پرش به محتوا

اسلام و مسلمانان بنگلادش: تفاوت میان نسخه‌ها

از دانشنامه ملل
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر
دیداریویکی‌متن
Samiei (بحث | مشارکت‌ها)
deletegroup
۲۲٬۳۱۴ ویرایش‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
Shekvati (بحث | مشارکت‌ها)
۴٬۹۶۸ ویرایش‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
  نکته مهم در خصوص ''' '''اسلام در بنگلادش مربوط به زمانی است که ژنرال ضیاء الرحمن به قدرت رسید. وی سیستم سکولاریسم را در بنگلادش که یکی از چهار رکن اصلی سیاست دولت بود، برانداخت؛ احزاب سیاسی مسلمان دربند را آزاد کرد و ناسیونالیسم بنگلادشی یعنی ملیتی با محتوای اسلامی را جانشین ناسیونالیسم بنگالی کرد. وی دستور داد آیات قرآن در رادیو و تلویزیون و نیز در مراسم رسمی پخش شود. همچنین همبستگی بنگلادش را با پاکستان و کشورهای مسلمان خاورمیانه قوت بخشید و بر ارتباط بنگلادش با امت مسلمان جهان تاکید ورزید. نخستین ژست سمبلیک او، قراردادن عبارت: « بسم الله الرحمن الرحیم» در سرآغاز کتاب قانون بود. به دستور وی مناسبت های مذهبی مانند میلاد النبی (ص)، محرم، رمضان و جمعه الوداع از طرف حکومت به طور رسمی برگزار می شد (Esposito et al., 2008: 49-52 ).
نکته مهم در خصوص  اسلام در [[بنگلادش]] مربوط به زمانی است که [[ژنرال ضیاء الرحمن]] به قدرت رسید. وی سیستم سکولاریسم را در [[بنگلادش]] که یکی از چهار رکن اصلی سیاست دولت بود، برانداخت؛ احزاب سیاسی مسلمان دربند را آزاد کرد و ناسیونالیسم بنگلادشی یعنی ملیتی با محتوای اسلامی را جانشین ناسیونالیسم بنگالی کرد. وی دستور داد آیات قرآن در رادیو و تلویزیون و نیز در مراسم رسمی پخش شود. همچنین همبستگی [[بنگلادش]] را با [[پاکستان]] و کشورهای مسلمان خاورمیانه قوت بخشید و بر ارتباط [[بنگلادش]] با امت مسلمان جهان تاکید ورزید. نخستین ژست سمبلیک او، قراردادن عبارت: «بسم الله الرحمن الرحیم» در سرآغاز کتاب قانون بود. به دستور وی مناسبت‌های مذهبی مانند میلاد النبی (ص)، محرم، رمضان و جمعه الوداع از طرف حکومت به طور رسمی برگزار می‌شد<ref>Esposito, J.L.; Voil, J.O. and Bakar, O. (2008), Asian Islam in the 21st. Century. New York:Oxford University Press. pp.49-52</ref>.
[[پرونده:عزاداری شیعیان در بنگلادش.jpg|بندانگشتی|عزاداری شیعیان در بنگلادش ، قابل بازیابی از<nowiki/>https://www.yjc.ir/fa/news/7061680/%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D9%85-%D8%B9%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%B4%DB%8C%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%86%DA%AF%D9%84%D8%A7%D8%AF%D8%B4-%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85-%D9%88-%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B1]]


'''6. 2. 1. شیعیان بنگلادش'''
=== [[تشیع در بنگلادش|شیعیان بنگلادش]] ===
پیروان مکتب اهل بیت در [[بنگلادش]] بین 16 تا 20 هزار نفر هستند (تا تاریخ تدوین این تحقیق، 2012م)، که بیش از چهار هزار نفر از آنان را مهاجران بیهاری تشکیل می‌دهند. مسایل سیاسی فی مابین [[بنگلادش]] و [[پاکستان]]، در زمان درگیری‌های استقلال طلبانه [[بنگلادش]] (پاکستان شرقی)، موجب شد که آن‌ها از لحاظ موقعیت اجتماعی و آموزشی در وضعیت بدی قرار بگیرند. بیشتر جمعیت شیعیان را بنگالی‌های اصیل تشکیل می‌دهند، همچنین از کل جمعیت آن‌ها، بین 35 تا 40 درصد از مستبصرینی هستند که پس از پیروزی [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 انقلاب اسلامی ایران] تمایلی به افکار و عقاید شیعه پیدا کردند و عمدتا نیز از میان تحصیلکرده‌ها و روشنفکران [[جامعه بنگلادش]] می باشند. مرکزیت اهل تشیع در [[داكا|داکا]] و در حسینیه دالان است؛ در بین اهل سنت و شیعیان بنگلادش به علت اینکه تبلیغات منفی علیه همدیگر ندارند و موقعیت شیعیان نیز خطری برای جامعه بزرگ اهل سنت ایجاد نمی‌کند، همزیستی و محبت برقرار است. برادران اهل سنت به دلیل علاقه شدید به اهل بیت(ع) در مراسم عاشورای شیعیان شرکت می‌کنند. روز عاشورا نیز در تقویم تعطیلات کشور روزی مذهبی و تعطیل رسمی سراسری است.


پيروان مكتب اهل بيت در بنگلادش بین 16 تا 20 هزار نفر هستند (تا تاریخ تدوین این تحقیق، 2012م)، كه بیش از چهار هزار نفر از آنان را مهاجران بيهاري تشكيل مي دهند. مسايل سياسي في مابين بنگلادش و پاكستان، در زمان درگيري های استقلال طلبانه بنگلادش (پاكستان شرقي)، موجب شد كه آن ها از لحاظ موقعيت اجتماعي و آموزشي در وضعيت بدي قرار بگیرند. بیشتر جمعیت شیعیان را بنگالي هاي اصيل تشکیل می دهند، همچنین از کل جمعیت آن ها، بین 35 تا 40 درصد  از مستبصريني هستند كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران تمايلي به افكار و عقايد شيعه پيدا كردند و عمدتاً نيز از ميان تحصيلكرده ها و روشنفكران جامعه بنگلادش مي باشند. مركزيت اهل تشيع در داكا و در حسينيه دالان است؛ در بين اهل سنت و شيعيان بنگلادش به علت اينكه تبليغات منفي عليه همديگر ندارند و موقعيت شيعيان نيز خطري براي جامعه بزرگ اهل سنت ايجاد نمي كند، همزيستي و محبت برقرار است. برادران اهل سنت به دليل علاقه شديد به اهل بيت (ع ) در مراسم عاشوراي شيعيان شركت مي كنند. روز عاشورا نيز در تقویم تعطیلات کشور روزی مذهبي و تعطيل رسمي سراسری است.
از کل جمعیت شیعی در [[بنگلادش]]، حدود 5 هزار نفر در [[داكا|داکا]] در منطقه حسنیه دالان، حسنیه میرپور، حسنیه محمدپور و حسنیه کربلا زندگی می‌کنند؛ در شهر [[چيتاگنگ|چیتاگنگ]] حدود 1250 نفر شیعه به صورت پراکنده زندگی می‌کنند. تعداد آن‌ها در شهر شاتخیرا حدود 5 هزار نفر است که همه در روستاهای اطراف به نام های پارولیا، دیوبت‌ها دباتا و حبیب پور به کشاورزی مشغولند و اخیرا در شهر شاتخیرا اقدام به خانه سازی کرده‌اند.


    از کل جمعیت شیعی در بنگلادش، حدود 5 هزار نفر در داكا در منطقة حسنيه دالان، حسنيه ميرپور، حسنيه محمدپور و حسنيه كربلا زندگي مي كنند؛ در شهر چيتاگنگ حدود 1250 نفر شيعه به صورت پراكنده زندگي مي كنند. تعداد آن ها در شهر شاتخیرا حدود 5 هزار نفر است كه همه در روستاهاي اطراف به نام هاي پاروليا، ديوبت ها دباتا و حبیب پور به كشاورزي مشغولند و اخيراً در شهر شاتخيرا اقدام به خانه سازی كرده اند.
در منطقه [[کولنا]] و توابع و شهر جیسور، بیش از 2750 نفر شیعه زندگی می‌کنند که با توجه به فعالیت‌های مومنین، مستبصر شده‌اند. بقیه شیعیان در سایر نواحی کشور پراکنده‌اند.


  در منطقه كولنا وتوابع و شهر جیسور، بیش از 2750 نفر شيعه زندگي مي كنند كه با توجه به فعاليت هاي مؤمنين، مستبصر شده اند. بقیه شیعیان در سایر نواحی کشور پراکنده اند.
رایزنی فرهنگی [https://iranology-e.ir/index.php?title=%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 ج.ا.ایران]<ref>به خامه کارشناس باتجربه، آقای محمد علی شاه حسینی</ref> در [[داكا|داکا]] (به خامه کارشناس باتجربه، آقای محمد علی شاه حسینی)در خصوص شیعیان در [[بنگلادش]]، تحقیقی بسیار جامع انجام داده‌ است که عینا در زیر می‌آید.<blockquote>«[[بنگلادش]] جمعیتی بالغ بر یکصد و چهل میلیون نفر را در خویش‌ جای داده است. طبق آمارهای منتشره 3/88 درصد از این جمعیت را مسلمانان تشکیل می‌دهند. 85 در صد جمعیت این کشور در بیش از 68 هزار روستای کشور زندگی می‌کنند. [[اسلام و مسلمانان بنگلادش|مسلمانان بنگلادش]] حنفی مذهب هستند، و جالب توجه است که از این جمعیت انبوه سهم شیعیان شامل شیعیان اصیل و مستبصرین (شیعه شدگان) بسیار قلیل بوده و حدود 16 تا 20 هزار نفر تخمین زده می‌شوند. [[قانون اساسی بنگلادش|قانون اساسی]] این کشور آزادی کامل مذاهب و فعالیت‌های فرهنگی را برای همه اقلیت‌ها تضمین کرده است. از نکات در خور توجه این است که در 22 آوریل 1988 «بسم الله الرحمن الرحیم» در ابتدای قانون اساسی قرار گرفت، و در ژوئن 1988 در اصلاحیه [[قانون اساسی بنگلادش|قانون اساسی]]، اسلام دین رسمی کشور معرفی شد. از نکات متمایز [[بنگلادش]] با سایر کشورهای شبه‌قاره همزیستی مسالمت آمیز مسلمانان و پیروان ادیان اصیل و ریشه دار در آن کشور، با یکدیگر است. گفته می‌شود علت آن هم این است که گسترش اسلام در این منطقه به زور شمشیر نبوده، بلکه از راه تجارت، تبلیغ و عرفان ترویج شده است».</blockquote>


    رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران در داکا (به خامه کارشناس باتجربه، آقای محمد علی شاه حسینی)در خصوص شیعیان در بنگلادش، تحقیقی بسیار جامع انجام دادهداست که عینا در زیر می آید.
=== [[شیعیان در نظر مردم بنگلادش|سابقه‌ی جایگاه اهل بیت علیهم السلام در فرهنگ مردم بنگلادش]] ===
<blockquote>«بازرگانان و مبلغان مذهبی اسلام را از همان ابتدای ظهور وارد [[بنگلادش]] کردند؛ اما صوفیان و عرفای اسلامی نیز در قرن‌های بعد به طور گسترده، در این سرزمین برای تبلیغ اسلام سهم به سزایی داشتند؛ بسیاری از مردم ستم دیده بودایی مذهب و طبقات پایین [[هندوها در بنگلادش|هندو]] مذهب به اسلام گرایش پیدا کرده‌اند. مسلمانان در پایان قرن دوازدهم میلادی و در زمان حکومت سلاطین مغول(1757-1205) بنگال را فتح کردند و پس از آن، مسلمانان در این سرزمین جایگاه مهمّی را به دست آوردند. همه صوفیان و عرفا که در این سرزمین تبلیغ اسلام می‌کردند از محبان اهل بیت بودند. از طرف دیگر همه مبلغان و فاتحان و حاکمان مسلمان بنگالی تحت تأثیر زبان، ادبیات و فرهنگ ایرانی بودند و چون [https://iranology-e.ir/index.php?title=%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 ایران] بزرگ ترین پایگاه مذهب [[تشیع در بنگلادش|تشیع]] بود، بنابراین آنان تحت تأثیر مذهب تشیع نیز قرار داشتند. این اتفاق نیز باعث شد که فرهنگ مردم مسلمان بنگال به طور گسترده تحت تأثیر فرهنگ و ادبیات فارسی, ایرانی و شیعه باشد و همیشه اهل بیت(ع) در فرهنگ مردم این سرزمین جایگاه و نفوذ بنیادی داشته باشند.»</blockquote><blockquote>«درخصوص مسیر ورود اسلام و تشیع به [[بنگلادش|کشور بنگلادش]] نقل قول‌های متفاوتی است، برخی معتقدند اسلام از بندر [[چيتاگنگ|چیتاگنگ]] و از طریق اقیانوس هند وارد این منطقه شده است. عده‌ای کشور هند و شهر کلکته را مسیر حرکت اسلام و تشیع می‌دانند و گروهی هم خراسان در دوران [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%A8%D9%86_%D9%85%D9%88%D8%B3%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%B6%D8%A7(%D8%B9) امام رضا(ع)] را دروازه ورود اسلام و تشیع به شبه‌قاره و این کشور دانسته‌اند. با بررسی‌های به عمل آمده هر سه نظریه فوق می‌تواند درست باشد<ref>نشریه زائر، سال دوازدهم، ش 132، آذر 1384: 40 - 41</ref>.»</blockquote>پروفسور کلثوم ابوالبشر، استاد [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C دانشگاه داکا]- بنگلادش، می نویسد:<blockquote>«یکى از عوامل ارتباط بین [https://iranology-e.ir/index.php?title=%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 ایران] و [[بنگلادش]] دین اسلام است و دیگر زبان فارسى. و این امر فى نفسه مایه امتنان فراوان است که مردم [[بنگلادش]] فرهنگ قرآن و اسلامى خود را از طریق زبان و ادبیات فارسى آموخته شده اند. سرزمین [https://iranology-e.ir/index.php?title=%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 ایران] مهد تمدن دیرینه می باشد. سرود، آهنگ، نقاشى، هنر، ادبیات و فلسفه ایرانى در امتداد قرن ها بر افکار و ادراک همه ملت هاى جهان تاثیر پیدا کرده بود. فرهنگ ما هم اثرات مفید و مثبت فرهنگ ایران را پذیرفته است. این حقیقت است که صدها سال پیش ارتباط دینى و ادبى و فرهنگى میان بنگاله و [https://iranology-e.ir/index.php?title=%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 ایران] آغاز شد و قبل از فاتحان، مسلمانان بنگاله، صوفیان، فقها و مبلغان اسلام که زبان آن ها فارسى و عربى بود، از قرن دهم میلادى به این خطه تشریف آوردند.</blockquote>تحت تاثیر این مبلغان، بیشتر مردم بنگاله دین اسلام را قبول کردند. گروه زیادى از عرفا و فقها در اینجا زندگى مى‌کردند و سخنشان در زبان و ادبیات بنگالى تاثیر ویژه‌اى گذاشته است. پس از فتح بنگاله به دست محمد اختیارالدین بن بختیار خلجى، سپهسالار معزالدین محمد سام (شهاب الدین غورى) در سال 1204م زمینه اسلام و سیاست مستحکم شد و زبان فارسى تا مدت شش قرن و ربع زبان رسمى این مملکت بوده است. مردم بنگاله با زبان شیرین و شورانگیز فارسى آشنایى گرفتند. همگان قصه دلنشین دعوت سلطان غیاث الدین اعظم شاه را از خواجه حافظ شیرازى علی الرحمه، شنیده‌اند و مضمون این غزل جاودانه او را به یاد مى آورند:<blockquote>ساقی حدیثِ سرو و گل و لاله می‌رود


«بنگلادش جمعيتي بالغ بر يكصد و چهل ميليون نفر را در خويش‌ جاي داده است. طبق آمارهاي منتشره 3/88 در صد از اين جمعيت را مسلمانان تشكيل مي‌دهند. 85 در صد جمعيت اين كشور در بيش از 68 هزار  روستاي كشور زندگي مي‌كنند. مسلمانان بنگلادش حنفي مذهب هستند، و جالب توجه است كه از اين جمعيت انبوه سهم شيعيان شامل شيعيان اصيل و مستبصرين (شيعه شدگان) بسيار قليل بوده و حدود 16 تا 20 هزار نفر تخمين زده مي‌شوند. قانون اساسي اين كشور آزادي كامل مذاهب و فعاليت‌هاي فرهنگي را براي همه اقليت‌ها تضمين کرده است. از نكات در خور توجه اين است كه در 22 آوريل 1988 «بسم الله الرحمن الرحيم» در ابتداي قانون اساسي قرار گرفت، و در ژوئن 1988 در اصلاحيه قانون اساسي، اسلام دين رسمي كشور معرفي شد. از نكات متمايز بنگلادش با ساير كشورهاي شبه‌قاره همزيستي مسالمت آميز مسلمانان و پيروان اديان اصيل و ريشه دار در آن کشور، با يكديگراست. گفته مي‌شود علت آن هم اين است كه گسترش اسلام در اين منطقه به زور شمشير نبوده، بلكه از راه تجارت، تبليغ و عرفان ترويج شده است».
وین بحث با ثَلاثه غَسّاله می‌رود


'''6. 2. 2. سابقه‌ي جايگاه اهل بيت عليهم السلام در فرهنگ مردم بنگلادش'''
مِی ده که نوعروسِ چمن حَدِّ حُسن یافت


«بازرگانان و مبلغان مذهبی اسلام را از همان ابتداي ظهور وارد بنگلادش کردند؛ اما صوفيان و عرفاي اسلامي نيز در قرن هاي بعد به طور گسترده، در اين سرزمين براي تبليغ اسلام سهم به سزايي داشتند؛ بسياري از مردم ستمديدة بودائي مذهب و طبقات پايين هندو مذهب به اسلام گرايش پيدا كرده‌اند. مسلمانان در پايان قرن دوازدهم ميلادي و در زمان حكومت سلاطين مغول(1757-1205) بنگال را فتح كردند و پس از آن، مسلمانان در اين سرزمين جايگاه مهمّي را به دست آوردند. همة صوفيان  و عرفا كه  در  اين سرزمين  تبليغ  اسلام مي كردند از محبان اهل بيت بودند. از طرف ديگر همة مبلغان و فاتحان و حاكمان مسلمان بنگالي تحت تأثير زبان، ادبيات و فرهنگ ايراني بودند و چون ايران بزرگ ترين پايگاه مذهب تشيع بود، بنابراين آنان تحت تأثير مذهب تشيع نيز قرار داشتند. اين اتفاق نيز باعث شد كه فرهنگ مردم مسلمان بنگال به طور گسترده تحت تأثير فرهنگ و ادبيات فارسي, ايراني و شيعه باشد و هميشه اهل بيت (ع) در فرهنگ مردم اين سرزمين جايگاه و نفوذ بنيادي داشته باشند.»
کار این زمان ز صنعتِ دَلّاله می‌رود


«درخصوص مسير ورود اسلام و تشيع به كشور بنگلادش نقل قول‌هاي متفاوتي است، برخي معتقدند اسلام از بندر چيتاگنگ و از طريق اقيانوس هند وارد اين منطقه شده است. عده‌اي كشور هند و شهر كلكته را مسير حركت اسلام و تشيع مي‌دانند و گروهي هم خراسان در دوران امام رضا(ع) را دروازة ورود اسلام و تشيع به شبه‌قاره و اين كشور دانسته‌اند. با بررسي‌هاي به عمل آمده هر سه نظريه فوق مي‌تواند درست باشد.» (نشريه ''زائر''، سال دوازدهم، ش 132، آذر 1384: 40 - 41)
شِکَّرشِکن شَوَند همه طوطیانِ هند


    پروفسور کلثوم ابوالبشر، استاد دانشگاه داکا- بنگلادش، می نویسد: «يكى از عوامل ارتباط بين ايران و بنگلادش دين اسلام است و ديگر زبان فارسى. و اين امر فى نفسه مايه امتنان فراوان است كه مردم بنگلادش فرهنگ قرآن و اسلامى خود را از طريق زبان و ادبيات فارسى آموخته شده اند. سرزمين ايران مهد تمدن ديرينه مي باشد. سرود، آهنگ، نقاشى، هنر، ادبيات و فلسفه ايرانى در امتداد قرن ها بر افكار و ادراك همه ملت هاى جهان تاثير پيدا كرده بود. فرهنگ ما هم اثرات مفيد و مثبت فرهنگ ايران را پذيرفته است. اين حقيقت است كه صدها سال پيش ارتباط دينى و ادبى و فرهنگى ميان بنگاله و ايران آغاز شد و قبل از فاتحان، مسلمانان بنگاله، صوفيان، فقها و مبلغان اسلام كه زبان آن ها فارسى و عربى بود، از قرن دهم ميلادى به اين خطه تشريف آوردند.
زین قندِ پارسی که به بَنگاله می‌رود</blockquote>در عهد غیاث الدین اعظم شاه (1377- 1410 .م) به علت اثر و نفوذ ایرانی‌ها، کتاب‌هاى بسیارى در موضوع تاریخ و تذکره تالیف گردید. شمار زیادى از این کتاب‌ها به زبان فارسى نوشته شده بود. مثل: حوض الحیا (رکن الدین سمرقندى)، انیس الغربا و مثنوى گنج راز و مقامات و نام حق. غیر از این اهمیت و نفوذ زبان فارسى بر ادبیات بنگالى به حدی پیشرفت کرد که در آداب اجتماعى مردم بنگاله نفوذ رسوم ایرانی‌ها مثل عشره محرم، روضه [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C(%D8%B9) امام حسین(ع)]، داستان کربلا، مرثیه خوانى، قصه‌هاى قرآن شریف نیز به چشم می‌خورد<ref>ابوالبشر، كلثوم (1376)، «پیوند زبان فارسی با بنگالی»، فصلنامه علمی پژوهشی دانش، شماره ۵۱، اسلام آباد: انتشارات مركز تحقیقات فارسی ایران و پاكستان،صص۵۰</ref>.» غیاث‌الدین اعظم شاه و نیز چند تن از امیران و استانداران بنگالی را ایرانی الاصل می‌دانند، مانند خان جهان علی خان فرمانده نظامی و حاکم جنوب غربی بنگال که عارفی نامی بود و مزارش در شهرستان باغرهات واقع است. همچنین شایسته خان استاندار بنگال در زمان اورنگزیب شاه مغول دهلی، یکی دیگر از شخصیت‌های مهم تاریخی این سرزمین, ایرانی الاصل بوده است. آقا باقرخان که جنوب بنگال را آباد کرده بود. نواب علیوردی خان و نوه وی، نواب سراج الدوله همه شیعه و اصلا از مردم ایران بودند. اما چون بین شیعیان آن دوره شخصیت‌های بزرگ مذهبی ظهور نکردند تا زعامت دینی را برعهده بگیرند، [[تشیع در بنگلادش|مذهب تشیع]] چندان که انتظار می‌رفت گسترش نیافت؛ با این وجود تأثیر فرهنگ و ادبیات ایرانی و شیعه و عشق به اهل بیت(ع) با جان و روح مردم مسلمان این سرزمین در آمیخت که اثر آن تا پایان دهه هفتاد قرن بیستم میلادی کاملا مشهود است.<blockquote>«بین آثار ادبی ترجمه شده از [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C زبان فارسی] و نوشته های مهمی که با بهره‌گیری از کتاب‌های فارسی به چاپ رسیده واقعه کربلا برجسته‌تر است. داستان‌هایی به صورت منظوم که به زبان بنگالی «پونتی» نامیده می‌شود، بین مردم مسلمان اعم از شهرنشین و روستایی و با سواد و بی‌سواد محبوبیت گسترده‌ای داشت. پونتی‌ها با آهنگ و وزن خاصی در مراکز اسلامی، مساجد و منازل شخصیت‌های مهم خوانده می‌شد. مهم‌ترین عنوان پونتی‌ها را واقعه کربلا تشکیل می‌داد که عشق به اهل بیت(ع) را در بین مردم زنده نگه می‌داشت.»</blockquote><blockquote>«در ادبیات نو [[بنگلادش]]، اولین بار فردی که به واقعه کربلا چهره ادبی داد، میر مشرف حسین بود که در اواخر سده نوزدهم می زیست. او بیان واقعه کربلا را به صورت داستانی بزرگ به رشته تحریر در آورد؛ هر چند که حقایق تاریخ را کاملا رعایت نکرد و بعضی از موضوعات تحریف شده را نیز برآن افزود، ولی نسبت به اصل واقعه علاقه و تعصب خاصی نشان داد. وی در بخشی از این کتاب آورده است که محمد حنیفه برادر [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C(%D8%B9) امام حسین(ع)] به دمشق رفت و در جنگ با مروان وی را کشت و [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%B2%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D8%A8%D8%AF%DB%8C%D9%86(%D8%B9) حضرت امام سجاد] و خانواده [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C(%D8%B9) حضرت سیدالشهداء] را از قید اسارت نجات داد.  به هر حال وی این داستان را با احساسات و عشق کامل به اهل بیت(ع) نوشت. محبوبیت این داستان بین مردم مسلمان با سواد و بی‌سواد آن قدر عمیق می‌باشد که در تاریخ ادبیات بنگال بی نظیر بوده است.»</blockquote><blockquote>«کتابی دیگر در همین رابطه که ”بیشاد شیندو“ (دریای غم) نام دارد، در مراکز و منازل و جلسات مهم در روستاها و شهرها خوانده می‌شود. به این طریق که یک نفر آن را می‌خواند و ده‌ها نفر گوش داده و اشک می‌ریزند، این وضعیت تا  اواسط دهه شصت قرن بیستم ادامه داشت. از مظاهر فرهنگی دیگر مسلمانان بنگلادش برگزاری نمایشنامه و شبیه‌خوانی در خصوص واقعه کربلا است که در فرهنگ بنگالی با نام ”زاترا“ (عزیمت) از آن یاد می‌شود. اجرای نمایشنامه زاترا تا پایان دهه هفتاد قرن بیستم در روستاهای [[بنگلادش]] رایج بود. البته از اوایل دهه شصت اینگونه نمایشنامه‌ها در سطح شهر از رونق افتاد. به هر حال ”زاترا“ در مورد واقعه کربلا دارای دو قسمت است. قسمت اول مربوط به محرم است که با شهادت حضرت [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C(%D8%B9) امام حسین(ع)] پایان می‌یابد و قسمت دوم آن مربوط به پس از واقعه عاشورا و سرنوشت خانواده [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C(%D8%B9) امام حسین(ع)] و [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%B2%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D8%A8%D8%AF%DB%8C%D9%86(%D8%B9) امام زین العابدین (امام سجاد)] است. مردم با دیدن این نمایشنامه و درک مظلومیت [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C(%D8%B9) امام حسین(ع)] سوگوار می شوند. شایان ذکر است که به علت نقش داشتن زنان در اجرای این نوع نمایشنامه‌ها، علما تماشای آن را برای مردان حرام  می دانستند، در مورد واقعه کربلا سرودهای خاصی به نام ”زاری“ که یک کلمه فارسی است نیز نوشته‌اند که طلاب مدارس دینی در مراسم مختلف بدون استفاده از موزیک آن را می خواندند. ”زاری“ جزو سرودهای بومی محسوب می شود<ref>علیزاده کندی، عزیز (1383)، "شاخص های فرهنگی بنگلادش در دهه اخیر"، گزارش رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران-داکا. </ref>.»</blockquote><blockquote>«تا پایان دهه شصت قرن بیستم که جو مذهبی در [[بنگلادش]] کاملا حاکم بود همه مسلمانان اعم از با سواد و بی‌سواد اعتقاد به ”پنج تن پاک“ داشتند، یعنی حضرت پیامبراکرم(ص)، [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%A8%D9%86_%D8%A7%D8%A8%DB%8C_%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%A8_%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D9%85%D9%86%DB%8C%D9%86(%D8%B9) حضرت امام علی(ع)]، حضرت فاطمه(س)، [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%D9%86_%D9%85%D8%AC%D8%AA%D8%A8%DB%8C(%D8%B9) حضرت امام حسن(ع)] و حضرت [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C(%D8%B9) امام حسین(ع)] را بهترین بندگان برگزیده خدا می‌دانستند. بعدا تأثیر فرهنگ غرب، هند و لاییک‌ها از یک سو و نفوذ تفکر وهابیت از سوی دیگر سبب شد تا اعتقاد آنان به ”پنج تن پاک“ کم رنگ شود. تا اوایل دهه شصت یکی دیگر از برنامه فرهنگی مردم روستایی، به ویژه در جنوب بنگال صلوات فرستادن بر پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت علیهم السلام بود.»</blockquote><blockquote>«در آن دوران مردم روستایی به طور دسته جمعی دعای ”الهم صل علی محمد و آل سیدنا محمد“ را بارها تکرار می کردند. ولی بعدا بعلت تغییر در هویت فرهنگی و نفوذ فرهنگ غربی و هندی حتی در روستاها این نوع برنامه‌ها از میان رفت. البته مراسم”میلاد النبی“ هنوز ادامه دارد و در این مراسم در کنار تلاوت قرآن، بیان واقعه تولد پیامبر اکرم(ص)، شعر خوانی برای پیامبر(ص) و صلوات دسته جمعی نیز خوانده می‌شود که قطعه‌ای از آن عبارت است از: ”الهم صل علی سید نا و نبینا و شافعنا و حبیبنا و مولانا محمد و صل الله علیه و آله و اصحابه و بارک و سلم“ که این درود چند بار تکرار می‌شود اما نه به طولانی بودن برنامه‌هایی که قبلا ذکر کردیم.»</blockquote><blockquote>«درمیان اعضاء اهل بیت علیهم السلام، حضرت فاطمه(س) نزد مردم بنگال دارای محبوبیت خاصی است. وی را با احترام و محبت گاهی با نام ”مادر فاطمه“ و ”بی بی فاطمه“ ذکر می‌کردند که البته هنوز این عادت کاملا از بین نرفته است. زمانی وی را با نام ”مادر فاطمه، مادر جهانیان“ نیز ذکر می‌کردند؛ هر چند در حال حاضر این امر چندان رایج نمی‌باشد.»</blockquote><blockquote>«در مورد جنگ‌های حضرت علی(ع) نیز داستان‌های عامیانه فراوانی وجود دارد که بیشتر این داستان‌ها کاملا ساختگی است. مثلا گفته اند که وی با ”کالی“ یکی از خدایان هندو  که زن است جنگید و او را شکست داد. البته این داستان ها به صورت نثر نوشته شده و هرچند ساختگی است اما بیان این داستان ها ناشی از محبت آنان به حضرت علی(ع) می‌باشد.»  </blockquote><blockquote>«سنت سوگواری وعزاداری و مرثیه خوانی در زمان حکومت مغول از هند وارد این سرزمین شد و بعدا با حضور روحانیون ایرانی در بنگال گسترش یافت و رفته رفته به فرهنگ سنتی در میان مردم تبدیل شد، به طوری که سنی‌ها تحت تاثیر شیعیان نیز در گرامی‌داشت چنین مراسمی سهیم شدند. به دنبال آن شاهدیم که در ادبیات بنگالی از زمان قدیم، سوگواری و مرثیه و خواندن مقتل کربلا ریشه دواینده و حتی در دوره معاصر نیز مرحوم [[قاضی نذر الاسلام|قاضی نذرالاسلام]] شاعر ملی [[بنگلادش]] در زمینه ”محرم، عاشورا و شهید کربلا“ شاهکارهایی را آفریده که جزو افتخارات ادبیات این زبان می‌با‌شد<ref>دکتر عثمان فاروق وزیر پیشین آموزش و پرورش بنگلادش، سخنرانی در سمینار شعر محرم قاضی نذرالاسلام، دوشنبه 4 فروردین 1382، داکا</ref>.»</blockquote><blockquote>«[[قاضی نذر الاسلام|قاضی نذرالاسلام]] در شاهکار خود ”شعر محرم“ در استفاده از الفاظ [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%B9%D8%B1%D8%A8%DB%8C عربی] و فارسی و صحنه نگاری از وقایع عاشورا چنان هنر آفرینی کرده است که به این شعر ویژگی جاویدانی بخشید. در شعر ”محرم“ مظلومیت انسان های پاکباخته به تصویر کشیده شد. در هر فرازی از شعر که انسان می خواند، گریه و زاری او به در گاه خدا بلند می شود. این شعر ایستادگی و ظلم ستیزی را نیز برای امت اسلامی بهمراه دارد. به دین علت او (شاعر) گفته است که ”ما فداکاری می خواهیم نه گریه و زاری“ (کتاب مجموعه اشعار قاضی). اشعار [[قاضی نذر الاسلام|قاضی نذرالاسلام]] (فوت:1976) در خصوص محرم و اهل بیت (ع) در ایام محرم همراه با آهنگ های حزین از رسانه‌های صوتی و تصویری [[بنگلادش]] پخش می‌شود.»</blockquote><blockquote>«در عصر حاضر مسلمانان سنی مذهب [[بنگلادش]] وجه تشابهات فراوانی با شیعیان دارند که از آن جمله می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره کرد:</blockquote>


    تحت تاثير اين مبلغان، بيشتر مردم بنگاله دين اسلام را قبول كردند. گروه زيادى از عرفا و فقها در اينجا زندگى مى كردند و سخنشان در زبان و ادبيات بنگالى تاثير ويژه اى گذاشته است. پس از فتح بنگاله به دست محمد اختيارالدين بن بختيار خلجى، سپهسالار معزالدين محمد سام (شهاب الدين غورى) در سال 1204م زمينه اسلام و سياست مستحكم شد و زبان فارسى تا مدت شش قرن و ربع زبان رسمى اين مملكت بوده است. مردم بنگاله با زبان شيرين و شورانگيز فارسى آشنايى گرفتند. همگان قصه دلنشين دعوت سلطان غياث الدين اعظم شاه را از خواجه حافظ شيرازى علی الرحمه، شنيده اند و مضمون این غزل جاودانه او را به ياد مى آورند:
==== نام گذاری فرزندان، خیابان‌ها و محله‌ها ====
پیروان اهل سنت در این کشور به وفور از اسامی ایمه اطهار و پیشوندهای میر، میرزا ، سید، بی بی و بیگم برای نام گذاری فرزندان خویش استفاده می‌کنند. اسامی و القابی نظیر کنیز فاطمه، کنیز بتول، و اسامی ایمه(ع) نیز در بین مردم [[بنگلادش]] به وفور یافت می‌شود. اسامی خیابان‌ها و محله‌هایی نظیر میرپور، سیدپور و محله‌هایی به نام کربلا و ... نیز فراوان است.


