تاریخ دوره باستان سودان

«کرمة»(Kerma) یا «کوش»، یکی از قدیم‌ترین شهرهای تاریخی است که براساس آثار باستانی کشف شده، بیش از 9500 سال از عمر آن می‌گذرد. مردم «نوبه»، از دیرباز،‌ این شهر را «دکی قیل» به معنی «تپّه سُرخ»، خوانده‌اند و هنوز هم آن را به همین نام می‌شناسند. «کرمة» پایتخت حاکمان «کوش» بوده و در استان «الشمالیّة» سودان در کرانه شرقی رود نیل قرار دارد و فاصله آن از شهر «اسوان»، حدود 700 کیلومتر است.

از تمدّن کرمة، نوشته‌ای بر جای نمانده ولی در حفاری‌های که در آن منطقه صورت گرفته، برخی ظروف سُفالین، نوع خاصّی از خنجر، برخی لوازم ساخته شده از پوست حیوانات، مانند کمربند، ظرف‌های چوبی، بعضی صنایع دستی از جنس عاج، آثاری از سرامیک سنّتی به دست آمده است.‌ این تمدّن کرمة از 9500 سال پیش تا حدود 1600 سال قبل از میلاد بر مناطقی از مصر و سودان سیطره داشته است.

مملکت کوش

در سال‌های 1580 تا 750 قبل از میلاد، تمدّن «کوش» در «نوبه»(النوبة) ـ واقع در شمال سودان و جنوب مصرـ استقرار داشته است. مملکت کوش – که سال‌ها شکل گرفته به دلیل برخورداری از منابع طبیعی ارزشمند، لشگریان توانمند و ساختار اداری منظم، به جایگاه ویژه‌ای از نظر توانمندی و تمدّنی دست یافته بود.

آثار تمدّنی برجای مانده از‌ این دوران، در دو کشور مصر و سودان، به دلایل زیر، شباهت‌های بسیاری با یکدیگر دارند.

نخست آنکه در طول‌ این دوران، روابط بازرگانی مصر و سودان، بسیار گسترده بوده است.

دوم آنکه در اواخر‌ این دوران، مصریان، سودان را به تصرّف خود در آورده و‌ این تصرّف، از نظر فرهنگی نیز، بر جامعه و مردم سودان اثر گذاشته است.

دوره نبتی

در دوره نبتی، حدود 750 سال قبل از میلاد، پس از تصرّف سودان توسط مصریان، آغاز شده است. به تدریج سودانیان به مخالفت با حاکمان مصری برخاستند و سرانجام به رهبری «الارا»[I] توانستند استقلال کشورشان را بازیابند. در همین دوره یکی از پادشاهان«کوش»، به نام «کاشتا»[II]، برای امنیت بیشتر در برابر حملات مصریان، پایتخت را به شهر«نبته»(النّبتة) ـ واقع در منطقه پایین‌تر از آبشار چهارم رود نیل منتقل کرد. براساس یافته‌های باستان شناسی، در دوره نبتی، سبک زندگی و فرهنگ مردم «نبته» و مصر، کاملاً یکسان بوده است.

دوره مروی

دوره پایتخت حکومت «کوش» توسط «اسپالتا»[III] از «نبته» به «مروه» منتقل شد.‌ این دوره، از قرن ششم قبل از میلاد تا قرن سوم میلادی ادامه داشته و پرستشگاه‌ها، از جمله «معبد الشمس» و اهرام بر جای مانده از پادشاهان بیانگر تمدّن مروی است. «مروه» تا قرن سوم میلادی، پایتخت مملکت کوش بوده است.

دوره حکومت‌های غیر متمرکز

پس از پایان دوره مروی، تا زمان ورود مسیحیان به سودان،‌ این سرزمین، حکومت متمرکزی نداشته است. بازه زمانی که از سده چهارم تا قرن ششم میلادی طول کشیده، گروه‌های ساکن در هر منطقه، حکومت جداگانه‌ای داشته‌اند . به همین دلیل، باستان شناسان برای‌ این دوره، عنوان «مجموعه تمدّنی»[IV] را برگزیده ‌اند. به علّتِ اطّلاعات ‌اندک به دست آمده درباره حاکمان‌ این دوره، هویّت نژادی آنها، برای باستان شناسان، به‌طور دقیق مشخّص نیست.

