایی می‌کنند.

آموزش های ابتدایی ژاپن

چنان که قبلا هم اشاره شد، شش سال تحصیلی ابتدایی و سه سال دوره راهنمایی جزو تحصیلات اجباری به حساب می‌آید و خانواده‌ها مؤظف هستند فرزندان 6 تا 15 ساله خود را برای تحصیل در این دوره به مدرسه بفرستند. آموزش در این دوره رایگان و اجباری است و به خانواده‌های بی بضاعت هم کمک‌های لازم داده می‌شود. مدارس مختلط است و برنامه‌های درسی، اهداف و سیاست‌های آموزشی این دوره هم توسط وزارت آموزش، فرهنگ و علوم تهیه و ابلاغ می‌شود.

دوره ابتدایی

با استناد به «کتاب آمار ژاپن 2021»، سال 2019 مجموع مدارس ابتدایی ژاپن 19738 واحد مدرسه با 421935 نفر کادر آموزشی و 6368550 دانش آمور بود که از این تعداد 3258343 نفر پسر و 3110207 نفر دختر بودند. همچنین کادر آموزش هم شامل 159653 مرد و 262277 مرد بود. از 19738 واحد دبستان هم 69 واحد ملی یا کوکوریتسو (国立/Kokuritsu)، 19432 واحد عمومی یا کوریتسو (公立/Kōritsu) و تنها 237 واحد خصوصی یا شیریتسو (私立/Shiritsu) بود که در ادامه به تفاوت‌های آن‌ها اشاره می‌کنیم.

بنا بر آمار رسمی منتشر شده از سوی مرکز آمار ژاپن، هزینه تحصیل سالانه برای هر دانش آموز در مقطع دبستان در مدارس عمومی 321281 ین و در مدارس خصوصی 1598691 ین است که این شامل تمام هزینه‌ها از هزینه آموزش گرفته تا هزینه رفت و آمد، هزینه سفرها و بازدیدهای دانش آموزی، هزینه نهار و... است.

وقتی ما می‌گوییم دبستان ملی و عمومی، باید بدانیم که هر دوی آن‌ها دولتی محسوب می‌شوند. تفاوت آن‌ها این است که دبستان ملی توسط دولت مرکزی ساخته می‌شود، اما دبستان‌های عمومی توسط دولت‌های محلی که هر چند زیر مجموعه دولت قرار می‌گیرند، اما به خاطر استقلال عملی که دارند، عموما از آن‌ها با عنوان دولت محلی نام برده می‌شود. همین تقسیم بندی در مورد مدرسه راهنمایی و دبیرستان هم صادق است. با این همه مدارس ملی و عمومی یک تفاوت بزرگ دیگر هم دارند و آن اینکه برای ورود به مدارس ملی امتحان ورودی لازم است، اما مدارس عمومی امتحان ورودی ندارند. دروسی که در این مقطع تدریس می‌شود، به تفکیک پایه تحصیل به قرار زیر هستند:

• پایه اول: زبان ژاپنی، نگارش، حساب، درس زندگی، موسیقی، هنر و کاردستی، اخلاق؛
• پایه دوم: زبان ژاپنی، نگارش، حساب، درس زندگی، موسیقی، هنر و کاردستی، اخلاق؛
• پایه سوم: زبان ژاپنی، نگارش، علوم اجتماعی، نقشه، حساب، علوم، موسیقی، هنر و کاردستی، حفظ تندرستی (保健/Hoken)، اخلاق؛
• پایه چهارم: زبان ژاپنی، نگارش، علوم اجتماعی، نقشه، حساب، علوم، موسیقی، هنر و کاردستی، حفظ تندرستی، اخلاق؛
• پایه پنجم: زبان ژاپنی، نگارش، علوم اجتماعی، نقشه، حساب، علوم، موسیقی، هنر و کاردستی، حفظ تندرستی، خانه‌داری، زبان انگلیسی، اخلاق؛
• پایه ششم: زبان ژاپنی، نگارش، علوم اجتماعی، نقشه، حساب، علوم، موسیقی، هنر و کاردستی، حفظ تندرستی، خانه‌داری، زبان انگلیسی، اخلاق.