ساقى حديث سرو و گل و لاله می رود              وین بحث با ثلاله غساله می رود
==== برگزاری مراسم عزاداری خامس آل عبا(ع) در کشور بنگلادش ====
<blockquote>«شهادت [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C(%D8%B9) امام حسین(ع)] به نحوی برجسته و بارز در اعتقادات و باورهای دینی مردم [[بنگلادش]] جای دارد. شهروندان این کشور اعم از سنی مذهب و هندو مسلک و شیعیان، همه و همه در این مراسم شرکت می‌کنند. علامت‌ها، سیاه کوبی‌ها و نشانه‌های عزاداری [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C(%D8%B9) امام حسین(ع)] را می‌بوسند و برای خود و فرزندان خویش از حضرت حاجت می‌گیرند. پتانسیل و نفوذ این اعتقادات به حدی است که دولت بنگلادش روز دهم محرم را تعطیل عمومی اعلام کرده و مکانی در [[داكا|شهرستان داکا]] را به نام سرزمین کربلا مشخص نموده است تا در روز عاشورا دسته جات عزادار در آنجا گرد هم آیند. در ضمن هییت رویت ماه به منظور تعیین زمان دقیق روز شهادت [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C(%D8%B9) امام حسین(ع)] همانند تعیین زمان عید فطر حساسیت به خرج می‌دهد.»</blockquote><blockquote>«رقم چند هزار نفری شیعیان در مقابل بیش از یکصد و چهل میلیون جمعیت این کشور، از نظر تعداد شاید اصلا مقایسه شدنی، نباشد؛ ولی نفوذ اهل بیت(ع) و پیشینه تاریخی فرهنگی این کشور گویای عمق اعتقاد مردم به عاشورا و [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C(%D8%B9) امام حسین(ع)] است. این موضوع می‌تواند اساس پژوهشی را شکل دهد، تا علل دوستی اهل بیت(ع) و پنج تن آل عبا(ع) و نحوه گسترش و رشد این نوع اعتقادات در بین مردمان این سرزمین و تمایز آنان با سایر کشورهای اسلامی تبیین شود. به هر حال، هر سال مراسم عاشورا و دهه اول ماه محرم با شور، شعور و شکوه خاصی برگزار می‌شود.»</blockquote><blockquote>«شیعیان در [[بنگلادش|کشور بنگلادش]] در نقاط مختلف پراکنده هستند. حدود سه تا پنج هزار از این جمعیت در [[داكا|داکا]] پایتخت بنگلادش زندگی می‌کنند که اغلب آن ها بسیار محافظه کار بوده و به جز تعداد انگشت شماری وضعیت اقتصادی خوبی ندارند. آن ها در قالب چند حسینیه، امام باره و هییت عزاداری فعالیت مذهبی خویش را اجرا می‌کنند.»</blockquote><blockquote>[[پرونده:حسینیه دالان.jpg|بندانگشتی|حسینیه دالان ، قابل بازیابی از https://www.shabestan.news/news/1123232/%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF-%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86%DB%8C%D9%87-%D9%82%D8%AF%DB%8C%D9%85%DB%8C-%D8%A8%D9%86%DA%AF%D9%84%D8%A7%D8%AF%D8%B4]]«از حسینیه‌های مشهور [[داكا|داکا]] می‌توان حسینیه‌های دالان، میرپور، محمدپور و پورنا پالتان را نام برد که بزرگ‌ترین آن ها حسینیه دالان می‌باشد. درهای این حسینیه به روی هندوها و سنی‌ها نیز باز است و شاید به همین دلیل باشد که شهرت بیشتری پیدا کرده است. این حسینیه به خودی خود دلیلی براهمیت و نفوذ مکتب اهل بیت(ع) در آن زمان در بین مردم بوده است. روزانه سیاحان خارجی فراوانی از این حسینینه بازدید، عکس برداری و فیلم برداری می کنند.»</blockquote><blockquote>«روز عاشورا در نقاط مختلف [[بنگلادش]] نماز ویژه‌ای اقامه می‌‌شود و مردم دست به دعا برمی‌دارند و از خداوند متعال صلح، وحدت و رفاه اجتماعی برای تمام امت مسلمان مسیلت می‌کنند. [[اسلام و مسلمانان بنگلادش|مسلمانان بنگلادش]] اعم از شیعه و سنی در این مراسم برای ادامه پیشرفت و امنیت کشور خویش نیز دعا می کنند. در آستانه این روز معمولا رییس جمهور، نخست وزیر و رهبران احزاب طی اطلاعیه‌های گوناگون از مسلمانان تقاضا می‌کنند تا اعمال خود را با روح ایثار، گذشت و فداکاری عجین کنند. گروه‌های مذهبی و سیاسی گوناگون در این روز برنامه‌های متفاوتی مانند عزاداری و تعزیه خوانی در پایتخت و دیگر شهرهای [[بنگلادش]] برگزار می کنند.»</blockquote><blockquote>«در روز عاشورا تلویزیون رسمی [[بنگلادش]] و سایر کانال‌های تلویزیون‌های خصوصی برنامه‌هایی ویژه ی عاشورا پخش می‌کنند و برنامه‌های شاد و مفرح پخش نمی کنند. روزنامه‌ها هم مقالات ویژه‌ای در بیان اهمیت این روز منتشر می کنند.»</blockquote><blockquote>«در محرم سال 1385 نیز طبق معمول سنواتی، رییس جمهور و نخست وزیر پیام‌های ویژه و جداگانه‌ای به همین مناسبت منتشر کردند. در پیام رییس جمهور آمده بود که «شهادت [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C(%D8%B9) حضرت امام حسین(ع)] و یارانش در کربلا حقایق را افشاء کرد. این حماسه به دلیل آرمان‌های والا و اعتقادی آن صدها سال است که در بین جهانیان زنده مانده است.»؛ «[[خالده ضیاء]] نخست وزیر پیشین هم در پیام خود به این نکته اشاره کرده بود که «عاشورا نقطه عطفی در تاریخ اسلام است. چند واقعه اساسی بر اهمیت این روز افزوده است، از آن جمله اینکه نوه پیامبر بزرگ اسلام(ص) شهادت را در این روز در صحرای کربلا به آغوش کشید؛ او قربانی شد تا پرچم واقعیت، عدالت و عقاید اسلام، برافراشته بماند و نکات انحرافی پیش آمده در دین را اصلاح کند. برماست که از حماسه عاشورا درس بگیریم و در مسایل اجتماعی نظیر برپا داشتن صلح و دوستی در کشور و مقابله با بی‌عدالتی، دروغگویی و دشمنی و عداوت بپا خیزیم.»</blockquote><blockquote>«خبرگزاری [[بنگلادش]] از قول خانم [[خالده ضیاء]] خبری را مبنی بر ضرورت آموزش عاشورا در متون دروس اجتماعی مدارس و دانشگاه‌ها به این صورت نقل کرد: «نخست وزیر اعلام کرده بود که باید بر تداوم صلح در جامعه و حکومت کوشیده و در این رابطه از آرمان‌های اسلام برای ساختن جامعه‌ای مقاوم در مقابل انواع دشمنی، بی‌عدالتی و مسایل خلاف بهره‌جوییم. عاشورا به منزله یکی از مهم ترین اتفاقات تاریخ اسلام، وقایع درخشان و درس‌های آموزنده‌ای را در خود جای داده است و از همه مهم تر این که [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C(%D8%B9) امام حسین(ع)] برای نشر حقایق شهادت را پذیرفت<ref>The daily independent, Friday, 1rst February 2007  و اخبار منتشره از طریق رسانه‌های صوتی و تصویری کشور [[بنگلادش]]</ref>.»</blockquote>انتشار پیام مسیولین ارشد کشور [[بنگلادش]] به مناسبت عاشورای حسینی هر سال منتشر می شود و این موضوع ربطی به احزاب حاکم بر کشور و خط مشی گوناگون آن ها ندارد.<blockquote>«منطقه‌ای به نام مانیک گنج در 65 کیلومتری [[داكا|داکا]] هر عاشورا میزیان بیش از یکصد هزار نفر عزادار [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C(%D8%B9) امام حسین(ع)] می‌باشد. حسینیه غارپورا در این منطقه یکی از حسینیه‌های مشهور  کشور [[بنگلادش]] است که زیر نظر صوفیان اداره می‌شود. مراسم دهه اول ماه محرم در این حسینیه با جمعیتی کثیر و مشتاق برگزار می شود. البته در روز دهم محرم این مراسم جلوه‌ای خاص به خود می‌گیرد، چرا که جمعیتی بیش از یکصد هزار نفر از سراسر [[بنگلادش]] به آنجا عزیمت می‌کنند تا در مراسم عزاداری در آن منطقه شرکت کنند.</blockquote><blockquote>«در این مراسم معمولا چند تن از شخصیت‌های برجسته دینی سخنرانی می کنند. به دنبال آن نوحه خوانی و عزاداری به سبک و روش خاص بومیان و با فریاد  «وای حسین» «وای امام» ادامه می‌یابد. گفته می‌شود این صوفیان دارای 26 مرکز و مقر تبلیغی و ارشادی در [[بنگلادش]] هستند که اعضای همه آن ها با جدیت و علاقه در این مراسم حضور می‌یابند.</blockquote><blockquote>«شاید به جرأت بتوان گفت حضور بیش از یکصد هزار نفر در این مراسم عاشورای حسینی از کم نظیرترین اجتماعات در سرتاسر جهان است<ref>مشاهدات عینی نگارنده و حضور او در این مراسم</ref>.» (مشاهدات عینی نگارنده و حضور او در این مراسم).</blockquote>


    شکرشکن  شوند همه  طوطیان   هند              زین قند پارسی که به بنگاله می رود
==== علاقه‌مندی به اهل بیت(ع) ====
غالبا خطبه‌های نمازهای جمعه مساجد اهل سنت در کشور بنگلادش با سلام و درود بر پیامبر اکرم(ص) و خاندان مطهرش شروع می‌شود. آن ها از پنج تن آل عبا به نیکی یادکرده و به آن ها سلام و درود می‌فرستند. در خلال بیان خطبه‌ها، کرامت‌ها و حسن خلق‌های آنان را تبیین و مستعمین را تشویق به پیروی از سیره آنان می‌کنند. ایمه جمعه در ایام عاشورا خطبه‌های خود را به واقعه‌ی کربلا معطوف می دارند.


در عهد غياث الدين اعظم شاه (1377- 1410 .م) به علت اثر و نفوذ ايرانی ها، كتاب هاى بسيارى در موضوع تاريخ و تذكره تاليف گرديد. [شمار] زيادى از اين كتاب ها به زبان فارسى نوشته شده بود. مثل: حوض الحيا (ركن الدين سمرقندى)، انيس الغربا و مثنوى گنج راز و مقامات و نام حق. غير از اين اهميت و نفوذ زبان فارسى بر ادبيات بنگالى به حدی پيشرفت كرد كه در آداب اجتماعى مردم بنگاله نفوذ رسوم ايرانی ها مثل عشره محرم، روضه امام حسين(ع)، داستان كربلا، مرثيه خوانى، قصه هاى قرآن شريف نيز به چشم می خورد.» (دكتر كلثوم ابوالبشر، 1376: 50).
==== اعتقاد به وجود امام مهدی (عج) ====
مسلمانان بنگلادش به وجود منجی عالم بشریت که از سلاله رسول اکرم(ص) می‌باشد، معتقدند. آنان باور دارند که روزی این منتقم واقعی ظهور می کند و جهان را در حالی که مملو از ظلم و جور شده است، پر از عدل و قسط خواهد کرد. تنها تفاوت آنان با عقاید امامیه این است که معتقدند هر وقت خداوند صلاح بداند او متولد خواهد شد و غیبت حضرت را به خوبی درک نکرده اند.


  غياث الدين اعظم شاه و نیز چند تن از امیران و استانداران بنگالی را ایرانی الاصل می دانند، مانند خان جهان علي خان فرماندة نظامي و حاكم جنوب غربي بنگال كه عارفي نامي بود و مزارش در شهرستان باغرهات واقع است. همچنين شايسته خان استاندار بنگال در زمان اورنگزيب شاه مغول دهلي، يكي ديگر از شخصيت هاي مهم تاريخي اين سرزمين, ايراني الاصل بوده است. آقا باقرخان كه جنوب بنگال را آباد كرده بود, نواب عليوردي خان و نوه وي، نواب  سراج الدوله همه شيعه و اصلا از مردم ایران بودند. اما چون بين شيعيان آن دوره شخصيتهاي بزرگ مذهبي ظهور نكردند تا زعامت ديني را برعهده بگيرند، مذهب تشيع چندان كه انتظار مي‌رفت گسترش نيافت؛ با این وجود تأثير فرهنگ و ادبيات ايراني و شيعه و عشق به اهل بيت(ع) با جان و روح مردم مسلمان اين سرزمين در آميخت كه اثر آن تا پايان دهه هفتاد قرن بيستم ميلادي كاملاً مشهود است.
[[اسلام و مسلمانان بنگلادش|مسلمانان بنگلادش]] شب نیمه شعبان را به عنوان «شب برات» (دقیقا همین عبارت) می‌شناسند و در آن شب، دست نیاز به سوی قادر بی‌نیاز دراز کرده از او می‌خواهند تا گناهان آنها را بخشیده و از جرمشان درگذرد. آنان برای آموزش گناهان خود و در گذشتگان و کسب موفقیت‌های مادی و معنوی دست به دعا برمی دارند و به مناجات می‌پردازند. بیشتر مسلمانان این روز را روزه می‌گیرند. نیمه شعبان چنان اهمیتی در [[بنگلادش|کشور بنگلادش]] دارد که شورای رویت هلال ماه، که تشکیلاتی رسمی و دولتی است، شروع دقیق ماه شعبان و به دنبال آن تعیین رسمی و دقیق روز نیمه شعبان را گواهی داده و آن را تایید می کند. این روز در [[بنگلادش|کشور بنگلادش]] تعطیل رسمی می باشد. به اعتقاد اهل سنت بنگلادش، شب برات پس از شب قدر مهم‌ترین شب سال برای راز و نیاز و دعا به درگاه خداوند برای پذیرش توبه و بخشش است.


«بين آثار ادبي ترجمه شده از زبان فارسي و نوشته هاي مهمي كه با بهره‌گيري از كتاب‌هاي فارسي به چاپ رسيده واقعه كربلا برجسته تر است. داستان هايي به صورت منظوم كه به زبان بنگالي «پونتي» ناميده مي‌شود، بين مردم مسلمان اعم از شهرنشين و روستايي و با سواد و بي سواد محبوبيت گسترده اي داشت. پونتي‌ها با آهنگ و وزن خاصي در مراكز اسلامي، مساجد و منازل شخصيت هاي مهم خوانده مي شد. مهم ترين عنوان پونتي‌ها را واقعه كربلا تشكيل مي‌داد كه عشق به اهل بيت(ع) را در بين مردم زنده نگه مي داشت.»
=== [[تركیب جمعیت شیعیان در بنگلادش|جمعیت شیعیان در بنگلادش]] ===
در خصوص تعداد شیعیان در [[بنگلادش]] هیچ آمار رسمی و متقنی وجود ندارد. هر کدام از علما و رهبران دینی شیعه، نظر خاصی در این باره دارد. شیعیان مستبصر آمار بیشتری ارایه می‌دهند و شیعیان قدیمی و اصیل آماری نزدیک تر به واقعیت را ارایه می‌دهند. میانگین آمار ارایه شده توسط مشاهیر شیعه با در نظر گرفتن ضریب اعتبار، هرکدام رقمی معادل شانزده هزار نفر را برای شیعیان در این کشور تخمین می زند. [https://baztab.ir/ سایت خبری بازتاب] در29 آبان 1385،  به نقل از [https://www.cia.gov/ سازمان اطلاعاتی آمریکا (CIA)] در گزارشی با عنوان آمار جالب شیعیان در 67 کشور جهان، تعداد شیعیان در [[بنگلادش]] را 572/546/2 نفر اعلام نموده است. این آمار معلوم نیست برچه مبنایی گرفته شده است؛ مشخص نیست که این رقم براساس آنانی است که حب اهل بیت(ع) را در دل دارند، و یا سوگواران و عزاداران [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C(%D8%B9) امام حسین(ع)] در روز عاشورا تنظیم شده و یا داده‌های دیگر؛ ولی آنچه که مشخص است تعداد شیعیان اثنی عشری در [[بنگلادش|کشور بنگلادش]] نمی‌تواند با آمار [https://www.cia.gov/ CIA] برابری کند.


«در ادبيات نو بنگلادش، اولين بار فردي كه به واقعه كربلا چهرة ادبي داد، مير مشرف حسين بود كه در اواخر سدة نوزدهم مي زيست. او بيان واقعه كربلا را به صورت داستانی بزرگ به رشته تحرير در آورد؛ هر چند كه حقايق تاريخ را كاملاً رعايت نكرد و بعضي از موضوعات تحريف شده را نيز برآن افزود، ولي نسبت به اصل واقعه علاقه و تعصب خاصي نشان داد. وي در بخشي از اين كتاب آورده است كه محمد حنيفه برادر امام حسين(ع) به دمشق رفت و در جنگ با مروان وي را كشت و حضرت امام سجاد و خانواده حضرت سيدالشهداء را از قيد اسارت نجات داد.  به هر حال وي اين داستان را با احساسات و عشق كامل به اهل بيت (ع) نوشت. محبوبيت اين داستان بين مردم مسلمان با سواد و بي سواد آن قدر عميق مي‌باشد كه در تاريخ ادبيات بنگال بي نظير بوده است.»
=== [[تركیب جمعیت شیعیان در بنگلادش|ترکیب جمعیت شیعیان در بنگلادش]] ===
شیعیان از نظر تیره و نژادی خود را به دو گروه بیهاری و بنگالی تقسیم می‌کنند. بیهاری که در اصل بایستی به اهل بیهار در هند اتلاق شود، به همه شیعیان اصیل و با سابقه بنگلادش، اعم از پاکستانی و هندی، گفته می‌شود که با زبان اردو صحبت می‌کنند و در مقابل آن وقتی از شیعیان بنگالی سخن به میان می‌آید منظور مردمانی بنگالی‌الاصل هستند که به زبان بنگالی سخن می گویند و غالبا از مستبصرین (تازه شیعه شدگان) تشکیل می‌شوند. البته این تقسیم بندی را بسیاری از شیعیان تایید نمی کنند. مخصوصا قسم اول که آن ها هم خود را بنگالی نامیده و از انتساب خویش به بیهار رنجیده خاطر می‌شوند. بین این دو گروه قدری اختلاف سلیقه و روش وجود دارد و این اختلاف برخی اوقات موجب جدال و کشمکش لفظی شده و تا حد زیادی باعث تنش و مشکل بین این دو شق [[تشیع در بنگلادش]] می شود. شیعیان بنگالی معتقدند که آن ها بیشترین فعالیت را برای ترویج تشیع به کار گرفته اند و طبق آمار موجود حیطه تبلیغات آنان بسیار گسترده‌تر از بیهاری‌ها است. البته طبق اطلاعات موجود در هرکدام از دو گروه فوق، افرادی بسیار فعال و دلسوز وجود دارند که از هیچ کوششی در راه ترویج عقاید حقه خویش فروگذار نیستند و افرادی هم هستند که به دنبال گذران زندگی خود بوده وفقط عنوان تشیع را هم با خود دارند.


«كتابي ديگر در همين رابطه كه ”بيشاد شيندو“ (درياي غم) نام دارد، در مراكز و منازل و جلسات مهم در روستاها و شهرها خوانده مي شود. به اين طريق كه يك نفر آن را مي خواند و ده ها نفر گوش داده و اشك مي ريزند،  اين وضعيت تا  اواسط دهه شصت قرن بيستم ادامه داشت. از مظاهر فرهنگي ديگر مسلمانان بنگلادش برگزاري نمايشنامه و شبيه‌خواني در خصوص واقعه كربلا است كه در فرهنگ بنگالي با نام ”زاترا“ (عزيمت) از آن ياد مي شود. اجراي نمايشنامه زاترا تا پايان دهه هفتاد قرن بيستم در روستاهاي بنگلادش رايج بود. البته از اوايل دهه شصت اينگونه نمايشنامه ها در سطح شهر از رونق افتاد. به هر حال ”زاترا“ در مورد واقعه كربلا داراي دو قسمت است. قسمت اول مربوط به محرم است كه با شهادت حضرت امام حسين(ع) پايان مي يابد و قسمت دوم آن مربوط به پس از واقعه عاشورا و سرنوشت خانواده امام حسين(ع) و امام زين العابدين (امام سجاد) است. مردم با ديدن اين نمايشنامه و درك مظلوميت امام حسين(ع)  سوگوار مي شوند. شایان ذكر است كه به علت نقش داشتن زنان در اجراي اين نوع نمايشنامه‌ها، علما تماشاي آن را براي مردان حرام  مي دانستند, در مورد واقعه كربلا سرودهاي خاصي به نام ”زاري“ كه يك كلمه فارسي است نيز نوشته‌اند كه طلاب مدارس ديني در مراسم مختلف بدون استفاده از موزيك آن را مي خواندند. ”زاري“ جزو سرودهاي بومي محسوب مي شود.» (علیزاده، 2003).
==== پراکندگی شیعیان در بنگلادش ====
با این که [[بنگلادش|کشور بنگلادش]] دارای وسعت زیادی نیست و مساحت آن 147570 کیلومتر مربع می‌باشد، ولی شیعیان تراکم بسیار متفاوتی در این منطقه دارند. بیشترین تعداد شیعیان در پایتخت مستقر هستند. بیست و پنج تا سی در صد شیعیان در [[داكا|داکا]] زندگی می‌کنند. آن ها اکثرا  در [[داكا|منطقه داکای قدیمی]] و در محله حسینیه دالان زندگی می کنند و مناطق محمدپور و میرپور [[داكا|داکا]] در مراحل بعدی قرار دارند. در بین شهرستان‌ها و سطح کشور پس از [[داكا|داکا]] بیشترین جمعیت در غرب و جنوب غربی این کشور و در اطراف شهر [[کولنا]]، مرز هند و در مسیر کلکته زندگی می‌کنند.


«تا پايان دهه شصت قرن بيستم كه جو مذهبي در بنگلادش كاملاً حاكم بود همة مسلمانان اعم از با سواد و بي سواد اعتقاد به ”پنج تن پاك“ داشتند، يعني حضرت پيامبراكرم(ص)، حضرت امام علي(ع)، حضرت فاطمه (س)، حضرت امام حسن (ع) و حضرت امام حسين (ع) را بهترين بندگان برگزيده  خدا مي دانستند. بعداً تأثير فرهنگ غرب، هند و لائيك ها از يك سو و نفوذ تفكر وهابيت از سوي ديگر سبب شد تا اعتقاد آنان به ”پنج تن پاك“ كم رنگ شود. تا اوايل دهه شصت يكي ديگر از برنامه فرهنگي مردم روستائي، به ويژه در جنوب بنگال صلوات فرستادن بر پيامبر اكرم (ص) و اهل بيت عليهم السلام بود.»
در تقسیم بندی دیگری شیعیان بنگلادش به دو قسمت اصیل و مستبصرین (تازه شیعه شدگان) تقسیم می‌شوند، که شیعیان اصیل نیز به نوبه خود دارای بخش‌های سادات، غیر سادات و خوجه‌های اثنی عشری می‌باشند. سادات بیشتر در مرکز کشور [[بنگلادش]]، [[داكا|داکا]]، ساکن هستند و تعدادی از آن ها هم در شهرهای رنگپور، سید پور، [[سیلهت]]، [[چيتاگنگ|چیتاگنگ]] و [[کولنا]] پراکنده هستند. شیعیان غیر سادات هم در نقاط مختلف کشور پراکنده هستند. خوجه های اثنی عشری هم همانند سایر شیعیان، قبل از استقلال [[بنگلادش]] (1972م)از هند و [[پاکستان]] غربی آمده و جمعیت بسیاری بودند ولی پس از استقلال، به دلیل اینکه انقلابی‌های بنگلادش، پاکستانی‌ها و هندی‌ها را  آزار می‌دادند، اکثر شیعیان مهاجرت به کشورهای هندو پاکستان را برگزیدند. شایان ذکر است که غالب شیعیان اصیل اردو زبان هستند و همه مراسم مذهبی خود را به زبان اردو برگزار می‌کنند.


«در آن دوران مردم روستايي به طور دسته جمعي دعاي ”الهم صل علي محمد و آل سيدنا محمد“ را بارها تكرار مي كردند. ولي بعداً بعلت تغيير در هويت فرهنگي و نفوذ فرهنگ غربي و هندي حتي در روستاها اين نوع برنامه ها از ميان رفت. البته مراسم”ميلاد النبي“ هنوز ادامه دارد و در اين مراسم در كنار تلاوت قرآن، بيان واقعه تولد پيامبر اكرم(ص)، شعر خواني براي پيامبر (ص) و صلوات دسته جمعي نيز خوانده  مي شود كه قطعه اي از آن عبارت است از:  ”الهم صل علي سيد نا و نبينا و شافعنا و حبيبنا و مولانا محمد و صل الله عليه و آله و اصحابه و بارك و سلم“ كه اين درود چند بار تكرار مي شود اما نه به طولاني بودن برنامه هايي كه  قبلا ذكر کردیم.»
اکثر قریب به اتفاق مستبصرین پس از پیروزی [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 انقلاب اسلامی ایران] و آشنا شدن با شخصیت [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C حضرت امام خمینی(ره)] روی به تشیع آوردند. مستبصرین دارای تعصب بیشتر به اعتقادات خویش بوده و در تبلیغ از شیعیان اصیل فعال‌تر هستند. مستبصرین طبق برآوردهای آماری میدانی، حدود نیمی از کل جمعیت شیعیان بنگلادش(هفت هزار نفر) را تشکیل می‌دهند، در حالی که طبق همین آمار جمعیت شیعیان اصیل هشت تا نه هزار نفر برآورد می‌شود. در بین مستبصرین افراد تحصیل کرده دانشگاهی و باسواد بیشتر دیده می شود و به دلیل مشکلات خانوادگی و به دلیل حفظ مشاغل اداری برخی از آن‌ها در ابراز شیعیه بودن( به قول خود) تقیه می‌کنند. در نهایت می‌توان گفت شیعیان اصیل در مناطق کولنا، رنگپور، سیدپور، [[راجشاهی]]، [[چيتاگنگ|چیتاگنگ]]، [[داكا|داکا]] و مستبصرین در مناطق جیسور، سات‌خیرا، شارشا، [[کولنا]]، نوراییل، غازی‌پور، بوگرا، [[راجشاهی]]، [[داكا|داکا]]  ساکن هستند.
[[پرونده:مسجد بیت‌المکرم بزرگترین مسجد کشور بنگلادش.jpg|بندانگشتی|مسجد بیت‌المکرم  بزرگترین مسجد کشور بنگلادش ، قابل بازیابی از<nowiki/>https://iqna.ir/fa/news/3896115/%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%A8%D9%86%DA%AF%D9%84%D8%A7%D8%AF%D8%B4-%D8%B9%DA%A9%D8%B3]]


«درميان اعضاء اهل بيت عليهم السلام، حضرت فاطمه (س) نزد مردم بنگال داراي محبوبيت خاصي است. وي را با احترام و محبت گاهي با نام ”مادر فاطمه“ و ”بي بي فاطمه“ ذكر مي‌كردند كه البته هنوز اين عادت كاملا از بين نرفته است. زماني وي را با نام ”مادر فاطمه، مادر جهانيان“ نيز ذكر مي‌كردند؛ هر چند در حال حاضر اين امر چندان رايج نمي باشد.»
==== مراکز تبلیغی شیعیان در بنگلادش ====
اهم مراکز تبلیغی و مذهبی شیعیان در [[بنگلادش]] را حسینیه‌ها تشکیل می‌دهند. یکی از خدمات بزرگی که علمای مهاجر ایرانی به شبه ‌قاره هند در طول تاریخ ارایه کردند، نهضت تاسیس حسینیه‌هایی بود که مرکز فعالیت شیعیان قرار گرفت و در همه ایام سال و به خصوص از ابتدای محرم تا هشتم ربیع الاول مراسم مختلفی در آن ها برگزار می‌‌شود. این حسینیه‌ها نقش مساجد را هم ایفاد می‌کنند، و آن به این دلیل است که چون برگزاری مراسم سینه‌زنی و عزاداری در مساجد نزد علما و مردم غیر شیعی این کشور وجهه خوبی نداشته و آن را جایز نمی‌دانند، و از طرفی شیعیان به دلیل مشکلات مالی نمی‌توانند در هر نقطه هم مسجد و هم حسینیه داشته باشند؛ لذا اقدام به تاسیس حسینیه، هم برای انجام مراسم عبادی و هم برای برگزاری مناسبت‌ها کرده‌اند. البته گفته می‌شود که چون مساجد باید در زیر نظر کمیته مساجد کشور اداره شود و امام مسجد را کمیته مذکور تعیین کند و از آنجا که اعضای کمیته همه سنی مذهب هستند، شیعیان جهت اجتناب از دخالت دادن آن کمیته در مسایل مذهبی خود، نمازهای یومیه و مراسم عبادی را در حسینیه‌ها بجا می‌آورند. از این رو تا حدودی با کمبود مسجد روبرو نشده‌اند.


«در مورد جنگ هاي حضرت علي (ع) نيز داستان هاي عاميانه فراواني وجود دارد كه بيشتر اين داستان ها  كاملا ساختگي است. مثلا گفته اند كه وي با ”كالي“ يكي از خدايان هندو  كه زن است جنگيد و او را شكست داد. البته اين داستان ها به صورت نثر نوشته شده و هرچند ساختگي است اما بيان اين داستان ها ناشي از محبت آنان به حضرت علي (ع) مي‌باشد. »  
حسینیه‌ها در [[بنگلادش]] دارای تعاریف خاصی نیستند، برخی از آنان دارای بناهای تاریخی و بسیار مشهور و عمارت‌های بزرگی هستند و برخی از آنان دارای محیطی بسیار کوچک و در حد فضایی مناسب برای 30 الی 40 نفر؛ تعدادی حسینیه هم در منازل شخصی افراد خیّر برای مدتی محدود در طول سال برپا می‌شوند. بنابراین ارایه آماری دقیق از آنان به سهولت ممکن نیست. ولی حسینیه‌های شناخته شده و مشهور در [[بنگلادش|کشور بنگلادش]] به شرح زیر می‌باشند.


«سنت سوگواري وعزاداري و مرثيه خواني در زمان حكومت مغول از هند وارد اين سرزمين شد و بعداً با حضور روحانيون ايراني در بنگال گسترش يافت و رفته رفته به فرهنگ سنتي در ميان مردم تبديل شد، به طوري كه سني ها تحت تاثير شيعيان نيز در گراميداشت چنين مراسمي سهيم شدند. به دنبال آن شاهديم كه در ادبيات بنگالي از زمان قديم، سوگواري و مرثيه  و خواندن مقتل كربلا ريشه دواينده و حتي در دورة معاصر نيز مرحوم قاضي نذرالاسلام شاعر ملي بنگلادش در زمينه ”محرم، عاشورا و شهيد كربلا“ شاهكارهايي را آفريده كه جزو افتخارات ادبيات اين زبان می با‌شد.» (دكتر عثمان فاروق وزير پيشين آموزش و پرورش بنگلادش، سخنراني در سمينار شعر محرم قاضي نذرالاسلام، دوشنبه 4 فروردين 1382، داكا)
در [[داكا|شهرستان داکا]]، مرکز [[بنگلادش|کشور بنگلادش]] مساجد و حسینیه‌های زیر به شیعیان تعلق دارد:


« قاضي نذرالاسلام در شاهكار خود ”شعر محرم“ در استفاده از الفاظ عربي و فارسي و صحنه نگاري از وقايع عاشورا چنان هنر آفريني كرده است كه به اين شعر ويژگي جاويداني بخشيد. در شعر ”محرم“ مظلوميت انسان هاي پاكباخته به تصوير كشيده شد. در هر فرازي از شعر كه انسان مي خواند، گريه و زاري او به در گاه خدا بلند مي شود. اين شعر ايستادگي و ظلم ستيزي را نيز براي امت اسلامي بهمراه دارد. به دين علت او (شاعر) گفته است كه ”ما فداكاري مي خواهيم نه گريه و زاري“ (كتاب مجموعه اشعار قاضي). اشعار قاضي نذرالاسلام (فوت:1976) در خصوص محرم و اهل بيت (ع) در ايام محرم همراه با آهنگ هاي حزين از رسانه هاي صوتي و تصويري بنگلادش پخش مي شود.»
حسینیه دالان: حسینیه دالان بزرگ ترین و مشهورترین حسینیه بنگلادش است که به منزله بنایی توریستی در نقشه‌های [[داكا|داکا]] معرفی شده و روزانه سیاحان مختلفی از سرتاسر جهان از آن بازدید می‌‌کنند. درهای این حسینیه به روی [[هندوها در بنگلادش|هندوها]] و سنی‌ها نیز باز است و شاید به همین دلیل باشد که شهرت بیشتری پیدا کرده است. حسینیه دالان مجموعه‌ای تاریخی با بیش از چهار قرن قدمت می‌باشد. گفته می‌شود این حسینیه را یکی از مشایخ شیعه که حاکم [[داكا|داکا]] بوده است، در عصر حکومت مسلمانان در شبه‌قاره ساخته است. این حسینیه به خودی خود دلیلی بر اهمیت و نفوذ مکتب اهل بیت(ع) در آن زمان در بین مردم بوده است. مجتمع حسینیه، ساختمانی را در بر می گیرد که مراسم و عزاداری‌ها و نیز نمازهای یومیه در آن برگزار می‌شود. در قسمتی از این مسجد ضریحی قرار داد که دو برجستگی به نام های قبور [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%D9%86_%D9%85%D8%AC%D8%AA%D8%A8%DB%8C(%D8%B9) امام حسن(ع)] و [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C(%D8%B9) امام حسین(ع)] در آن قرار دارد. مردم، به ویژه اهل سنت، با حالت تضرع و ندبه کنار این ضریح می‌ایستند و اشک‌ریزان دست به دعا و استغاثه بر می‌دارند و حاجات خود را به زبان می‌آورند. وجود انواع و اقسام عَلَم و کُتَل و بستن نخ به ضریح برای حاجت خواهی، روشن کردن شمع و مانند آن‌ها، همه و همه انسان را به این اندیشه فرو می‌برد که گویی در کشوری شیعی و در جمع آنان قرار گرفته است؛ اما واقعیت چیز دیگری است؛ عشق به اهل البیت(ع) در اینجا فرامذهبی است.


«در عصر حاضر مسلمانان سني مذهب بنگلادش وجه  تشابهات فراواني با شيعيان دارند كه از آن جمله مي‌توان به نمونه های زير اشاره کرد:
ورود هییت‌های مذهبی به این حسینیه در ایام عاشورا، انجام سینه‌زنی و عزاداری به نحوی که گاه برخی از عزاداران از شدت عزاداری به حال غش، نقش بر زمین می‌شوند و به هوش آوردن آنان با پاشیدن آب و گلاب به سر و روی آنان جلوه‌های دیگری است که هر بیننده‌ای را سخت تحت تاثیر قرار می‌دهد. ساختمان دو طبقه دیگری در این مجموعه واقع است که طبقه اول آن کتابفروشی و طبقه دوم آن کتابخانه، سالن مطالعه و کلاس درس است. تابلو دارالقرآن بر سر در آن گویای فعالیت‌هایی است که در این ساختمان انجام می‌شود. در بخشی از فضای بیرونی حسینیه، مزار شیعیان واقع است که سنگ قبرهایی به سبک گورستان‌های ایران در آن به چشم می‌خورد. در بخش دیگری از حسینیه استخر بزرگی برای پرورش ماهی، قرار دارد.


1.    نام گذاري فرزندان، خيابان‌ها و محله‌ها
حسینیه دالان در سال 1383، به همت مسئولان محترم جمهوری اسلامی ایران مزین به کاشی کاری به سبک مساجد و حسینیه‌های [https://iranology-e.ir/index.php?title=%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 ایران] شده است. هر چند به دلیل نبودن کاشی و طرح‌های آن به اندازه کافی قدری اوضاع کاشی کاری نا همگون جلوه می‌کند و در بعضی جاها رنگ‌ها و شکل‌‌ها نا سازگار نشان می‌دهند. در عین حال، گفته می‌شود که این حسینیه در مقایسه با گذشته بسیار تغییر کرده و جذاب‌تر شده است.


