زبان و خط قزاقستان

زبان قزاقی از گروه زبان‌های ترکی قپچاقی است که بسیاری از واژگان آن از زبان های دیگر مثل: عربی، فارسی، مغولی و روسی گرفته شده است و نزدیک‌ترین زبان‌ها به قزاقی، زبان کشور همسایه قرقیزی است. در قانون اساسی قزاقستان زبان ارتباطات بین‌المللی روسی و زبان قزاقی زبان محاوره و زبان رسمی داخلی معرفی شده است ولی زبان‌های اوکراینی، تاتاری، قرقیزی، اویغوری، ازبکی، باشقیری، فارسی تاجیکی، آلمانی، کره‌ای، ترکمنی، ارمنی و مغولی تنها تعدادی از جمله زبان‌هایی هستند که بزرگترین اقلیت‌های قومی این کشور به آنها سخن می‌گویند. زبان قزاقی در دوران اتحاد جماهیر شوروی بعد از زبان روسی دومین زبان رایج در قزاقستان بود. ولی بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال قزاقستان با سیاست‌های متخذه از طرف دولت قزاقستان به تدریج این نسبت برعکس شد یعنی زبان قزاقی زبان اول و زبان روسی زبان دوم شده است. در قزاقستان حدود دوازده و نیم میلیون نفر، در فدراسیون روسیه حدود سه میلیون نفر، در چین حدود دو و نیم میلیون نفر در کشورهای اروپایی، سایر کشورهای آسیای مرکزی، افغانستان، پاکستان، ایران، ترکیه و آلمان حدود یک میلیون نفر زبان اصلیشان زبان قزاقی است. در زبان قزاقی لهجه وجود ندارد ولی به گویش‌های شمالی، شرقی، جنوبی و غربی تقسیم می‌شود.

به طور کلی در زبان قزاقی تفاوت منطقه‌ای چشمگیر نبوده و زیاد احساس نمی‌شود، علت آن موقعیت جغرافیایی "قزاقستان" است که در پرتوی آن قبایل و عشایر جایی که با ملل مجاور ارتباط برقرار کنند همیشه با همدیگر در تماس بودند. زبان ادبی قزاقی بر گویش آلماتی بنا نهاده شده است و زبان ادبی قزاقی در نیمه دوم قرن بیستم با فعالیت‌های ادبی شعرا و شخصیت‌های ادبی مانند "آبای قونانبای اولی" و "ابراهیم التینسارین" شکل گرفت. با ظهور دین اسلام و گسترش آن به آسیا و آسیای مرکزی، زبان عربی که زبان نوشتاری قرآن و گویش دینی بود، جای خود را به سرعت در میان ملت‌های این مناطق باز کرد و حروف عربی رواج یافت که تا ۱۳۰۸/ ۱۹۲۹ به عربی می‌نوشتند و می‌خواندند ولی در سال ۱۹۲۹ عملا خط همه ملل غیر اسلاوی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی به حروف لاتین تبدیل شد و در سال ۱۹۴۰ زبان قزاقی به حروف "کیریل" تغییر یافت که آن هم در حال حاضر در "قزاقستان" به صورت مستقل حفظ شده است. الفبای زبان قزاقی معاصر ۴۲ حرف دارد. در زبان قزاقی صفت، ضمیر یا عدد ترتیبی با توجه به مفهوم جمله می‌تواند مثل زبان روسی در جنس مذکر، مونث و خنثی استفاده شود.

در قزاقستان زبان حدود ۲۲ قوم مانند زبان‌های ازبکی، اوکراینی، تاجیکی و اویغوری در مدارس به عنوان تک‌درس و فوق برنامه آموزش داده می‌شود به همین دلیل قزاقستان یکی از کشورهای نادری است که در حفظ تعادل زبان بدون اینکه هیچگونه مشکلی به وجود آید موفق بوده است و بعضی از کشورهای همسایه قزاقستان از این تجربه موفق استفاده کرده‌اند.

زبان قزاقی به طرق مختلف در غنی سازی فرهنگ قزاقستان موثر بوده و باعث افزایش اتحاد بین نژادهای مختلف شده است. در قزاقستان با کمک بودجه‌ی دولتی حدود ۱۳۵ روزنامه و مجله در ۱۲ زبان چاپ می‌شود و هرساله در قزاقستان بیش از ۵۰ عنوان کتاب به زبان‌های اقلیت‌های قزاقستان در موضوعات مختلف با شمارگان بیش از 80/000 جلد به چاپ می‌رسد.