آموزش دوره ابتدایی مبتنی بر آموزش اجتماعی شخص و بهبود شخصیت کودک در حیطه‌های شناختی، اخلاقی، احساسی و جسمانی است. در ژاپن به دانش‌آموزان ابتدایی آموزش داده می‌شود که فرهنگ و سنت‌های زادگاه و کشور خود را حفظ کنند، به فرهنگ‌ کشورهای دیگر احترام بگذارند و سعی در توسعه دوستی با مردم جهان داشته باشند. هر کلاس در مدارس ابتدایی ژاپن به چندین هان (班/Han) -گروه‌هایی متشکل از 5 تا 6 نفر- تقسیم می‌شوند و دانش‌آموزان در قالب این گروه‌ها در فعالیت‌های کلاسی مانند مطالعه گروهی در طول کلاس‌، وظایف مربوط به تمیزکاری، فعالیت‌های اجتماعی و صرف ناهار در مدرسه مشغول می‌شوند. در اغلب دبستان‌های عمومی ژاپن ناهار توزیع می‌شود. دانش‌آموزان ناهار مدرسه را با همکلاسی‌ها و معلم در کلاس صرف می‌کنند و بخشی از هزینه‌ نهار را والدین می‌پردازند. اهداف آموزشی نهار مدرسه در مقطع ابتدایی، بهبود عادت و رفتارهای صحیح غذاخوردن و یادگیری مشارکت و همکاری در فعالیت‌های روزمره زندگی است. جشن ورودی، گردش‌های فوق برنامه، روزهای ویژه مدارس ابتدایی، نمایش‌های هنری، جشن فارغ‌التحصیلی و مسابقه‌های گروهی بخشی از فعالیت‌های جمعی دانش‌آموزان ابتدایی محسوب می‌گردد که برخی از آن‌ها با مشارکت والدین و دیگر اعضای خانواده دانش‌آموزان برگزار می‌شود.

آموزش دوره اول متوسطه ژاپن

این دوره‌ که باید آن را در مدارس راهنمایی یا آن طور که در ژاپنی می‌گویند چوگاکّو (中学校/Chūgakkō) گذراند همراه با دوره دبیرستان جزو دوره متوسطه به حساب آورده می‌شود، از این روی سرکارآرانی این دوره را دوره اول دبیرستان نامیده است. این دوره سه سال و از آنجا که تحصیل در آن اجباری است، ما آن را در این قسمت تحصیلات اجباری آوردیم و با نام دوره راهنمایی معرفی می‌کنیم.

با استناد به «کتاب آمار ژاپن 2021»، در سال 2019 تعداد مدارس راهنمایی در ژاپن 10222 واحد مدرسه بود که در آن 3218137 نفر شامل 1645095 پسر و 1573042 دختر مشغول به تحصیل بودند. نیز کادر آموزشی این مدارس 246825 نفر شامل 139346 نفر مرد و 107479 نفر زن بود . از 10222 مدرسه راهنمایی هم 70 واحد مدرسه ملی، 9371 واحد مدرسه عمومی و 781 واحد مدرسه خصوصی بودند. همچنین هزینه سالانه آموزش برای هر نفر در مدارس راهنمایی 488397 ین برای مدارس عمومی و 1406433 ین برای مدارس خصوصی بود. یکی از تفاوت‌هایی که بین دوره ابتدایی و دوره راهنمایی وجود دارد، این است که در دوره ابتدایی یک نفر معلم متصدی تمام دروس است، اما در دوره راهنمایی هر درس بر عهده یک معلم قرار می‌گیرد. دروسی که در این دوره تدریس می‌شود، به تفکیک پایه اول، دوم و سوم به ترتیب زیر است:

• پایه اول: زبان ژاپنی، نگارش، علوم اجتماعی (جغرافیا)، علوم اجتماعی (تاریخ)، نقشه، ریاضی، علوم، موسیقی (عمومی)، موسیقی(همنوازی با ساز)، هنر، حفظ تندرستی و ورزش، حرفه و فن و خانه‌داری (حرفه و فن)، حرفه و فن و خانه‌داری (خانه‌داری)، زبان انگلیسی، اخلاق؛
• پایه دوم: زبان ژاپنی، نگارش، علوم اجتماعی (تاریخ)، علوم اجتماعی (شهروندی)، نقشه، ریاضی، علوم، موسیقی (عمومی)، موسیقی (همنوازی با ساز)، هنر، حفظ تندرستی و ورزش، حرفه و فن و خانه‌داری (حرفه و فن)، حرفه و فن و خانه‎‌داری (خانه‌داری)، انگلیسی، اخلاق؛
• پایه سوم: زبان ژاپنی، نگارش، علوم اجتماعی (جغرافی)، علوم اجتماعی (تاریخ)، نقشه، ریاضی، علوم، موسیقی (عمومی)، موسیقی (همنوازی با ساز)، هنر، حفظ تندرستی و ورزش، حرفه و فن و خانه‌داری (حرفه و فن)، حرفه و فن و خانه‎‌داری (خانه‌داری)، انگلیسی، اخلاق.

مقطع آموزش مقدماتی متوسطه یا راهنمایی، حداکثر مدت زمان ۳ سال و برای رده‌های سنی ۱۵-۱۲ سال است. این مقطع آموزشی اجباری ورسمی بوده و همان طور که در بالا آمد هزینه آن نسبت به دوره ابتدایی بیشتر است. هدف اصلی این دوره، ارائه آموزش عمومی درسطح مقدماتی متوسطه و متناسب با مراحل رشد جسمی و ذهنی دانش آموزان است. این دوره امتحان ورودی ندارد، اما برای ورود به دوره دبیرستان باید امتحام ورودی داد، بنابراین در دانش‌آموزان پایه دوم و سوم با شرکت در کلاس‌های آموزشی خارج از مدرسه خود را برای شرکت در آزمون ورودی دبیرستان آماده می‌کنند.