پیروان اهل سنت در اين كشور به وفور از اسامي ائمه اطهار و پيشوندهاي مير، ميرزا ، سيد، بي بي و بيگم براي نام گذاري فرزندان خويش استفاده مي كنند. اسامي و القابي نظير كنيز فاطمه، كنيز بتول، و اسامي ائمه(ع) نيز در بين مردم بنگلادش به وفور يافت مي‌شود. اسامي خيابان‌ها و محله‌هايي نظير ميرپور، سيدپور و محله هايي به نام كربلا و ... نيز فراوان است.
1.حسینیه و مسجد محمد پور: در منطقه محمدپور بنای مسجد و حسینیه محمدپور در مجموعه ساختمانی ای واقع است که به شیعه مسجد (مسجد شیعیان) موسوم است. قسمت مسجد بنایی مدور با گنبد‌ی زیبا است که در سال‌های اخیر به همت مسوولین جمهوری اسلامی ایران، کاشی کاری زیبا و لوستری بزرگ در آن نصب شده است. ساختمان حسینیه هم در مجاورت مسجد واقع است. در این مجموعه ساختمان حدود ده خانواده از شیعیان زندگی می‌کنند. این مسجد و حسینیه، هییت امنایی از منتخبین شیعیان این منطقه دارد که آن ها مسجد را اداره می کنند. در مجاورت این مجتمع، ایستگاه اتوبوس شهری نسبتا بزرگی واقع است که به نام ایستگاه «شیعه مسجد» معروف است. شیعه مسجد برای همه ساکنان [[داكا|داکا]] شناخته شده است.


2. برگزاري مراسم عزاداري خامس آل عبا(ع) در كشور بنگلادش
2.مسجد و حسینیه میرپور (کربلا میرپور) از مراکز مشهور شیعیان در [[داكا|شهر داکا]] می‌باشد که هیات امنایی اداره می‌شود. دو حسینیه «عاشق حسین مرحوم» و «منظور حسین مرحوم» نیز در مجاورت این حسینیه واقع هستند.


«شهادت امام حسين (ع) به نحوي برجسته و بارز در اعتقادات و باورهاي ديني مردم بنگلادش جاي دارد. شهروندان اين كشور اعم از سني مذهب و هندو مسلك و شيعيان، همه و همه در اين مراسم شركت مي‌كنند. علامت‌ها، سياه كوبي‌ها و نشانه‌هاي عزاداري امام حسين(ع) را مي‌بوسند و براي خود و فرزندان خويش از حضرت حاجت مي‌گيرند. پتانسيل و نفوذ اين اعتقادات به حدي است كه دولت بنگلادش روز دهم محرم را تعطيل عمومي اعلام كرده و مكاني در شهرستان داكا را به نام سرزمين كربلا مشخص نموده است تا در روز عاشورا دسته جات عزادار در آنجا گرد هم آيند. در ضمن هيئت رويت ماه به منظور تعيين زمان دقيق روز شهادت امام حسين (ع) همانند تعيين زمان عيد فطر حساسيت به خرج مي دهد.»
3.حسینیه (مسجد) پراناپلتن را شیعیان خوجه اثنی عشری اداره می کنند.


«رقم چند هزار نفري شيعيان در مقابل بيش از يكصد و چهل ميليون جمعيت اين كشور، از نظر تعداد شايد اصلاً مقایسه شدنی، نباشد؛ ولي نفوذ اهل بيت(ع) و پيشينه تاريخي فرهنگي اين كشور گوياي عمق اعتقاد مردم به عاشورا و امام حسين(ع) است. اين موضوع مي‌تواند اساس پژوهشی را شكل دهد، تا علل دوستي اهل بيت(ع) و پنج تن آل عبا(ع) و نحوه گسترش و رشد اين نوع اعتقادات در بين مردمان اين سرزمين و تمايز آنان با ساير كشورهاي اسلامي تبيين شود. به هر حال، هر سال مراسم عاشورا و دهه اول ماه محرم با شور، شعور و شكوه خاصي برگزار مي‌شود.»
4.حسینیه نواب چوتن


«شيعيان در كشور بنگلادش در نقاط مختلف پراكنده هستند. حدود سه تا پنج هزار از اين جمعيت در داكا پايتخت بنگلادش زندگي مي‌كنند كه اغلب آن ها بسيار محافظه كار بوده و به جز تعداد انگشت شماري وضعيت اقتصادي خوبي ندارند. آن ها در قالب چند حسينيه، امام باره و هيئت عزاداري فعاليت مذهبي خويش را اجرا مي كنند.»
5.حسینیه میر یعقوب در [[داكا|داکا]]<nowiki/>ی قدیم


«از حسينيه‌هاي مشهور داكا مي‌توان حسينيه هاي دالان، ميرپور، محمدپور و پورنا پالتان را نام برد كه بزرگ‌ترين آن ها حسينيه دالان مي‌باشد. درهاي اين حسينيه به روي هندوها و سني‌ها نيز باز است و شايد به همين دليل باشد كه شهرت بيشتري پيدا کرده است. اين حسينيه به خودي خود دليلي براهميت و نفوذ مكتب اهل بيت(ع) در آن زمان در بين مردم بوده است. روزانه سياحان خارجي فراواني از اين حسينينه بازديد، عکس برداری و فیلم برداری می کنند.»
6.   حسینیه بُدُّن مرحوم در [[داكا|داکا]]<nowiki/>ی قدیم


«روز عاشورا در نقاط مختلف بنگلادش نماز ويژه‌اي اقامه مي‌‌شود و مردم دست به دعا برمي‌دارند و از خداوند متعال صلح، وحدت و رفاه اجتماعي براي تمام امت مسلمان مسئلت مي‌كنند. مسلمانان بنگلادش اعم از شيعه و سني در اين مراسم براي ادامه پيشرفت و امنيت كشور خويش نيز دعا مي کنند. در آستانه اين روز معمولا رئيس جمهور، نخست وزير و رهبران احزاب طي اطلاعيه‌هاي گوناگون از مسلمانان تقاضا مي‌کنند تا اعمال خود را با روح ايثار، گذشت و فداكاري عجين کنند. گروه‌هاي مذهبي و سياسي گوناگون در اين روز برنامه‌هاي متفاوتي مانند عزاداري و تعزيه خواني در پايتخت و ديگر شهرهاي بنگلادش برگزار می کنند.»
7.حسینیه اصفهانی (مغ بازار)


«در روز عاشورا تلويزيون رسمي بنگلادش و ساير كانال‌هاي تلويزيون‌هاي خصوصي برنامه‌هايي ويژه ي عاشورا پخش مي‌كنند و برنامه‌هاي شاد و مفرح پخش نمی کنند. روزنامه‌ها هم مقالات ويژه‌اي در بيان اهميت اين روز منتشر مي کنند.»
8.حسینیه بچرام دیوری


«در محرم سال 1385 نيز طبق معمول سنواتي، رئيس جمهور و نخست وزير پيام‌هاي ويژه و جداگانه اي به همين مناسبت منتشر کردند. در پيام رئيس جمهور آمده بود كه «شهادت حضرت امام حسين(ع) و يارانش در كربلا حقايق را افشاء کرد. اين حماسه به دليل آرمان‌هاي والا و اعتقادي آن صدها سال است كه در بين جهانيان زنده مانده است.»؛ «خالده ضياء نخست وزير پیشین هم در پيام خود به اين نكته اشاره كرده بود كه «عاشورا نقطه عطفي در تاريخ اسلام است. چند واقعه اساسي بر اهميت اين روز افزوده است، از آن جمله اينكه نوه پيامبر بزرگ اسلام(ص) شهادت را در اين روز در صحراي كربلا به آغوش كشيد؛ او قرباني شد تا پرچم واقعيت، عدالت و عقايد اسلام، برافراشته بماند و نكات انحرافي پيش آمده در دين را اصلاح كند. برماست كه از حماسه عاشورا درس بگيريم و در مسائل اجتماعي نظير برپا داشتن صلح و دوستي در كشور و مقابله با بي‌عدالتي، دروغگويي و دشمني و عداوت بپا خيزيم.»
9.حسینیه براکاترا


«خبر گزاري بنگلادش از قول خانم خالده ضياء خبري را مبني بر ضرورت آموزش عاشورا در متون دروس اجتماعي مدارس و دانشگاه ها به این صورت نقل كرد: «نخست وزير اعلام کرده بود كه بايد بر تداوم صلح در جامعه و حكومت كوشيده و در اين رابطه از آرمان‌هاي اسلام براي ساختن جامعه‌اي مقاوم در مقابل انواع دشمني، بي‌عدالتي و مسائل خلاف بهره‌جوييم. عاشورا به منزله يكي از مهم ترين اتفاقات تاريخ اسلام، وقايع درخشان و درس‌هاي آموزنده‌اي را در خود جاي داده است و از همه مهم تر اين كه امام حسين(ع) براي نشر حقايق شهادت را پذيرفت.» (The daily independent, Friday, 1rst February 2007  و اخبار منتشره از طريق رسانه‌هاي صوتي و تصويري كشور بنگلادش).
10.حسینیه چتو کاترا


     انتشار پيام مسئولين ارشد كشور بنگلادش به مناسبت عاشوراي حسيني هر سال منتشر مي شود و اين موضوع ربطي به احزاب حاكم بر كشور و خط مشي گوناگون آن ها ندارد.
11.حسینیه شیرازی


«منطقه‌اي به نام مانيك گنج در 65 كيلومتري داكا هر عاشورا ميزيان بيش از يكصد هزار نفر عزادار امام حسين (ع) مي‌باشد. حسينيه غارپورا در اين منطقه يكي از حسينيه‌هاي مشهور  كشور بنگلادش است كه زير نظر صوفيان اداره مي‌شود. مراسم دهه اول ماه محرم در اين حسينيه با جمعيتي كثير و مشتاق برگزار مي شود. البته در روز دهم محرم اين مراسم جلوه‌اي خاص به خود مي‌گيرد، چرا كه جمعيتي بيش از يكصد هزار نفر از سراسر بنگلادش به آنجا عزيمت مي‌كنند تا در مراسم عزاداري در آن منطقه شركت كنند.
شهرستان بندری [[چيتاگنگ|چیتاگنگ]] دومین شهر بنگلادش از نظر اهمیت اقتصادی، وسعت و جمعیت است که دو حسینیه در آن وجود دارد:


«در اين مراسم معمولاً چند تن از شخصيت‌هاي برجسته ديني سخنراني می کنند. به دنبال آن نوحه خواني و عزاداري به سبك و روش خاص بوميان و با فرياد  «واي حسين» «واي امام»  ادامه مي‌يابد. گفته مي‌شود اين صوفيان داراي 26 مركز و مقر تبليغي و ارشادي در بنگلادش هستند كه اعضاي همه آن ها با جديت و علاقه در اين مراسم حضور مي‌يابند.
1.حسینیه اصفهانی در منطقه «صدرگهات»


«شايد به جرأت بتوان گفت حضور بيش از يكصد هزار نفر در اين مراسم عاشوراي حسيني از كم نظيرترين اجتماعات در سرتاسر جهان است.» (مشاهدات عيني نگارنده و حضور او در اين مراسم).
2.حسینیه اختر حسین در منطقه «هالی شهر»


3.علاقه‌مندي به اهل بيت(ع)
در شهرستان [[کولنا]] دو حسینیه زیر وجود دارد:


غالبا خطبه‌هاي نمازهاي جمعه مساجد اهل سنت در كشور بنگلادش با سلام و درود بر پيامبر اكرم(ص) و خاندان مطهرش شروع مي‌شود. آن ها از پنج تن آل عبا به نيكي يادكرده و به آن ها سلام و درود مي‌فرستند. در خلال بيان خطبه‌ها، كرامت‌ها و حسن خلق‌هاي آنان را تبيين و مستعمين را تشويق به پيروي از سيره آنان مي‌کنند. ائمه جمعه در ايام عاشورا خطبه هاي خود را به واقعه ي كربلا معطوف مي دارند.
1.حسینیه انجمن پنج تنی در منطقه «التاپول لین»


4.اعتقاد به وجود امام مهدي (عج)
2.حسینیه مدرسه خالص‌پور در منطقه «خالص پور»


مسلمانان بنگلادش به وجود منجي عالم بشريت كه از سلالة رسول اكرم(ص) مي‌باشد، معتقدند. آنان باور دارند كه روزي اين منتقم واقعي ظهور می کند و جهان را در حالي كه مملو از ظلم و جور شده است، پر از عدل و قسط خواهد كرد. تنها تفاوت آنان با عقايد اماميه اين است كه معتقدند هر وقت خداوند صلاح بداند او متولد خواهد شد و غيبت حضرت را به خوبي درك نكرده اند.
در شهرستان [[راجشاهی]] دو حسنیه زیر وجود دارد:


    مسلمانان بنگلادش شب نيمه شعبان را به عنوان «شب برات» (دقيقاً همين عبارت) مي‌شناسند و در آن شب، دست نياز به سوي قادر بي‌نياز دراز کرده از او مي‌خواهند تا گناهان آنها را بخشيده و از جرمشان درگذرد. آنان براي آموزش گناهان خود و در گذشتگان و كسب موفقيت‌هاي مادي و معنوي دست به دعا برمی دارند و به مناجات مي‌پردازند. بيشتر مسلمانان اين روز را روزه مي‌گيرند. نيمه شعبان چنان اهميتي در كشور بنگلادش دارد كه شوراي رويت هلال ماه، كه تشكيلاتی رسمي و دولتي است، شروع دقيق ماه شعبان و به دنبال آن تعيين رسمي و دقيق روز نيمه شعبان را گواهي داده و آن را تاييد مي كند. اين روز در كشور بنگلادش تعطيل رسمي مي باشد.
1.حسینیه انجمن عباسیه در منطقه ست لایت تاون


  به اعتقاد اهل سنت بنگلادش، شب برات پس از شب قدر مهم ترين شب سال براي راز و نياز و دعا به درگاه خداوند براي پذيرش توبه و بخشش است.
2.حسینیه علی حسین


'''6. 2. 3. جمعيت شيعيان در بنگلادش'''
شهر جیسور دارای سه حسینیه زیر است:


در خصوص تعداد شيعيان در بنگلادش هيچ آمار رسمي و متقني وجود ندارد. هر كدام از علما و رهبران ديني شيعه، نظر خاصي در اين باره دارد. شيعيان مستبصر آمار بيشتري ارائه مي‌دهند و شيعيان قديمي و اصيل آماري نزديك تر به واقعيت را ارائه ميِ‌دهند. ميانگين آمار ارائه شده توسط مشاهير شيعه با در نظر گرفتن ضريب اعتبار، هركدام رقمي معادل شانزده هزار نفر را براي شيعيان در اين كشور تخمین می زند. سايت خبري بازتاب در29 آبان 1385،  به نقل از سازمان اطلاعاتي آمريكا (CIA) در گزارشي با عنوان آمار جالب شيعيان در 67 كشور جهان، تعداد شيعيان در بنگلادش را 572/546/2 نفر اعلام نموده است. اين آمار معلوم نيست برچه مبنايي گرفته شده است؛ مشخص نيست كه اين رقم براساس آنانی است كه حب اهل بيت(ع) را در دل دارند، و يا سوگواران و عزاداران امام حسين(ع) در روز عاشورا تنظيم شده و يا داده‌هاي ديگر؛ ولي آنچه كه مشخص است تعداد شيعيان اثني عشري در كشور بنگلادش نمي‌تواند با آمار CIA برابري کند.
1.حسینیه مورلی


'''6. 2. 4.تركيب جمعيت شيعيان در بنگلادش'''
2.حسینیه مولا علی(ع)


شيعيان از نظر تيره و نژادي خود را به دو گروه بيهاري و بنگالي تقسيم مي‌کنند. بيهاري كه در اصل بايستي به اهل بيهار در هند اتلاق شود، به همه شيعيان اصيل و با سابقه بنگلادش، اعم از پاكستاني و هندي، گفته مي‌شود كه با زبان اردو صحبت مي‌كنند و در مقابل آن وقتي از شيعيان بنگالي سخن به ميان مي‌آيد منظور مردماني بنگالي الاصل هستند كه به زبان بنگالي سخن می گویند و غالباً از مستبصرين (تازه شيعه شدگان) تشكيل مي‌شوند. البته اين تقسيم بندي را بسیاری از شیعیان تایید نمی کنند. مخصوصاً قسم اول كه آن ها هم خود را بنگالي ناميده و از انتساب خويش به بيهار رنجيده خاطر مي‌شوند. بين اين دو گروه قدري اختلاف سليقه و روش وجود دارد و اين اختلاف برخي اوقات موجب جدال و كشمكش لفظي شده و تا حد زيادي باعث تنش و مشكل بين اين دو شق تشيع در بنگلادش مي شود. شيعيان بنگالي معتقدند كه آن ها بيشترين فعاليت را براي ترويج تشيع به كار گرفته اند و طبق آمار موجود حيطه تبليغات آنان بسيار گسترده‌تر از بيهاري‌ها است. البته طبق اطلاعات موجود در هركدام از دو گروه فوق، افرادي بسيار فعال و دلسوز وجود دارند كه از هيچ كوششي در راه ترويج عقايد حقه خويش فروگذار نيستند و افرادي هم هستند كه به دنبال گذران زندگي خود بوده وفقط عنوان تشيع را هم با خود دارند.
3.موسسه امام مهدی «بنام امام مهدی میشن»


'''6. 2. 5. پراكندگي شيعيان در بنگلادش'''
در شهرستان بوگرا «حسنیه هاری پور» واقع است. در شهر رنگپور دو حسینیه زیر وجود دارد:


با اين كه كشور بنگلادش داراي وسعت زيادي نيست و مساحت آن 147570 كيلومتر مربع مي‌باشد، ولي شيعيان تراكم بسيار متفاوتي در اين منطقه دارند. بيشترين تعداد شيعيان در پايتخت مستقر هستند. بيست و پنج تا سي در صد شيعيان در داكا زندگي مي‌كنند. آن ها اكثراً  در منطقه داكاي قديمي و در محلة حسينيه دالان زندگي می کنند و مناطق محمدپور و ميرپور داکا در مراحل بعدي قرار دارند. در بين شهرستان‌ها و سطح كشور پس از داكا بيشرين جمعيت در غرب و جنوب غربي اين كشور و در اطراف شهر كولنا، مرز هند و در مسير كلكته زندگي مي‌كنند.
1.حسینیه انجمن حسینی


    در تقسيم بندي ديگري شيعيان بنگلادش به دو قسمت اصيل و مستبصرين (تازه شيعه شدگان) تقسيم مي‌شوند، كه شيعيان اصيل نيز به نوبة خود داراي بخش‌هاي سادات، غير سادات و خوجه‌هاي اثني عشري مي‌باشند. سادات بيشتر در مركز كشور بنگلادش، داكا، ساكن هستند و تعدادي از آن ها هم در شهرهاي رنگپور، سيد پور، سيلهت، چيتاگنگ و كولنا پراكنده هستند. شعيان غير سادات هم در نقاط مختلف كشور پراكنده هستند. خوجه هاي اثني عشري هم همانند ساير شيعيان، قبل از استقلال بنگلادش (1972م)از هند و پاکستان غربی آمده و جمعيت بسیاری بودند ولي پس از استقلال، به دليل اینکه انقلابی های بنگلادش، پاکستانی ها و هندی ها را  آزار می دادند، اكثر شيعيان مهاجرت به كشورهاي هندو پاكستان را برگزيدند. شایان ذكر است كه غالب شيعيان اصيل اردو زبان هستند و همه مراسم مذهبي خود را به زبان اردو برگزار مي‌كنند.
2.حسینیه اشرف علی


  اكثر قريب به اتفاق مستبصرين پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران و آشنا شدن با شخصيت حضرت امام خميني(ره) روي به تشيع آوردند. مستبصرين داراي تعصب بيشتر به اعتقادات خويش بوده و در تبليغ از شيعيان اصيل فعال‌تر هستند.  مستبصرين طبق برآوردهاي آماري ميداني، حدود نيمي از كل جمعيت شيعيان بنگلادش (هفت هزار نفر) را تشكيل مي‌دهند، در حالي كه طبق همين آمار جمعيت شيعيان اصيل هشت تا نه هزار نفر برآورد مي‌شود. در بين مستبصرين افراد تحصيل كرده دانشگاهي و باسواد بيشتر ديده مي شود و به دليل مشكلات خانوادگي و به دلیل حفظ مشاغل اداري برخي از آن ها در ابراز شيعيه بودن( به قول خود) تقيه مي‌كنند. در نهايت مي‌توان گفت شيعيان اصيل در مناطق كولنا، رنگپور، سيدپور، راجشاهي، چيتاگنگ، داكا (مناطق داكاي قديم، ميرپور، محمدپور، پلتن، مگ‌بازار) و مستبصرين در مناطق جيسور، سات‌خيرا، شارشا، كولنا، نورائيل، غازي‌پور، بوگرا، راجشاهي، داكا (مناطق ميرپور، محمدپور و تنگي) ساكن هستند.
در شهر سیدپور «حسینیه انجمن عباسیه» واقع است


'''6. 2. 6. مراكز تبليغي شيعيان در بنگلادش'''
در شهر سات‌خیرا سه حسینیه زیر وجود دارد:


اهم مراكز تبليغي و مذهبي شيعيان در بنگلادش را حسينيه‌ها تشكيل مي‌دهند. يكي از خدمات بزرگي كه علماي مهاجر ايراني به شبه ‌قاره هند در طول تاريخ ارائه كردند، نهضت تاسيس حسينيه‌هايي بود كه مركز فعاليت شيعيان قرار گرفت و در همه ايام سال و به خصوص از ابتداي محرم تا هشتم ربيع الاول مراسم مختلفي در آن ها برگزار مي‌ شود. این حسينيه‌ها نقش مساجد را هم ايفاد مي كنند، و آن به اين دليل است كه چون برگزاري مراسم سينه‌زني و عزاداري در مساجد نزد علما و مردم غير شيعي اين كشور وجهه خوبي نداشته و آن را جايز نمي‌دانند، و از طرفي شيعيان به دليل مشكلات مالي نمي‌توانند در هر نقطه هم مسجد و هم حسينيه داشته باشند؛ لذا اقدام به تاسيس حسينيه، هم براي انجام مراسم عبادي و هم براي برگزاري  مناسبت‌ها کرده ‌اند. البته گفته می شود كه چون مساجد بايد در زير نظر كميته مساجد كشور اداره شود و امام مسجد را كميته مذكور تعيين كند و از آنجا كه اعضاي كميته همه سني مذهب هستند، شيعيان جهت اجتناب از دخالت دادن آن كميته در مسائل مذهبي خود، نمازهاي يوميه و مراسم عبادي را در حسينيه‌ها بجا می آورند. از این رو تا حدودی با کمبود مسجد روبرو نشده اند.
1.حسینیه دیوبهاتا


حسينيه‌ها در بنگلادش داراي تعاريف خاصي نيستند، برخي از آنان داراي بناهاي تاريخي و بسيار مشهور و عمارت‌هاي بزرگي هستند و برخي از آنان داراي محيطي بسيار كوچك و در حد فضايي مناسب براي 30 الي 40 نفر؛ تعدادي حسینیه هم در منازل شخصي افراد خيّر براي مدتي محدود در طول سال برپا مي‌شوند. بنابراين ارائه آماري دقيق از آنان به سهولت ممكن نيست. ولي حسينيه‌هاي شناخته شده و مشهور در كشور بنگلادش به شرح زير مي‌باشند.
2.حسینیه پارولیا


در شهرستان داكا، مركز كشور بنگلادش مساجد و حسينيه‌هاي زير به شيعيان تعلق دارد.
3.حسینیه نورنگر


حسينيه دالان: حسينيه دالان بزرگ ترين و مشهورترين حسينيه بنگلادش است كه به منزله بنايي توريستي در نقشه‌هاي داكا معرفي شده و روزانه سياحان مختلفي از سرتاسر جهان از آن بازديد مي‌ کنند. در هاي اين حسينيه به روي هندوها و سني‌ها نيز باز است و شايد به همين دليل باشد كه شهرت بيشتري پیدا کرده است. حسينيه دالان مجموعه‌اي تاريخي با بيش از چهار قرن قدمت مي‌باشد. گفته مي‌شود اين حسينيه را یکی از مشایخ شیعه که حاکم داکا بوده است، در عصر حكومت مسلمانان در شبه‌قاره ساخته است. اين حسينيه به خودي خود دليلي بر اهميت و نفوذ مكتب اهل بيت (ع) در آن زمان در بين مردم بوده است. مجتمع حسينيه، ساختمانی را در بر می گیرد كه مراسم و عزاداري‌ها و نيز نمازهاي يوميه در آن برگزار مي شود. در قسمتي از اين مسجد ضريحي قرار داد كه دو برجستگي به نام های قبور امام حسن(ع) و امام حسين(ع) در آن قرار دارد. مردم، به ويژه اهل سنت، با حالت تضرع و ندبه كنار اين ضريح مي‌ايستند و اشك‌ريزان دست به دعا و استغاثه بر مي‌دارند و حاجات خود را به زبان مي‌آورند. وجود انواع و اقسام عَلَم و كُتَل و بستن نخ به ضريح براي حاجت خواهي، روشن كردن شمع و مانند آن‌ها، همه و همه انسان را به اين انديشه فرو مي‌برد كه گویی در كشوری شيعي و در جمع آنان قرار گرفته است؛ اما واقعيت چيز ديگري است؛ عشق به اهل البيت(ع) در اينجا فرامذهبي است.
در شهر ناراییل «حسینیه وزیر پور» و در شهر شرشا «مسجد شرشا» واقع هستند.


    ورود هيئت‌هاي مذهبي به اين حسينيه در ايام عاشورا، انجام سينه‌زني و عزاداري به نحوي كه گاه برخي از عزاداران از شدت عزاداري به حال غش، نقش بر زمين مي‌شوند و به هوش آوردن آنان با پاشيدن آب و گلاب به سر و روي آنان جلوه‌هاي ديگري است كه هر بيننده‌اي را سخت تحت تاثير قرار مي دهد. ساختمان دو طبقه ديگري در اين مجموعه واقع است كه طبقه اول آن كتابفروشي و طبقه دوم آن كتابخانه، سالن مطالعه و كلاس درس است. تابلو  دارالقرآن بر سر در آن گوياي فعاليت‌هايي است كه در اين ساختمان انجام مي‌شود. در بخشي از فضاي بيروني حسينيه، مزار شيعيان واقع است كه سنگ قبرهايي به سبك گورستان‌هاي ايران در آن به چشم مي‌خورد. در بخش ديگري از حسينيه استخر بزرگي براي پرورش ماهي، قرار دارد.
=== [[شیعیان در نظر مردم بنگلادش]] ===
مسلمانان بنگلادش در حب اهل بیت(ع) و احترام به آنان شاید در بین مسلمانان جهان کم نظیر باشند؛ ولی نظر آنان درباره شیعیان این کشور معمولا مناسب نیست و با نگاهی متفاوت به آن ها می‌نگرند. برخی از علل آن به شرح زیر می‌باشد.


    حسينيه دالان در سال 1383، به همت مسئولان محترم جمهوري اسلامي ايران مزين به كاشي كاري به سبك مساجد و حسينيه‌هاي ايران شده است. هر چند به دليل نبودن كاشي و طرح‌هاي آن به اندازه كافي قدري اوضاع كاشي كاري نا همگون جلوه مي‌كند و در بعضی جاها رنگ‌ها و شكل‌‌ها نا سازگار نشان می دهند. در عين حال، گفته مي‌شود كه اين حسينيه در مقایسه با گذشته بسيار تغيير كرده و جذاب‌تر شده است.
1.تبلیغات سلفی‌ها و وهابی‌ها علیه [[شیعیان در نظر مردم بنگلادش|شیعیان]] و تاکید بر روی مطالبی نظیر اعتقاد شیعیان بر بی‌احترامی به خلفای راشدین، اعتقاد به تحریف قرآن، و مسایلی نظیر آن ؛که در سطح کلیه ی کشورهای اسلامی اتفاق می افتد.


1.  حسينيه و مسجد محمد پور: در منطقه محمدپور بناي مسجد و حسينيه محمدپور در مجموعه ساختماني ای واقع است كه به شيعه مسجد (مسجد شيعيان) موسوم است. قسمت مسجد بنايي مدور با گنبد‌ي زيبا است كه در سال‌هاي اخير به همت مسوولين جمهوري اسلامي ايران، كاشي كاري زيبا و لوستري بزرگ در آن نصب شده است. ساختمان حسينيه هم در مجاورت مسجد واقع است. در اين مجموعه ساختمان حدود ده خانواده از شيعيان زندگي مي‌كنند. اين مسجد و حسينيه، هيئت امنایی از منتخبين شيعيان اين منطقه دارد که آن ها مسجد را اداره می کنند. در مجاورت اين مجتمع، ايستگاه اتوبوس شهري نسبتاً بزرگي واقع است كه به نام ايستگاه «شيعه مسجد» معروف است. شيعه مسجد براي همه ساكنان داكا شناخته شده است.
2.رابطه سرد و نا مناسب بین برخی از شیعیان(اصیل) با اهل سنت و حتی با آن دسته از اهل سنت که عاشق اهل بیت(ع) هستند و تکفیر آنان؛ متاسفانه هنوز برخی از شیعیان این کشور به شعار وحدت اسلامی که رهبر فقید ج.ا.ایران مروج و منادی آن بوده و مقام معظم رهبری بر آن تاکید فراوان دارند، روی نیاورده‌اند.


2.   مسجد و حسينيه ميرپور (كربلا ميرپور) از مراكز مشهور شيعيان در شهر داكا مي‌باشدكه هيات امنایی اداره مي‌شود. دو حسينيه «عاشق حسين مرحوم» و «منظور حسين مرحوم» نيز در مجاورت اين حسينيه واقع هستند.
3.مکالمه اکثر شیعیان (اصیل) با زبان اردو؛ مردم [[بنگلادش]] انقلاب و استقلال خود در [[پاکستان]] غربی را با اتحاد حول محور مخالفت با زبان بیگانه و استعماری (اردو) و گرامی داشت زبان مادری خویش (بنگالی) شکل دادند. حتی برخی از علمای بزرگ اهل سنت را به دلیل علاقه به زبان اردو  عامل دشمن شناختند و با آن ها مبارزه کردند. مردم [[بنگلادش]] ویژگی انقلاب خود را انقلاب زبان می‌دانند. همان گونه که مردم ایران ویژگی انقلاب خویش را اسلامی بودن آن می‌دانند. حال مردمی که علیه یک زبان انقلاب کرده‌اند چگونه می‌توانند مکالمه کنندگان به آن زبان را بپذیرند و آنها را خودی بدانند.


3.   حسينيه (مسجد) پراناپلتن را شيعيان خوجه اثني عشري اداره مي کنند.
4.برخی اقدامات ناپسند شیعیان در مراسم عزاداری [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C(%D8%B9) امام حسین(ع)]؛ شیعیان بنگلادش در ایام عزاداری [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C(%D8%B9) امام حسین(ع)] با زنجیر‌های تیغ دار به بدن و پشت خود می زنند و سر خویش را با قمه می‌شکافند و با لباس‌های آغشته به خون به عزاداری می‌پردازند. این حالت ناپسند و مشتمیز کننده، سایر مسلمانان را وادار به واکنش می کند. برخی از سنی‌ها به همین دلیل شیعیان را محکوم می‌کنند و آنان را مسلمان نمی‌دانند و برخی دیگر که قدری منصف‌تر هستند، می‌گویند اینان مسلمانانی جاهل هستند و این جهالت ریشه در اعتقادات آنان دارد.


4.   حسينيه نواب چوتن
5.اوضاع اجتماعی و اقتصادی شیعیان؛ شیعیان غالبا از نظر تحصیلات، اقتصاد، معیشت و درجات اجتماعی و علمی در وضعیت نامناسب و متمایل به طبقات ضعیف اجتماع قرار دارند و این خود باعث منزوی شدن آنان در جوامع اسلامی مترقی می‌گردد. البته تعداد انگشت شماری از شیعیان از مکنت و ثروت فراوانی برخوردار هستند که یا خود را به اقشار مذهبی نزدیک نمی‌کنند و یا در بین متدینن دارای مقبولیت نیستند.‍‍


5.   حسينيه مير يعقوب در داكا ي قديم
=== [[مراكز آموزشی و تبلیغی شیعیان در بنگلادش|مراکز،موسسه ها،وتشکیلات آموزشی وتبلیغی شیعیان در بنگلادش]] ===
در [[بنگلادش|کشور بنگلادش]] شیعیان برای حفظ موقعیت دینی خویش، تبلیغ و بالابردن سطح آگاهی‌ها و دانش هم مذهبان خویش اقدام به شکل‌دهی تشکیلات و سازمان‌های گوناگونی کرده‌اند. برخی از آنان قانونی و در دوایر دولتی ثبت شده‌اند و برخی هم به صورت غیر رسمی شکل‌گرفته و فعال هستند. در این نوشته به برخی از آنان اشاره‌ای شده است و اطلاعاتی مختصری در باره آنان ارائه می‌شود.


6.   حسينيه بُدُّن مرحوم در داكاي قديم
==== [[مراكز تبلیغی شیعیان در بنگلادش|مراکز آموزشی و تبلیغی]] ====


7.   حسينيه اصفهاني (مغ بازار)
===== حوزه علمیه کولنا =====
[[کولنا|استان کولنا]] در جنوب غربی [[بنگلادش|کشور بنگلادش]] واقع و دارای مرزی طولانی باکشور هندوستان می باشد. این استان از نظر تراکم حضور شیعیان پس از [[داكا|داکا]] مقام دوم را در این کشور دارا است، به طوری که گفته می‌شود حدود یک سوم از کل شیعیان در این استان زندگی می‌کنند. تنها حوزه علمیه ویژه برادران شیعه در [[بنگلادش]] در مرکز این استان<ref>شهرستان [[کولنا]] در 310 کیلومتری جنوب داکا</ref>واقع است.


8.   حسينيه بچرام ديوري
مدیریت این حوزه را حجت الاسلام والمسلمین سید خلیل رضوی برعهده دارد که از فارغ التحصیلان حوزه علمیه [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%82%D9%85 قم] می‌باشد. این حوزه زیر نظر سازمان مدارس و حوزه‌های علمیه خارج از کشور اداره می‌شود. از فارغ التحصیلان این حوزه هم اکنون یازده نفر در [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%82%D9%85 شهرستان قم] مشغول کسب علم هستند، چهار نفر از فارغ التحصیلان این حوزه پس از اتمام مرحله‌اول تحصیلات خویش در [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%82%D9%85 قم]، به کشور [[بنگلادش]] بازگشته‌اند و در جایگاه امام جماعت، مدرس و معلم مشغول فعالیت دینی هستند. تعداد پنج نفر از فارغ التحصیلان که موفق به اخذ مدرک کاردانی از حوزه علمیه [[کولنا]] شده‌اند، هم اکنون در جایگاه امام جماعت، مدرس و معلم در شهرستان‌ها و روستاهای متفاوت [[بنگلادش|کشور بنگلادش]] مشغول انجام وظیفه هستند. طبق آخرین اطلاعات، هم اکنون 28 نفر در این مرکز دینی مشغول تحصیل می‌باشند که 16 نفر دانشجو و 12 نفر طلبه هستند. تعداد استادان به اضافه مدیر مدرسه چهار نفر می‌باشند. این حوزه در سال 1995 (1374) با همکاری سازمان مدارس و حوزه‌های علمیه خارج از کشور(جامعه المصطفی (ص) العالمیه) تاسیس شده است. در این حوزه علمیه فعالیت‌های تبلیغی قابل ملاحظه‌ای نظیر برگزاری سمینار، نمایشگاه عکس و فیلم نیز شکل گرفته و با استقبال مسلمانان مواجه شده است. در ضمن این حوزه دارای هفته نامه‌ای به نام فجر می‌باشد که تاکنون چندین جلد کتاب در موضوعات مختلف اسلامی ترجمه و منتشر کرده است.