تاج‌های حاکمان دوره، همانند تاج‌های شاهان مروی بوده است. پرستشگاه‌ها و آرامگاه‌های ساخته شده دوره، از نظر نقشه و طراحی، با معبد‌ها و مقبره‌های دوره تمدّن مروی، شباهت دارند. مردم سودان در دوره حکومت‌های غیر متمرکز، بت‌پرست بودند و خدایان (بُت‌های) مروی و مصری را می‌پرستیدند.

دوره سیطره مسیحیت

دوره، از یک سو، مسیحیت تبشیری از قسطنطنیه به سرزمین «نوبه» وارد شد و از دیگر سو، بت‌پرستی در میان مردم سودان گسترش یافت. پس از فروپاشی حکومت فرعونی در «نوبه»، حکومت‌های متعدّدی توسط مسیحیان در نقاط مختلف سودان تشکیل شدند. به‌طوری‌که در قرن ششم میلادی، حدود 60 حکومت مسیحی در مناطق مختلف سودان حاکم بوده‌اند که از مهم‌ترین آنها، می‌توان سه مملکت زیر را نام برد:

· مملکت «نوباطیان»، در شمال که پایتخت آن «فرس» بود.

· مملکت «مغره» در جنوب مملکت مروی قدیم که پایتخت آن «دنقلا» بود.

· مملکت «علوه» که پایتخت آن «سوبا» ـ شهری در نزدیکی خارطوم بود.

با توجّه به گسترش مسیحیت در هر سه منطقه، کلیساهای ساخته شده دوره، مهم‌ترین آثار تمدّنی آن به‌شمار می‌روند. پس از ورود اسلام به سودان، دوره سیطره مسیحیت سرزمین پایان یافته است.

ورود اسلام به سودان

درباره چگونگی ورود اسلام به سودان، در طول سده‌های اوّل تا سوم هجری، اطّلاعات ‌اندکی در دست است. اغلب اسناد و مدارک موجود حکایت از آن دارند که اسلام و مسلمانان عرب از دهه چهارم نخستین قرن هجری شمسی[V]، به سودان وارد شده ‌اند. امّا، حاکمان‌ایوبی که در اواسط قرن چهارم هجری، در مصر، روی کار آمدند کوشیدند تا منطقه «نوبه»(بخشی از سودان کنونی) را به تصرّف خویش درآورند. صلاح الدّین‌ایوبی، در قرن ششم هجری، لشگریان مسلمان را تجهیز و برای تصرّف سودان، به سوی‌ این سرزمین، روانه کرد. ولی حکومت‌های سه گانه مسیحی مملکت «نوباطیان»، مملکت «مغره» و مملکت «علوه»ـ با‌ایستادگی در برابر حملات مسلمانان‌ایوبی، آنها را به شکست و عقب نشینی واداشتند و حتّی، بخش‌هایی از جنوب مصر نیز، به تصرّف مملکت‌های نوبه‌ای درآمد. دیری نپایید که صلاح الدّین‌ایوبی، با نَبَردی دیگر در سال 1170م. (برابر با 549هـ.ش) نیروهای مملکت‌های نوبه‌ای را از سرزمین مصر بیرون راند و با ادامه حملات، به دوره حکومت هر سه مملکت نوبه‌ای مسیحی، پایان بخشید.

با ورود اسلام به سودان مردم‌ این سرزمین، به‌ این‌ ایین یکتاپرستی روی آوردند و زبان عربی را نیز، به‌عنوان زبان رایج برگزیدند. هر چند که با پیروزی مسلمانان، حکومت‌های مسیحی، سقوط کردند ولی مسلمانان عرب با مسیحیان ساکن در سودان، یک پیمان صلح باعنوان قرارداد «البقت» یا «معاهده نوبه» بستند تا از حمله و تجاوز به یکدیگر دست بردارند. در متنِ‌ این پیمان، برای انجام فرایض و شعائر دینی مسلمانان، بر ساخت مسجدی در شهر «دُنقُلا»، تأکید شده است. همین امر، نظرِ آن دسته از پژوهشگران را تقویت می‌کند که معتقدند از صدر اسلام، برخی از ساکنان سودان مسلمان بوده‌اند و در دوره‌ ایوبیان، موجبات گسترش فرهنگ اسلامی‌و عربی سرزمین، بیش از پیش، فراهم شده است.‌ این گروه از صاحب نظران بر آن باورند که «معاهده نوبه» زمینه حضور گسترده‌تر مسلمانانِ عرب در سودان را مساعد کرده و راه اعتراض مسیحیان به‌ این موضوع را بسته و به درگیری‌های خونین بین آنها پایان بخشیده است.