آموزش متوسطه ژاپن

همان طور که قبلا هم اشاره شد، دوره متوسطه در ژاپن شامل دو دوره سه ساله است که دوره سه ساله اول آن یا دوره راهنمایی اجباری است، اما دوره دوم آن یا دوره دبیرستان اجباری نیست. در بخش قبلی و در قسمت تعلیمات اجباری دوره راهنمایی را توضیح دادیم، پس در اینجا تنها به توضیح در مورد دوره دبیرستان یا همان دوره سه ساله دوم غیر اجباری می‌پردازیم. کوتوگاکّو (高等学校/Kōtō Gakkō) که به اختصار کوکو (高校/Kōkō) نامیده می‌شوند، در معنای تحت‌الفظی خود مدرسه عالی است که در فارسی می‌توانیم از آن به دبیرستان تعبیر کنیم.

با استناد به «کتاب آمار ژاپن 2021» تعداد دبیرستان‌های ژاپن در سال 2019، 4887 واحد مدرسه بود که از این تعداد 15 واحد آن ملی، 3550 واحد آن عمومی و 1322 واحد آن خصوصی بود. کادر آموزشی این دبیرستان‌ها مجموعا 231319 نفر بود که از این تعداد 156633 نفر مرد و 74686 نفر زن بودند. همچنین تعداد دانش‌آموزان مشغول به تحصیل در دبیرستان در این سال 3168369 نفر بود که شامل 1601977 پسر و 1566392 نفر دختر بود. همچنین هزینه تحصیل سالانه یک نفر در دبیرستان عمومی 457380 ین و در دبیرستان خصوصی 969911 ین است که البته مربوط به دبیرستان‌های تمام وقت است.

تحصیل در دوره دبیرستان در رشته‌های عمومی یا تخصصی انجام می‌شود و عموما برنامه آن تمام وقت و در فرصتی سه ساله است. با این همه آموزش در این دوره به صورت پاره وقت و مکاتبه‌ای هم انجام می‌شود. دبیرستان‌های تمام وقت از دوشنبه تا جمعه هر روز و از ساعت 8 صبح تا 4 بعد از ظهر کلاس‌های آموزشی خود را برگزار می‌کنند. معمولا در هر روز از 5 تا 8 ساعت کلاس درسی وجود دارد. دوره تمام وقت سه سال طول می‌کشد، درحالی که دوره‌‌های پاره وقت و مکاتبه‌ای بیش ازسه سال به طول می‌انجامند. دوره‌‌های پاره وقت دو نوع هستند: دوره‌‌های روزانه و دوره ‌های شبانه که البته اکثریت با دوره‌‌های شبانه است.

چنان که گفتیم، دوره دبیرستان سه ساله است، اما این اواخر گرایش به تغییر از نظام سنواتی به نظام واحدی زیاد شده است. در نظام واحدی چنان چه دانش‌آموزان تعداد واحدهای مشخصی را بگذرانند می‌توانند فارغ‌التحصیل شوند و در آزمون ورودی دانشگاه شرکت کنند. این نظام سال 1988 در دبیرستان‌های پاره وقت و مکاتبه‌ای و سال 1993 هم در دبیرستان‌های تمام وقت به کار گرفته شد. در دبیرستان به روش مکاتبه‌ای، از نظام واحدی استفاده می‌شود. در این دبیرستان‌ها دانش‌آموزان نیاز به حضور در مدرسه ندارند، بلکه در خانه یا مراکز آموزش و حرفه‌ای خاص تعداد واحد مشخص را می‌گذرانند و می‌توانند با گرفتن گواهی دانش آموختگی از دبیرستان در امتحان ورودی دانشگاه شرکت کنند.

دبیرستان‌ها به دو دسته کلی دبیرستان عادی و دبیرستان تخصصی هم تقسیم می‌شوند. دبیرستان عادی همان دوره‌های عمومی است، اما دبیرستان تخصصی آموزش فنی و حرفه‌ای است که در آن به تحصیل در رشته‌هایی چون کشاورزی، صنعت، بازرگانی، ماهیگیری، پرستاری، هنر و... می‌پردازند. معمولا همه دانش‌آموزان دبیرستانی که در شاخه نظری تحصیل می‌کنند، تعدادی واحد در زمینه تخصصی نیز می‌گذرانند و دانش‌آموزان رشته‌های فنی و حرفه‌ای نیز تعداد زیادی از واحدهای عمومی را می‌گذرانند.