9.   حسينيه براكاترا
===== مدرسه صاحب الزمان خالص پور =====
این مدرسه دینی در هفت کیلو متری شهرستان [[کولنا]] و در منطقه خالص پور واقع است. در این مدرسه حدود 20 نفر دانش‌آموز زیر 13 سال مشغول تحصیل هستند. مدیر این مدرسه آقای سید رضا علی زیدی از فارغ التحصیلان حوزه علمیه [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%82%D9%85 قم] و معاون او آقای نورعلم می‌باشد که در هندوستان درس خوانده است. معمولا فارغ التحصیلان این مدرسه جذب حوزه علمیه [[کولنا]] می‌شوند.


10.     حسينيه چتو كاترا
===== حوزه علمیه خواهران شیعه در داکا =====
این حوزه علمیه در سال 1383 به همت سازمان مدارس و حوزه‌های علمیه خارج از کشور تاسیس شده است. دانش‌جویان این حوزه را حدود 25 نفر از دختران [[بنگلادش]] تشکیل می‌دهند که حدود یک دوم آن‌ها به صورت شبانه روزی و بقیه به صورت روزانه در این حوزه مشغول تحصیل هستند. امید می‌رود این حوزه در آینده خدمت شایسته‌ای به شیعیان [[بنگلادش]] ارایه کند.


11.     حسينيه شيرازي
===== حسینیه دالان =====
همان طور که قبلا اشاره کردیم، حسینیه دالان مهم‌ترین مرکز شیعی [[بنگلادش|کشور بنگلادش]] می‌باشد. این حسینیه دارای قدیمی‌ترین تشکیلات شیعی در [[داكا|داکا]] است که در سال 1642م/1052 هـ. ق توسط حاکم ایالات «ناوارا» در زمان فرمانروایی «شاه شجاع» شاهزاده بنگال، به نام میرمراد بنیانگذاری شد. در حال حاضر این حسینیه توسط هیئتی به نام شورای رفاهی حسینیه اداره می‌شود. اهداف این تشکیلات طبق اساسنامه عبارت اند از:


شهرستان بندري چيتاگنگ دومين شهر بنگلادش از نظر اهميت اقتصادي، وسعت و جمعيت است که دو حسينيه در آن وجود دارد:
1.سخنرانی، وعظ و خطابه اسلامی (شیعه اثنی عشری)


1.  حسينيه اصفهاني در منطقه «صدرگهات»
2.زمینه سازی برای ایجاد اتحاد شیعیان [[بنگلادش]]


2.  حسينيه اختر حسين در منطقه «هالي شهر»
3.انجام کمک‌های رفاهی، بهداشتی، پزشکی و ... در میان جوامع شیعی


در شهرستان كولنا دو حسينيه زير وجود دارد:
4.سازماندهی مراسم در ماه محرم، دادن افطاری در ماه مبارک رمضان و...  


1.  حسينيه انجمن پنج تني در منطقه «التاپول لين»
مولانا راشد حسین زیدی امام جماعت این تشکیلات و پادشاه شیرازی مسیول و سرپرست هیات مدیره شورای رفاهی (هیات امنای) حسینیه می‌باشند<ref>شناسنامه آموزشی بنگلادش، مرکز آموزش [https://www.icro.ir/ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی]، ص24</ref>.


2.  حسينيه مدرسه خالص‌پور در منطقه «خالص پور»
5.موسسه دارالقرآن کریم: این موسسه به صورت رسمی ثبت شده و از نظر دولت [[بنگلادش]] قانونی می باشد. دار القرآن فعالیت‌های تبلیغی، آموزشی، رفاهی و پزشکی فراوانی در [[بنگلادش]] انجام می‌دهد، مانند:


در شهرستان راجشاهي دو حسنيه زير وجود دارد:
1.ایجاد کتابخانه در محل حسینیه دالان؛


1.  حسينيه انجمن عباسيه در منطقه ست لايت تاون
2.تشکیل و حمایت از شفاخانه‌ها در مناطق مختلف کشور بنگلادش، از جمله تاسیس یک شفاخانه مجهز و کامل در حسینیه دالان؛


2.  حسينيه علي حسين
3.حمایت از روحانیون و مبلغین شیعه اعم از فارغ التحصیلان [https://iranology-e.ir/index.php?title=%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 ایران] و یا بومی جهت ارایه خدمات بیشتر و بهتر آموزش و تبلیغی؛


شهر جيسور داراي سه حسينيه زير است:
4.فعالیت جهت ایجاد وحدت بین مذاهب مختلف اسلامی؛


1.  حسينيه مورلي
5.حمایت از خانواده‌ها مستضعف و فقرای مسلمان.


2. حسينيه مولا علي(ع)
6.برگزاری کلاس‌های آموزشی


3. موسسه امام مهدي «بنام امام مهدي ميشن»
7.چاپ وانتشار کتب مورد نیاز


در شهرستان بوگرا «حسنيه هاري پور» واقع است. در شهر رنگپور دو حسينيه زير وجود ندارد.
این موسسه با حمایت مالی جمهوری اسلامی ایران و با مدیریت و نظارت نماینده محترم مقام معظم رهبری حضرت آیت الله شاهرخی خرم آبادی اداره می‌شود.


1.  حسينيه انجمن حسيني
==== انجمن‌ها و گروهای شیعی ====
1.انجمن پانجاتانی (پنج‌تن) در شهرستان کولنا: هدف این انجمن تبلیغ عقاید و اعمال شیعه می‌باشد. این انجمن دارای فعالیت‌های مطبوعاتی و انتشاراتی قابل ملاحظه‌ای می‌باشد. آقای سید واصف میرزا مسوول این انجمن می‌باشد؛


2.  حسينيه اشرف علي
2.سازمان خیرین نور الثقلین: این سازمان در سال 1977 توسط مولانا سید راشد حسین زیدی در [[داكا|داکا]] تاسیس شد. هدف آن فعالیت‌های مذهبی، امور خیریه، انتشارات و ... است؛


در شهر سيدپور « حسينيه انجمن عباسيه» واقع است
3.فدراسیون جوانان جعفری دباتا، در ساتخیرا به سرپرستی حجت الاسلام محمد عبد القدوس؛


در شهر سات‌خيرا سه حسينيه زير وجود دارد:
4.فدراسیون روح الله در ساتخیرا به سرپرستی حاجی مشرف علی خان؛


1.  حسينيه ديوبهاتا
5.موسسه البلاغ در ساتخیرا به سرپرسیتی میرزا انور حسین؛


2.  حسينيه پاروليا
6.محمدیه تراست، در منطقه محمد پور [[داكا|داکا]] به سرپرستی محمود حسین؛


3.  حسينيه نورنگر
7.انجمن عباسیه در شهرستان سید پور به سرپرستی سید معصوم خان.


در شهر نارائيل «حسينيه وزير پور» و در شهر شرشا «مسجد شرشا» واقع هستند.
==== انجمن‌ها و گروه های شیعی مستبصرین ====
1.فونداسیون ایده‌آل در [[داكا|شهرستان داکا]] به سرپرستی شهید الزمان؛


'''6. 2. 7. شيعيان در نظر مردم بنگلادش'''
2.آکادمی [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86(%D8%B9%D8%AC) امام مهدی (عج)] در برهان الدین بهولا: در سال 1979م در شهرستان برهان الدین بهولا، برای تبلیغ و تبیین تشیع مرکزی تاسیس شد که عمده‌ترین کارهای آن تدریس قرآن، تحصیلات علوم اسلامی و علوم عقاید مذهب شیعه و اداره کتابخانه است. بهولا بزرگ‌ترین جزیره [[بنگلادش]] محسوب می‌شود که 4 میلیون جمعیت دارد. در این شهرستان 85 درصد مسلمانان سنی و 12درصد هندو و بودایی و... مقیم می‌باشند. وقتی که [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 انقلاب اسلامی ایران] به رهبری [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C حضرت امام خمینی(ره)] در سال 1979م به پیروزی رسید، [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C حضرت امام خمینی(ره)] در سراسر جهان در جایگاه شخصیتی عارف مسلک و مهم ظاهر شدند. از آن زمان با دعوت شیخ محمد شهید الزمان چند نفر اهل تسنن, کتب [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C امام خمینی (ره)]، کتب تاریخ خلافت وکتب عقاید مذهب شیعه را خواندند و در نتیجه به مذهب حقه شیعه مشرف شدند. آن زمان برای تبلیغ این مذهب، مرکزی به نام کتابخانه شیخ سعدی و مکتب خانه‌ای برای تدریس قرآن به کمک حضرت آیت ا... شاهرخی (نماینده مقام معظم رهبری در [[بنگلادش]])در شهرستان برهان‌الدین تاسیس شد. اکنون در این شهرستان بیش از 20 خانواده از مذهب تشیع پیروی می‌کنند. در حال حاضر این تشکیلات به آکادمی [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86(%D8%B9%D8%AC) امام مهدی(عج)] تغییر نام داده و سرپرستی آن برعهده آقای محمد نورعالم می‌باشد.


مسلمانان بنگلادش در حب اهل بيت(ع) و احترام به آنان شايد در بين مسلمانان جهان كم نظير باشند؛ ولي نظر آنان در باره شيعيان اين كشور معمولاً مناسب نیست و با نگاهي متفاوت به آن ها مي‌نگرند. برخي از علل آن به شرح زير مي‌باشد.
3.موسسه محمدیه در شهرستان راجشاهی به سرپرستی عزیز الحق؛


1. تبليغات سلفي‌ها و وهابي‌ها عليه شيعيان و تاكيد بر روي مطالبي نظير اعتقاد شيعيان بر بي‌احترامي به خلفاي راشدين، اعتقاد به تحريف قرآن، و مسائلي نظير آن ؛كه در سطح كليه ي كشورهاي اسلامي اتفاق مي افتد.
4.سازمان تبلیغی دعوت در [[داكا|داکا]] به سرپرستی الطاف حسین؛


2. رابطه سرد و نا مناسب بين برخي از شيعيان (اصيل) با اهل سنت و حتي با آن دسته از اهل سنت كه عاشق اهل بيت(ع) هستند و تكفير آنان؛ متاسفانه هنوز برخي از شيعيان اين كشور به شعار وحدت اسلامي كه رهبر فقيد ج.ا.ايران مروج و منادي آن بوده و مقام معظم رهبري بر آن تاكيد فراوان دارند، روي نياورده‌اند.
5.سازمان اقرأ در شهرستان ساتخیرا به سرپرستی وکیل عبدالرزاق؛


3.  مكالمه اكثر شيعيان (اصيل) با زبان اردو؛ مردم بنگلادش انقلاب و استقلال خود در پاكستان غربي را با اتحاد حول محور مخالفت با زبان بيگانه و استعماري (اردو) و گرامي داشت زبان مادري خويش (بنگالي) شكل دادند. حتي برخي از علماي بزرگ اهل سنت را به دلیل علاقه به زبان اردو  عامل دشمن شناختند و با آن ها مبارزه كردند. مردم بنگلادش ويژگي انقلاب خود را انقلاب زبان مي‌دانند. همان گونه كه مردم ايران ويژگي انقلاب خويش را اسلامي بودن آن مي‌دانند. حال مردمي كه عليه يك زبان انقلاب كرده‌اند چگونه مي‌توانند مكالمه كنندگان به آن زبان را بپذيرند و آنها را خودي بدانند.
6.حلقه مطالعاتی امامیه در منطقه بوگرا به سرپرستی ابو جعفر؛


4.  برخي اقدامات ناپسند شيعيان در مراسم عزاداري امام حسين(ع)؛ شيعيان بنگلادش در ايام عزاداري امام حسين(ع) با زنجير‌هاي تيغ دار به بدن و پشت خود مي زنند و سر خويش را با قمه مي‌شكافند و با لباس‌هاي آغشته به خون به عزاداري مي‌پردازند. اين حالت ناپسند و مشتمئز كننده، ساير مسلمانان را وادار به واكنش مي کند. برخي از سني‌ها به همين دليل شيعيان را محكوم مي‌كنند و آنان را مسلمان نمي‌دانند و برخي ديگر كه قدري منصف تر هستند، مي‌گويند اينان مسلماناني جاهل هستند و اين جهالت ريشه در اعتقادات آنان دارد.
7.مجلس خواهران در [[داكا|شهرستان داکا]] به سرپرستی خانم سلینا پروین؛


5. اوضاع اجتماعي و اقتصادي شيعيان؛ شيعيان غالبا از نظر تحصيلات، اقتصاد، معيشت و درجات اجتماعي و علمي در وضعيت نامناسب و متمايل به طبقات ضعيف اجتماع قرار دارند و اين خود باعث منزوي شدن آنان در جوامع اسلامي مترقي مي‌گردد. البته تعداد انگشت شماري از شيعيان از مكنت و ثروت فراواني برخوردار هستند كه يا خود را به اقشار مذهبي نزديك نمي كنند و يا در بين متدينن داراي مقبوليت نيستند.‍‍
8.آکادمی شهید تیتومیر [[داكا|داکا]] با مدیریت آقای عاصف الرحمان<ref>اطلاعات مشروح زیر حاصل یک جلسه دوستانه با آقای عاصف الرحمان مدیر آکادمی شهید تیتومیر و دکتر ظهیر الدین محمود عضو ارشد این تشکیلات می باشد</ref>.


'''6. 2. 8. مراكز،موسسه ها،وتشكيلات آموزشي وتبليغي شيعيان در بنگلادش'''
(اطلاعات مشروح زیر حاصل یک جلسه دوستانه با آقای عاصف الرحمان مدیر آکادمی شهید تیتومیر و دکتر ظهیر الدین محمود عضو ارشد این تشکیلات می باشد)<blockquote>«جمعی از جوانان شیعه تحصیل‌کرده [[بنگلادش|کشور بنگلادش]] که اکثرا از مستبصرین(شیعه شدگان) می‌باشند، در سال 1999 میلادی اقدام به تاسیس تشکیلاتی آموزشی عقیدتی به نام موسسه آکادمی شهید تیتومیر کردند و در طول عمر کوتاه این تشکیلات اقدامات مهمی انجام داده‌اند. هم اکنون چهار نفر از اعضای ارشد این تشکیلات، در حال کسب علم در حوزه علمیه [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%82%D9%85 قم] و در سطوح بالا هستند. این تشکیلات تاکنون حدود سی جلد کتاب به زبان بنگالی ترجمه و توزیع نموده است. آنان دارای یک فصلنامه به نام النور (جوتی) هستند که در تیراژ یکهزار نسخه منتشر می‌شود. در این فصلنامه بیشتر مسایل عقیدتی و فکری مربوط به اسلام و تشیع مطرح می‌شود.</blockquote><blockquote>«در این موسسه هم اکنون دوره‌های آموزشی دینی کوتاه و بلند مدت ویژه اعضاء و طرفداران برگزار می‌شود. آقای محمد عاصف الرحمن که فارغ التحصیل دانشگاه ملی در مقطع فوق لیسانس روانشناسی می‌باشد، مدیر اجرایی این تشکیلات است که هم اکنون در یک آپارتمان نسبتا مناسب مستقر هستند.</blockquote><blockquote>«برگزاری دعای کمیل در هر شب جمعه، مراسم دعا و برگزاری احیا در ماه مبارک رمضان و عزاداری در ماه محرم و صفر از دیگر برنامه‌های این تشکیلات است.</blockquote><blockquote>«هیات امنای این تشکیلات اذعان می‌دارد که کمک و حمایت‌های علمی، معنوی و مادی از هرکدام از تشکیلات شیعی را می‌پذیرند؛ ولی در روش کار خویش بدون مطالعه و بررسی تغییر نمی‌دهند».</blockquote>ملاحظات:


در كشور بنگلادش شيعيان براي حفظ موقعيت ديني خويش، تبليغ و بالابردن سطح آگاهي‌ها و دانش هم مذهبان خويش اقدام به شكل دهي تشكيلات و سازمان‌هاي گوناگوني کرده‌اند. برخي از آنان قانوني و در دواير دولتي ثبت شده‌اند و برخي هم به صورت غير رسمي شكل‌گرفته و فعال هستند. در اين نوشته به برخي از آنان اشاره‌اي شده است و اطلاعاتي مختصري در باره آنان ارائه مي شود.
1.این تشکیلات دارای حدود سی عضو فعال است. تعداد افراد شرکت کننده در جلسات آنان و مخصوصا در مراسم مهم به حدود یکصد نفر می‌رسد.


'''6. 2. 8. 1.مراكز آموزشي و تبليغي'''
2.این تشکیلات از محل حق اشتراک اعضا و بعضا حمایت‌های افراد خیر اداره می‌شود.


1.  حوزه علميه كولنا: استان كولنا در جنوب غربي كشور بنگلادش واقع و داراي مرزي طولاني باكشور هندوستان مي باشد. اين استان از نظر تراكم حضور شيعيان پس از داكا مقام دوم را در اين كشور دارا است، به طوري كه گفته مي‌شود حدود يك سوم از كل شيعيان در اين استان زندگي مي‌كنند. تنها حوزه علميه ويژه برادران شيعه در بنگلادش در مركز اين استان (شهرستان كولنا در 310 كيلومتري جنوب داكا) واقع است.
3.شهید تیتومیر که این تشکیلات نام او را برخود نهاده است، از مبارزین و مجاهدین بنگال غربی و یکی از فرماندهان مبارز علیه استعمار انگلیسی بوده است که در سال 1951 به شهادت رسیده است. گفته می‌شود که تیتومیر از سادات و ایرانی الاصل بوده است.


    مديريت اين حوزه را حجت الاسلام والمسلمين سيد خليل رضوي برعهده دارد كه از فارغ التحصيلان حوزه علميه قم مي‌باشد. اين حوزه زير نظر سازمان مدارس و حوزه‌هاي علميه خارج از كشور اداره مي‌شود. از فارغ التحصيلان اين حوزه هم اكنون يازده نفر در شهرستان قم مشغول كسب علم هستند، چهار نفر از فارغ التحصيلان اين حوزه پس از اتمام مرحله‌اول تحصيلات خويش در قم، به كشور بنگلادش بازگشته اند و در جایگاه امام جماعت، مدرس و معلم مشغول فعاليت ديني هستند. تعداد پنج نفر از فارغ التحصيلان كه موفق به اخذ مدرك كارداني از حوزه علميه كولنا شده‌اند، هم اكنون در جایگاه امام جماعت، مدرس و معلم در شهرستان‌ها و روستاهاي متفاوت كشور بنگلادش مشغول انجام وظيفه هستند. طبق آخرين اطلاعات، هم اكنون 28 نفر در اين مركز ديني مشغول تحصيل مي‌باشند كه 16 نفر دانشجو و 12 نفر طلبه هستند. تعداد استادان به اضافه مدير مدرسه چهار نفر مي‌باشند. اين حوزه در سال 1995 (1374) با همكاري سازمان مدارس و حوزه‌هاي علميه خارج از كشور(جامعه المصطفي (ص) العالميه) تاسيس شده است. در اين حوزه علميه فعاليت‌هاي تبليغي قابل ملاحظه‌اي نظير برگزاري سمينار، نمايشگاه عكس و فيلم نيز شكل گرفته و با استقبال مسلمانان مواجه شده است. در ضمن اين حوزه داراي هفته نامه‌اي به نام فجر مي‌باشد که تاكنون چندين جلد كتاب در موضوعات مختلف اسلامي ترجمه و منتشر کرده است.
4.می‌توان گفت که اعضای آکادمی شهید تیتومیر معتقد به ترویج اسلام خرد گرایانه بوده و قصد بارور ساختن استعدادهای جوانان شیعه و بیشتر مستبصرین را در ذهن می‌پرورانند. آنان به اصل تقیه بیش از حد معتقدند و در بیشتر اوقات در مجامع و گردهمایی‌های اسلامی از ابراز عقید خود به صورت مستقیم و یا اقامه نماز به صورت شیعی پرهیز می‌نمایند.


2.  مدرسه صاحب الزمان خالص پور: اين مدرسه ديني در هفت كيلو متري شهرستان كولنا و در منطقه خالص پور واقع است. در اين مدرسه حدود 20 نفر دانش‌آموز زير 13 سال مشغول تحصيل هستند. مدير اين مدرسه آقاي سيد رضا علي زيدي از فارغ التحصيلان حوزه علميه قم و معاون او آقاي نورعلم مي‌باشد كه در هندوستان درس خوانده است. معمولاً فارغ التحصيلان اين مدرسه جذب حوزه علميه كولنا مي‌شوند.
=== [[ارتباط شیعیان بنگلادش با جمهوری اسلامی ایران|ارتباط شیعیان با جمهوری اسلامی ایران]] ===
همان طور که گفته شد، تشیع از طریق بازرگانان، تجار، سلاطین، علما و عرفای ایرانی وارد [[بنگلادش]] شد و به همین واسطه ارتباط آنان در طول تاریخ با [https://iranology-e.ir/index.php?title=%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 ایران] برقرار بوده است. البته این ارتباطات به دلیل اوضاع سیاسی و ناامنی ها شدت و ضعف داشته است. حضور فعال شش قرن [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C زبان فارسی] در بنگلادش (1200 تا 1800 میلادی) و ارتباطات سیاسی فعال آن دوران نیز مقوم این ارتباط بوده است. شیعیان هر سال در قالب کاروان و یا به صورت انفرادی جهت زیارت قبور ایمه و امام زادگان عازم [https://iranology-e.ir/index.php?title=%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 ایران] و عراق می شوند. علمای شیعه بنگلادش، دانش آموختگان حوزه علمیه [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%82%D9%85 قم] و با اختلاف زیادی فارغ التحصیل حوزه های علمیه هند و [[پاکستان]] هستند. هم اکنون 47 نفر طلبه بنگالی اعم از زن و مرد در مقاطع گوناگون تحصیلی مشغول تحصیل در حوزه علمیه [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%82%D9%85 قم] به تحصیل اشتغال دارند.


3.  حوزه علميه خواهران شيعه در داكا: اين حوزه علميه در سال 1383 به همت سازمان مدارس و حوزه‌هاي علميه خارج از كشور تاسيس شده است. دانش‌جويان اين حوزه را حدود 25 نفر از دختران بنگلادش تشكيل مي‌دهند كه حدود يك دوم آن ها به صورت شبانه روزي و بقیه به صورت روزانه در اين حوزه مشغول تحصيل هستند. اميد مي رود اين حوزه در آينده خدمت شايسته ای به شيعيان بنگلادش ارائه کند.
==== چه باید کرد؟ ====
<blockquote>«آنچه که گفته شد شرحی بسیار مختصر و پراکنده از اوضاع و احوال شیعیان و جامعه شیعه در [[بنگلادش|کشور بنگلادش]] بدون هیچ تفسیر و ارایه نظری بود. از نوشته ناقص مذکور می‌توان به گوشه‌های از مشکلات شیعیان پی‌برده ولازم است برای دفع نواقص موجود تلاشی همه جانبه توسط ارگان‌های ذیربط در جمهوری اسلامی ایران صورت گیرد تا درقالب مقدورات موجود آنچه شایسته نام و جایگاه تشیع می‌باشد شکل گیرد».</blockquote>


4.  حسينيه دالان: همان طور كه قبلا اشاره کردیم، حسينيه دالان مهم ترين مركز شيعي كشور بنگلادش مي‌باشد. اين حسينيه داراي قديمي‌ترين تشكيلات شيعي در داكا است كه در سال 1642م/1052 هـ. ق توسط حاكم ايالات «ناوارا» در زمان فرمانروايي «شاه شجاع» شاهزاده بنگال، به نام ميرمراد بنيانگذاري شد. در حال حاضر اين حسينيه توسط هيئتي به نام شوراي رفاهي حسينيه اداره مي‌شود. اهداف اين تشكيلات طبق اساسنامه عبارت اند از:
=== [[تسنن در بنگلادش|اهل تسنن]] ===
اکثریت قاطع [[اسلام و مسلمانان بنگلادش|مسلمانان بنگلادش]] اهل سنت می باشند و 99/99درصد جمعیت [[اسلام و مسلمانان بنگلادش|مسلمانان]] کشور را تشکیل می دهند. آنان به دو دسته تقسیم می‌شوند:


1. سخنراني، وعظ و خطابه اسلامي (شيعه اثني عشري)
==== حنفیان ====
پیروان مذهب حنفی 90در صد از جمعیت [[اسلام و مسلمانان بنگلادش|مسلمانان]] اهل سنت را تشکیل می‌دهند.


2. زمينه سازي براي ايجاد اتحاد شيعيان بنگلادش
==== اهل الحدیث ====
10درصد جمعیت اهل سنت را تشکیل می‌دهند و پیرو هیچ یک از مذاهب چهارگانه نیستند. از لحاظ عقاید و افکار و سلوک بسیار نزدیک به وهابیت می‌باشند. نفوذ وهابیت در بین آنان بیش از نفوذشان در حنفیان است.


3. انجام كمك‌هاي رفاهي، بهداشتي، پزشكي و ... در ميان جوامع شيعي
چون اغلب [[اسلام و مسلمانان بنگلادش|مسلمانان بنگلادش]] پیرو فرقه صوفیه هستند و عقاید صوفی‌ها به عقاید و افکار شیعه بسیار نزدیک می‌باشد، حساسیت مذهبی بین شیعه و سنی به حدی که در [[پاکستان]] و هند و کشورهای دیگر وجود دارد، نیست. مسلمانان اهل سنت این کشور اهل بیت پیامبر(ص) را دوست دارند و با ارادت خاصی در مراسم عزاداری ابا عبدالله الحسین(ع) در عاشورا شرکت می کنند. اکثریت شرکت‌کنندگان در راهپیمایی‌های عاشورا در شهر [[داكا|داکا]] و دیگر نقاط کشور اهل تسنن می‌باشند. ولی در سال‌های اخیر فعالیت وهابی‌ها در سراسر کشور گسترش پیدا کرده است و بر اثر فعالیت آن‌ها تعداد شرکت‌کنندگان در مراسم مزبور کاهش یافته است.


4. سازمان دهي مراسم در ماه محرم، دادن افطاري در ماه مبارك رمضان و...  
===== جمعیت بهره‌ها =====
آماری دقیق از تعداد بهره‌ها در دست نیست و در هر حال بسیار کمتر از شمار شیعیان دوازده امامی‌اند.


مولانا راشد حسين زيدي امام جماعت اين تشكيلات و پادشاه شيرازي مسئول و سرپرست هيات مديره شوراي رفاهي (هيات امناي) حسينيه مي باشند(شناسنامه آموزشي بنگلادش، مركز آموزش سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي، ص24).
=== [[هندوها در بنگلادش|هندو]] ===
از کل [[جمعیت بنگلادش]] ، حدود 15 درصد را [[هندوها در بنگلادش|هندوها]] تشکیل می‌دهند. [[هندوها در بنگلادش|هندوها]] به گروه ها و طبقاتی تقسیم شده‌اند. طبقه برهمن‌ها در راس همه طبقات این دین و روحانی [[هندوها در بنگلادش|هندوها]] می باشند. اجرای مراسم دینی و مذهبی، نکاح و مراسم تشییع میت و سوزاندن آن و...، در دست برهمن هاست. طبقه شاتریاها بعد از طبقه برهمن‌ها می‌باشد. در گذشته این گروه (شاتریاها) متصدی امور کشوری و لشکری بودند. طبقه کسبه و تجار (ویشیا) نیز بعد از طبقه شاتریاست. این طبقه به انواع داد و ستد و کسب و کار مشغول‌اند.


5.  مؤسسه دارالقرآن كريم: اين موسسه به صورت رسمي ثبت شده و از نظر دولت بنگلادش قانوني مي باشد. دار القرآن فعاليت‌هاي تبليغي، آموزشي، رفاهي و پزشكي فراواني در بنگلادش انجام مي‌دهد، مانند:
=== [[مسيحيت در بنگلادش|مسیحی]] ===
اکثریت مسیحیان بنگلادش پیرو کلیسای کاتولیک روم هستند و پاپ را به عنوان رهبر روحانی مذهبی‌شان می‌دانند. شاید عده ای بسیار اندک از مسیحیان [[بنگلادش]] پروتستان باشند. چون اغلب میسیونرهای مسیحی که در [[بنگلادش]] فعالیت‌های تبلیغی گسترده دارند، پیرو کلیسای کاتولیک رومی واتیکان هستند.


1. ايجاد كتابخانه در محل حسينيه دالان؛
=== [[آیین بودا در بنگلادش|بودایی]] ===
اکثریت جمعیت بودایی کشور در نواحی چیتاگون کوهستانی دیده می‌شود. جمعیت انیمست‌ها نیز در شمال [[بنگلادش]] (نواحی [[راجشاهی]] و دیناجپور) سکونت دارند.


2. تشكيل و حمايت از شفاخانه‌ها در مناطق مختلف كشور بنگلادش، از جمله تاسيس يك شفاخانه مجهز و كامل در حسينيه دالان؛
=== [[ترکیب جمعیتی پیروان ادیان بنگلادش|ترکیب جمعیتی پیروان ادیان و مذاهب]] ===
جمعیت [[اسلام و مسلمانان بنگلادش|مسلمانان در بنگلادش]] اکثریت دارد و 88 درصد جمعیت کل کشور [[اسلام و مسلمانان بنگلادش|مسلمان]] هستند. جمعیت [[هندوها در بنگلادش|هندوها]] (بت پرستان مشرک)، 11درصد کل کشور را تشکیل می‌دهد. جمعیت مسیحیان قبلا دویست تا سیصد هزار نفر بود، ولی در اثر فعالیت گسترده مبلغین مسیحی در سراسر کشور، در طی دو دهه گذشته، به طور غیر رسمی به دو میلیون نفر رسیده است. جمعیت بودایی‌ها در [[بنگلادش]] بین سی تا پنجاه هزار نفر است. در سایر ادیان هم می‌توانیم به انیمیست‌ها اشاره کنیم که به اسم سایوتال مشهورند و تعدادشان حدودا پانصد هزار نفر می‌باشد.


3. حمايت از روحانيون و مبلغين شيعه اعم از فارغ التحصيلان ايران و يا بومي جهت ارائه خدمات بيشتر و بهتر آموزش و تبليغي؛
=== [[آیین ها و مکاتب غیر دینی بنگلادش|آیین ها و مکاتب غیر دینی]] ===
قبل از پیروزی [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 انقلاب اسلامی ایران]، بهاییگری در [[بنگلادش]] وجود نداشت. پس از پیروزی [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 انقلاب اسلامی ایران]، این فرقه ضاله توسط ایرانی‌های بهایی فراری در [[بنگلادش]] پایه گذاری شد. اینان توانسته‌اند در ناحیه میمنسینگ ( شمال شرق [[بنگلادش]]) حدودا پنچ هزار نفر از اهالی آن منطقه را به بهاییت بکشند.


4. فعاليت جهت ايجاد وحدت بين مذاهب مختلف اسلامي؛
فرقه قادیانی نیز در [[بنگلادش]] در حال رشد است. آمار دقیق جمعیت قادیانی‌ها در دست نیست. اینان شبکه تبلیغاتی گسترده‌ای در سراسر [[بنگلادش]] دارند. تعداد درخور توجهی از قادیانی‌ها در پایتخت دیده می‌شوند. پیروان آیین‌‌های غیر دینی تحت عناوین بشر دوستانه و زیر نظر N.G.O (موسسه غیر دولتی) کار می‌کنند. بودجه آن ها از طرف [[آمریکا]] و کشورهای غربی تامین می شود.


5. حمايت از خانواده‌ها مستضعف و فقراي مسلمان.
=== [[مفاخر و مشاهیر دینی بنگلادش|مفاخر و مشاهیر دینی متنفذ]] ===
رهبران مذهبی [[بنگلادش]] دراویش و صوفیان می‌باشند. قبل از حکومت ترک‌ها نخستین درویشی که به منظور اشاعه و تبلیغ اسلام وارد بنگال شد، «مخدوم شیخ جلال الدین تبریزی» نام داشت. وی مسجد و باغ و خانقاهی در پاندوآ ( در بنگال غربی ) بنا کرد که هزاران مسکین و گرسنه و مسافر از خانقاه وی متنعم می‌شدند. توسط وی هزاران نفر آیین اسلام را پذیرفتند.


6. برگزاري كلاس هاي آموزشي
درویش «شاه جلال مجروی یمنی» ( که به تبریزی هم شهرت دارد) از دیگر دراویش معروف و متنفذ بنگال است که باکمک سرداران فیروز شاه [[سیلهت]] را فتح کرد. [[ابن بطوطه]] در سال 1303 با وی در [[سیلهت]] ملاقات کرد. هزاران نفر از مردم بنگال توسط وی به اسلام روی آوردند.


7. چاپ وانتشار كتب مورد نياز
از دیگر دراویش و مصلحان زاهد معروف [[بنگلادش]] می‌توان از این افراد نام برد: «نور قطب العالم»، «بابا آدم شهید»، در بخش منشی گنج نزدیک [[داكا|داکا]]، «خان جهان علی» که مزارش در بندر [[کولنا]] قرار دارد، «بدربیر» یا «بدرالدین شاه» در چیتاگنگ<ref>ظاهرا این فرد مریدان فراوانی در بین قایقرانان وملوانان داشته به طوری که قایقرانان معتقد به قدرت معنوی وی بوده و به هنگام دریانوردی نام او را ذکر می کردند</ref>. صوفی «شاه مقدوم» بزرگ شهر [[راجشاهی]] که مریدان فراوانی دارد. وی نوه «عبدالقادر گیلانی» از مصلحان معروف شبه قاره می‌باشد. «شاه مقدوم» از شاهزاده پور واقع در شهر پابنا و «علی بغدادی» از میرپور واقع در [[داكا|داکا]] می‌باشند. «قاضی مغول اعزام خان»، «عبدالله کرمانی»، «شاه شافع الدین شهید»، «سید عباس علی مکی» نیز از دراویش معروف بودند. در دوران حکومت ترک‌ها، دراویش و صوفیان و علما نفوذ فوق العاده در بین مردم داشتند.