براساس برنامه‌ای که در سال ۲۰۰۱ تحت عنوان برنامه ۲۰۱۰ تدوین شد برای رشد زبان قزاقی مقرر شد که تا سال ۲۰۱۰ کلیه ادارات و موسسات دولتی به زبان قزاقی مکاتبه کنند که طبق پیش بینی تا سال ۲۰۱۰ این امر محقق شد. و بر اساس برنامه استراتژیک ۲۰۲۰ قزاقستان دولت قزاقستان تصیم دارد که تمامی شهروندان قزاقی تا سال ۲۰۲۰ میلادی به زبان قزاقی تکلم و مکاتبه کنند. در سال ۲۰۰۸ میلادی با ابتکار" نور سلطان نظر بایف" رئیس جمهور قزاقستان" بنیاد رشد زبان دولتی را " زیر نظر نهاد ریاست جمهوری تاسیس کرد و بودجه مناسبی برای ترویج و گسترش زبان قزاقی اختصاص داده شد. که در پی آن "مرکز بین المللی همکاری قزاقستان با کشورهای اتحادیه اروپا در بخش زبان" تاسیس شد و دوبله فیلم‌های کودکان و نوجوانان به زبان قزاقی در دستور کار قرار گرفت.

زبان مردم قزاق در قرن ۱۰ در زمان سلسله کاراخان الفبای عربی بوده است و در قرن ۱۹ الفبای سیریلیک که توسط آلتینسارین ساخته شده بود جایگزین خط عربی شد. با توجه به صحبت‌هایی که با رئیس موزه ملی قزاقستان شد، ایشان در مورد خط و زبان قزاقی گفت ما در موزه یک سالن داریم که مراحل تحول خط و زبان قزاقی را به نمایش می‌گذارد، در این سالن ۲۳ تابلو بزرگ وجود دارد که خط‌های اویغوری، فارسی، عربی، لاتین، سیریلیک با حدود ۲۰ فرم و شکل به نمایش گذارده شده است که پس از تغییرات متعددی که در خط و الفبای قزاق‌ها به وجود آمد هم اکنون همان خط سیریلیک به کار می‌رود.

سازمان بین المللی فرهنگ ترکی، با ۴۲ حرف استفاده می‌شود. که بر اساس "فرهنگ توضیحی زبان قزاقی" این زبان ۶۷ هزار واژه و ۲۴,۵ ترکیب کلمات دارد که کل آن ۹۱,۵ هزار واحد لغوی را تشکیل می‌دهد. ولی امروزه دولت قزاقستان برنامه‌ریزی می‌کند تا سال ۲۰۲۵ خط و زبان قزاقی را باز به لاتین برگردانند. در سال ۱۹۹۲ برای حفظ زبان ترکی و ایجاد پیوند و روابط نزدیک بین کشورهای ترک‌زبان بر اساس جلساتی که در باکو و استانبول با حضور وزرای فرهنگ کشورهای آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، ترکیه و ترکمنستان تشکیل شد سازمانی به وجود آمد تحت عنوان (سازمان بین‌المللی فرهنگ ترکی) (Uluslararas Tiirk Kiltiirii) که به صورت اختصار ترک‌سوی (TURKSOY) به معنی ترک‌تبار تأسیس شد. که دفتر بین المللی این سازمان در ترکیه، شهر آنکارا قرار دارد. این کشورها تعهد خود را به همکاری در یک چارچوب فرهنگی مشترک اعلام نمودند پس از آن موافقتنامه تاسیس این سازمان در تاریخ ۱۲ ژوئیه ۱۹۹۳ در آلماتی توسط اعضای این شورا تصویب شد. که در حال حاضر حدود ۱۵ کشور و منطقه ترک‌زبان عضو این سازمان هستند بر اساس مصوبات پنجمین اجلاس کشورهای ترک‌زبان در سال ۲۰۱۵ در استانه قزاقستان محور اصلی مذاکرات این نشست «همکاری در عرصه رسانه‌ای و تبادل اطلاعات» در دستور کار قرار گرفت. زبان قزاقی از شاخه زبان ترکی زبان‌هایی مانند: قاراقالپاق، ناغای، تاتار، باشقورت، قرقیز، تاتارهای کریمه، قاراشای، بالقار، قومیق و غیره قرار دارند. زبان قزاقی به خصوص با زبان‌های ناغای و قاراقالپاق مشترکات زیادی دارد.