آموزش عالی ژاپن

مطابق قانون پایه‌ای آموزش در ژاپن، آموزش عالی که به آن کوتوکیوایکو (高等教育/Kōtō kyōiku) گفته می‌شود، دوره‌ای است که پس از آموزش دوره دوم متوسطه یا دبیرستان قرار می‌گیرد و در طی آن آموزش عمومی و آموزش تخصصی به اندازه کافی داده می‌شود. آموزش عالی عموما در دانشگاه یا در مدارس تخصص عالی داده می‌شود. بر طبق تقسیم بندی وزارت فرهنگ، آموزش، علوم و تحقیقات ژاپن، مراکز آموزش عالی ژاپن عبارتند از:

آموزشکده یا کالج‌های زیر سه سال که در ژاپنی به آن‌ها تانکی‌دایگاکو (短期大学/Tanki daigaku) می‌گویند. هدف این آموزشکده‌ها تربیت نیروهای متخصص و دارای توانایی لازم برای مشاغل است. با استناد به «کتاب آمار ژاپن 2021»، تعداد این آموزشکده‌ها در سال 2019، 326 واحد بود که از این بین 17 آموزشکده عمومی و 309 آموزشکده خصوصی بود. 13147 نفر دانشجوی پسر و 99366 دانشجوی دختر در این سال در این آموزشکده‌ها مشغول به تحصیل بودند.

مدارس عالی تخصصی را در ژاپنی کوتوسِنمون‌گاکّو (高等専門学校/Kōtō senmon gakkō) یا به اختصار کوسِن (高専/Kōsen) می‌گویند. این مدارس بر خلاف بقیه مراکز آموزش عالی بعد از دوره دوم متوسطه یا دبیرستان قرار نمی‌گیرند، بلکه دانش‌آموزان دوره اول متوسطه یا دوره راهنمایی می‌توانند مستقیما وارد این مدارس شوند و دوره پنج ساله آن را تمام کنند. این مدارس در پاسخ به نیاز بخش صنعت و اقتصاد ژاپن به نیروی کار بعد از معجزه اقتصادی این کشور در دهه‌های 1950 و 1960 ایجاد شدند. تعداد این مدارس در سال 2019، 57 واحد مدرسه بود که 51 واحد آن ملی، 3 واحد عمومی و 3 واحد هم خصوصی بود. در همین سال در این مدارس 45803 نفر دانشجوی پسر و 11321 نفر دانشجوی دختر مشغول به تحصیل بودند.

دانشگاه که به آن دایگاکو (大学/Daigaku) گفته می‌شود، نهاد آموزشی محور در آموزش عالی است. معمولا این دانشگاه‌ها دارای چندین دانشکده هستند و دانشجویان عموما با گذراندن دوره چهار ساله و تعداد واحدهای مشخص در مقطع کارشناسی از آن دانش آموخته می‌شوند. دانش آموختگان مقطع کارشناسی برای ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر می‌توانند وارد دایگاکوئین (大学院/Daigakuin) بشوند که برخی از دانشگاه‌ها خود دایگاکوئین دارند و برخی ندارند. نیز دانشگاه‌هایی هستند که بدون داشتند مقطع کارشناسی تنها در زمره دایگاکوئین قرار می‌گیرند، هر چند در نهایت همه جزو دانشگاه دسته بندی می‌شوند. با استناد به «کتاب آمار ژاپن 2021»، در سال 2019 تعداد دانشگاه‌های ژاپن 786 واحد است که 86 واحد آن ملی، 93 واحد آن عمومی و 607 واحد آن خصوصی بود. تعداد دانشجویان شاغل به تحصیل در همین سال 1625573 نفر دانشجوی پسر و 1293095 نفر دانشجوی دختر بود. تعداد کادر آموزشی این دانشگاه‌ها در این سال 187862 نفر شامل 140244 نفر مرد و 47618 نفر زن بود.

مطابق آمار رسمی در سال 2019، حدود 98.8 درصد دانش آموختگان مدارس راهنمایی برای ادامه تحصیل وارد دوره متوسط دوم یا دبیرستان شدند و 51.6 درصد پسران و 57.8 درصد دختران هم بعد از پایان دوره دبیرستان برای ادامه تحصیل به یکی از نهادهای آموزش عالی وارد شدند و تحصیل خود را ادامه دادند.

نشریات دانشگاهی ژاپن

در ژاپن ما با انواع مختلفی از نشریات دانشگاهی روبرو هستیم که در اینجا انواع آن را توضیح می‌دهیم با این توضیح که آمار دقیقی از تعداد و تعداد نسخه‌های منتشر شده آن وجود ندارد. نشریات دانشگاهی ژاپن را به طور کلی می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد. مجله علمی یا گاکوجوتسوشی (学術誌/Gakujutsushi) یا گاکوجوتسو زاشّی (学術雑誌/Gakujutsu zashshi) که در آن دستاوردهای پژوهشی محققان به شکل مقاله علمی به چاپ می‌رسد. در این مقالات باید نام نویسنده و نهاد علمی آموزشی که بدان تعلق دارد، به وضوح درج شود. این مجلات عموما توسط دانشگاه‌ها یا تشکیلات علمی چاپ می‌شود، تیراژ کمی دارد، عموما برای فروش نیست و اگر هم بر آن قیمت بگذارند، در کتابفروشی‌ها و مانند آن عرضه نمی‌شوند.