اين موسسه با حمايت مالي جمهوری اسلامی ایران و با مدیریت و نظارت نماينده محترم مقام معظم رهبری حضرت آيت الله شاهرخي خرم آبادي اداره مي‌شود.
[[ابن بطوطه]] ( 703 ق/ 1304م-779 ق/ 1380م) می نویسد:<blockquote>«در طول حکومت فخرالدین مبارک شاه، دراویش علاوه بر احترامی که حکمرانان برای ایشان قایل بودند، امکانات زیادی از جمله مسافرت رایگان توسط قایق، غذا و ... برخوردار داشتند. به دستور سلاطین وقت، هنگامی که درویشی وارد شهر می‌شد [[بنگلادش]] حاکم شهر از وی استقبال می‌کرد و نیمی از خزانه دولت در اختیارش قرار می گرفت»<ref>ابن بطوطه (1354)،  سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمد علی موحدی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.ص.320-399</ref>.</blockquote>در دوران مغول نیز صوفیان و دراویش بـــه توسعه نفوذ اسلام می‌پرداختند. «خواجه معین الدین چشتی» معروف به «سلطان الاولیا هندوستان» در همین ایام می‌زیست. وی سرسلسله صوفیای کرام در شبه قاره است و اصلا ایرانی بود و از مردم سیستان. مظهرالدین صدیقی (در سایت کتابخانه طهور) می نویسد:<blockquote>«خواجه معین الدین چشتی هروی در قرن ششم هجری در سیستان متولد شد و در همان جا به فرا گرفتن علم و دانش پرداخت و سپس به چشت [[هرات]] مهاجرت کرد و در این شهر به ریاضت مشغول شد و از این رو به چشتی معروف شده است. وی پس از مدتی اقامت در چشت عازم طوس شد و در طابران، در خانقاه خواجه عثمان هارونی، که یکی از مشایخ بزرگ خراسان بود، رحل اقامت افکند، و در آنجا در نزد خواجه عثمان به تکمیل مقامات عرفانی و روحانی مشغول شد. سرانجام دست ارادت به خواجه عثمان داد و در زمره خلفای وی قرار گرفت.</blockquote><blockquote>«خواجه معین الدین از طوس رهسپار بغداد گردید و مدتی در این شهر که در آن روزگار از مراکز مهم علوم و معارف اسلامی بود توقف کرد و از مشایخ آن ها نیز بسیار استفاده کرد و خود نیز مجلس تدریس و ارشاد تشکیل داد. گروهی از او استفاده کردند و چندی نیز در حرمین شریفین و شام و [[مصر]] گردش کرد و خلایق بسیاری از او اجازه گرفتند و از مجلس علمی و عرفانی او استفاده بردند. در آغاز قرن هفتم هجری سلطان شهاب الدین غوری از موطن اصلی خود در [[فیروزکوه]] که در میان کوهستان‌های سر بر آسمان کشیده غور در مشرق [[هرات]] قرار دارد به هندوستان لشکر کشید. وی پس از اینکه لاهور را از بازماندگان و سلاطین غزنوی گرفت به طرف دهلی حرکت کرد و پس از چندی دهلی را فتح نمود و آنجا را پایتخت خود قرار داد. پس از اینکه ناحیه پنجاب به تصرف مسلمین درآمد و نفوذ اسلام در آن مناطق برقرار شد، گروهی از دانشمندان و رهبران مسلمانان برای ترویج و تبلیغ دین مقدس اسلام به پنجاب و راجستان مهاجرت کردند و به فعالیت های دینی و مذهبی مشغول شدند. خواجه معین الدین در این هنگام همراه سلاطین و امرای غوری به هندوستان رفت و در شهر اجمیر در منطقه راجستان ساکن شد. خواجه در اجمیر موسسات اسلامی درست کرد و مدارس و مساجدی بنیان نهاد و به تدریس و تبلیغ مبانی اسلامی مشغول شد. خواجه معین الدین از طریق تصوف و عرفان که با روح و فکر مردم هند سازگار بود، موضوعات دینی را القاء می کرد و در اندک مدتی شهرت عظیم یافت و مردم از اطراف و اکناف پیرامون وی را گرفتند و از وجود وی استفاده کردند». وی سپس به نحوه رفتار سلاطین دهلی و امرای هند با خواجه پرداخته است و می نویسد:</blockquote><blockquote>«پادشاهان و امرای اسلامی هند فوق‌العاده به وی احترام می‌کردند. برای خواجه معین‌الدین وسایل پیشرفت از هر جهت فراهم شد و او توانست میلیون‌ها نفر از بت پرستان هند را به توحید راهنمایی کند و از برکت وی دین مقدس اسلام در شمال و مغرب هند پیش رود. معین الدین شاگردان زیادی تربیت کرد و آنان هر کدام در منطقه خود مصدر خدمات ارزنده‌ای شدند. قطب الدین بختیار کاکی و فریدالدین گنج شکر از شاگردان و تربیت شدگان او هستند که منشأ آثار و خدمات اسلامی شدند.</blockquote><blockquote>«خواجه معین الدین پس از مدتی فعالیت و تأسیس سازمان‌های فرهنگی و مذهبی در شهر اجمیر دیده از جهان فرو بست. مسلمین پس از درگذشت او برایش مقبره مجلل و باشکوهی ساختند که پس از هشت قرن هنوز پابرجاست و یکی از مزارات درجه اول مسلمین در هند به شمار می‌رود.</blockquote><blockquote>«سلاطین مسلمان هند، از عصر ناصرالدین خلجی تا زمان نظام حیدرآباد، هر کدام در آنجا از خود یادگاری گذاشته‌اند. در ایوان و رواق‌ها و داخل مقبره اشعار زیادی به [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C زبان فارسی] که زبان رسمی مسلمانان هند بود نوشته شده» مانند: خواجه خواجگان معین الدین / اشرف اولیای روی زمین/ در جمال و کمال او چه سخن/  این مبین بود به حصن حصین/ روی بر در گهت همی سایند / صدهزاران ملک چو خسرو چین</blockquote>سلاطین تیموری هندوستان به خواجه معین الدین بسیار ارادت داشتند. جلال الدین اکبر یک بار از آگره پایتخت خود پیاده برای زیارت معین‌الدین به اجمیر رفت، و مسلمانان شبه قاره هند از اهل تشیع و تسنن به وی علاقه دارند و هر ساله در ماه رجب مجلس عظیمی به یاد وی برگزار می‌شود و صدها هزار نفر از اطراف و اکناف شبه قاره پهناور هند در اجمیر اجتماع می‌کنند و از خدمات و زحمات اسلامی وی تجلیل و تکریم می‌کنند.


در دوران استیلای انگلیس بر شبه قاره نیز بعضی از رهبران مذهبی عهده دار هدایت قیام‌های مردمی علیه بریتانیا بودند، از جمله این افراد «فکیرمنجوشاه» (1763 - 1787)، «شاه ولی ا...( 1779 -1831 )»، «سید احمد بریلوی»، «اسماعیل شاهد»، «میر نصار علی»، «حاجی شریعت ا...»، «محسن الدین الیاسی» و «مولانا کرامت علی» بودند که با الهام از تعالیم اسلامی روحیه جهاد و مبارزه طلبی را در مسلمانان [[بنگلادش]] تبلیغ و تشویق می‌کردند. «ابوالقاسم فضل الحق» از  باریسال [[بنگلادش]] و  «مولانا عبدالحمید خان باثانی» از دیگر رهبران سرشناس و مذهبی بنگال می‌باشند که در مبارزات استقلال طلبانه شبه قاره و پس از آن در استقلال [[بنگلادش]] نقش مهمی داشتند.


'''6. 2. 8. 2.انجمن‌ها و گروهاي شيعي'''
==== مفاخر و مشاهیر دینی معاصر ====
1. پروفسور مولانا اختر فاروق: نایب امیر خلافت مجلس [[بنگلادش]] ( حزب سیاسی اسلامی)، سردبیر سابق روزنامه سنگرام داکا ، نویسنده و مترجم کتاب‌های متعدد است و از [https://iranology-e.ir/index.php?title=%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 ایران] دیدن کرده است.


1.  انجمن پانجاتاني (پنج‌تن) در شهرستان كولنا: هدف اين انجمن تبليغ عقايد و اعمال شيعه مي‌باشد. اين انجمن داراي فعاليت‌هاي مطبوعاتي و انتشاراتي قابل ملاحظه‌اي مي‌باشد. آقاي سيد واصف ميرزا مسوول اين انجمن مي‌باشد.
2. حافظ حبیب الرحمان: رییس حرکت وحدت اسلامی ( حزب سیاسی اسلامی )، نویسنده ومترجم، سردبیر سابق هفته نامه جهان نو است و از [https://iranology-e.ir/index.php?title=%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 ایران] دیدن کرده است.


2.  سازمان خيرين نور الثقلين: اين سازمان در سال 1977 توسط مولانا سيد راشد حسين زيدي در داكا تاسيس شد. هدف آن فعاليت‌هاي مذهبي، امور خيريه، انتشارات و ... است.
3. آقای مجاهد الاسلام: استاد یار بخش اقتصاد و بانکداری [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C دانشگاه داکا]، نویسنده چندین کتاب و مقالات در مجله‌ها و روزنامه‌ها، رییس مرکز حقوق بشر داکا، رییس انجمن یادگاری دکتر کلیم صدیقی در [[بنگلادش]].


3.  فدراسيون جوانان جعفري دباتا، در ساتخيرا به سرپرستي حجت الاسلام محمد عبد القدوس
4. مولانا خوندکار غلام مولا: امام جمعه مسجد ایستگاه قطار کملاپور ([[داكا|داکا]])، دبیر کل اهل السنه و الجماعه [[بنگلادش]]، سخنران و نویسنده کتاب ، روحانی ضد وهابیت و از [https://iranology-e.ir/index.php?title=%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 ایران] دیدن کرده است.


4.  فدراسيون روح الله در ساتخيرا به سرپرستي حاجي مشرف علي خان
5. مولانا سید قطب‌الدین الحسینی چشتی: مرجع تصوف اتوگرام کیشورگنج، نایب رییس انجمن پاک پنج تن [[بنگلادش]] ، کتابی درباره اهل بیت به رشته تحریر در آورده و همچنین مقالات ایشان در مطبوعات به چاپ می‌رسد.


5.  موسسه البلاغ در ساتخيرا به سرپرسيتي ميرزا انور حسين
6. [[مولانا محمد امین الاسلام]]: نویسنده تفسیرنور القرآن و چندین کتاب دیگر، مقالات در روزنامه‌ها و مجلات، بیان کننده مسائل اسلامی در رادیو و تلویزیون و سمینار ، خطیب (امام جمعه ) شاهی جامع مسجد لال باغ در [[داكا|داکا]].


6.  محمديه تراست، در منطقه محمد پور داكا به سرپرستي محمود حسين
7. وکیل سعد احمد: نویسنده کتاب‌های متعدد، وکیل دیوان عالی کشور و از [https://iranology-e.ir/index.php?title=%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 ایران] دیدن کرده است.


7.  انجمن عباسيه در شهرستان سيد پور به سرپرستي سيد معصوم خان
8. آ. ن . م . عبدالمنان خان:  استاد دپارتمان عربی [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C دانشگاه داکا]، رییس کمیته برگزاری روز قدس در [[بنگلادش]]، سرپرست برنامه عربی رادیو [[بنگلادش]] و به [https://iranology-e.ir/index.php?title=%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 ایران] سفر کرده است.


9. دکتر آ. ف . م . ابوبکر صدیق: استاد دپارتمان عربی [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C دانشگاه داکا]، مرجع تصوف مجددیه، نویسنده چندین کتاب درباره تزکیه نفس و تصوف است.


'''6. 2. 8. 3. انجمن‌ها و گروه هاي شيعي مستبصرين'''
10. قاضی شمس الرحمان: حقوقدان معروف ، نویسنده چندین کتاب در مورد مسائل حقوقی در اسلام، رییس سابق بنگلا آکادمی است.


1.  فونداسيون ايده‌آل در شهرستان داكا به سرپرستي شهيد الزمان؛
11. مولانا ابوالکلام آزاد: دبیر کل سازمان مساجد [[بنگلادش]]، سخنران در تلویزیون و سمینارها در باره مسائل اسلامی و به [https://iranology-e.ir/index.php?title=%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 ایران] سفر کرده است.


2.  آكادمي امام مهدي (عج) در برهان الدين بهولا: در سال 1979م در شهرستان برهان الدين بهولا، براي تبليغ و تبيين تشيع مركزي تاسيس شد كه عمده‌ترين كارهاي آن تدريس قرآن، تحصيلات علوم اسلامي و علوم عقايد مذهب شيعه و اداره كتابخانه است. بهولا بزرگ ترين جزيره بنگلادش محسوب مي شود كه 4 ميليون جمعيت دارد. در اين شهرستان 85 درصد مسلمانان سنی و 12درصد هندو و بودائی و... مقيم مي‌باشند. وقتی که انقلاب اسلامی ايران به رهبري حضرت امام خمينی (ره) در سال 1979م به پيروزي رسيد, حضرت امام خمينی(ره) در سراسر جهان در جایگاه شخصيتی عارف مسلك و مهم ظاهر شدند. از آن زمان با دعوت شيخ محمد شهيد الزمان چند نفر اهل تسنن, کتب امام خمينی (ره), کتب تاريخ خلافت وکتب عقايد مذهب شيعه را خواندند و در نتيجه به مذهب حقه شيعه مشرف شدند. آن زمان برای تبليغ اين مذهب، مرکزی به نام کتابخانه شيخ سعدی و مکتب خانه ای برای تدريس قرآن به كمك حضرت آيت ا... شاهرخي (نماينده مقام معظم رهبري در بنگلادش)در شهرستان برهان الدين تاسيس شد. اکنون در اين شهرستان بيش از 20 خانواده از مذهب تشيع پيروي مي‌كنند. در حال حاضر اين تشكيلات به آكادمي امام مهدي (عج) تغيير نام داده و سرپرستي آن برعهده آقاي محمد نورعالم مي‌باشد.
==== شخصیت‌های دینی معاصر ====
1. [[مولانا محمد امین الاسلام|مولانا امین الاسلام]] خطیب مسجد لال باغ و مفسر معروف قرآن


3.    موسسه محمديه در شهرستان راجشاهي به سرپرستي عزيز الحق؛
2. مولانا عبید الحق امام جمعه و خطیب مسجد بیت الملکرم ( مسجد ملی [[بنگلادش]] )
 
4.    سازمان تبليغي دعوت در داكا به سرپرستي الطاف حسين؛
 
5.    سازمان اقرأ در شهرستان ساتخيرا به سرپرستي وكيل عبدالرزاق؛
 
6.    حلقه مطالعاتي اماميه در منطقه بوگرا به سرپرستي ابو جعفر؛
 
7.    مجلس خواهران در شهرستان داكا به سرپرستي خانم سلينا پروين؛
 
8.    آكادمي شهيد تيتومير داكا با مديريت آقاي عاصف الرحمان.
 
(اطلاعات مشروح زير حاصل يك جلسه دوستانه با آقاي عاصف الرحمان مدير آكادمي شهيد تيتومير و دكتر ظهير الدين محمود عضو ارشد اين تشكيلات مي باشد)
 
«جمعي از جوانان شيعه تحصيل‌كردة كشور بنگلادش كه اكثراً از مستبصرين (شيعه شدگان) می باشند، در سال 1999 ميلادي اقدام به تاسيس تشكيلاتي آموزشي عقيدتي به نام موسسه آكادمي شهيد تيتومير کردند و در طول عمر كوتاه اين تشكيلات اقدامات مهمي انجام داده‌اند. هم اكنون چهار نفر از اعضاي ارشد اين تشكيلات، در حال كسب علم در حوزه علميه قم و در سطوح بالا هستند. اين تشكيلات تاكنون حدود سي جلد كتاب به زبان بنگالي ترجمه و توزيع نموده است. آنان داراي يك فصلنامه به نام النور (جوتي) هستند كه در تيراژ يكهزار نسخه منتشر مي‌شود. در اين فصلنامه بيشتر مسائل عقيدتي و فكري مربوط به اسلام و تشيع مطرح مي‌شود.
 
«در اين موسسه هم اكنون دوره‌هاي آموزشي ديني كوتاه و بلند مدت ويژه اعضاء و طرفداران برگزار مي‌شود. آقاي محمد عاصف الرحمن كه فارغ التحصيل دانشگاه ملي در مقطع فوق ليسانس روانشناسي مي‌باشد، مدير اجرايي اين تشكيلات است كه هم اكنون در يك آپارتمان نسبتاً مناسب مستقر هستند.
 
«برگزاري دعاي كميل در هر شب جمعه، مراسم دعا و برگزاري احيا در ماه مبارك رمضان و عزاداري در ماه محرم و صفر از ديگر برنامه‌هاي اين تشكيلات است.
 
«هيات امناي اين تشكيلات اذعان مي‌دارد كه كمك و حمايت‌هاي علمي، معنوي و مادي از هركدام از تشكيلات شيعي را مي‌پذيرند؛ ولي در روش كار خويش بدون مطالعه و بررسي تغيير نمي‌دهند».
 
ملاحظات:
 
1.  اين تشكيلات داراي حدود سي عضو فعال است. تعداد افراد شركت كننده در جلسات آنان و مخصوصاً در مراسم مهم به حدود يكصد نفر مي‌رسد.
 
2.  اين تشكيلات از محل حق اشتراك اعضا و بعضاً حمايت‌هاي افراد خير اداره مي‌شود.
 
3.  شهيد تيتومير كه اين تشكيلات نام او را برخود نهاده است، از مبارزين و مجاهدين بنگال غربي و يكي از فرماندهان مبارز عليه استعمار انگليسي بوده است كه در سال 1951 به شهادت رسيده است. گفته مي‌شود كه تيتومير از سادات و ايراني الاصل بوده است.
 
4.  مي‌توان گفت كه اعضاي آكادمي شهيد تيتومير معتقد به ترويج اسلام خرد گرايانه بوده و قصد بارور ساختن استعدادهاي جوانان شيعه و بيشتر مستبصرين را در ذهن مي‌پرورانند. آنان به اصل تقيه بيش از حد معتقدند و در بيشتر اوقات در مجامع و گردهمايي‌هاي اسلامي از ابراز عقيد خود به صورت مستقيم و يا اقامه نماز به صورت شيعي پرهيز مي‌نمايند.
 
'''6. 2. 9.ارتباط شيعيان با جمهوري اسلامي ايران'''
 
همان طور كه گفته شد، تشيع از طريق بازرگانان، تجار، سلاطين، علما و عرفاي ايراني وارد بنگلادش شد و به همين واسطه ارتباط آنان در طول تاريخ با ايران برقرار بوده است. البته اين ارتباطات به دليل اوضاع سياسي و ناامني ها شدت و ضعف داشته است. حضور فعال شش قرن زبان فارسي در بنگلادش (1200 تا 1800 ميلادي) و ارتباطات سياسي فعال آن دوران نيز مقوم اين ارتباط بوده است. شيعيان هر سال در قالب كاروان و يا به صورت انفرادي جهت زيارت قبور ائمه و امام زادگان عازم ايران و عراق مي شوند. علماي شيعه بنگلادش، دانش آموختگان حوزه علميه قم و با اختلاف زيادي فارغ التحصيل حوزه هاي علميه هند و پاكستان هستند. هم اكنون 47 نفر طلبه بنگالي اعم از زن و مرد در مقاطع گوناگون تحصيلي مشغول تحصيل در حوزه علميه قم به تحصيل اشتغال دارند (مصاحبه با محمد ابو سعيد، نماينده طلاب بنگالي درحوزه علميه قم).
 
'''6. 2. 10.چه بايد كرد؟'''
 
«آنچه كه گفته شد شرحي بسيار مختصر و پراكنده از اوضاع و احوال شيعيان و جامعه شيعه دركشور بنگلادش بدون هيچ تفسير و ارائه نظري بود. از نوشته ناقص مذكور مي‌توان به گوشه‌هاي از مشكلات شيعيان پي‌برده ولازم است براي دفع نواقص موجود تلاشی همه جانبه توسط ارگان های ذیربط در جمهوري اسلامي ايران صورت گیرد تا درقالب مقدورات موجود آنچه شایسته نام و جایگاه تشیع می باشد شکل گیرد».
 
'''6. 2. 11.اهل تسنن'''
 
اکثریت قاطع مسلمانان بنگلادش اهل سنت می باشند و 99/99درصد جمعیت مسلمانان کشور را تشکیل می دهند. آنان به دو دسته تقسیم می شوند:
 
1. حنفیان: پیروان مذهب حنفی 90در صد از جمعیت مسلمانان اهل سنت را تشکیل می دهند.
 
2. اهل الحدیث: 10درصد جمعیت اهل سنت را تشکیل می دهند و پیرو هیچ یک از مذاهب چهارگانه نیستند. از لحاظ عقاید و افکار و سلوک بسیار نزدیک به وهابیت می باشند. نفوذ وهابیت در بین آنان بیش از نفوذشان در حنفیان است.
 
    چون اغلب مسلمانان بنگلادش پیرو فرقه صوفیه هستند و عقاید صوفی ها به عقاید و افکار شیعه بسیار نزدیک می باشد، حساسیت مذهبی بین شیعه و سنی به حدی که در پاکستان و هند و کشورهای دیگر وجود دارد، نیست. مسلمانان اهل سنت این کشور اهل بیت پیامبر(ص) را دوست دارند و با ارادت خاصی در مراسم عزاداری ابا عبدالله الحسین (ع) در عاشورا شرکت می کنند. اکثریت شرکت کنندگان در راهپیمایی های عاشورا در شهرداکا و دیگر نقاط کشور اهل تسنن می باشند. ولی در سال های اخیر فعالیت وهابی ها در سراسر کشور گسترش پیدا کرده است و بر اثر فعالیت آن ها تعداد شرکت کنندگان در مراسم مزبور کاهش یافته است.
 
'''6. 2. 12.جمعیت بهره ها'''
 
آماری دقیق از تعداد بهره ها در دست نیست و در هر حال بسیار کمتر از شمار شیعیان دوازده امامی اند.
 
'''6. 2. 13.هندو'''
 
از کل جمعیت بنگلادش (161300000 نفر، طبق آخرین آمار از ویکیپدیا، 2012)، حدود 15 درصد را هندوها تشکیل می دهند. هندوها به گروه ها و طبقاتی تقسیم شده اند. طبقه برهمن ها در راس همه طبقات این دین و روحانی هندوها می باشند. اجرای مراسم دینی و مذهبی، نکاح و مراسم تشییع میت و سوزاندن آن و...، در دست برهمن هاست. طبقه شاتریاها بعد از طبقه برهمن ها می باشد. در گذشته این گروه (شاتریاها) متصدی امور کشوری و لشکری بودند. طبقه کسبه و تجار (ویشیا) نیز بعد از طبقه شاتریاست. این طبقه به انواع داد و ستد و کسب و کار مشغول اند.
 
 
'''6. 2. 14.مسیحی'''
 
اکثریت مسیحیان بنگلادش پیرو کلیسای کاتولیک روم هستند و پاپ را به عنوان رهبر روحانی مذهبی شان می دانند. شاید عده ای بسیار اندک از مسیحیان بنگلادش پروتستان باشند. چون اغلب میسیونرهای مسیحی که در بنگلادش فعالیت های تبلیغی گسترده دارند، پیرو کلیسای کاتولیک رومی واتیکان هستند.
 
 
'''6. 2. 15.بودایی'''
 
اکثریت جمعیت بودایی کشور در نواحی چیتاگون کوهستانی دیده می شود. جمعیت انیمست ها نیز در شمال بنگلادش (نواحی راجشاهی و دیناجپور) سکونت دارند.
 
'''6. 3. ترکیب جمعیتی پیروان ادیان و مذاهب'''
 
جمعیت مسلمانان در بنگلادش اکثریت دارد و 88 درصد جمعیت کل کشور مسلمان هستند. جمعیت هندوها (بت پرستان مشرک)، 11درصد کل کشور را تشکیل می دهد. جمعیت مسیحیان قبلاً دویست تا سیصد هزار نفر بود، ولی در اثر فعالیت گسترده مبلغین مسیحی در سراسر کشور، در طی دو دهه گذشته، به طور غیر رسمی به دو میلیون نفر رسیده است. جمعیت بودایی ها در بنگلادش بین سی تا پنجاه هزار نفر است. در سایر ادیان هم می توانیم به انیمیست ها اشاره کنیم که به اسم سائوتال مشهورند و تعدادشان حدودا ً پانصد هزار نفر می باشد.
 
'''6. 4. آیین ها و مکاتب غیر دینی'''
 
قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بهاییگری در بنگلادش وجود نداشت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، این فرقه ضاله توسط ایرانی های بهایی فراری در بنگلادش پایه گذاری شد. اینان توانسته اند در ناحیه میمنسینگ ( شمال شرق بنگلادش ) حدوداً پنچ هزار نفر از اهالی آن منطقه را به بهاییت بکشند.
 
    فرقه قادیانی نیز در بنگلادش در حال رشد است. آمار دقیق جمعیت قادیانی ها در دست نیست. اینان شبکه تبلیغاتی گسترده ای در سراسر بنگلادش دارند. تعداد درخور توجهی از قادیانی ها در پایتخت دیده می شوند. پیروان آیین های غیر دینی تحت عناوین بشر دوستانه و زیر نظر N.G.O (مؤسسه غیر دولتی) کار می کنند. بودجه آن ها از طرف آمریکا و کشورهای غربی تامین می شود.
 
'''6. 5. مفاخر و مشاهیر دینی متنفذ'''
 
رهبران مذهبي بنگلادش دراويش و صوفيان مي باشند. قبل از حكومت ترك ها نخستين درويشي كه به منظور اشاعه و تبليغ اسلام وارد بنگال شد، « مخدوم شيخ جلال الدين تبريزي » نام داشت. وي مسجد و باغ و خانقاهي در پاندوآ ( در بنگال غربي ) بنا كرد كه هزاران مسكين و گرسنه ومسافر از خانقاه وي متنعم مي شدند. توسط وي هزاران نفر آيين اسلام را پذيرفتند.
 
  درويش « شاه جلال مجروي يمني » ( که به تبريزي هم شهرت دارد) از ديگر دراويش معروف و متنفذ بنگال است كه باكمك سرداران فيروز شاه سيلهت را فتح كرد. ابن بطوطه در سال 1303 با وي در سيلهت ملاقات کرد. هزاران نفر از مردم بنگال توسط وي به اسلام روي آوردند.
 
  از دیگر دراويش و مصلحان زاهد معروف بنگلادش مي توان از اين افراد نام برد: «نور قطب العالم»، « بابا آدم شهيد »، در بخش منشي گنج نزديك داكا، «خان جهان علي » كه مزارش در بندر كولنا قرار دارد، « بدربير » يا « بدرالدين شاه » در چيتاگنگ ( ظاهراً اين فرد مريدان فراواني در بين قايقرانان وملوانان داشته به طوري كه قايقرانان معتقد به قدرت معنوي وي بوده و به هنگام دريانوردي نام او را ذكر مي کردند). صوفي « شاه مقدوم » بزرگ شهر راجشاهي كه مريدان فراواني دارد. وي نوة « عبدالقادر گيلاني» از مصلحان معروف شبه قاره مي باشد. « شاه مقدوم » از شاهزاده پور واقع در شهر پابنا و « علي بغدادي » از ميرپور واقع در داكا مي باشند. « قاضي مغول اعزام خان»، «عبدالله كرماني»، « شاه شافع الدين شهيد»، «سيد عباس علي مكي» نيز از دراويش معروف بودند. در دوران حكومت ترك ها، دراويش و صوفيان و علما نفوذ فوق العاده در بين مردم داشتند.
 
  ابن بطوطه ( 703 ق/ 1304م-779 ق/ 1380م) مي نويسد: «در طول حكومت فخرالدين مبارك شاه، دراويش علاوه بر احترامي كه حكمرانان براي ایشان قائل بودند، امكانات زيادي از جمله مسافرت رايگان توسط قايق، غذا و ... برخوردار داشتند. به دستور سلاطين وقت، هنگامي كه درويشي وارد شهر مي شد بنگلادش حاكم شهر از وي استقبال مي كرد و نيمي از خزانة دولت در اختيارش قرار مي گرفت» (ابن بطوطه، 1354: 320-399).
 
    در دوران مغول نيز صوفيان و دراويش بـــه توسعه نفوذ اسلام مي پرداختند. « خواجه معين الدين چشتي » معروف به « سلطان الاوليا هندوستان» در همين ايام مي زيست. وی سرسلسله صوفیای کرام در شبه قاره است و اصلا ایرانی بود و از مردم سیستان. مظهرالدین صدیقی (در: سایت کتابخانه طهور) می نویسد:
 
    «خواجه معین الدین چشتی هروی در قرن ششم هجری در سیستان متولد شد و در همان جا به فرا گرفتن علم و دانش پرداخت و سپس به چشت هرات مهاجرت کرد و در این شهر به ریاضت مشغول شد و از این رو به چشتی معروف شده است. وی پس از مدتی اقامت در چشت عازم طوس شد و در طابران، در خانقاه خواجه عثمان هارونی، که یکی از مشایخ بزرگ خراسان بود، رحل اقامت افکند، و در آنجا در نزد خواجه عثمان به تکمیل مقامات عرفانی و روحانی مشغول شد. سرانجام دست ارادت به خواجه عثمان داد و در زمره خلفای وی قرار گرفت.
 
  «خواجه معین الدین از طوس رهسپار بغداد گردید و مدتی در این شهر که در آن روزگار از مراکز مهم علوم و معارف اسلامی بود توقف کرد و از مشایخ آن ها نیز بسیار استفاده کرد و خود نیز مجلس تدریس و ارشاد تشکیل داد. گروهی از او استفاده کردند و چندی نیز در حرمین شریفین و شام و مصر گردش کرد و خلایق بسیاری از او اجازه گرفتند و از مجلس علمی و عرفانی او استفاده بردند. در آغاز قرن هفتم هجری سلطان شهاب الدین غوری از موطن اصلی خود در فیروزکوه که در میان کوهستان های سر بر آسمان کشیده غور در مشرق هرات قرار دارد به هندوستان لشکر کشید. وی پس از اینکه لاهور را از بازماندگان و سلاطین غزنوی گرفت به طرف دهلی حرکت کرد و پس از چندی دهلی را فتح نمود و آنجا را پایتخت خود قرار داد. پس از اینکه ناحیه پنجاب به تصرف مسلمین درآمد و نفوذ اسلام در آن مناطق برقرار شد، گروهی از دانشمندان و رهبران مسلمانان برای ترویج و تبلیغ دین مقدس اسلام به پنجاب و راجستان مهاجرت کردند و به فعالیت های دینی و مذهبی مشغول شدند. خواجه معین الدین در این هنگام همراه سلاطین و امرای غوری به هندوستان رفت و در شهر اجمیر در منطقه راجستان ساکن شد. خواجه در اجمیر مؤسسات اسلامی درست کرد و مدارس و مساجدی بنیان نهاد و به تدریس و تبلیغ مبانی اسلامی مشغول شد. خواجه معین الدین از طریق تصوف و عرفان که با روح و فکر مردم هند سازگار بود، موضوعات دینی را القاء می کرد و در اندک مدتی شهرت عظیم یافت و مردم از اطراف و اکناف پیرامون وی را گرفتند و از وجود وی استفاده کردند». وی سپس به نحوه رفتار سلاطین دهلی و امرای هند با خواجه پرداخته است و می نویسد:
 
  «پادشاهان و امرای اسلامی هند فوق العاده به وی احترام می کردند. برای خواجه معین الدین وسائل پیشرفت از هر جهت فراهم شد و او توانست میلیون ها نفر از بت پرستان هند را به توحید راهنمایی کند و از برکت وی دین مقدس اسلام در شمال و مغرب هند پیش رود. معین الدین شاگردان زیادی تربیت کرد و آنان هر کدام در منطقه خود مصدر خدمات ارزنده ای شدند. قطب الدین بختیار کاکی و فریدالدین گنج شکر از شاگردان و تربیت شدگان او هستند که منشأ آثار و خدمات اسلامی شدند.
 
  «خواجه معین الدین پس از مدتی فعالیت و تأسیس سازمان های فرهنگی و مذهبی در شهر اجمیر دیده از جهان فرو بست. مسلمین پس از درگذشت او برایش مقبره مجلل و باشکوهی ساختند که پس از هشت قرن هنوز پابرجاست و یکی از مزارات درجه اول مسلمین در هند به شمار می رود.
 
  «سلاطین مسلمان هند، از عصر ناصرالدین خلجی تا زمان نظام حیدرآباد، هر کدام در آنجا از خود یادگاری گذاشته اند. در ایوان و رواق ها و داخل مقبره اشعار زیادی به زبان فارسی که زبان رسمی مسلمانان هند بود نوشته شده» مانند:
 
خواجه خواجگان معین الدین / اشرف اولیای روی زمین/ در جمال و کمال او چه سخن/  این مبین بود به حصن حصین/ روی بر در گهت همی سایند / صدهزاران ملک چو خسرو چین
 
  سلاطین تیموری هندوستان به خواجه معین الدین بسیار ارادت داشتند. جلال الدین اکبر یک بار از آگره پایتخت خود پیاده برای زیارت معین الدین به اجمیر رفت، و مسلمانان شبه قاره هند از اهل تشیع و تسنن به وی علاقه دارند و هر ساله در ماه رجب مجلس عظیمی به یاد وی برگزار می شود و صدها هزار نفر از اطراف و اکناف شبه قاره پهناور هند در اجمیر اجتماع می کنند و از خدمات و زحمات اسلامی وی تجلیل و تکریم می کنند.
 
   در دوران استيلاي انگليس بر شبه قاره نيز بعضي از رهبران مذهبي عهده دار هدايت قيام های  مردمی عليه بريتانيا بودند، از جمله اين افراد « فكيرمنجوشاه » (87- 1763)، «شاه ولي ا...(1831- 1779)»، « سيد احمد بریلوي»، «اسماعيل شاهد»، «مير نصار علي»، «حاجي شريعت ا... »، «محسن الدين الياسي» و «مولانا كرامت علي» بودند كه با الهام از تعاليم اسلامي روحية جهاد و مبارزه طلبي را در مسلمانان بنگلادش تبليغ و تشويق مي كردند. «ابوالقاسم فضل الحق» از  باريسال بنگلادش و  «مولانا عبدالحميد خان باثاني» از ديگر رهبران سرشناس و مذهبي بنگال مي باشند كه در مبارزات استقلال طلبانه شبه قاره و پس از آن در استقلال بنگلادش نقش مهمي داشتند.
 
 
'''6. 6. مفاخر و مشاهیر دینی معاصر'''
 
1. پروفسور مولانا اختر فاروق :   نايب امير خلافت مجلس بنگلادش ( حزب سياسي اسلامي ) ، سردبير سابق روزنامه سنگرام داكا ، نويسنده و مترجم كتاب هاي متعدد است و از ايران ديدن کرده است.
 
2. حافظ حبيب الرحمان : رئيس حركت وحدت اسلامي ( حزب سياسي اسلامي ) ، نويسنده ومترجم،  سردبير سابق هفته نامه جهان نو است و از ايران ديدن کرده است.
 
3. آقاي مجاهد الاسلام : استاد يار بخش اقتصاد و بانكداري دانشگاه داكا ، نويسنده چندين كتاب و مقالات در مجله ها و روزنامه ها ، رئيس مركز حقوق بشر داكا ( سازمان تحقيقاتي واجتماعي شامل كارمندان دولتي واساتيد دانشگاه) ، رئيس انجمن يادگاري دكتر كليم صديقي در بنگلادش.
 
4. مولانا خوندكار غلام مولا : امام جمعه مسجد ايستگاه قطار كملاپور (داكا) ، دبير كل اهل السنه و الجماعه بنگلادش، سخنران و نويسنده كتاب ، روحاني ضد وهابيت و از ايران ديدن کرده است.
 
5. مولانا سيد قطب الدين الحسيني چشتي : مرجع تصوف اتوگرام كيشورگنج ، نايب رئيس انجمن پاك پنج تن بنگلادش ، كتابي در باره اهل بيت به رشته تحرير در آورده و همچنين مقالات ايشان در مطبوعات به چاپ مي رسد.
 
6. مولانا محمد امين الاسلام : نويسنده تفسيرنور القرآن و چندين كتاب ديگر ، مقالات در روزنامه ها و مجلات، بيان كننده مسايل اسلامي در راديو وتلويزيون و سمينار ، خطيب (امام جمعه )  شاهي جامع مسجد لال باغ در داكا.
 
7. وكيل سعد احمد : نويسنده كتاب هاي متعدد ، وكيل ديوان عالي كشور و از ايران ديدن کرده است.
 