گروه‌های دیگری از مسلمانان عرب نیز، از طریق دریای سُرخ از سرزمین‌های «نجد» و «تهامه» ـ واقع در شبه جزیره عربی و مناطق شمالی آفریقا مانند تونس، به سودان آمده‌اند ولی تعداد‌ این گروه‌ها در مقابل مسلمانانی که از مصر، به‌ این سرزمین وارد شده‌اند کمتر بوده است.

مهاجرت مسلمانان به سودان، موجب تقویت فرهنگ اسلامی‌و عربی کشور شد و نخستین مملکت عربی در سودان، پس از فروپاشی مملکت «علوه» و تسلّط مسلمانان بر «سوبا»[VI]، در سال 1450م. (برابر با 829هـ.ش) شکل گرفت و به دنبال آن مملکت «فونج» (مملکة الفونج) در «سنّار» تأسیس گردید. مملکت «فونج»، تا سال 1504م. (برابر با 883هـ.ش) منطقه تحت حاکمیّت خود را تا آبشار دوم رود نیل در نزدیکی «اسوان» (شهری در مصر) گسترش داد. سپس در سال 1560م. (برابر با 939هـ.ش) مملکت عربی «تقلی» در منطقه «نوبه» و مملکت «فور» (مملکة الفور) در دارفور (غرب سودان) تأسیس شد و اسلام توسط بازرگانان و بادیه‌نشینان، در مناطق مختلف سودان، گسترش یافت. دوره، مملکت‌های سه گانه یادشده، از نفوذِ دانشمندان مسلمان و رهبران طریقت‌های صوفیه، برای گسترش هرچه بیشتر اسلام، بهره جُستند. تا قبل از ورود نیروهای مصری و عثمانی در سال 1821م. (برابر با 1200هـ.ش) حکومت‌های سه گانه فوق، در سرزمین سودان حاکم بوده ‌اند.

نیز نگاه کنید به

تاریخ دوران باستان چین؛ تاریخ دوره باستان روسیه؛ تاریخ دوره باستان افغانستان؛ تاریخ دوران باستان مصر؛ تاریخ دوره باستان لبنان؛ تاریخ دوره باستان کوبا؛ تاریخ دوره باستان تونس؛ تاریخ دوره باستان سنگال؛ تاریخ دوره باستان سیرالئون؛ تاریخ دوره باستان قطر؛ تاریخ دوره باستان اتیوپی؛ تاریخ دوره باستان اردن؛ تاریخ دوره باستان آرژانتین؛ تاریخ دوره باستان اوکراین؛ تاریخ دوره باستان زیمبابوه؛ تاریخ دوره باستان ساحل عاج؛ تاریخ دوره باستان سوریه؛ تاریخ دوره باستان فرانسه؛ تاریخ دوره باستان تایلند؛ تاریخ دوره باستان مالی؛ تاریخ دوره باستان گرجستان؛ تاریخ دوره باستان تاجیکستان؛ تاریخ دوره باستان قزاقستان؛ تاریخ دوره باستان سریلانکا

پاورقی

[I] - یکی از پادشاهان کوش، از سال 795 تا 752 قبل از میلاد که در هرم شماره 9 در شهر باستانی«الکرو» دفن شده است.

[II] - یکی از پادشاهان کوش، از سال 765 تا 752 قبل از میلاد که در هرم شماره 8 در شهر باستانی«الکرو» دفن شده است.

[III] - اسپالتا (Aspelta)، پادشاه کوش، از سال 600 تا 580 قبل از میلاد، که در هرم شماره 8 در شهر باستانی«نوری» دفن شده است.

[IV] - در پایگاه اینترنتی دولت سودان، عنوان «المجموعة الحضاریة» به معنی مجموعه تمدّنی برای این دوره به‌کار رفته است. ولی نگارنده برای این مرحله، عنوان «دوره حکومت های غیر متمرکز» را ترجیح داده است.

[V] - در برخی اسناد تاریخی، زمان  ورود اسلام به سودان، سال 31 هـ.ش نوشته شده است.