مجلات انجمن‌های علمی که به آن گاکّایشی (学会誌/Gakkaishi) یا گاکّای‌زاشّی (学会雑誌/Gakkai Zashshi) می‌گویند، مجلاتی است که توسط انجمن‌های علمی منتشر و در آن مقالات علمی پژوهشی درج می‌شود. مقالات ارسالی توسط متخصصان خوانده و ارزیابی می‌شود و در صورتی چاپ می‌گردد که از استانداردهای انجمن برخوردار باشد. این مجلات معمولا تنها میان اعضا توزیع می‌شود و اخیرا هم انتشار آن‌ها در فضای مجازی بسیار زیاد شده است. همچنین مجلات موسوم به رونبونشی (論文誌/Ronbunshi) هم هست که عموما مجله‌ای برای انتشار مقالات حاصل از فعالیت‌های پژوهشی محققین است و توسط انجمن‌های علمی منتشر می‌شود با این تفاوت از مجلات گاکّایشی که داوری ندارد.

نوعی دیگر از مجلات به نام کی‌یو (紀要/Kiyō) وجود دارد که توسط دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌ها منتشر و در آن نتایج پژوهش کادر آموزشی یا پژوهشگران مربوطه به شکل مقاله چاپ می‌شود. مقالات چاپ شده در این مجلات داوری نمی‌شوند، بنابراین زمان لازم برای چاپ مقالات در این مجلات کوتاه است.

مجلات تجاری یا شوگیوشی (商業誌/Shōgyōshi)، مجله‌ای علمی است که از سوی شرکت‌های انتشاراتی و با اهداف تجاری منتشر می‌شود. در این مجلات برغم علمی بودن، عموما سعی می‌شود با هدف جذب مخاطب عام از عنوان‌ها و موضوعات جذاب استفاده شود. این مجلات برای فروش است و قیمت بالایی هم دارد.

مراکز پژوهشی دانشگاهی ژاپن

The University of Tokyo - برگرفته از سایت wikidata - قابل بازیابی از: https://www.wikidata.org/wiki/Q7842

تنها آماری که ما در مورد وضعیت و آمار مراکز پژوهشی دانشگاهی در ژاپن داریم، آماری است که وزارت آموزش، فرهنگ، ورزش، علوم و فناوری داده است که آن هم مربوط به وضعیت و آمار این مراکز قبل از سال 2009 است. بنابراین ما در اینجا با استناد به همان گزارش در مورد وضعیت مراکز پژوهشی اطلاعات مختصری ارائه می‌کنیم.

انواع مراکز پژوهشی دانشگاهی

در گزارش این وزارتخانه مراکز پژوهشی به دو دسته پژوهشکده (研究所/Kenkyūjo) و مؤسسه پژوهشی (研究施設/Kenkyū shisetsu) تقسیم می‌شوند که از این دو پژوهشکده بزرگتر است. بنا به توضیح این وزارتخانه، پژوهشکده‌هایی که قبل از جنگ تأسیس شدند، تقریبا همه با اهداف سرراست پژوهش در مورد موضوعاتی انجام می‌شدند که در راستای تحقق اهداف ملی مثمر ثمر باشند. اما بعد از جنگ پژوهشکده‌ها، یا مراکزی بودند که از مؤسسه پژوهشی به پژوهشکده ارتقا یافتند، یا با خواست انجمن‌های علمی از دولت تأسیس شدند و یا با ادغام با مؤسسات پژوهشی دیگر به پژوهشکده بدل شدند. همچنین در میان پژوهشکده‌های دانشگاهی این گرایش که پژوهشکده‌های مرتبط با یک دانشگاه بدل به پژوهشکده‌ای برای کاربرد مشترک شود شدت گرفته است.

در رابطه با تعداد اعضای علمی پژوهشکده‌ها، پژوهشکده فناوری تولید دانشگاه توکیو (東京大学生産技術研究所/Tōkyō daigaku seisan gijutsu kenkyūjo) دارای بالاترین تعداد عضو یعنی 172 نفر است و پژوهشکده اطلاعات اجتماعی (社会情報研究所/Shakai jōhō kenkyūjo) همان دانشگاه کمترین عضو یعنی 14 نفر دارد. در سال 2002 از میان 97 دانشگاه ملی آن زمان، 20 دانشگاه دارای پژوهشکده بودند که تعداد آن‌ها برابر با 58 پژوهشکده در آن سال می‌شد.