تاریخ به وجود آمدن زبان قزاقی را می‌توانیم به دوران‌های زیر تقسیم بندی نماییم:

• قرون ۷-۸ امپراتوری ترک غربی: خانات ترکی- خانات قارلوق؛

• قرون ۹-۱۰ مملکت آغوز: حکومت قاراخان- حکومت قیماق؛

• قرون ۱۱-۱۲ حکومت‌هایی که بعد از حمله‌ی مغولان تشکیل شدند مانند: حکومت التین اردا، آق اردا و کاک اردا؛ در این زمان زبان قزاقی شروع به جدا شدن از دیگر زبان‌های ترکی کرد و به عنوان زبان رسمی حکومت دشت قبچاق شد؛

• قرون ۱۵-۱۷ زبان قزاقی به عنوان زبان ملی و رسمی خانات قزاق و مردم قزاق تبدیل شد. در قرون ۱۹-۲۰ در زمان سلطه روس‌ها زبان قزاقی میان مردم بومی ارزش خود را حفظ کرد؛
• 26 نوامبر سال ۱۹۲۰ زبان قزاقی زبان رسمی جمهوری سوسیالیستی خودگردان قزاقستان شوروی شد؛
• 20 اوریل سال ۱۹۲۳ در جمهوری سوسیالیستی خودگردان قزاقستان شوروی تمام مستندات به زبان قزاقی انجام می‌شد؛*۱۵ می‌سال ۱۹۳۳ کمیسیون اصطلاحات زبان قزاقی تشکیل شد؛
• دسامبر سال ۱۹۳۶ زبان رسمی جمهوری سوسیالیستی قزاقستان شوروی شد؛
• نوامبر سال ۱۹۵۷ وزارت کشور جمهوری سوسیالیستی قزاقستان شوروی قانون «مستند کردن تمام مدارک به زبان قزاقی» را تایید کرد؛

• ۲۲ اوریل سال ۱۹۸۹ وزارت کشور جمهوری سوسیالیستی قزاقستان شوروی تصویبنامه‌ی «بالا بردن سطح زبان قزاقی» را تایید کرد؛

• ۱۶ دسامبر سال ۱۹۹۱ زبان قزاقی زبان رسمی جمهوری قزاقستان اعلام شد.

همان طور که قبلا اشاره شد زبان قزاقی یکی از زبان‌های ترکی است. با وجود این در زبان قزاقی لغات عربی، فارسی و روسی هم می‌شود پیدا کرد. حتی دانشمندان پژوهش‌های زیادی مربوط به زبان قزاقی انجام دادند. به هر حال ما نمی‌توانیم درصد لغات این زبان‌ها در زبان قزاقی را به طور دقیق بگوییم. فقط می‌توانیم به طور تقریبی میزان آن را بگوییم.

جدول شماره 1. خط و الفبای زبان قزاقستان

خط قزاقی به الفبای سیریلیک	خط قزاقی به الفبای عربی	خط قزاقی به الفبای لاتین
apJIbIK aIaMIap TyMbICHIHaH a3aT KaHe Kafip-Kaceri MeH KYKbIKTapI TeH 60JIbIII IIYHHere Keeni. AtaMIapra aKbII-IIapacaT, ap-oKIaH 6epiJIreH, coHIbIKTaH oJIap 6ip-6ipiMeH TybICTbIK, 6aybIpMaJIIbIK KapbIM-KaTbIHac kacayJIapI THic	لیق ادامدار تومیسینان ازات جانه قادیر-قاسیه‌تی مهن کوقیقتاری ته‌ث بولیپ دونیه‌گه که‌له‌دی. ادامدارعا اقیل-پاراسات، ار- وجدان به‌ریلگه‌ن، سوندیقتان ولار ءبیر-بیریمهن تویستیق، باویرمالدیق قاریم-قاتیناس جاساولاری ءتییس	Barluq adamdar_twmusunan az jane qadir-qasiyeti mer kuquqtar_tei bolup diiniyege keledi. Adamdarga aqul-parasat ar-ojdan berilgen, sonduqta olar bir-birimen twistuq, bawirmald1q qarnm-qatnas .jasawlar tis