8. آ. ن . م . عبدالمنان خان :  استاد دپارتمان عربي دانشگاه داكا ، رئيس كميته برگزاري روز قدس در بنگلادش، سرپرست برنامه عربي راديو بنگلادش و به ايران سفر كرده است.
 
9. دكتر آ. ف . م . ابوبكر صديق : استاد دپارتمان عربي دانشگاه داكا ، مرجع تصوف مجدديه ، نويسنده چندين كتاب در باره تزكيه نفس و تصوف است.
 
10. قاضي شمس الرحمان : حقوقدان معروف ، نويسنده چندين كتاب در مورد مسائل حقوقي در اسلام ، رئيس سابق بنگلاآكادمي است.
 
11. مولانا ابوالكلام آزاد : دبير كل سازمان مساجد بنگلادش، سخنران در تلويزيون و سمينارها در باره مسايل اسلامي و به ايران سفر كرده است.
 
شخصيت هاي ديني معاصر
 
1. مولانا امين الاسلام خطيب مسجد لال باغ و مفسرمعروف قرآن
 
2. مولانا عبيد الحق امام جمعه و خطيب مسجد بيت الملكرم ( مسجد ملي بنگلادش )


3. مولانا عبدالرزاق امام جمعه و جماعت مسجد سبحان باغ
3. مولانا عبدالرزاق امام جمعه و جماعت مسجد سبحان باغ


4. حافظ حبيب الرحمن رئيس حزب وحدت اسلامي بنگلادش
4. حافظ حبیب الرحمن رییس حزب وحدت اسلامی [[بنگلادش]]
 
5. مولانا عزيز الحق مراد دبيركل حزب وحدت اسلامي بنگلادش
 
6. مولانا ثميرالدين از علماء و نويسندگان بنگلادش و طرفدار خط وحدت بين مسلمين
 
7. مولانا محبوب الرحمن از مدرسين مدرسه رحمت عالمين ودبير كل سابق انجمن فارسي بنگلادش .
 
8. مولانا ابوالخير بيكرام پوري امام و خطيب مسجد المنار داكا
 
9. الحاج مقبول حسن نماينده پارلمان بنگلادش از حزب حاكم ( عوامي ليگ )
 
10. مولانا ظفر الله خان دبيركل حزب حركت خلافت بنگلادش.
 
11. محمد مصدق سردبير روزنامه عمل و فرزند پير چارمنايي كه هزاران نفر مريد دارد.
 
12. قاضي عبدالرؤف قاضي عالي رتبه دادگاه عالي بنگلادش.
 
 
'''6. 7. موقعیت اسلام و مسلمانان در جامعه و ارتباط آن ها با پیروان سایر اديان'''
 
از آنجا كه در استقلال شبه قاره، مسلمانان و هندوها مشتركاً در مبارزه علیه قواي متجاوز انگليسي نقش داشتند، استعمارگران انگليسي همواره سعي مي كردند همزمان با فعاليت هاي سياسي از طريق تحريك عوامل خود فروخته به اختلافات مذهبي مسلمانان و هندوها دامن زده و بدين وسيله تاوان شكست سياسي خود را در مذاكرات دريافت کنند.
 
  از طرفي اتحاد مسلمانان و هندوها در مبارزات عليه استعمارگران بريتانيايي قابل تحسين است، ولي از طرف ديگر درگيري هايي كه به تحريك عوامل استعمارگر صورت مي گرفت، تأسف را بر مي انگيزد. يكي از تأسف بارترين و دهشتناك ترين صحنه درگيري ها در 1924 در بيهار اتفاق افتاد كه طي آن هزاران مسلمان توسط افراطيون هندو مذهب به قتل رسيدند. به تلافي كشتار مسلمانان در بيهار، مردم مسلمان نواخالي ( يكي از شهرهاي مذهبي بنگلادش ) به قتل عام هندوها دست زدند تا بدين وسيله آتش خشم خود را فرو ريزند. اوضاع آن چنان بحراني و وخيم بود كه «مهاتماگاندي» كه به خوبي از نقشه ها و توطئه هاي استعمارگران آگاهي داشت، به بيهار و نواخالي مسافرت کرد تا طرفين درگيري را از ادامة نبرد وكشتار باز دارد و آنان را متوجه دشمن اصلي کرد.
 
    هند و پاكستان به ترتيب بر اساس دارا بودن اكثريت جمعیت هندو و مسلمان، مستقلا تشكيل شدند. با این وجود درگيري هاي فرقه اي در هند و پاكستان كماكان ادامه یافت. اين درگيري ها در بنگلادش كمتر از دوكشور ديگر رخ داده و تقريباً پيروان اديان و مذاهب مختلف در كنار يكديگر با مسالمت به سر برده و روزگار می گذرانند.
 
 
'''6. 8. نهادها و مراکز دینی مسلمانان'''
 
در دوران شكوفايي اسلام در بنگلادش ترويج و تبليغ اسلام در بين مردم بيشتر از طريق صوفيان صورت مي گرفت. در اين دوران عموماً در جوار كاخ پادشاهان و يا سلاطين، محلي موسوم به «مريد خانه» قرار داشت كه پيروان مذاهب مختلف به هنگام پذيرش اسلام به اين محل آورده مي شدند.


    در اين دوران و پس از آن مساجد بزرگي از سوي سلاطين و مردم مسلمان ساخته شد. در سال 1375 ميلادي اسكندر شاه، مسجد معروف آدينه را در پاندوآ، در ايالت مالدا، واقع در بنگال غربي، بنا نهاد. اين مسجد بزرگ ترين مسجد در شبه قاره مي باشد. رسم بر این بود که در كنار مساجد، به عنوان مرکزیت شهر، مدارس و حوزه هاي علميه اي نيز بنا مي شد كه به تعليم و تربيت طلاب مي پرداخت. در 1876 نخستين مركز علمي و فقهي معروف شبه قاره در محلي بنام ديوبند تأسيس شد. اين حوزه علميه كه به منظور ارتقاي دانش و خرد مسلمانان شبه قاره و انتشار اسلام تأسيس شده بود، نقش مهمي در آگاهي سياسي و ترويج و ترغيب مسلمانان در فراگيري آيات جهاد ايفا کرد و تاثير به سزايي نيز در مردم بنگال برجاي گذاشت. به طور كلي مؤسسات وسازمان هاي اسلامي در بنگلادش را مي توان به سه گروه تقسيم كرد:
5. مولانا عزیز الحق مراد دبیرکل حزب وحدت اسلامی [[بنگلادش]]


1. موسساتي مانند مدرسه، مساجد و گروههاي داوطلبي كه احكام اسلامي را تدريس مي كنند.
6. مولانا ثمیرالدین از علماء و نویسندگان بنگلادش و طرفدار خط وحدت بین مسلمین


2. مراكزي كه اطراف آرامگاههاي صوفيان و روحانيون تشكيل مي شود.
7. مولانا محبوب الرحمن از مدرسین مدرسه رحمت عالمین ودبیر کل سابق انجمن فارسی [[بنگلادش]].


3.  سازمانهاي متعدد اجتماعي، مذهبي و فرهنگي كه وظيفة آنها رسيدگي به وضعيت رفاهي مسلمانان است.
8. مولانا ابوالخیر بیکرام پوری امام و خطیب مسجد المنار [[داكا|داکا]]


این سه گروه در حقیقت مدارس و حوزه هاي ديني هستند که از قديم تا به حال به كارتعليم و تربيت مربيان و رهبران مذهبي اشتغال دارند.
9. الحاج مقبول حسن نماینده پارلمان بنگلادش از حزب حاکم ( عوامی لیگ )


هزاران مسجد موجود در بنگلادش همچنان مراكز فعالي براي فعاليت هاي اجتماعي مذهبي هستند. سازمان هاي بي نظير« هيئت مسجد بنگلادش»، مسجد سماج [1] و بيت الشرف، فعاليت هاي برخي از اين مساجد را هماهنگ كرده و برنامه هايي براي فعاليت هاي فرهنگي مذهبي مانند: تبليغ اسلام، توسعة آموزش هاي اسلامي و اصلاحات اجتماعي و خدمـــاتي تهيه مي كنند.  اين مساجد به منزله مراكز نمازهاي جماعت و يوميه، همواره نقش مهمي در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم بازی می کنند. ساخت مساجد جديد و توسعه، تعمير و تزيين مساجد قديمي، تبديل به مشخصة پيشرفت ناگهاني اسلام در بنگلادش شده است.
10. مولانا ظفر الله خان دبیرکل حزب حرکت خلافت [[بنگلادش]].


  آرامگاه هاي صوفيان و روحانيون نيز از قديم بزرگترين مراكز دعا ونيايش وتعليم اصول قرآن و سنت در بنگلادش بوده است. صدها آرامگاه اولیاء ا... و صوفیه در بنگلادش وجود دارد. اين عارفان و صوفيان كه از كشورهاي عربي و آسياي مركزي به بنگلادش آمده اند، نقش مهمي در توسعة اسلام در بنگلادش بر عهده داشتند. پس از مرگ هم، مزار آن ها به صورت مركزي براي دعا و عبادت مردم در آمده است. درگاه شاه جلال در سيلهت، شاه نعمت و بايزيد بسطامي در چيتاگنگ، درگاه شاه مخدوم در پابنا، مزار ميرپور در داكا، درگاه خان جهان علي در خولنا مهم ترين اين مراكز هستند كه بازسازي شده اند. پيشوا ذاكر منجيل ( مركز عبادي بين المللي ) اترشي در فريدپور، كه به وسيلة حضرت شاه صوفي مولانا حشمت الله (معروف به پير صاحب اترشي ) تأسيس شده، اخيراً تبديل به مشهورترين اين مراكز شده است. صدها نفر ازمردم روزانه از نقاط مختلف كشور به اين آرامگاه ها مي آيند. در اعياد مذهبي نيز صدها هزار نفر ازمردم عادي و مقامات دولتي در اين مكان ها گردهم مي آيند. درگاه اترشي مجتمع بزرگي در يك منطقه روستايي است اما با امكانات فراوان يك مسجد و يك مدرسه و يك استراحتگاه كه چندين هزار تن را در خود مي پذيرد. يك مركز تحقيقات بين المللي نيز در آن جا تأسيس شده است. بسياري بر اين باورند كه پيشوا ذاكر منجيل احتمالاً جامعة بنگلادش را مجدداً بر طبق اصول و سنت اسلامي شكل داده است.
11. محمد مصدق سردبیر روزنامه عمل و فرزند پیر چارمنایی که هزاران نفر مرید دارد.


    سازمان ها و مؤسسات اجتماعي و مذهبي نيز در بنگلادش وجود دارد. مهم ترين آن ها بنياد اسلامي[2] ، هيئت مسجد بنگلادش [3] ، انجمن مدرسه قرآني، مركز اسلامي بنگلادش، جمعيت المدرسين بنگلادش، هيئت جهاني اسلام ( قرآن وسنت )، اتحاد الامة و شوراي سازمان هاي اجتماعي  فرهنگي اسلامي مي باشند.
12. قاضی عبدالروف قاضی عالی رتبه دادگاه عالی [[بنگلادش]].


    « بنياد اسلامي » مسئوليت آموزش امامان مساجد را به عنوان رهبران اجتماع در كشور برعهده دارد. اين بنياد با برگزاري اجلاس ها وانجام كارهاي تحقيقاتي اسلامي تاكنون، از همه مشهورتر است. انتشار ''دايره المعارف اسلامي'' يكي از آثار ارزشمند آن مي باشد. هيئت مسجد بنگلادش، تصميم دارد تا مساجد را به مراكز فعاليت هاي اجتماعي مذهبي تبديل كند. انجمن ديگري از طريق ارائه خدمات رفاهي به تازه مسلمانان و موعظه كردن آن ها مشغول است. تلاش اين گروه در جهت تقويت ايجاد مسلمانان به قرآن و سنت بوده است.
=== موقعیت اسلام و مسلمانان در جامعه و ارتباط آن ها با پیروان سایر ادیان ===
از آنجا که در استقلال شبه قاره، مسلمانان و هندوها مشترکا در مبارزه علیه قوای متجاوز انگلیسی نقش داشتند، استعمارگران انگلیسی همواره سعی می‌کردند همزمان با فعالیت‌های سیاسی از طریق تحریک عوامل خود فروخته به اختلافات مذهبی مسلمانان و [[هندوها در بنگلادش|هندوها]] دامن زده و بدین وسیله تاوان شکست سیاسی خود را در مذاکرات دریافت کنند.


  هدف « انجمن مدرسة قرآن » تربيت فرزندان مسلمانان با گرايش اسلامي مي باشد. وظیفه «مركز اسلامي بنگلادش» تحقيق روي تعليمات قرآن است و ترجمة كتاب هايي به زبان هاي عربي، اردو و فارسي به بنگالي را بر عهده دارد. اين سازمان همچنين با سازمان هاي ديگري كه در کار انجام پروژه هاي مشابهي هستند، همكاري مي كند. «جمعيت المدرسين بنگلادش» يكي دیگر از بزرگترين سازمان هایی است كه بيش از صد هزار عضو، شامل معلمان و محصلان دارد. از مهم ترین برنامه های آن، برگزاری جلسات سخنراني در مورد عقايد اسلامي و روش زندگي اسلامی بر مبنی تعالیم ارزشمند قرآن کریم است و سعي دارد آگاهي اسلامي در جامعه را افزايش دهد. «هيئت جهاني اسلام» سازماني بشر دوست است كه خدماتي به يتيمان و معلولان ارائه مي دهد. هدف«اتحاد الامه»، كه توسط گروهي از رهبران مذهبي سرپرستي مي شود، ايجاد اتحاد بين نيروهاي اسلامي در بنگلادش به منظور اسلام گرايي جامعه است. « شوراي سازمان هاي فرهنگي اجتماعي» در جهت هماهنگي فعاليت هاي گروه هاي اجتماعي مذهبي و تبليغي در بنگلادش كار مي كند (فرزین نیا، 1373: 47-50).
از طرفی اتحاد مسلمانان و [[هندوها در بنگلادش|هندوها]] در مبارزات علیه استعمارگران بریتانیایی قابل تحسین است، ولی از طرف دیگر درگیری‌هایی که به تحریک عوامل استعمارگر صورت می‌گرفت، تأسف را برمی انگیزد. یکی از تأسف بارترین و دهشتناک‌ترین صحنه درگیری‌ها در 1924 در بیهار اتفاق افتاد که طی آن هزاران مسلمان توسط افراطیون [[هندوها در بنگلادش|هندو]] مذهب به قتل رسیدند. به تلافی کشتار مسلمانان در بیهار، مردم مسلمان نواخالیبه<ref>یکی از شهرهای مذهبی بنگلادش</ref> قتل عام [[هندوها در بنگلادش|هندوها]] دست زدند تا بدین وسیله آتش خشم خود را فرو ریزند. اوضاع آن چنان بحرانی و وخیم بود که «مهاتماگاندی» که به خوبی از نقشه‌ها و توطیه‌های استعمارگران آگاهی داشت، به بیهار و نواخالی مسافرت کرد تا طرفین درگیری را از ادامه نبرد وکشتار باز دارد و آنان را متوجه دشمن اصلی کرد.


هند و [[پاکستان]] به ترتیب بر اساس دارا بودن اکثریت جمعیت [[هندوها در بنگلادش|هندو]] و مسلمان، مستقلا تشکیل شدند. با این وجود درگیری‌های فرقه‌ای در هند و [[پاکستان]] کماکان ادامه یافت. این درگیری ها در [[بنگلادش]] کمتر از دوکشور دیگر رخ داده و تقریبا پیروان ادیان و مذاهب مختلف در کنار یکدیگر با مسالمت به سر برده و روزگار می‌گذرانند.


'''6. 8. 1. سازمان عاشق غوث الاعظم'''
=== [[نهادها و مراکز دینی مسلمانان بنگلادش|نهادها و مراکز دینی مسلمانان]] ===
در دوران شکوفایی اسلام در [[بنگلادش]] ترویج و تبلیغ اسلام در بین مردم بیشتر از طریق صوفیان صورت می‌گرفت. در این دوران عموما در جوار کاخ پادشاهان و یا سلاطین، محلی موسوم به «مرید خانه» قرار داشت که پیروان مذاهب مختلف به هنگام پذیرش اسلام به این محل آورده می‌شدند.


اين سازمان، طي جلسه اي در تالار مجتمع مسجد غوث الاعظم در مهاگ هائي واقع در شمال شهر داكا، شكل گرفت. سازماني است كاملاً غير سياسي كه با هدف تشويق جوانان براي ساختن زندگي خود بر اساس الگوي زندگي حضرت عبدالقادر جيلاني و خدمت به كشور  و ملت تأسيس شده است.
در این دوران و پس از آن مساجد بزرگی از سوی سلاطین و مردم مسلمان ساخته شد. در سال 1375 میلادی اسکندر شاه، مسجد معروف آدینه را در پاندوآ، در ایالت مالدا، واقع در بنگال غربی، بنا نهاد. این مسجد بزرگ‌ترین مسجد در شبه قاره می‌باشد. رسم بر این بود که در کنار مساجد، به عنوان مرکزیت شهر، مدارس و حوزه‌های علمیه‌ای نیز بنا می‌شد که به تعلیم و تربیت طلاب می پرداخت. در 1876 نخستین مرکز علمی و فقهی معروف شبه قاره در محلی بنام دیوبند تأسیس شد. این حوزه علمیه که به منظور ارتقای دانش و خرد مسلمانان شبه قاره و انتشار اسلام تأسیس شده بود، نقش مهمی در آگاهی سیاسی و ترویج و ترغیب مسلمانان در فراگیری آیات جهاد ایفا کرد و تاثیر به سزایی نیز در مردم بنگال برجای گذاشت. به طور کلی موسسات وسازمان‌های اسلامی در [[بنگلادش]] را می‌توان به سه گروه تقسیم کرد:


  در اين رابطه كميته 25 نفره به رياست محمد مستفيض الرحمان تشكيل شده است. مولانا عبدالسلام، خطيب مسجد غوث الاعظم نيز سرپرستي كميته را بر عهده دارد. هيأت امناي مسجد به اين سازمان مساعدت و مشورت لازم را ارائه مي دهد. كساني كه تمایل به عضويت در اين سازمان را دارند، مجاز به حق عضويت در هيچ حزب سياسي نيستند. « غوث الاعظم » لقب شيخ عبدالقادر گيلاني ( جيلاني ) است كه در بنگلادش بسيار مورد احترام مي باشد (روزنامه انقلاب ؛ داكا ؛ بنگلادش ؛ 25 اكتبر 1999 ).
1. موسساتی مانند مدرسه، مساجد و گروه‌های داوطلبی که احکام اسلامی را تدریس می‌کنند.


2. مراکزی که اطراف آرامگاه‌های صوفیان و روحانیون تشکیل می‌شود.


'''6. 8. 2.سازمان نهضت ملي اهل سنت'''
3. سازمان‌های متعدد اجتماعی، مذهبی و فرهنگی که وظیفه آنها رسیدگی به وضعیت رفاهی مسلمانان است.


اين سازمان، سمينارها و برنامه هاي متعددي از جمله سالگرد وفات شخصيت ها وعلماي اهل سنت از جمله خواجه معين الدين چشتي را برگزار مي كند. «در اين نشست، سخنرانان بر اهميت پيروي از اولياي خدا تأكيد دارند و اظهار مي دارند كه خلفاي راشدين، اهل بيت، صحابه كرام، ائمه و اولياي كرام در تداوم زمان مراحل مختف حق و حقيقت اند »( روزنامه انقلاب، داكا، بنگلادش، 19 اكتبر 1999).
این سه گروه در حقیقت مدارس و حوزه‌های دینی هستند که از قدیم تا به حال به کار تعلیم و تربیت مربیان و رهبران مذهبی اشتغال دارند.


هزاران مسجد موجود در [[بنگلادش]] همچنان مراکز فعالی برای فعالیت‌های اجتماعی مذهبی هستند. سازمان‌های بی‌نظیر«هییت مسجد بنگلادش»، مسجد سماج(Samaj)و بیت الشرف، فعالیت‌های برخی از این مساجد را هماهنگ کرده و برنامه‌هایی برای فعالیت‌های فرهنگی مذهبی مانند: تبلیغ اسلام، توسعه آموزش‌های اسلامی و اصلاحات اجتماعی و خدمـــاتی تهیه می‌کنند. این مساجد به منزله مراکز نمازهای جماعت و یومیه، همواره نقش مهمی در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم بازی می‌کنند. ساخت مساجد جدید و توسعه، تعمیر و تزیین مساجد قدیمی، تبدیل به مشخصه پیشرفت ناگهانی اسلام در [[بنگلادش]] شده است.
[[پرونده:Khan jahan ali mazar building.jpg|بندانگشتی|درگاه خان جهان علی در خولنا ، قابل بازیابی از https://www.wikiwand.com/en/articles/Khan_Jahan_Ali]]
آرامگاه‌های صوفیان و روحانیون نیز از قدیم بزرگترین مراکز دعا و نیایش و تعلیم اصول قرآن و سنت در [[بنگلادش]] بوده است. صدها آرامگاه اولیاء ا... و صوفیه در [[بنگلادش]] وجود دارد. این عارفان و صوفیان که از کشورهای عربی و آسیای مرکزی به [[بنگلادش]] آمده‌اند، نقش مهمی در توسعه اسلام در [[بنگلادش]] بر عهده داشتند. پس از مرگ هم، مزار آن‎ها به صورت مرکزی برای دعا و عبادت مردم درآمده است. درگاه شاه جلال در سیلهت، شاه نعمت و بایزید بسطامی در [[چيتاگنگ|چیتاگنگ]]، درگاه شاه مخدوم در پابنا، مزار میرپور در داکا، درگاه خان جهان علی در خولنا مهم‌ترین این مراکز هستند که بازسازی شده‌اند. پیشوا ذاکر منجیل ( مرکز عبادی بین‌المللی ) اترشی در فریدپور، که به وسیله حضرت شاه صوفی مولانا حشمت الله (معروف به پیر صاحب اترشی ) تأسیس شده، اخیرا تبدیل به مشهورترین این مراکز شده است. صدها نفر ازمردم روزانه از نقاط مختلف کشور به این آرامگاه ها می آیند. در اعیاد مذهبی نیز صدها هزار نفر ازمردم عادی و مقامات دولتی در این مکان‌ها گردهم می‌آیند. درگاه اترشی مجتمع بزرگی در یک منطقه روستایی است اما با امکانات فراوان یک مسجد و یک مدرسه و یک استراحتگاه که چندین هزار تن را در خود می‌پذیرد. یک مرکز تحقیقات بین‌المللی نیز در آن جا تأسیس شده است. بسیاری بر این باورند که پیشوا ذاکر منجیل احتمالا جامعه [[بنگلادش]] را مجددا بر طبق اصول و سنت اسلامی شکل داده است.


'''6. 8. 3.سازمان جوانان تحفظ ختم نبوت'''
سازمان‌ها و موسسات اجتماعی و مذهبی نیز در [[بنگلادش]] وجود دارد. مهم‌ترین آن‌ها بنیاد اسلامی (Islamic Foundation)، هییت مسجد [[بنگلادش]] ، انجمن مدرسه قرآنی، مرکز اسلامی [[بنگلادش]]، جمعیت المدرسین [[بنگلادش]]، هیئت جهانی اسلام ( قرآن وسنت )، اتحاد الامه و شورای سازمان‌های اجتماعی فرهنگی اسلامی می‌باشند.


اين سازمان ضديت و مخالف شديدي با « قادياني ها» دارد. مولانا عبدالحق خطيب مسجد بيت المكرم، سخنگوي اين سازمان مي باشد. «سازمان جوانان تحفظ ختم نبوت» چندين بار بواسطة تظاهرات، مخالفت خود را با تداوم و فعاليت قادياني ها اعلام داشته است. اين سازمان معتقد است كه مولانا عبد الاول رئيس بنياد اسلامي بنگلادش نه تنها يك فرد قادياني است و جوانان را از دين اسلام خارج مي كند بلكه وجود وي در بنياد اسلامي به منزلة اهانت به اسلام است.
«بنیاد اسلامی» مسئولیت آموزش امامان مساجد را به عنوان رهبران اجتماع در کشور برعهده دارد. این بنیاد با برگزاری اجلاس‌ها وانجام کارهای تحقیقاتی اسلامی تاکنون، از همه مشهورتر است. انتشار دایره المعارف اسلامی یکی از آثار ارزشمند آن می‌باشد. هیئت مسجد [[بنگلادش]]، تصمیم دارد تا مساجد را به مراکز فعالیت‌های اجتماعی مذهبی تبدیل کند. انجمن دیگری از طریق ارایه خدمات رفاهی به تازه مسلمانان و موعظه کردن آنها مشغول است. تلاش این گروه د‌ر جهت تقویت ایجاد مسلمانان به قرآن و سنت بوده است.


هدف «انجمن مدرسه قرآن» تربیت فرزندان مسلمانان با گرایش اسلامی می باشد. وظیفه «مرکز اسلامی [[بنگلادش]]» تحقیق روی تعلیمات قرآن است و ترجمه کتاب‌هایی به زبان‌های [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%B9%D8%B1%D8%A8%DB%8C عربی]، اردو و فارسی به بنگالی را بر عهده دارد. این سازمان همچنین با سازمان‌های دیگری که در کار انجام پروژه‌های مشابهی هستند، همکاری می‌کند. «جمعیت المدرسین بنگلادش» یکی دیگر از بزرگترین سازمان‌هایی است که بیش از صد هزار عضو، شامل معلمان و محصلان دارد. از مهم‌ترین برنامه‌های آن، برگزاری جلسات سخنرانی در مورد عقاید اسلامی و روش زندگی اسلامی بر مبنی تعالیم ارزشمند قرآن کریم است و سعی دارد آگاهی اسلامی در جامعه را افزایش دهد. «هییت جهانی اسلام» سازمانی بشر دوست است که خدماتی به یتیمان و معلولان ارائه می‌دهد. هدف«اتحاد الامه»، که توسط گروهی از رهبران مذهبی سرپرستی می‌شود، ایجاد اتحاد بین نیروهای اسلامی در [[بنگلادش]] به منظور اسلام گرایی جامعه است. «شورای سازمان‌های فرهنگی اجتماعی» در جهت هماهنگی فعالیت‌های گروه‌های اجتماعی مذهبی و تبلیغی در [[بنگلادش]] کار می‌کند<ref>فرزين نيا، زیبا (1374)، [[بنگلادش]]. تهران: [https://www.ipis.ir/ دفتر مطالعات سياسي بين المللي وزارت امورخارجه.]ص.47-50</ref>.


'''6. 8. 4.سازمان قراء بنگلادش'''
==== [[سازمان عاشق غوث الاعظم]] ====
این سازمان، طی جلسه‌ای در تالار مجتمع [[مسجد غوث الاعظم]] در مهاگ‌هایی واقع در شمال [[داكا|شهر داکا]]، شکل گرفت. سازمانی است کاملا غیر سیاسی که با هدف تشویق جوانان برای ساختن زندگی خود بر اساس الگوی زندگی حضرت عبدالقادر جیلانی و خدمت به کشور و ملت تأسیس شده است.


هر ساله از طرف «سازمان قراء بنگلادش» و شرکت تعدادي از قاريان قرآن كشورها به منظور مسابقه قرآن خواني، مسابقاتی تشكيل مي شود. اين برنامه در زمين چمن « پلتن »، با شرکت حدود ده هزار نفر از اقشار مختلف مردم برگزار مي شود. هر ساله مراسم افتتاحيه اين مسابقه به رياست قاري محمد يوسف رئيس سازمان قراء برگزار مي شود.
در این رابطه کمیته 25 نفره به ریاست محمد مستفیض الرحمان تشکیل شده است. مولانا عبدالسلام، خطیب مسجد غوث الاعظم نیز سرپرستی کمیته را بر عهده دارد. هیأت امنای مسجد به این سازمان مساعدت و مشورت لازم را ارائه می‌دهد. کسانی که تمایل به عضویت در این سازمان را دارند، مجاز به حق عضویت در هیچ حزب سیاسی نیستند. «غوث الاعظم» لقب شیخ عبدالقادر گیلانی ( جیلانی ) است که در [[بنگلادش]] بسیار مورد احترام می‌باشد<ref>روزنامه انقلاب ؛ داکا ؛ [[بنگلادش]] ؛ 25 اکتبر 1999</ref>.


==== [[سازمان نهضت ملی اهل سنت بنگلادش|سازمان نهضت ملی اهل سنت]] ====
این سازمان، سمینارها و برنامه‌های متعددی از جمله سالگرد وفات شخصیت‌ها و علمای اهل سنت از جمله خواجه معین الدین چشتی را برگزار می‌کند. «در این نشست، سخنرانان بر اهمیت پیروی از اولیای خدا تأکید دارند و اظهار می‌دارند که خلفای راشدین، اهل بیت، صحابه کرام، ایمه و اولیای کرام در تداوم زمان مراحل مختف حق و حقیقت اند»<ref>روزنامه انقلاب، داکا، [[بنگلادش]]، 19 اکتبر 1999</ref>.


'''6. 8. 5.سازمان اتحاد مسلمين براي حقوق بشر'''
==== [[سازمان جوانان تحفظ ختم نبوت بنگلادش|سازمان جوانان تحفظ ختم نبوت]] ====
این سازمان ضدیت و مخالف شدیدی با «قادیانی‌ها» دارد. مولانا عبدالحق خطیب مسجد بیت‌المکرم، سخنگوی این سازمان می‌باشد. «سازمان جوانان تحفظ ختم نبوت» چندین بار بواسطه تظاهرات، مخالفت خود را با تداوم و فعالیت قادیانی‌ها اعلام داشته است. این سازمان معتقد است که مولانا عبد الاول رییس بنیاد اسلامی [[بنگلادش]] نه تنها یک فرد قادیانی است و جوانان را از دین اسلام خارج می‌کند بلکه وجود وی در بنیاد اسلامی به منزله اهانت به اسلام است.


  اين سازمان طي سميناري در باشگاه مطبوعاتي داكا به رياست خانم شاهده عبيد فعاليت خود را آغاز كرد. در همين رابطه نيز سميناري با عنوان « حقوق بشر از نگاه معاصر » برگزار گرديد(روزنامه اتفاق ، داكا ، بنگلادش ، 11 سپتامبر 1999).
==== [[سازمان قراء بنگلادش]] ====
هر ساله از طرف «سازمان قراء [[بنگلادش]]» و شرکت تعدادی از قاریان قرآن کشورها به منظور مسابقه قرآن خوانی، مسابقاتی تشکیل می‌شود. این برنامه در زمین چمن «پلتن»، با شرکت حدود ده هزار نفر از اقشار مختلف مردم برگزار می‌شود. هر ساله مراسم افتتاحیه این مسابقه به ریاست قاری محمد یوسف رییس سازمان قراء برگزار می‌شود.


==== [[سازمان اتحاد مسلمین برای حقوق بشر بنگلادش|سازمان اتحاد مسلمین برای حقوق بشر]] ====
این سازمان طی سمیناری در باشگاه مطبوعاتی [[داكا|داکا]] به ریاست خانم شاهده عبید فعالیت خود را آغاز کرد. در همین رابطه نیز سمیناری با عنوان «حقوق بشر از نگاه معاصر» برگزار گردید<ref>روزنامه اتفاق ، داکا ، [[بنگلادش]] ، 11 سپتامبر 1999</ref>.


'''6. 8. 6.سازمان های دیگر'''
=== سازمان‌های دیگر ===
بنیاد اسلامی [[بنگلادش]]؛  این بنیاد از بزرگترین سازمان‌های اسلامی دولتی [[بنگلادش]] و زیر نظر وزارت مذهب است .


بنياد اسلامي بنگلادش؛  این بنیاد از بزرگت رين سازمان های اسلامي دولتي بنگلادش و زير نظر وزارت مذهب است .
اسلامیک بانک فاوندیشن؛ سازمان اختصاصی بانک اسلامی [[بنگلادش]] برای کارهای خیریه است.


اسلاميك بانك فاونديشن؛ سازمان اختصاصي بانك اسلامي بنگلادش براي كارهاي خيريه است.
سازمان تبلیغات اسلامی [[بنگلادش]]؛ یک سازمان خیریه برای مسلمانانی است که تازه به اسلام مشرف می‌شوند.


سازمان تبليغات اسلامي بنگلادش؛ يك سازمان خيريه براي مسلماناني است كه تازه به اسلام مشرف مي شوند.
اسلامیک میشن؛ سازمانی فرهنگی، آموزشی و بهداشتی روستایی است که توسط بنیاد اسلامی [[بنگلادش]] اداره می‌شود.


اسلاميك ميشن؛ سازمانی فرهنگي، آموزشي و بهداشتي روستائي است كه توسط بنياد اسلامي بنگلادش اداره مي شود.
انجمن مفید الاسلام؛ یک سازمان خیـــریه ، خصوصـــا امـــور امــــدادی برای جنازه‌های بی‌سرپرست است.


انجمن مفيد الاسلام؛ يك سازمان خيـــريه ، خصوصـــاً امـــور امــــدادي براي جنازه هاي بي سرپرست است.
مرکز اسلامی [[بنگلادش]]؛ سازمان بزرگ پژوهشی وانتشاراتی.


مركز اسلامي بنگلادش؛ سازمان بزرگ پژوهشي وانتشاراتي.
مجتمع بیت‌المکرم و سازمان کتابخانه اسلامی؛ این مجتمع در شهر باریسال در جنوب کشور به فعالیت‌های آموزشی فرهنگی می‌پردازد.


مجتمع بيت المكرم و سازمان كتابخانه اسلامي؛ این مجتمع در شهر باريسال در جنوب كشور به فعالیتهای آموزشی فرهنگی می پردازد.
مرکز فرهنگی [[بنگلادش]]؛ سازمانی فرهنگی، ادبی و اسلامی است.


مركز فرهنگي بنگلادش؛ سازمانی فرهنگي، ادبي و اسلامي است.
آکادمی پژوهشی علامه اقبال؛ سازمانی فرهنگی و پژوهشی است.


آكادمي پژوهشي علامه اقبال؛ سازمانی فرهنگي و پژوهشي است.
انجمن علامه اقبال؛ سازمانی فرهنگ و انتشاراتی است.


انجمن علامه اقبال؛ سازمانی فرهنگ و انتشاراتي است.
[[بنگلادش]] مسجد میشن؛ سازمانی خیریه و تبلیغی است که به عنوان مرکز کلیه مساجد عمل می‌کند.


بنگلادش مسجد ميشن؛ سازمانی خيريه و تبليغي است كه به عنوان مركز كلية مساجد عمل مي كند.
انجمن اسلامی حلف الفضول؛ سازمانی خیریه است و دارای کتابخانه عمومی است.


انجمن اسلامي حلف الفضول؛ سازمانی خيريه است و داراي كتابخانه عمومي است.
انجمن ادبی قومی؛ سازمانی ادبی مخصوص استادان و طلاب حوزه‌های علمیه قومی است.


انجمن ادبي قومي؛ سازمانی ادبي مخصوص استادان و طلاب حوزه هاي علميه قومي است.
سازمان عقب افتادگان ذهنی؛ هدف این سازمان کمک به عقب افتادگان ذهنی و حمایت از آن‌ها است.


سازمان عقب افتادگان ذهني؛ هدف این سازمان کمک به عقب افتادگان ذهنی و حمایت از آن ها است.
سازمان شاعر غلام مصطفی؛ سازمانی ادبی و فرهنگی است.


سازمان شاعر غلام مصطفي؛ سازمانی ادبی و فرهنگی است.
انجمن حمیات الامه؛ سازمانی برای امور خیریه است و در خدمت مردم و مسلمانانی است که تازه به اسلام گرویده‌اند.