مؤسسات پژوهشی به چند دسته تقسیم می‌شوند. نوع الف، مؤسسه پژوهشی که به طور مشترک در همه کشور استفاده می‌شوند. این نوع مؤسسات مستقل از دانشکده‌های دانشگاه‌ها هستند و توسط محققینی از سراسر کشور به شکل مشترک مورد استفاده قرار می‌گیرند. نوع ب، مؤسسات پژوهشی مورد استفاده مشترک در یک دانشگاه که مستقل از دانشکده‌های دانشگاه است و توسط همه محققین آن دانشگاه مورد استفاده قرار می‌گیرد. نوع ج، که وابسته به یک دانشکده از یک دانشگاه است و تنها توسط محققین همان دانشکده مورد استفاده قرار می‌گیرد. تا قبل از سال 2009 تعداد مؤسسات پژوهشی نوع الف 27 واحد، نوع ب 322 واحد و نوع ج 133 واحد بود. حدود 84 درصد این مؤسسات، کمتر از 10 نفر کادر پژوهشی دارند و سه واحد از این مؤسسات بین 20 تا 30 نفر و 10 واحد آن بین 10 تا 20 نفر کادر پژوهشی دارند.

بودجه تحقيقاتی در دانشگاه‌ها و مراكز تحقيقاتی ژاپن

با استناد به «کتاب آمار ژاپن 2021»، سال 2019 تعداد افراد شاغل در بخش تحقیق و پژوهش در دانشگاه‌ها 410735 نفر بود که از این تعداد 297053 نفر به عنوان محقق و پژوهشگر مشغول به کار بودند. میزان بودجه پژوهشی هم به ازای هر نفر پژوهشگر 12520000 ین بود. سهم دانشگاه‌های ملی از تعداد محقق ذکر شده در فوق 134883 نفر، سهم دانشگاه‌های عمومی 21290 نفر و سهم دانشگاه‌های خصوصی 140880 نفر بود. نکته قابل توجه این که بودجه پژوهشی به ازای هر نفر محقق در دانشگاه‌های خصوصی در سال 2019 نسبت به دانشگاه‌ها ملی و عمومی بیشتر و برابر 14400000 ین بود.

همچنین در زمینه میزان کل بودجه‌های پژوهشی دانشگاه‌ها، آمار زیر توسط اداره آمار ژاپن ارائه شده است. ذکر این نکته لازم و ضروری است که این بودجه مربوط به بودجه‌های پژوهشی داخلی دانشگاه‌ها است و دانشگاه‌ها علاوه بر این بودجه از مؤسسات خارج از دانشگاه، صنایع و... هم بودجه پژوهشی می‌گیرند.

جدول شماره 1.بودجه‌های پژوهشی دانشگاه‌های ژاپن در سال‌های 2015، 2018، 2019 و 220 م. واحد: میلیارد ین.

سال	2015	2018	2019	220
بودجه	3696	3642	3678	3720

کتابخانه‌های دانشگاهی ژاپن

انجمن کتابخانه‌های ژاپن (日本図書館協会/Nihon Toshokan Kyōkai) که به عنوان یک نهاد مرتبط با کتابخانه‌ها از سال 1892 (از سال 1908 با نام فعلی) فعالیت می‌کند و هدفش ارتقای کمی و کیفی کتابخانه‌ها در ژاپن است، هر سال آماری از کتابخانه‌های ژاپن و وضعیت آن‌ها منتشر می‌کند. در اینجا با استناد به آمار منتشر شده توسط این نهاد در سال 2021، آمار کتابخانه‌های دانشگاهی ژاپن در سال 2020 را بیان می‌کنیم.

در سال 2020، تعداد کتابخانه‌های دانشگاه‌های ژاپن 1439 واحد بود که از این تعداد 288 واحد آن متعلق به دانشگاه‌های ملی، 137 واحد متعلق به دانشگاه‌های عمومی و 1014 واحد متعلق به دانشگاه‌های خصوصی بود. همچنین در همین سال آموزشکده‌ها و مدارس عالی هم در مجموع 231 واحد کتابخانه داشتند. افراد شاغل در این کتابخانه‌ها در سال 2020، 4047 نفر برای دانشگاه‌ها و 225 نفر برای آموزشکده‌ها و مدارس عالی بود.

مجموع کتاب‌هایی که در کتابخانه‌های دانشگاه‌ها نگهداری می‌شود، 327926000 جلد برای سال 2020 بود. همچنین در کتابخانه آموزشکده‌ها و مدارس عالی هم 14599 جلد کتاب نگهداری می‌شود. از مجموع کتاب‌های موجود در کتابخانه‌های دانشگاه‌ها، 1465000 جلد کتاب غیر ژاپنی و به زبان خارجی است. همچنین در کتابخانه‌های دانشگاه‌ها 5189090 منبع الکترونیکی وجود داشت. تعداد افرادی که در سال 2020 از کتابخانه‌های دانشگاه استفاده کردند، 116479107 نفر و برای آموزشکده‌ها و مدارس عالی برابر 3664956 نفر بود.

اگر بخواهیم کتابخانه‌های دانشگاهی ژاپن را بر حسب تعداد منابع درجه‌بندی کنیم، کتابخانه دانشگاه توکیو با بیش از 9 میلیون جلد منبع اول است. بعد آن به ترتیب دانشگاه‌های کیوتو، واسِدا، کِی‌ئو، کیوشو، کوبه و هیروشیما قرار می‌گیرند.