در سال‌های استقلال و قبل از آن تعداد بیگانگان (روس، آلمانی، کره‌ای و...) در قزاقستان کاهش و تعداد مردم ترک‌زبان (ازبک، قرقیز، ترک، کرد، اویغور و...) افزایش یافت. طبق آمار سال ۱۹۹۹ در کشور قزاقستان در صف اول نمایندگان مردم روس و اوکراین بودند. اما آمار سال ۲۰۰۹ نشان می‌دهد که در صف اول این آمار مردم ترک زبان توانستند جای خود را پیدا کنند. در قزاقستان تقریبا ۲۴ نژاد ترک زبان زندگی می‌کنند. مانند ازبک‌ها (حدود ۳۷۰۷۶۵ نفر)، اویغورها (تقریبا ۲۱۰۳۰۰ نفر)، ترک‌ها (بیش از ۷۵۹۵۰ نفر)، قیرقیزها (بیش از ۱۰۹۲۵ نفر) و ... به این ترتیب در کشور تعداد مردم اسلاو کاهش می‌یابد و بر عکس مردم ترک‌زبان افزایش می‌یابند. بنابر این در قزاقستان ۶۰,۵ درصد مردم به زبان‌های ترکی، ۳۴,۶ درصد به زبان‌های اسلاو و ۴,۹ درصد به زبان‌های دیگر سخن می‌گویند. این شاخص‌ها روند دموگرافیک وضعیت زبان رسمی کشور را تعیین می‌کند. هم چنین برای رشد و گسترش کشور زبان قزاقی پایه و اساس خواهد بود. چرا که تمام مردم ترک‌زبان در زندگی روزمره زبان قزاقی را به کار می‌برند. با وجود این مشکلات فراونی هم وجود دارد. مثلا ۹۷ درصد مردم قزاق زبان مادریشان را در سطح عالی و متوسط می‌دانند و فقط ۳ درصد مردم زبان مادریشان را نمی دانند. یعنی نمی توانند به این زبان سخن بگویند و بنویسند. اما این مساله در جامعه تاثیر چندانی ندارد چرا که تبادل اطلاعات به زبان قزاقی در محیط‌های رسمی (موسسه‌های دولتی، مدارس، دانشگاه‌ها، بانک‌ها، اماکن نظامی و...) فقط ۳۲,۸ درصد، در محیط غیر رسمی (روزنامه‌ها، مجلات، اینترنت، تلویزیون، رادیو و...) ۳۶,۱ درصد و در زندگی روزمره (بین دوستان، در بازار و ...) ۳۶,۱ درصد را تشکیل می‌دهد. که همان ۹۷ درصد مردم که زبان قزاقی را در سطح عالی می‌دانند، زبان مادریشان را به طور کامل استفاده نمی کنند. این جا مسئله در یاد گرفتن زبان نیست، بلکه در استفاده و کار برد این زبان در جامعه است. یعنی زبان قزاقی با وجود سیاست زبان جمهوری قزاقستان به طور مساوی استفاده نمی‌شود.

برای حل این مساله دولت قزاقستان برنامه‌هایی تنظیم کرده است که به گسترش و رشد زبان قزاقی کمک می‌کند. که در زیر به بخشی از برنامه‌های دولتی اشاره می‌شود:

• دولت برای رفع مشکلات و کنترل اقدامات لازم در این زمینه در سال ۲۰۰۸ بنیاد «توسعه زبان قزاقی» را ایجاد کرد. این موسسه در راه رشد، تشدید و حفظ زبان ملی، یعنی زبان قزاقی اقدامات مختلف مانند برگزار کردن دوره‌های آموزشی (سمینار، کنفرانس، نمایشگاه، مسابقات و غیره)، کمک‌های مالی، اختصاص دادن بورسیه، تامین کتب درسی در زبان قزاقی و فعالیت‌های غیره انجام می‌دهد.*سالانه نشست استادان زبان و ادبیات قزاقی برگزار می‌شود. در این نشست‌ها استادهای سراسر کشور دور هم جمع می‌شوند و روش موثری برای تدریس و تعلیم دانش آموزان را مطرح می‌کنند.