انجمن حميات الامه؛ سازمانی برای امور خيريه است و در خدمت مردم و مسلماناني است كه تازه به اسلام گرویده اند.
=== جماعت تبلیغی ===
از سازمان‌های معروف و فعال در سراسر شبه قاره، سازمانی غیر سیاسی و غیر رسمی است که در همه دنیا کار تبلیغ دین را انجام می‌دهد. مولانا محمد الیاس در سال 1915 فعالیت خود را به نام تبلیغ دین، از هند شروع کرد. فعالیت‌های این جماعت از مسجد نظام‌الدین دهلی آغاز شد.


در افکار و فعالیت‌های جماعت تبلیغی، تأثیر امام محمد غزالی عارف و دانشمند معروف ایرانی نمایان است. به عقیده این جماعت اگر مسلمانان با ایمان و عمل واقعی تربیت شوند، بدون جهاد و جنگ و جدال، تمام دنیا زیر لوای اسلام در خواهد آمد.


'''6. 8. 7.جماعت تبليغي'''
رهبری این جماعت به دست شورایی 10 نفره است. امیر واحد برای جماعت وجود دارد. پنج نفر از آنان اهل هندوستان، چهار نفر اهل [[پاکستان]] و یک نفر به نام مولانا عبدالعزیز اهل [[بنگلادش]] بوده است.


از سازمان های معروف و فعال در سراسر شبه قاره،  سازمانی غير سياسي و غير رسمي است که در همه دنيا كار تبليغ دين را انجام مي دهد. مولانا محمد الياس در سال 1915 فعاليت خود را به نام تبليغ دين، از هند شروع كرد. فعاليت هاي اين جماعت از مسجد نظام الدين دهلي آغاز شد.
هر ساله در منطقه ای به نام «تونگی»، در حومه شمال [[داكا|داکا]]، اجتماع جهانی تبلیغ برگزار می کنند و از کشورهای مختلف دنیا از جمله [[روسیه]]، عمان، آلمان، کنیا، برونیی، سنگاپور، فیلیپین، [[تایلند]]، آفریقای جنوبی، نیوزلند، بلژیک، [[مصر]]، [[تونس]]، موریتانی، الجزایر، سومالی، [[فرانسه]]، فیجی، کویت، ترکیه، مراکش، مالزی، [[اردن]]، [[سوریه]]، عربستان، [[امارات متحده عربی|امارات]] و... در این اجتماع حضور می‌یابند. تعداد جمعیت شرکت کننده به حدود 3 میلیون نفر می‌رسد.


  در افكار و فعاليت هاي جماعت تبليغي، تأثير امام محمد غزالي عارف و دانشمند معروف ایرانی نمايان است. به عقيده اين جماعت اگر مسلمانان با ايمان و عمل واقعي تربيت شوند، بدون جهاد و جنگ و جدال، تمام دنيا زير لواي اسلام در خواهد آمد.
لازم به ذکر است که اجتماع فوق در سال 1927 میلادی افتتاح شد. جماعت تبلیغی فاقد هر گونه نشریه است. به گزارش روزنامه انقلاب، چاپ [[بنگلادش]]، به شماره 6 ژانویه 2001 م ، در پی وفات مولانا عبدالعزیز، امیر جماعت [[بنگلادش]]، در حال حاضر شورای چهار نفره شامل مولانا مزمل حق، مولانا محمودالحق، مهندس سراج الاسلام و سید عزیز الحکیم فعالیت‌های تبلیغی را در [[بنگلادش]] رهبری می‌کنند.


  رهبري اين جماعت به دست شورایي 10 نفره است. امير واحد برای جماعت وجود دارد. پنج نفر از آنان اهل هندوستان، چهار نفر اهل پاكستان و يك نفر به نام مولانا عبدالعزيز اهل بنگلادش بوده است.
=== [[بنیاد اسلامی بنگلادش]] ===
[[بنیاد اسلامی بنگلادش]] در 28 مارس 1975 م تأسیس شد. دفتر مرکزی این بنیاد در [[داكا|شهر داکا]] دایر می‌باشد. از آنجا که تمام وسعت کشور به 6 قسمت تقسیم شده و جمعا دارای 58 ناحیه می‌باشد، این بنیاد در همه این نواحی برای فعالیت‌های خود دفتر دارد.


  هر ساله در منطقه اي به نام « تونگي»، در حومه شمال داكا، اجتماع جهاني تبليغ برگزار مي كنند و از كشورهاي مختلف دنيا از جمله روسيه، عمان، آلمان، كنيا، برونئي، سنگاپور، فيليپين، تايلند، آفريقاي جنوبي، سويزلند، بلژيك، مصر، تونس، موريتاني، الجزاير، سومالي، فرانسه، فيجي، كويت، تركيه، مراكش، مالزي، اردن، سوريه، عربستان، امارات و... در این اجتماع حضور مي يابند. تعداد جمعيت شرکت کننده به حدود 3 ميليون نفر مي رسد.
بنیاد اسلامی زیر نظر مستقیم وزارت دین قرار دارد و یکی از وظایف آن توسعه و نظارت بر مساجد و مراکز و آکادمی‌ها و انستیتوهای اسلامی است. نظارت بر امور و تحقیقات پیرامون فقه و قوانین، علوم، فرهنگ و تمدن اسلامی، همچنین چاپ کتب اسلامی و رساله‌ها و تنظیم و برنامه‌ریزی در خصوص کنفرانس‌ها و سخنرانی‌ها در خصوص تاریخ روابط اسلامی، فلسفه، فرهنگ و فقه اسلامی از دیگر وظایف اصلی این بنیاد است. اداره و توسعه [[مسجد بیت المکرم]] در [[داكا|داکا]] و تمامی مساجد نیز زیر نظر این بنیاد می‌باشد.


    لازم به ذكر است كه اجتماع فوق در سال 1927 ميلادي افتتاح شد. جماعت تبليغي فاقد هر گونه نشريه است. به گزارش ''روزنامه انقلاب''، چاپ بنگلادش، به شماره 6 ژانويه 2001 م ، در پي وفات مولانا عبدالعزيز، امير جماعت بنگلادش، در حال حاضر شوراي چهار نفره شامل مولانا مزمل حق، مولانا محمودالحق، مهندس سراج الاسلام و سيد عزيز الحكيم فعاليت هاي تبليغي را در بنگلادش رهبري مي كنند.
بنیاد اسلامــــی دارای 6 آکـــادمی آموزشی مختص امامان جمعه و جماعت و 29 مرکز ماموریت‌های اسلامی است .


=== رابطه العالم الاسلامی ===
سازمان رابطه العالم الاسلامی بعد از مهاجرت گسترده مسلمانان از منطقه ارکان میانمار به [[بنگلادش]]، که توسط دولت میانمار سرکوب و رانده شده بودند، و به منظور رسیدگی به پناهندگان مسلمان اعلام موجودیت کرد. این سازمان شاخه منطقه‌ای رابطه عالم اسلامی را به دست میرقاسم علی، عضو [[حزب جماعت اسلامی بنگلادش]] سپرده و برنامه‌های امدادی و کمک‌رسانی خود را دنبال می‌کند.


'''6. 8. 8.بنياد اسلامي بنگلادش'''
رابطه العالم الاسلامی در نزدیکی کوکس بازار، در جنوب غرب [[بنگلادش]]، بیمارستانی مجهز تأسیس کرده که هنوز موجودیت خود را حفظ کرده و فعال می‌باشد و در چند نقطه دور افتاده کشور نیز طرح‎‌ها و پروژه‌های امدادی و بهداشتی در دست اجرا دارد. مرکز این نهاد در منطقه «محمدپور» شهر [[داكا|داکا]] واقع است. گفتنی است که نهاد فوق، سازمانی غیردولتی (NGO) است.


بنیاد اسلامی بنگلادش در 28 مارس 1975 م تأسيس شد. دفتر مركزي این بنیاد در شهر داكا دایر مي باشد. از آنجا كه تمام وسعت کشور به 6 قسمت تقسيم شده و جمعاً داراي 58 ناحيه مي باشد، این بنیاد در همه اين نواحي براي فعاليت هاي خود دفتر دارد.
=== سازمان بین‌المللی امداد اسلامی ===
هدف از تشکیل سازمان بین‌المللی امداد اسلامی رسیدگی به دریافت و تقسیم عادلانه کمک‌های مردمی بین نیازمندان است. تلاش این سازمان حمایت و زیرپوشش قراردادن نیازمندان جامعه  است. این سازمان در تلاش است تا کمک‌های نقدی و غیرنقدی خود را به مراکز تحت پوشش ارسال دارد. بر این اساس تحت عنوان NGO فعالیت رسمی دارد.


  بنياد اسلامي زير نظر مستقيم وزارت دين قراردارد و يكي از وظايف آن توسعه و نظارت بر مساجد و مراكز و آكادمي ها و انستيتوهاي اسلامي است. نظارت بر امور و تحقيقات پيرامون فقه و قوانين، علوم، فرهنگ و تمدن اسلامي، همچنین چاپ كتب اسلامي و رساله ها و تنظيم و برنامه ريزي در خصوص كنفرانس ها و سخنراني ها در خصوص تاريخ روابط اسلامي، فلسفه، فرهنگ و فقه اسلامي از دیگر وظايف اصلی این بنیاد است. اداره و توسعه مسجد بيت المكرم در داكا و تمامي مساجد نیز زير نظر اين بنياد مي باشد.
=== [[سازمان امدادی کویت در بنگلادش|سازمان امدادی کویت]] ===
هدف از تشکیل این سازمان عمدتا ساخت مساجد و یا کمک به بنای آن است. این مرکز از طریق کشورهای عربی در خاورمیانه مورد حمایت مالی قرار می‌گیرد و کارمندان آن عمدتا از فارغ التحصیلان دانشگاه‌های اسلامی [[عربستان سعودی]] هستند. سازمان امدادی کویت به عنوان NGO رسما فعالیت دارد.


  بنياد اسلامــــي داراي 6 آكـــادمي آموزشی مختص امامان جمعه و جماعت و 29 مركز ماموريت هاي اسلامي است .
=== [[ساختار آموزش مذهبی در جامعه بنگلادش|وضعیت و ساختار آموزش مذهبی در جامعه (رسمی و غیر رسمی)]] ===
اکثریت مردم [[اسلام و مسلمانان بنگلادش|مسلمان بنگلادش]] سنی مذهب هستند و از فقه حنفی تبعیت می‌کنند. صوفیان و دراویش سهم مهمی در توسعه اسلام در [[بنگلادش]] برعهده داشتند. مردم تعلیمات آنان را درباره تسلیم به خداوند و تزکیه نفس پیروی می‌کنند. آرامگاه‌های این صوفیان از قدیم بزرگ‌ترین مراکز دعا و نیایش و تعلیم اصول قرآن مجید و سنت در [[بنگلادش]] بوده است.


صدها نفر از مردم روزانه از نقاط مختلف کشور به این آرامگاه‌ها می آیند و چند صد هزار نفر به مناسبت‌هایی مانند جشن‌ها در اینجا گردهم می‌آیند. این جشن‌ها نه تنها در حضور مردم عادی بلکه رییس دولت و وزرای کابینه، ژنرال‌ها، ماموران دولتی رده بالا و بسیاری از استادان دانشگاه‌ها اجرا می‌شود. مردم [[بنگلادش]] نیز همانند دیگر مسلمانان پایبند اصول و سنن مذهبی خود می‌باشند و در مراسم مذهبی مختلف شرکت می‌کنند.گسترش موسسات اسلامی و مساجد در [[بنگلادش]] نمایانگر این مساله می‌باشد. علاوه بر آن این موسسه‌های آموزشی، امامان مساجد، آموزش آداب و سنن مذهبی به مردم را عهده‌دار می‌باشند. برخلاف عمق اعتقاد و وفاداری مردم این کشور به اسلام، محتوا و ساختار اجتماعی اسلام در [[بنگلادش]] تا حدود بسیاری از [[هندوها در بنگلادش|آیین هندو]] تاثیر پذیرفته است. نفوذ عادات و آداب و رسوم هند در اعتقادات و شعایر اسلامی مسلمانان بنگال به روشنی هویداست و معتقدات و رفتارهای برخی از مسلمانان در نواحی روستایی، درست مخالف آن چیزی است که دین اسلام ایجاب می‌کند.


'''6. 8. 9.رابطه العالم الاسلامي'''
نفوذ باورهای شیعی در زندگی دینی مسلمانان سنی بنگال مشهود است. گرچه بسیاری از مقامات رسمی بنگال شیعه بوده‌اند، امروزه فقط چندین طایفه از قبایل «کارام علیا» شیعه هستند. با این حال، جالب توجه است که مسلمانان این سرزمین هرساله مراسم عزاداری محرم را با شور و احساس غریبی برگزار می‌کنند. تعزیه در ماه‌های محرم، هرسال در همه روستاهای بنگال باشور و حرارت خاصی برگزار می‌شود. در گذشته، مصلحان مسلمان این سرزمین این مراسم را به لحاظ شباهت با برخی آیین‌ها و آداب هندو، شرک و بت پرستی و توهین به اعتقادات دینی اسلام تلقی می‌کردند.


سازمان رابطه العالم الاسلامي بعد از مهاجرت گسترده مسلمانان از منطقه اركان ميانمار به بنگلادش، كه توسط دولت ميانمار سركوب و رانده شده بودند، و به منظور رسيدگي به پناهندگان مسلمان اعلام موجوديت كرد. اين سازمان شاخه منطقه اي رابطه عالم اسلامي را به دست ميرقاسم علي، عضو حزب جماعت اسلامي بنگلادش سپرده و برنامه هاي امدادي و كمك رساني خود را دنبال مي كند.
دراین رابطه، اشاره به موضوع به وجود آمدن جنبش مخالف این رفتار شیعیان جالب است. یکی از جنبش‌هایی که به قصد زدودن اعتقادات و آداب اسلامی مسلمانان بنگال از شایبه های هندو تکوین یافت، «جنبش فرایضی» به رهبری حاجی شریعت الله بود که به فرقه صوفیه قادریه تعلق داشت. این جنبش عمدتا از اندیشه‌های وهابی مایه گرفته بود و بر انجام دادن فرایض بنا بر قرآن مجید و حدیث و سنت پیامبر (ص) تاکید داشت. این جنبش سپس رنگ و بوی سیاسی گرفت و در استقلال [[بنگلادش]] تاثیر گذاشت.


    رابطه العالم الاسلامي در نزديكي كوكس بازار، در جنوب غرب بنگلادش، بيمارستانی مجهز تأسيس كرده كه هنوز موجوديت خود را حفظ كرده و فعال مي باشد و در چند نقطه دور افتاده كشور نیز طرح ها و پروژه هاي امدادي و بهداشتي در دست اجرا دارد. مركز اين نهاد در منطقه « محمدپور»  شهر داكا واقع است.
قادیانی‌ها در [[داكا|داکا]] و [[کولنا]] دو مرکز اصلی دارند و نفوذ بسیاری در این دو شهر دارند. معمولا در هر نقطه‌ای از این کشور که تعدادی از قادیانی‌ها زندگی می‌کنند، حداقل مرکزی خاص برای آنان وجود دارد. تعداد قادیانی‌ها در شرق این کشور (براهمان باریا) شایان توجه است.


  گفتني است كه نهاد فوق، سازمانی غیر دولتی ( NGO ) است.
==== ساختار آموزش مذهبی و حوزه های دینی ====
بعد از تسلط استعمار انگلیس در مقدرات شبه قاره هند در سال 1757 م ، یک انقلاب سراسری توسط سپاهیان هندی ارتش انگلیس صورت گرفت که در آن کنار سربازان مسلمان، [[هندوها در بنگلادش|هندوها]] نیز شرکت داشتند. انگلیسی‌ها این اقدام انقلابی را شورش تلقی کرده با خشونت تمام آن را سرکوب کردند و در شهرهای مهم هندوستان، مسلمانان سرشناس را به دار آویختند.


در پی آن، انقلاب و یا شورش، تاریکی سهمگینی بر مقدرات مسلمانان حکم فرما گردید، کسی جرأت نداشت که از خود اعلام موجودیت کند. اقتصاد، آموزش، فرهنگ و اقتدار مسلمانان یعنی همه چیز آنها از بین رفت.


'''6. 8. 10.سازمان بين المللي امداد اسلامي'''
در این وحشت و مأیوسی تمام عیار بود که گروهی از مسلمانان شهر کلکته برای احیاء آموزش دینی متوسل به نمایندگان انگلیسی درهند شده و از لورد هستینگ خواستند تا ملامجدالدین، روحانی مسلمان را اجازه دهد که به بچه‌های مسلمان آموزش دینی دهد و نیز متذکر شدند که برای کارهای قضایی نیز این چنین فارغ التحصیلان را لازم دارند. قابل ذکر است که تا آن زمان، فارسی زبان رسمی هند بود. در پی آن فرماندار انگلیس، مدرسه عالیه کلکته را تأسیس نمود و برای مواظبت از هر گونه اثرات منفی، مدیریت مدرسه را بر عهده یک انگلیسی الاصل و امور آموزشی را به دست روحانیون مسلمان سپرد. مدرسه عالیه در سال 1780 م در کلکته هند تأسیس شد و در سال 1947 م به دنبال آزادی پاکستان از انگلیس و تجزیه شبه قاره به هند و [[پاکستان]]، این مدرسه از کلکته به [[داكا|داکا]] پایتخت [[بنگلادش]] ( پاکستان شرقی ) منتقل شد. [[مدارس دینی در بنگلادش]] به دو شیوه جداگانه عمل می کند:


هدف از تشكيل سازمان بين المللي امداد اسلامي رسيدگي به دریافت و تقسیم عادلانه کمک های مردمی بین نیازمندان است. تلاش این سازمان حمایت و زیرپوشش قراردادن نیازمندان جامعه  است.
1. مدارس عالیه،


  اين سازمان در تلاش است تا كمك هاي نقدي وغيرنقدي خود را به مراكز تحت پوشش ارسال دارد. بر اين اساس تحت عنوان NGO فعاليت رسمي دارد.
2. مدارس قومی.


==== مدارس علمیه (عالی) ====
مدارس علمیه (عالی) در حال حاضر توسط دولت اداره می‌شود. بودجه این مدارس عمدتا توسط دولت و بخشی نیز توسط مردم تأمین می‌شود.


'''6. 8. 11.سازمان امدادي كويت'''
برنامه‌های درسی این مدرسه هم آمیخته‌ای از کتب درسی حوزوی و کتب جدید یعنی علوم روز می‌باشد. دوران تحصیلی مدارس علمیه 16 سال و مدارک آن توسط دولت به رسمیت شناخته می‌شود.


هدف از تشكيل اين سازمان عمدتاً ساخت مساجد و يا كمك به بنای آن است. اين مركز از طريق كشورهاي عربي در خاورميانه مورد حمايت مالي قرار مي گيرد و كارمندان آن عمدتاً از فارغ التحصيلان دانشگاه هاي اسلامي عربستان سعودي هستند. سازمان امدادی کویت به عنوان NGO رسماً فعاليت دارد.
با پیروی از سیستم آموزش مدرسه علمیه در سرتاسر [[بنگلادش]] هزاران مدرسه (حوزه ) دینی تأسیس شده است که در حال حاضر تعداد آن‌ها به حدود 8000 می رسد و تعداد طلاب حدود 5/1 میلیون نفر است. دولت برای مدیریت و اعطای مدارک و برگزاری امتحانات، سازمانی به نام «مجلس التعلیم المدارس العربیه» تأسیس کرده است.


'''6. 9. وضعیت و ساختار آموزش مذهبی در جامعه (رسمی و غیر رسمی)'''
مقاطع آموزش در مدارس علمیه (عالی)


اکثریت مردم مسلمان بنگلادش سنی مذهب هستند و از فقه حنفی تبعیت می کنند. صوفیان و دراویش سهم مهمی در توسعه اسلام در بنگلادش برعهده داشتند. مردم تعلیمات آنان را درباره تسلیم به خداوند و تزکیه نفس پیروی می کنند. آرامگاه های این صوفیان از قدیم بزرگ ترین مراکز دعا و نیایش و تعلیم اصول قرآن مجید و سنت در بنگلادش بوده است.
1. مرحله ابتدایی
 
    صدها نفر از مردم روزانه از نقاط مختلف کشور به این آرامگاه ها می آیند و چند صد هزار نفر به مناسبت هایی مانند جشن ها در اینجا گردهم می آیند. این جشن ها نه تنها در حضور مردم عادی بلکه رئیس دولت و وزرای کابینه، ژنرال ها، ماموران دولتی رده بالا و بسیاری از استادان دانشگاه ها اجرا می شود. مردم بنگلادش نیز همانند دیگر مسلمانان پایبند اصول و سنن مذهبی خود می باشند و در مراسم مذهبی مختلف شرکت می کنند.گسترش موسسات اسلامی و مساجد در بنگلادش نمایانگر این مساله می باشد. علاوه بر آن این موسسه های آموزشی، امامان مساجد، آموزش آداب و سنن مذهبی به مردم را عهده دار می باشند. برخلاف عمق اعتقاد و وفاداری مردم این کشور به اسلام، محتوا و ساخت اجتماعی اسلام در بنگلادش تا حدود بسیاری از آیین هندو تاثیر پذیرفته است. نفوذ عادات و آداب و رسوم هند در اعتقادات و شعایر اسلامی مسلمانان بنگال به روشنی هویداست و معتقدات و رفتارهای برخی از مسلمانان در نواحی روستایی، درست مخالف آن چیزی است که دین اسلام ایجاب می کند.
 
    نفوذ باورهای شیعی در زندگی دینی مسلمانان سنی بنگال مشهود است. گرچه بسیاری از مقامات رسمی بنگال شیعه بوده اند، امروزه فقط چندین طایفه از قبایل «کارام علیا» شیعه هستند. با این حال، جالب توجه است که مسلمانان این سرزمین هرساله مراسم عزاداری محرم را با شور و احساس غریبی برگزار می کنند. تعزیه در ماه های محرم، هرسال در همه روستاهای بنگال باشور و حرارت خاصی برگزار می شود. در گذشته، مصلحان مسلمان این سرزمین این مراسم را به لحاظ شباهت با برخی آیین ها و آداب هندو، شرک و بت پرستی و توهین به اعتقادات دینی اسلام تلقی می کردند.
 
    دراین رابطه، اشاره به موضوع به وجود آمدن جنبش مخالف این رفتار شیعیان جالب است. یکی از جنبش هایی که به قصد زدودن اعتقادات و آداب اسلامی مسلمانان بنگال از شائبه های هندو تکوین یافت، «جنبش فرائضی» به رهبری حاجی شریعت الله بود که به فرقه صوفیه قادریه تعلق داشت. این جنبش عمدتا از اندیشه های وهابی مایه گرفته بود و بر انجام دادن فرائض بنا بر قرآن مجید و حدیث و سنت پیامبر (ص) تاکید داشت. این جنبش سپس رنگ و بوی سیاسی گرفت و در استقلال بنگلادش تاثیر گذاشت.
 
    قادیانی ها در داکا و کولنا دو مرکز اصلی دارند و نفوذ بسیاری در این دو شهر دارند. معمولا در هر نقطه ای از این کشور که تعدادی از قادیانی ها زندگی می کنند، حداقل مرکزی خاص برای آنان وجود دارد. تعداد قادیانی ها در شرق این کشور (براهمان باریا) شایان توجه است.
 
 
'''6. 9. 1.ساختار آموزش مذهبی و حوزه های دینی'''
 
بعد از تسلط استعمار انگليس در مقدرات شبه قاره هند در سال 1757 م ، يك انقلاب سراسري توسط سپاهيان هندي ارتش انگليس صورت گرفت كه در آن كنار سربازان مسلمان، هندوها نيز شركت داشتند. انگليسي ها اين اقدام انقلابي را شورش تلقي كرده با خشونت تمام آن را سركوب كردند و در شهرهاي مهم هندوستان، مسلمانان سرشناس را به دار آويختند.
 
  در پي آن، انقلاب و يا شورش، تاريكي سهمگيني بر مقدرات مسلمانان حكمفرما گرديد، كسي جرأت نداشت كه از خود اعلام موجوديت كند. اقتصاد، آموزش، فرهنگ و اقتدار مسلمانان يعني همه چيز آنها از بين رفت.
 
  در اين وحشت و مأيوسي تمام عيار بود كه گروهي از مسلمانان شهر كلكته براي احياء آموزش ديني متوسل به نمايندگان انگليسي درهند شده و از لورد هستينگ خواستند تا ملامجدالدين، روحاني مسلمان را اجازه دهد كه به بچه هاي مسلمان آموزش ديني دهد و نيز متذكر شدند كه براي كارهاي قضايي نيز اين چنين فارغ التحصيلان را لازم دارند. قابل ذكر است كه تا آن زمان، فارسي زبان رسمي هند بود. در پي آن فرماندار انگليس، مدرسة عاليه كلكته را تأسيس نمود و براي مواظبت از هر گونه اثرات منفي، مديريت مدرسه را بر عهده يك انگليسي الاصل و امور آموزشي را به دست روحانيون مسلمان سپرد. مدرسة عاليه در سال 1780 م در كلكته هند تأسيس شد و در سال 1947 م به دنبال آزادي پاكستان از انگليس و تجزية شبه قاره به هند وپاكستان، اين مدرسه از كلكته به داكا پايتخت بنگلادش ( پاكستان شرقي ) منتقل شد.
 
مدارس ديني در بنگلادش به دو شیوه جداگانه عمل مي كند: 1. مدارس عاليه، 2. مدارس قومي.
 
1.مدارس علمیه (عالي)
 
مدارس علمیه (عالي) در حال حاضر توسط دولت اداره مي شود. بودجة این مدارس عمدتاً توسط دولت و بخشي نيز توسط مردم تأمين مي شود.
 
برنامه هاي درسي اين مدرسه هم آميخته اي از كتب درسي حوزوي و كتب جديد يعني علوم روز مي باشد. دوران تحصيلي مدارس علميه 16 سال و مدارك آن توسط دولت به رسميت شناخته مي شود.
 
با پيروي از سيستم آموزش مدرسة علميه در سرتاسر بنگلادش هزاران مدرسه (حوزه ) ديني تأسيس شده است كه در حال حاضر تعداد آن ها به حدود 8000 مي رسد و تعداد طلاب حدود 5/1 ميليون نفر است. دولت براي مديريت و اعطای مدارك و برگزاري امتحانات، سازماني به نام «مجلس التعليم المدارس العربيه» تأسيس كرده است.
 
 
مقاطع آموزش در مدارس علمیه (عالي)
 
1. مرحله ابتدايي


2. مرحله داخل
2. مرحله داخل
خط ۶۰۹: خط ۴۷۷:
4. مرحله فاضل
4. مرحله فاضل


5. مرحلة كامل
5. مرحله کامل


مرحلة ابتدايي
===== مرحله ابتدایی =====
این مرحله مدت پنج سال به طول می‌انجامد و کودکان از سن پنج سالگی می‌توانند در کلاس اول این مرحله ثبت نام کنند ( مانند مقطع دبستان در ایران است ).


این مرحله مدت پنج سال به طول مي انجامد و كودكان از سن پنج سالگي مي توانند در كلاس اول اين مرحله ثبت نام كنند ( مانند مقطع دبستان در ايران است ).
===== مرحله داخل =====
این مرحله نیز پنج سال است. سال ششم شروع و بعد از 5 سال با شرکت در امتحان مرکزی و سراسری، معادل دیپلم عمومی ارزیابی می‌شود.


مرحله داخل
در این مرحله، هنگامی که دانش آموزان مشغول تحصیل در سال نهم می‌باشند، باید آمادگی خود را برای شرکت در امتحانات سراسری اعلام و رسما ثبت نام کنند. ثبت نـــام توسط ستاد مرکزی برگزاری امتحانات کل کشور به نام «ایجوکیشن بورد» انجام می‌گیرد. در این سال‌ها ( نهم ) رشته درسی تفکیک می‌شود.


اين مرحله نيز پنج سال است. سال ششم شروع و بعد از 5 سال با شركت در امتحان مركزي و سراسري، معادل ديپلم عمومي ارزیابی مي شود.
در حال حاضر سه رشته عمده برای طلاب وجود دارد: رشته عمومی، رشته علوم و رشته تجوید قرایت قرآن. طلابی که در رشته علوم دیپلم می‌گیرند، می‌توانند درمراحل بعدی نظام آموزش مدارس عالیه و دانشکده‌های علوم (ساینس ) در همین رشته ثبت نام کنند.


  در اين مرحله، هنگامي كه دانش آموزان مشغول تحصيل در سال نهم مي باشند، بايد آمادگي خود را براي شركت در امتحانات سراسري اعلام و رسماً ثبت نام كنند. ثبت نـــام توسط ستاد مركزي برگزاري امتحانات كل كشور به نام « ايجوكيشن بورد » انجام مي گيرد. در اين سال ها ( نهم ) رشته درسي تفكيك مي شود.
طلاب رشته عمومـــی و رشته تجویـــد و قرایت قرآن نیز در رشته‌های مربوط به علوم انسانی می‌توانند ثبت نام کنند.


  در حال حاضر سه رشته عمده براي طلاب وجوددارد: رشته عمومي، رشته علوم و رشته تجويد قرائت قرآن. طلابي كه در رشته علوم ديپلم مي گيرند، مي توانند درمراحل بعدي نظام آموزش مدارس عاليه ودانشكده هاي علوم (ساينس ) در همين رشته ثبت نام كنند.
===== مرحله عالم =====
طول تحصیل در این مرحله دو سال است. در این مرحله دو رشته: رشته عمومی و رشته علوم وجود دارد و تنها کسانی که در امتحان مرحله داخل قبول شده‌اند، می توانند در این مرحله ثبت نام کنند. بعد از دو سال تحصیل در این مرحله باید در یک امتحان سراسری شرکت کنند که معادل با مرحله پیش دانشگاهی در [https://iranology-e.ir/index.php?title=%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 ایران] است.


  طلاب رشته عمومـــي و رشته تجويـــد و قرائت قرآن نيز در رشته هاي مربوط به علوم انساني مي توانند ثبت نام كنند.
پذیرفته شدگان در این مرحله اجازه دارند به تحصیلات خود ادامه داده و مستقیما به مرحله فاضل در مدرسه عالیه و پایه دانشگاه در مقطع کارشناسی در رشته مورد علاقه خود وارد شوند.


مرحلة عالم  
===== مرحله فاضل =====
مدت این مرحله دو سال است. فارغ‌التحصیلان مرحله عالم می‌توانند در این مرحله ثبت نام کنند. این مرحله جنبه تخصصی دارد و معادل لیسانس دانشگاهی است. در این مرحله موضوعات و دروس علمی و نیز زبان بنگلا و انگلیسی تدریس می‌شود.


طول تحصیل در اين مرحله دو سال است. در اين مرحله دو رشته: رشته عمومي و رشته علوم وجود دارد و تنها كساني كه در امتحان مرحله داخل قبول شده اند، مي توانند در اين مرحله ثبت نام كنند. بعد از دو سال تحصيل دراين مرحله بايد در يك امتحان سراسري شركت كنند كه معادل با مرحله پيش دانشگاهي در ايران است.
===== مرحله کامل =====
این مرحله مانند دوره‌های عالی دو سال طول می‌کشد و فارغ التحصیل در پایان این مرحله مدرک "فاضل" اخذ می کند. این مرحله کاملا تخصصی است و به چهار بخش تقسیم شده است: 1. کامل فی الحدیث، 2. کامل فی التفسیر، 3.کامل فی التاریخ،  و 4. کامل فی الادب. بعد از دو سال دانشجویان در یک امتحان سراسری شرکت کرده و فارغ التحصیل می شوند که معادل فوق لیسانس دانشگاه‌های عمومی است. در سال 2002 م مقرر گردید که دارندگان مدارک درجه «فاضل» و «کامل» مدارس عالیه [[بنگلادش]] ( حوزه های علمیه دولتی ) می‌توانند مدارک لیسانس و فوق لیسانس دانشگاه‌های بنگلادش را از مدارس عالیه دریافت می‌کند.


  پذيرفته شدگان در اين مرحله اجازه دارند به تحصيلات خود ادامه داده و مستقيماً به مرحله فاضل در مدرسه عاليه و پايه دانشگاه در مقطع كارشناسي در رشته مورد علاقه خود وارد شوند.
===== مرحله پژوهش =====
این دوره قبلا در [[نظام آموزشی بنگلادش]] وجود داشت و شامل یک مرحله دو ساله پژوهشی برای دانشجویان ممتاز فارغ التحصیل در مرحله کامل بود، اما از چند سال پیش این برنامه تعطیل شده است .


مرحله فاضل
===== برنامه‌های درسی =====
اهم برنامه‌های درسی تمام مراحل آموزشی و مدارس عالیه، آموزش [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%B9%D8%B1%D8%A8%DB%8C زبان عربی]، قرآن، احادیث، فقه حنفی و تاریخ اسلام است. در مرحله ابتدایی همراه با آشنایی با قرایت قرآن، [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%B9%D8%B1%D8%A8%DB%8C زبان عربی] و دروس مختلف عمومی دبستان‌ها نیز تدریس می‌شود.


مدت اين مرحله دو سال است. فارغ التحصيلان مرحله عالم مي توانند در اين مرحله ثبت نام كنند. اين مرحله جنبه تخصصي دارد و معادل ليسانس دانشگاهي است. در این مرحله موضوعات و دروس علمي و نيز زبان بنگلا  و انگليسي تدريس مي شود.
در مرحله داخل، که سال پایانی آن معادل با دیپلم است، دروس مختلف عمومی در کنار علوم اسلامی تدریس می‌شود. مثلا در کنار قرآن مجید، حدیث، فقه، اصول فقه، ادبیات عرب و تاریخ اسلام، زبان بنگلا و زبان انگلیسی، ریاضی، هندسه، جغرافیا و تاریخ عمومی نیز تدریس می‌شود.


برنامه‌های درسی مرحله داخل در مدرسه عالیه با دروسی که در دبیرستان تدریس می‌شود، کاملا مجزا است. کتاب‌های درسی آنان مختلف و سوالات امتحانات مرکزی نیز جدا است. ولی با وجود تفاوت در موضوعات، استاندارد و یا سطح آموزش هر دو جریان از نظام آموزش کشور با هم در یک سطح می‌باشند. در مرحله داخل، طلاب و یا دانشجویان در کنار علوم اسلامی و عربی، دروس عمومی را نیز می‌گذرانند. دراین مرحله کتب درسی که در مدارس عالیه تدریس می‌شود، عینا همانند کتب دانشکده‌ها و یا موسسات پیش دانشگاهی است و کتب عربی  آن هم از طرف ستاد مرکز برگزاری امتحانات مدارس دینی تعیین می‌شود.


مرحله كامل
در مرحله فاضل تاحدودی درس‌ها تخصصی است و طلاب آماده مرحله بعدی یعنی مرحله کامل می‌شوند. در این مرحله تخصص‌ها و رشته‌ها به گرایش‌های مختلف تقسیم می‌شود.