دانشجويان ژاپنی در خارج از كشور

با استناد به «کتاب آمار ژاپن 2021»، سال 2017، 180406 نفر ژاپنی برای تحصیل، تحقیق یا تدریس در خارج از این کشور بودند. در این سال آمریکا با پذیرش 75923 نفر دانشجوی ژاپنی مقصد نخست تحصیل دانشجویان ژاپنی در خارج از کشور بود. بعد از آمریکا کشور استرالیا با 19194 نفر پذیرش قرار داشت. همچنین انگلیس با 13289 نفر، کانادا با 11920 نفر و فرانسه با 11505 نفر در رده‌های بعدی قرار داشتند. در میان کشورهای شرق آسیا چین با پذیرش 8595 نفر، کره جنوبی با 4240 نفر و تایوان با 3204 نفر در رده‌های اول تا سوم بودند. در میان کشورهای مسلمان هم مالزی با پذیرش 942 نفر دانشجوی ژاپنی و اندونزی با پذیرش 360 نفر در رده اول و دوم بودند. در غرب آسیا هم ترکیه با پذیریش 107 نفر دانشجوی ژاپنی رتبه اول را داشت.

دانشجويان خارجی در ژاپن

در زمینه آمار دانشجویان خارجی که در ژاپن تحصیل می‌کنند، آخرین آمار مربوط به سال 2019 است. در این سال 99908 نفر خارجی در دانشگاه‌های ژاپن و در مقطع کارشناسی تحصیل می‌کردند که 87911 نفر از خارج آمده و بقیه خارجیان مقیم ژاپن بودند. این تعداد برای مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری 55718 نفر بود که 52654 نفر از خارج آمده و بقیه خارجیان مقیم بودند. همچنین در این مدت 3156 نفر خارجی در مقطع کاردانی در این کشور درس خواندند.

با استناد به نتایج پژوهشی که بنیاد حمایت از دانشجویان ژاپن (日本学生支援機構/Nihon gakusei shien kikō/Japan Student Services Organization(Jasso)) در سال 2020 منتشر کرد، از مجموع دانشجویان خارجی که سال 2019 در ژاپن تحصیل می‌کردند، 94.6 درصد متعلق به آسیا، 2.8 درصد متعلق به اروپا، 0.7 درصد متعلق به آمریکای شمالی، 0.7 درصد متعلق به آفریقا، 0.6 درصد متعلق به آمریکای مرکزی و جنوبی، 0.4 درصد متعلق به خاورمیانه، 0.2 درصد متعلق به اقیانوسیه بودند. اگر به تفکیک کشور هم ببینیم، در سال ذکر شده، 121845 نفر یعنی حدود 43.6 درصد این افراد از چین، 62233 نفر (23.5 درصد) از ویتنام، 24002 نفر (8.4 درصد) از نپال، 15785 نفر (5.6 درصد) از کره جنوبی و ‌7088 نفر (2.5 درصد) از تایوان بودند.

آموزش بزرگسالان (سواد آموزی) در ژاپن

هنگامی که ما مدارس شبانه می‌گوییم، در نظام آموزشی ژاپن منظور دوره‌هایی است که در طی شب و در مقطع دوم دبیرستان، آموزشکده یا دانشگاه برگزار می‌شود که البته در مورد دانشگاه بیشتر از اصطلاح نوبت دوم استفاده می‌شود. بنابراین چیزی که ما در اینجا به آن خواهیم پرداخت، همان مدارس شبانه‌ای است که در دبیرستان برگزار می‌شود. همان طور که پیشتر هم اشاره شد، دوره‌های آموزشی ابتدایی و دوره اول متوسطه -راهنمایی در ژاپن اجباری است، بنابراین تقریبا تمام جمعیت این کشور این دوره را گذرانده‌اند. از آنجا هم که نزدیک به 100 درصد جمعیت ژاپن دوره‌های تعلیمات اجباری را گذرانده‌اند، تقریبا می‌توان گفت این کشور دارای نرخ سواد نزدیک به 100 درصد است. بنابراین مدارس شبانه عموما برای کسانی دایر می‌شود که به دلایلی نتوانستند بعد از دوره راهنمایی تحصیلات خود را ادامه دهند و اکنون می‌خواهند با طی کردن دوره شبانه شرایط لازم برای ورود به دانشگاه را به دست آورند.

همچنین این مدارس برای کسانی برگزار می‌شود که به دلایل مختلف توانایی خود در خواندن و نوشتن را از دست داده‌اند و اکنون به دنبال بازآموزی هستند. خارجیانی هم که برای کار به ژاپن می‌آیند و می‌خواهند در کنار کار تحصیل کنند می‌توانند به این مدارس شبانه وارد شوند.