• هر سال در پایتخت قزاقستان برای تشدید روابط و همچنین زنده ماندن زبان قزاقی تمام قزاق‌های دنیا نشستی برگزار می‌کنند.

• دانشگاه‌های قزاقستان برای توسعه و گسترش زبان قزاقی با دانشگاه‌های مختلف جهان مانند کره، فرانسه، روسیه، آلمان، لهستان و غیره روابطی بر قرار می‌کنند. یعنی بر اساس تبادل دانشجویان با همدیگر همکاری می‌کنند. دانشجویان خارجی به قزاقستان سفر می‌کنند و در دانشگاه‌های محلی زبان قزاقی و روسی را یاد می‌گیرند.

سیاست مربوط به زبان با حفظ تمام زبان‌های ملت‌های مختلف که در سرزمین قزاقستان زندگی می‌کند، استفاده گسترده زبان قزاقی را تامین می‌کند. این سیاست مسائلی مانند بهبود روش تدریس زبان رسمی، رشد زیرساخت تدریس زبان قزاقی، بالابردن سطح روند تدریس، افزایش سطح کاربرد زبان رسمی، بهبود فرهنگ زبان و غیره را بررسی می‌کند. قوانینی که در جمهوری قزاقستان بر اساس سیاست زبان تصویب شده است:

• ۱۶ دسامبر سال ۱۹۹۱ زبان قزاقی به عنوان زبان رسمی جمهوری قزاقستان اعلام شد؛
• ۴ اکتبر سال ۱۹۹۶ رییس جمهور قزاقستان سیاست زبان را قبول کرد؛
• ۱1 جولای سال ۱۹۹۷ قانون مربوط به «زبان جمهوری قزاقستان» تایید شد؛
• ۵ اکتبر سال ۱۹۹۸ برنامه «توسعه و گسترش زبان‌ها» تایید شد؛
• در سال‌های ۲۰۰۷- ۲۰۱0 آیین‌نامه‌ای در مورد افزایش فضای کاربرد زبان رسمی تصویب شد؛
• سال ۲۰۰۱ برنامه‌ی ده ساله‌ی «توسعه و گسترش زبان‌ها» برای سال‌های ۲۰۰۱ - ۲۰۱۱ تنظیم شد؛
• برنامه‌ی ده ساله «توسعه و گسترش زبان ها» برای سال‌های ۲۰۱۱ - ۲۰۲۰ مورد تایید قرار گرفت.

در تنیجه‌ی این برنامه‌ها زیرساخت تدریس زبان رسمی رواج یافت؛ مدارس، مراکز و کودکستان‌هایی که اطفال را در این اماکن به زبان قزاقی تربیت و تعلیم می‌دهند افزایش یافت؛ تعداد رسانه‌ها و اینترنت سایت‌هایی که به زبان قزاقی کار می‌کنند، بیشتر شد؛ برای بر قراری روابط با هموطنان خارج از کشور اقدامات لازم انجام می‌شود؛ سیستم حمایت زبان رسمی ایجاد شده و ....

نیز نگاه کنید به

زبان ژاپنی؛ زبان روسی؛ زبان رسمی کانادا؛ زبان و خط تونسی؛ زبان افغانستان؛ زبان چینی؛ زبان سنگال؛ زبان و خط فرانسوی؛ زبان و خط آرژانتینی؛ زبان و خط رسمی مالی؛ زبان و خط رسمی ساحل عاج؛ زبان و خط رسمی تایلند؛ زبان اوکراین؛ زبان اسپانیایی؛ زبان و خط رسمی اردن؛ زبان و خط رسمی اتیوپی؛ زبان و خط رسمی سیرالئون؛ زبان و خط رسمی قطر؛ زبان گرجی؛ زبان و خط رسمی سریلانکا؛ زبان و خط رسمی بنگلادش؛ زبان تاجیکی؛ خط ژاپنی؛ خط روسی؛ خط افغانی؛ خط چینی؛ خط سنگالی؛ خط گرجی؛ خط رسمی تاجیکستان.