مراکز پژوهشی غیر دانشگاهی در ژاپن

پیشتر به بودجه‌های پژوهشی در مراکز دانشگاهی اشاره شد. در اینجا ما به بودجه‌های پژوهشی غیر دانشگاهی می‌پردازیم. با استناد به «کتاب آمار ژاپن 2021» در سال 2019 در بخش تحقیقات مرتبط با فعالیت‌های اقتصادی و صنعتی 617060 نفر مشغول به کار بودند که از این میان بیشترین تعداد یعنی 542291 نفر در بخش تحقیقات مرتبط با تولید مشغول به کار بودند. در همین سال بودجه پژوهشی برای هر نفر محقق مشغول به کار در این بخش 28010000 ین و تقریبا دو برابر بودجه پژوهشی برای یک نفر در بخش دانشگاهی بود.

می‌دانیم که ژاپن کشوری صنعتی است که اساس اقتصاد آن بر تولید و صادرات است. بنابراین به تحقیقات در این بخش اهمیت زیادی می‌دهد و پژوهشکده‌های زیادی متعلق به شرکت‌ها و صنایع در این کشور وجود دارد. تمامی شرکت‌های بزرگ و چند ملیتی ژاپن دارای پژوهشکده‌های مختص خود هستند که در اینجا چند نمونه از این پژوهشکده‌ها را نام می‌بریم:

• پژوهشکده جامع شرکت سهامی صنایع سنگین میتسوبیشی (三菱工業株式会社総合研究所/Mitsubishi kōgyō kabushiki kaisha Sōgō kenkyūjo)؛
• مرکز توسعه پژوهش، مرکز فناوری نرم افزار و مرکز فناوری تولید وابسته به شرکت سهامی توشیبا (株式会社東芝/Kabushiki kaisha Tōshiba)؛
• پژوهشکده فناوری شرکت سهامی هوندا (株式会社本田技術研究所/Kabushiki kaisha Honda gijutsu kenkyūjo)؛
• پژوهشکده علوم کامپیوتری شرکت سهامی سونی (株式会社ソニーコンピュータサイエンス研究所/Kabushiki kaisha Sonī konpyūtā saiensu Kenkyūjo).

تعداد این مراکز پژوهشی بسیار زیاد است و آمار دقیقی از آن‌ها در دست نیست. علاوه بر مراکز پژوهشی وابسته به صنایع و نیز پژوهکشده‌های دانشگاهی، در ژاپن پژوهشکده‌های ملی و محلی، پژوهشکده‌های وابسته به انجمن‌های غیر انتفاعی و حتی پژوهشکده‌های بین‌المللی زیادی هم وجود دارد. برای مثال مرکز پژوهش جامع توسعه سلامت سازمان بهداشت جهانی (WHO健康開発総合研究センター/WHO Kenkō kaihatsu Sōgō kenkyū sentā)، پژوهشکده‌ای بین‌المللی است که سال 1996 در شهر کوبه ژاپن شروع به کار کرد. پژوهشکده‌های ملی هم که توسط دولت مرکزی تأمین اعتبار می‌شوند در زمینه‌های مختلف مشغول به پژوهش و تحقیق هستند. برای مثال بنیاد کاوش‌های هوا فضای ژاپن یا جاکسا (宇宙航空研究開発機構/Uchū kōkū kenkyū kaihatsu kikō/Japan Aerospace Exploration Agency(JAXA)) مسئول پژوهش و توسعه فناوری و پرتاب ماهواره به مدار زمین است.

علاوه بر پژوهشکده‌های ملی که مستقیما زیر نظر دولت مرکزی هستند، معمولا پژوهشکده‌های زیاد و متعددی هستند که زیر نظر وزارتخانه‌های و سازمان‌های دولتی فعالیت می‌کنند. علاوه بر این‌ها مراکزی هم هستند که زیر نظر دولت‌های محلی فعالیت می‌کنند. برای مثال پژوهشکده‌های استانی زیر نظر استانداری‌ها فعالیت می‌کنند. هر چند آماری از تعداد این پژوهشکده‌ها وجود ندارد، اما با توجه به آن چه در «کتاب آمار ژاپن 2021» آمده است، در سال 2019 تعداد 410735 نفر در نهادهایی جز پژوهشکده‌های بخش اقتصاد و صنعت و دانشگاهی مشغول به کار بودند. سرانه هر نفر محقق در این پژوهشکده‌ها 12520000 ین بود.

نیز نگاه کنید به

نظام آموزش، تحقیقات و فناوری آرژانتین؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری اتیوپی؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری اردن؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری اسپانیا؛نظام آموزش، تحقیقات و فناوری افغانستان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری اوکراین؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری تایلند؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری تونس؛ نظام آموزش و پرورش در چین معاصر؛ نظام آموزش و پرورش در چین باستان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری سنگال؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری کوبا؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری زیمبابوه؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری قطر؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری مصر؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری لبنان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری روسیه؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری مالی؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری ساحل عاج؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری سیرالئون؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری کانادا؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری سودان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری گرجستان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری تاجیکستان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری بنگلادش؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری قزاقستان؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری سریلانکا؛ نظام آموزش، تحقیقات و فناوری فرانسه