اين مرحله مانند دوره های عالی دو سال طول می کشد و فارغ التحصيل در پایان این مرحله مدرک "فاضل" اخذ می کند. اين مرحله كاملاً تخصصي است و به چهار بخش تقسیم شده است : (1) كامل في الحديث، (2) كامل في التفسير، (3) كامل في التاريخ،  و (4) كامل في الادب. بعد از دو سال دانشجويان در يك امتحان سراسري شركت كرده و فارغ التحصيل مي شوند كه معادل فوق ليسانس دانشگاه های عمومي است. در سال 2002 م مقرر گردید که دارندگان مدارك درجه « فاضل» و «كامل» مدارس عاليه بنگلادش ( حوزه هاي علميه دولتي ) مي توانند مدارك ليسانس و فوق ليسانس دانشگاههاي بنگلادش را از مدارس عاليه دريافت مي كند.
===== چگونگی حد نصاب امتیازات امتحانات پایانی مرحله کامل =====
در بخش کامل فی الحدیث، نصاب کامل و ممتاز آن 1000 می‌باشد. در این بخش برای کتب حدیث صحاح سته 600 نمره در نظر گرفته می‌شود. برای تفسیر کشاف 100 نمره، برای تفسیر بیـــضاوی 100 نمره و بـــرای تاریخ اسلامی 200 نمره، که جمعا 1000 نمره پیش بینی می‌شود. در بخش کامل فی‌الفقه نیز نمرات کل 1000 میباشد: 100 نمره برای کتاب صحیح البخاری، 100 نمره برای صحیح مسلم، 200 نمره برای تاریخ اسلام، 200 نمره دیگر برای کتاب‌های طحاوی، حجه الله البالغه، شرح مواقف و کتب دیگر فقهی.


مرحلة پژوهش
نمرات دو بخش دیگر کامل نیز، بر همین منوال تقسیم می‌شود.


این دوره قبلاً در نظام آموزشی بنگلادش وجود داشت و شامل يك مرحله دو ساله پژوهشي براي دانشجويان ممتاز فارغ التحصيل در مرحله كامل بود، اما از چند سال پيش اين برنامه تعطيل شده است .
===== درجه‌بندی فارغ التحصیلان مرحله کامل بر اساس نمرات =====
بـــراساس نمرات مأخوذه در امتحان، 20نفر اول به عنوان دانشجویان و طلاب ممتاز معرفی می‌شوند و اسامی آنان در روزنامه‌ها چاپ میشود.


برنامه هاي درسي
====== امتیازات رتبه یکم ‌ ======
به کسانی که بالاتر از 60 درصد نمره در امتحان کسب کنند یعنی از هزار امتیاز 600 به بالا امتیاز بگیرند، پذیرفته شدگان در‌جه اول تلقی می‌شوند.


اهم برنامه هاي درسي تمام مراحل آموزشي و مدارس عاليه، آموزش زبان عربي، قرآن، احاديث، فقه حنفي و تاريخ اسلام است.
====== امتیازات رتبه دوم ======
به کسانی که در امتحان بین 45 درصد تا 59 درصد امتیاز بگیرند، یعنی از هزار امتیاز، 450 به بالا امتیاز گرفته باشند، پذیرفته شدگان درجه دوم تلقی می‌شوند.


  در مرحله ابتدايي همراه با آشنايي با قرائت قرآن، زبان عربي و دروس مختلف عمومي دبستان ها نيز تدريس مي شود.
====== امتیازات رتبه سوم ======
به کسانی که در امتحان مرکزی بین 33 درصد تا 44 درصد امتیاز آورده باشند، پذیرفته شدگان درجه سوم تلقی می‌شوند. این آخرین درجه پذیرفته شدن در امتحان است. معمولا از مجموع شرکت کنندگان در امتحان 50 درصد پذیرفته شده و مابقی مردود می‌شوند.


  در مرحله داخل، كه سال پاياني آن معادل با ديپلم است، دروس مختلف عمومي در كنار علوم اسلامي تدريس مي شود. مثلاً در كنار قرآن مجید، حديث، فقه، اصول فقه، ادبيات عرب و تاريخ اسلام، زبان بنگلا و زبان انگليسي، رياضي، هندسه، جغرافيا و تاريخ عمومي نيز تدريس مي شود.
===== تعداد شرکت کنندگان در امتحان =====
در سال 2001 در سراسر کشور جمعا 50 هزار نفر در امتحان پایانی داخل شرکت کردند، که 5 هزار نفر از آنان خانم‌ها بودند. به طور معمول نصفی از مجموع شرکت کنندگان در امتحان پایانی پذیرفته شده و به مرحله عالم راه می‌یابند. در امتحان مرحله عالم نیز نصفی از مجموع شرکت کنندگان معمولا در امتحان پذیرفته می‌شوند. البته تعداد کثیری از فارغ‌التحصیلان مرحله داخل و عالم راهی دانشگاه‌های عمومی می‌شوند، به همین علت در مراحل فاضل و کامل ، تعداد دانشجویان به شدت کاهش می‌یابد.


  برنامه هاي درسي مرحله داخل در مدرسه عاليه با دروسي كه در دبيرستان تدريس مي شود، كاملاً مجزا است. كتاب هاي درسي آنان مختلف و سؤالات امتحانات مركزي نيز جدا است. ولي با وجود تفاوت در موضوعات، استاندارد و يا سطح آموزش هر دو جريان از نظام آموزش كشور با هم در يك سطح مي باشند. در مرحله داخل، طلاب و يا دانشجويان در كنار علوم اسلامي و عربي، دروس عمومي را نيز مي گذرانند. دراين مرحله كتب درسي كه در مدارس عاليه تدريس مي شود، عيناً همانند كتب دانشكده ها و يا موسسات پيش دانشگاهي است وكتب عربي  آن هم از طرف ستاد مركز برگزاري امتحانات مدارس ديني تعيين مي شود.
آگاهان اظهار عقیده کرده‌اند که اگر مراحل فاضل و کامل به طور رسمی ارزشیابی نشود و فارغ التحصیلان آن نتوانند به دانشگاه‌ها و یا مراکز دولتی و ادارات راه یابند و استخدام شوند، به زودی به علت کاهش تعداد طلاب در مراحل فاضل و کامل، مدارس دینی کشور دچار کمبود دانشجو و طلاب شده و سرانجام به تعطیلی می‌انجامند.


  در مرحله فاضل تاحدودي درس ها تخصصي است و طلاب آماده مرحله بعدي يعني مرحله كامل مي شوند. در اين مرحله تخصص ها و رشته ها به گرايش هاي مختلف تقسيم مي شود.
===== قرایت و تجوید قرآن =====
ناگفته نماند که در مراحل داخل، عالم و فاضل رشته جداگانه‌ای به نام علم قرایت و تجوید برای طلاب علاقه مند وجود دارد. در این رشته امتحان مرکزی و سراسری نیز هم زمان با رشته‌های دیگر برگزار می‌شود.


===== شرایط ثبت نام =====
ثبت نام برای ورود به مرحله داخل، فقط داشتن مدرک قبولی پنجم ابتدایی ملاک می‌باشد، لیکن در مراحل عالم، فاضل و کامل فقط فارغ التحصیلان و قبول شدگان مرحله قبل اجازه ثبت نام دارند.


چگونگي حد نصاب امتيازات امتحانات پاياني مرحله كامل
قابل ذکر است که گرچه فارغ التحصیلان درجه داخل و عالم فرصت شرکت در کنکور دانشگاه‌ها را پیدا کرده و در رشته‌های مورد نظر خود می‌توانند تحصیل کنند، ولی متقابلا فارغ‌التحصیلان نظام آموزشی عمومی کشور نمی‌توانند در مرحله ای از مراحل مختلف مدارس دینیه وارد شوند. زیرا به علت فقدان دروس اسلامی وادبیات عرب در مدارس عمومی، محصلین و دانشجویان معمولا در خود آمادگی تلمذ در مدارس دینی را نمی‌بینند. از طرف دیگر دوره فوق‌العاده ای نیز وجود ندارد که در آن فارغ التحصیلان و یا دانشجویان نظام آموزشی عمومی بتوانند در آن شرکت نموده و [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%B9%D8%B1%D8%A8%DB%8C زبان عربی] و یا علوم اسلامی لازم را فرا گرفته و برای پذیرش در درس‌های مدارس دینی آماده شوند.


در بخش كامل في الحديث، نصاب كامل و ممتاز آن 1000 مي باشد. در اين بخش براي كتب حديث صحاح سته 600 نمره در نظر گرفته مي شود. براي تفسير كشاف 100 نمره، براي تفسير بيـــضاوي 100 نمره و بـــراي تاريخ اسلامي 200 نمره، که جمعاً 1000 نمره پيش بيني مي شود. در بخش كامل في الفقه نيز نمرات كل 1000 مي باشد: 100 نمره براي كتاب صحيح البخاري، 100 نمره براي صحيح مسلم، 200 نمره براي تاريخ اسلام، 200 نمره ديگر براي كتاب هاي طحاوي، حجه الله البالغه، شرح مواقف وكتب ديگر فقهي.
===== شهریه =====
مدارس دینی عالی [[بنگلادش]] بدون شهریه و رایگان است. در عوض، طلاب و یا دانشجویان به مسئولین مدرسه حق التدریس پرداخت می‌کنند. در مدرسه عالی [[داكا|داکا]] یک خوابگاه مجهز وجود دارد و در مدارس دیگر کشور ( شهرستان‌ها) نیز خوابگاه وجود دارد. در این خوابگاه‌ها هزینه غذا و ... بر عهده طلاب می‌باشد و فقط محل اسکان برای آنان مجانی است.


نمرات دو بخش ديگر كامل نيز، بر همين منوال تقسيم مي شود.
===== مدارس رسمی =====
در حال حاضر در [[بنگلادش]] سه مدرسه بزرگ دینی کاملا رسمی وجود دارد. مدرسه عالی [[داكا|داکا]]، مدرسه عالی [[سیلهت]] و مدرسه عالی بوگرا. تمام هزینه‌های این مدارس از طرف دولت تامین می‌شود. در مابقی مدارس ، 80 درصد از حقوق معلمین را دولت پرداخت می‌کند و بقیه 20 درصد حقوق و هزینه‌های دیگر اداری، ساختمانی و ... از منابع مردمی تامین می‌شود.


===== میدان فعالیت روحانیون =====
فارغ التحصیلان این مدارس علاوه بر شغل روحانی، در مدارس دینی نیز به نام معلم دینی مدارس، ایمه جمعه و جماعات، مسیولین شیون اسلامی و ملی و نیز ادارات دولتی استخدام می‌شوند. کسانی که به همراه معلم علوم دینی این مدارس از دانشگاه‌ها نیز فارغ التحصیلان می شوند، می‌توانند در همه مشاغل دولتی و ملی استخدام شوند.


'''درجه بندي فارغ التحصيلان مرحله كامل بر اساس نمرات'''
===== هدف دولت =====
دولت [[بنگلادش]] که پشتیبان مدارس دینی است، هدفش این است که در کشور باید قشری روحانی برای اداره امور مذهبی مردم و پاسخ به نیازهای دینی و مذهبی جامعه ونیز اداره مساجد داشته و تربیت شوند. ولی همه دولت‌ها معمولا نمی‌خواهند که فارغ التحصیلان این مدارس اداره حکومـــت را به دست بگیرند. علاوه بر این افکار عمومی و احساسات مذهبی مردم تقاضا می‌کند که ازطرف دولت این چنین مدارس دینی تحت پوشش قرار بگیرد تا نیازهای مردم آن جامعه را پاسخ دهد، که البته در [[بنگلادش]] نیز چنین است<ref>مصاحبه با [[مولانا محمد صلاح الدین|مولانا]] صلاح الدین، رییس اسبق مدرسه عالیه داکا، 1380، رایزنی فرهنگی ج .ا.ایران</ref>.
[[پرونده:مدرسه دیوبند.jpg|بندانگشتی|مدرسه دیوبند ، قابل بازیابی از https://www.jagran.com/uttar-pradesh/saharanpur-darul-uloom-called-a-seminar-of-madrasas-on-30-october-23122727.html]]


بـــراساس نمرات مأخوذه در امتحان، 20نفر اول به عنوان دانشجويان و طلاب ممتاز معرفي مي شوند و اسامي آنان در روزنامه ها چاپ مي شود.
==== [[مدارس قومی در بنگلادش|مدارس قومی]] ====
[[مدارس قومی در بنگلادش]] از مدارس دیوبند هند سرچشمه گرفته‌اند و حدودا یک صد سال پس از تأسیس مدرس عالی کلکته بوجود آمده‌اند.


امتيازات رتبه يكم
مدارس قومی به طور عموم، مستقل از دولت، تحت نظارت و مدیریت شخصیت‌های غیردولتی با برنامه‌های مخصوص به خود، گاهی منطبق با مدرسه علمیه «دیوبند هند» و گاهی منطبق با برنامه درسی عربستان و یا ترکیبی از هر دو اداره می‌شود. مدرسه دیوبند مهم‌ترین مرکز حوزه‌های علمیه در شبه قاره می‌باشد. جایگاه و نفوذ این مرکز بر دیگر مدارس علمیه شبه قاره همانند خود حوزه علمیه نجف اشرف و یا [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%82%D9%85 قم]، بر حوزه‌های شیعی است. این مرکز در سال 1866 م تأسیس شده است.


به كساني كه بالاتر از 60 درصد نمره در امتحان كسب كنند يعني از هزار امتياز 600 به بالا امتياز بگیرند، پذيرفته شدگان درجه اول تلقي مي شوند.
مدارس قومی علیرغم اختلاف در سلیقه و مدیریت، از نظر کلی برنامه درسی همانندی دارند. فارغ التحصیلان این مدارس عموما به کارهای مخصوص روحانیت، امامت مسجد، تدریس، تبلیغ و ارشاد مردم و ... می‌پردازند. تعداد این مدارس به چندین هزار مدرسه می‌رسد. تشکیلاتی به نام «وفاق المدارس العربیه» در حال حاضر سرپرستی مدارس قومیه از جمله برگزاری امتحانات مقاطع پایانی را به عهده دارد.


امتيازات رتبه دوم
همان طور که گفتیم، مدارس قومی، مدارس غیر دولتی هستند و یکی از دلایل غیر دولتی بودن آن ها این است که دولت [[بنگلادش]] چندین درس از جمله دروس فارسی را از برنامه های درسی حذف و دروس انگلیسی، جغرافیا، علوم سیاسی را گنجانید و همین برنامه را به حوزه‌های قومی و یا غیر دولتی پیشنهاد کرد، اما مسئولان و مدیران ارشد این حوزه‌ها با این کار موافقت نکردند، در نتیجه دولت و ادارات مدرک این حوزه‌ها را تأیید نکردند.


به كساني كه در امتحان بين 45 درصد تا 59 درصد امتياز بگيرند، يعني از هزار امتياز، 450 به بالا امتياز گرفته باشند، پذيرفته شدگان درجه دوم تلقي مي شوند.
کتاب‌های فارسی که در این مدارس تدریس می‌شوند، شامل عناوین ذیل است:


امتيازات رتبه سوم
دستور [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C زبان فارسی]


به كساني كه در امتحان مركزي بين 33 درصد تا 44 درصد امتياز آورده باشند، پذيرفته شدگان درجه سوم تلقي مي شوند. اين آخرين درجه پذيرفته شدن در امتحان است. معمولاً از مجموع شركت كنندگان در امتحان 50 درصد پذيرفته شده و مابقي مردود مي شوند.
1- فارسی مقدماتی


2- الفبای فارسی


'''تعداد شركت كنندگان در امتحان'''
3- تفسیر المبتدی


در سال 2001 در سراسر كشور جمعاً 50 هزار نفر در امتحان پاياني داخل شركت كردند، كه 5 هزار نفر از آنان خانم ها بودند. به طور معمول نصفي از مجموع شركت كنندگان در امتحان پاياني پذيرفته شده و به مرحله عالم راه مي يابند. در امتحان مرحله عالم نيز نصفي از مجموع شركت كنندگان معمولاً در امتحان پذيرفته مي شوند. البته تعداد كثيري از فارغ التحصيلان مرحله داخل و عالم راهي دانشگاه هاي عمومي مي شوند، به همين علت در مراحل فاضل و كامل ، تعداد دانشجويان به شدت كاهش مي يابد.
4- چهل سبق


    آگاهان اظهار عقيده كرده اند كه اگر مراحل فاضل و كامل به طور رسمي ارزشيابي نشود و فارغ التحصيلان آن نتوانند به دانشگاه ها و يا مراكز دولتي و ادارات راه يابند و استخدام شوند، به زودي به علت كاهش تعداد طلاب در مراحل فاضل و كامل، مدارس ديني کشور دچار كمبود دانشجو و طلاب شده و سرانجام به تعطيلي مي انجامند.
5- جامع المصادر


6- مصدر فیوضی


'''قرائت و تجويد قرآن'''
7- ضوابط فارسی


ناگفته نماند كه در مراحل داخل، عالم و فاضل رشته جداگانه اي به نام علم قرائت و تجويد براي طلاب علاقه مند وجود دارد. در اين رشته امتحان مركزي و سراسري نيز هم زمان با رشته هاي ديگر برگزار مي شود.
8- قواعد فارسی


9- قواعد سازی ( دستور [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C زبان فارسی] است )


'''شرايط ثبت نام'''
10- مفتاح القواعد


ثبت نام براي ورود به مرحله داخل، فقط داشتن مدرك قبولي پنجم ابتدايي ملاك مي باشد، ليكن در مراحل عالم، فاضل و كامل فقط فارغ التحصيلان و قبول شدگان مرحله قبل اجازه ثبت نام دارند.
11-  احسن القواعد


  قابل ذكر است كه گرچه فارغ التحصيلان درجه داخل و عالم فرصت شركت در كنكور دانشگاه ها را پيدا كرده  و در رشته هاي مورد نظر خود مي توانند تحصيل كنند، ولي متقابلاً فارغ التحصيلان نظام آموزشي عمومي كشور نمي توانند در مرحله اي از مراحل مختلف مدارس دينيه وارد شوند. زيرا به علت فقدان دروس اسلامي وادبيات عرب در مدارس عمومي، محصلين و دانشجويان معمولاً در خود آمادگي تلمذ در مدارس ديني را نمي بينند. از طرف ديگر دورة فوق العاده اي نيز وجود ندارد كه در آن فارغ التحصيلان و يا دانشجويان نظام آموزشي عمومي بتوانند در آن شركت نموده و زبان عربي و يا علوم اسلامي لازم را فرا گرفته و براي پذيرش در درس هاي مدارس ديني آماده شوند.
===== ادبیات فارسی =====
1- کریما


2- پندنامه عطار


'''شهريه'''
3-  پندنامه خاکی


مدارس ديني عالي بنگلادش بدون شهریه و رایگان است. در عوض، طلاب و يا دانشجويان به مسئولين مدرسه حق التدريس پرداخت مي كنند.
مقاطع تحصیلی مدارس قومی شامل


  در مدرسه عالي داكا يك خوابگاه مجهز وجود دارد و در مدارس ديگر كشور ( شهرستان ها) نيز خوابگاه وجود دارد. در اين خوابگاه ها هزينه غذا و ... بر عهده طلاب مي باشد و فقط محل اسكان براي آنان مجاني است.
ابتدایی = شش سال


متوسطه = چهار سال


'''مدارس رسمي'''
فضیلت = سه سال


در حال حاضر در بنگلادش سه مدرسه بزرگ ديني كاملاً رسمي وجود دارد. مدرسه عالي داكا، مدرسه عالي سيلهت و مدرسه عالي بوگرا. تمام هزينه هاي اين مدارس از طرف دولت تامين مي شود. در مابقي مدارس ، 80 درصد از حقوق معلمين را دولت پرداخت مي كند و بقيه 20 درصد حقو ق و هزينه هاي ديگر اداري، ساختماني و ... از منابع مردمي تامين مي شود.
تکمیل = یکسال


بعضی از مدارس مواد آموزشی را در 12 سال برنامه ریزی کرده‌اند. در طی مدت آموزش، زبان اردو، فارسی، انگلیسی، بنگالی، ادبیات عرب، فقه، اصول فقه، تفسیر و حدیث تدریس می‌شود. در سال‌‌های اخیر، جغرافی، تاریخ و ریاضیات نیز جزو برنامه‌های درسی قرار گرفته است.


'''ميدان فعاليت روحانيون'''
با توجه به تاریخ تأسیس مدارس قومی، که همه آن‌ها (به غیر از یک مورد ) بعد از جدایی [[پاکستان]] از هند پدید آمده‌اند، می‌توان گفت همه این مدارس دوران جوانی را می‌گذرانند. لذا متناسب با تجربیات به دست آمده و مقتضیات زمان، برنامه‌های آن‌ها دچار تغییر وتحول می‌شود و برنامه‌ها  استحکام کافی و لازم ندارند.


فارغ التحصيلان اين مدارس علاوه بر شغل روحاني، در مدارس ديني نيز به نام معلم ديني مدارس، ائمه جمعه و جماعات، مسئولين شئون اسلامي و ملي ونيز ادارات دولتي استخدام مي شوند. كساني كه به همراه معلم علوم ديني این مدارس از دانشگاه ها نیز فارغ التحصيلان می شوند، مي توانند در همه مشاغل دولتي و ملي استخدام شوند.
جدول شماره 1. آماری مدارس در [[بنگلادش]] 2004-2005<ref>Data Collected from Publications of the Bangladesh Madrasa Education Board. (Adapted from: Esposito et al., 2005:57).</ref>
{| class="wikitable"
|          نوع
|    تعداد مدارس
|  تعداد دانش آموزان
|  تعداد معلمان
|-
|مدارس قومی
|6500
|1462500
|130000
|-
|مدارس عالی/علمیه
|6906
|1878300
|100732
|-
|مدارس ابتدایی
|5150
|377749
|23176
|-
|جمع
|18556
|3718549
|253908
|}
 
==== مدارس اهل الحدیث ====
اهل حدیـــث و یـــــا ظاهریه و سلفیه در بیـــن اهل سنت، مثل اخباری‌ها در میان اهل تشیع می‌باشند. آنان ظواهر قرآن و احادیث استناد می‌کنند و از هر گونه اجتهاد و نظری خودداری می‌کنند. به همین دلیل، جمود فکری عجیبی بر آنان حاکم است. گرچه مدارس اهل الحدیث هم قومی می‌باشد؛ ولی چون این مدارس با تفکر خاصی اداره می‌شوند، جداگانه بررسی می‌شود. تعداد آنها حدود 77 تا در سرتاسر [[بنگلادش]] می‌باشد.
 
برنامه درسی این مدارس به دو بخش تقسیم می شود: الف: حفظ قرآن، ب: برنامه عمومی، که همان کتاب‌های معروف موجود در دیگر مدارس قومی است، از قبیل صحاح سته از حدیث وکشاف در تفسیر قرآنی در مدارس اهل حدیث، جزوات و کتب وهابیه. این کتب را وهابی‌ها توزیع وتبلیغ می‌کنند. افکار اهل حدیث به افکار وهابی‌ها بسیار نزدیک است. از نظر سیاسی نیز [[عربستان سعودی]] پشتیبان بسیار خوبی برای آنان می‌باشد. در جمع بندی کلی، می توان تفاوت‌های موجود میان مدارس عالی ( دولتی ) و مدارس قومی را به شرح ذیل چنین بیان کرد:


1- مدارس عالی به دلیل وابستگی به دولت، از نظر مالی و دیگر امکانات در مضیقه نیستند، اما به عکس، مدارس قومی دچار مشکلات مالی فراوانی هستند.


'''هدف دولت'''
2- طلاب مدارس عالی از نظر سیاسی و مسائل روز، مترقی‌تر از طلاب مدارس قومی هستند. در همین راستا بد نیست بدانیم قدیمی‌ترین تشکل دانشجویی، مربوط به طلاب مدرسه عالی است. در سال 1929، تشکیلاتی به نام «جمعیت طلبه عربیه» تشکیل شد و در حال حاضر نیز فعالیت سیاسی و ایدیولوژیکی دارد.


دولت بنگلادش كه پشتيبان مدارس ديني است، هدفش اين است كه در كشور بايد قشري روحاني براي اداره امور مذهبي مردم و پاسخ به نيازهاي ديني و مذهبي جامعه ونيز اداره مساجد داشته و تربيت شوند. ولي همه دولت ها معمولاً نمي خواهند كه فارغ التحصيلان اين مدارس اداره حكومـــت را به دست بگيرند. علاوه بر اين افكار عمومي واحساسات مذهبي مردم تقاضا مي كند كه ازطرف دولت اين چنين مدارس ديني تحت پوشش قرار بگيرد تا نيازهاي مردم آن جامعه را پاسخ دهد، كه البته در بنگلادش نيز چنين است (مصاحبه با مولانا صلاح الدين، رئيس اسبق مدرسه عاليه داكا، 1380، رايزني فرهنگي ج .ا.ايران)'''.'''
3- فارغ التحصیلان مدرسه عالی، چون مدارک رسمی دارند، قادر خواهند بود به کارها و پست‌های دولتی وارد شوند. اما فارغ التحصیلان مدارس قومی ، فقط می‌توانند به کارهای مخصوص روحانیون بپردازند. به همین دلیل افسردگی و یأس ونومیدی عجیبی نیست به سرنوشت و آینده خود، در آنان هویدا می‌باشد، بخصوص با توجه به کمیت بالای نیرو و محدود بودن کارها و فعالیت‌های مخصوص روحانیون.


مدارس قومي
4- مدارس قومی در مقایسه با مدارس عالی، در میان توده مردم از جایگاه بهتری برخوردار می‌باشند.


مدارس قومي در بنگلادش از مدارس ديوبند هند سرچشمه گرفته اند و حدودا يك صد سال پس از تأسيس مدرس عالي كلكته بوجود آمده اند.
5- به دلیل مشکلات مالی، مدارس قومی اجبار بیشتری در تمایل به کشورهای خارجی دارند.


    مدارس قومي به طور عموم، مستقل از دولت، تحت نظارت و مديريت شخصيت هاي غير دولتي با برنامه هاي مخصوص به خود، گاهي منطبق با مدرسة علميه « ديوبند هند » و گاهي منطبق با برنامة درسي عربستان و يا تركيبي از هر دو اداره مي شود. مدرسة ديوبند مهم ترين مركز حوزه هاي علميه در شبه قاره مي باشد.
6- در مدارس قومی، [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C زبان فارسی] در سال های اولیه تحصیل تدریس می‌شود. اما در مدارس عالی [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C زبان فارسی] یک ماده درسی اختیاری است.


  جايگاه و نفوذ اين مركز بر ديگر مدارس علميه شبه قاره همانند خود حوزه علميه نجف اشرف و يا قم، بر حوزه هاي شيعي است. اين مركز در سال 1866 م تأسيس شده است.
7- در مدارس عالی، علوم اسلامی و علوم روز، هر دو به یک میزان تدریس می شوند. اما در مدارس قومی، برای خالی نبودن عریضه و جبر زمان، بعضی از علوم روز آن هم به طور خیلی مختصر، تدریس می‌شود.


    مدارس قومي عليرغم اختلاف در سليقه و مديريت، از نظر كلي برنامه درسي همانندي دارند. فارغ التحصيلان اين مدارس عموماً به كارهاي مخصوص روحانيت، امامت مسجد، تدريس، تبليغ و ارشاد مردم و ... مي پردازند. تعداد اين مدارس به چندين هزار مدرسه مي رسد. تشكيلاتي به نام « وفاق المدارس العربيه» در حال حاضر سرپرستي مدارس قوميه از جمله برگزاري امتحانات مقاطع پاياني را به عهده دارد.
=== [[نهاد ها و مراکز دینی غیر مسلمانان بنگلادش|نهاد‌ها و مراکز دینی غیر مسلمانان]] ===


همان طور كه گفتیم، مدارس قومي، مدارس غير دولتي هستند و يكي از دلايل غير دولتي بودن آن ها اين است كه دولت بنگلادش چندين درس از جمله دروس فارسي را از برنامه هاي درسي حذف و دروس انگليسي، جغرافيا، علوم سياسي را گنجانيد و همين برنامه را به حوزه هاي قومي و يا غير دولتي پيشنهاد کرد، اما مسئولان و مديران ارشد اين حوزه ها با اين كار موافقت نكردند، در نتيجه دولت و ادارات مدرك اين حوزه ها را تأييد نکردند.
==== مذهب هندو ====
مذهب هندو از حیث قدمت، کهن‌ترین مذهب زنده جهان است و اکنون 15 در صد [[جمعیت بنگلادش]] را شامل می‌شود. این مذهب شارع و پیامبر ویژه‌ای ندارد و اساسا مذهب بومی و ارثی است و تاریخ آن مانند پیروانش در طول زمان و اعصار دستخوش انقلاب و دگرگونی شده است و در نتیجه «هندویی» با افسانه‌های گذشتگان و رسوم و عادات نیاکانی و قومی به گونه‌ای در آمیخته شده که اصول و فروع آن را به آسانی از یکدیگر نمی‌توان تشخیص داد.


كتاب هاي فارسي كه در اين مدارس تدريس مي شوند، شامل عناوين ذيل است:
هندویی فقط اسلوبی از اخلاق و مذهب نیست، هر چند قانون اخلاقی و او امر ونواحی آن، آرام بخش قلوب صدها میلیون تن پیروانش می‌باشد. مذهب هندو، مکتبی ماورای طبیعی است؛ از این رو هدفش تنها این نیست که پیروانش در این دنیا وجود مقدسی باشند و در عقبی از نعمت‌های بهشت برخوردار گردند؛ بلکه علت نهایی و منظور اصلی آن است که هر [[هندوها در بنگلادش|هندو]] به حقیقت مطلق که در عرف آنان عبارت از روح کلی و ابدی و ماورای هر گونه تمایز و برتر از اسباب و علل و زمان و مکان و خیر و شر و ضد است، واصل شود. برای وصول به این مقاصد عالی، هر [[هندوها در بنگلادش|هندو]] باید در تزکیه نفس بکوشد و اعمال و رفتار و اخلاق خود را به خیر و صلاح ونیکوکاری و بی آزاری مشتاق و راغب گرداند تا از باز پیدایی‌ها یعنی تولد و مرگ پی در پی آزاد شود و نجات یابد.


دستور زبان فارسي
سه فرقه عمده میان [[هندوها در بنگلادش|هندوها]] وجود دارد که عبارتند از:


1- فارسي مقدماتي
ویشنو / ویشنوان (Vaisnavas)، یعنی پرستندگان ویشنو (Visnu) و شیوا/ شیوان (Saivas)، یعنی پرستندگان شیوا (Siva)، و شاکتیان (Saktas)، یعنی پرستندگان الهه شکتی (Sakti).


2- الفباي فارسي
هر یک از این سه فرقه به گروه‌ها یا فرقه‌های فرعی منقسم می‌شوند. فرقه‌های ویشنوپرستان حداقل به بیست شاخه و فرقه شیواپرستان به ده شعبه و شاکتیان به پنج فرقه مختلف منشعب شده‌اند.


3- تفسير المبتدي
علاوه بر فرق مذکور، دست کم پانزده فرقه عمده دیگر هم میان پیروان مذهب هندو موجود است. از این گذشته، جامعه هندو از نظر تکالیف و وظایف مذهبی به چهار طبقه برهمن و شتریا (Ksatriya) و ویشیا (Vaisya) و شودرا (Sudra) منقسم شده‌اند و اعضای هر طبقه‌ای وظایف وتکالیف خود را باید انجام دهند.


4- چهل سبق
مهم ترین و معتبرترین نوشته‌های مقدس مشترک هندوان، کتب ودا(Vedas)، براهمنا (Brahmana)، آرایناک (Aranyaka)، اوپانیشاد ( Upanisad)، پورانا (Purdna) ها به ویژه کتاب بهگوت گیتا(Bhagavant Giyta) و حماسه راماینه (Ramayana) و مهابهارت (Mahabaharata) است.


5- جامع المصادر
نوشته‌های مقدس دیگری هم از قبیل آگم (Agamas) ها و پانکارا(Pancara) و تنتره (Tantras) وجود دارند که مورد قبول پیروان فرقه های شیوا پرستان و شاکتیان و و یشنوان است، اما مورد قبول سایر فرق [[هندوها در بنگلادش|هندو]] نیست.


6- مصدر فيوضي
این نوشته‌ها در یک زمان فراهم نیامده و متعلق به ازمنه متوالی است و در یک عرض با هم قرار ندارند. مثلا سرودهای ریگ ودا یک دفعه سروده نشد و مولود فکر واندیشه یک شخص نیست، بلکه اندیشه و اثر گویندگان و شعرای عدیده است که غالبا با هم معاصر نبودند. در آغاز سرودها به کتابت در نیامد و گویندگان و بازماندگان ایشان پدر به پدر آن‌ها را در سینه‌ها محفوظ می‌داشتند و قرن‌ها بدین سان گذشت، ولی بعدها مکتوب شدند و پس ازآن در مجموعه‌ها گرد آمدند.


7- ضوابط فارسي
با گذشت زمان به عللی و عواملی که پوشیده است، به تدریج سه خدای «برهما» و «ویشنو» و «شیوا» مظهر سه صفت ذات مطلق (Guna)، یعنی آفرینش ، بقا و فنا واقع شدند.


8- قواعد فارسي
همان طور که در بخش تاریخ این کتاب آمده است، بنگال از زمان امپراتوری شاهان گوپتا که [[هندوها در بنگلادش|هندو]] بودند شکل گرفت. شاهان گوپتا ابتدا در شمال بنگال و سپس بیهار امپراتوری بزرگ گوپتا را بنیان نهادند. [[هندوها در بنگلادش|هندوها]] در سراسر کشور پراکنده بودند، اما در منطقه جنوب مرکزی شامل شهرستان‌های فریدپور، نادری پور، شریعت پور، گوپال گنج و راجپاری و منطقه جنوب غربی شامل شهرستان‌های گوبان گنج و ساتخیرا، [[هندوها در بنگلادش|هندوها]] دارای اکثریت هستند.


9- قواعد سازي ( دستور زبان فارسي است )
==== مذهب بودایی ====
بودا (Buddha) در حدود 544 قبل از میلاد، در سرزمین هند متولد شد و آن چنان بود که در اواسط قرن ششم قبل از میلاد در شمال ناحیه بیهار، سرزمینی که در آن زمان مقر سلطنت مگادها بود، پیشوای فکری جهان بودایی، گوتاما (Gautama) به ظهور رسید. او را از آن جهت «بودا» لقب دادند که مدعی شد به علم اعلی که به زبان سانسکریت «بودی» (Buddhi) گویند، تأمل گردیده است و راز عالم وجود بر او کشف گشت. پدرش یکی از شاهزادگان و اشراف سرزمین کپیلا واستو (Kapila Vastu) در شمال هندوستان بود، ناحیه‌ای که هم اکنون در خاک مملکت نپال قرار دارد.


10- مفتاح القواعد
از دوره جوانی گوتاما حکایات شیرین و امثال حکمت آموز نقل می‌کنند. می‌گویند که چون بر فنای عمر انسانی و آفات او مانند مرض و پیری و مرگ که بر آدمی چیره است، آگاه شد، عیش ونوش و راحت و عزت را که در قصر پدر داشت، یک سره ترک کرد و در طلب حقیقت به سیر و سلوک به جنگل رفت و به ریاضت پرداخت. اما چون از این کار طرفی نبست، به نزد فرزانگانی رفت تا راه حقیقت را به او بیاموزند. او چنان کرد که آموخته بود، تا آن که عاقبت در نزدیکی شهر بنارس در پای درختی در گایا، نور معرفت بر دل او بتابید و گوهر دانش او را حاصل گشت. پس اصول و قواعدی برای پیروان خود وضع کرد و نخستین موعظه خود را به چند تن از یاران گفت، و گفت سراسر اوضاع و احوال وجود متغیر و فانی است و دلبستگی را نشاید. آدمی باید سعی کند که با ترک علایق دنیوی بنفس قدسی و روح کلی واصل شود. سپس خلق را به اخلاق حسنه، کردار نیک و صدق و ادب و محبت به دیگران و رعایت عدالت و احترام به موجودات زنده (انسان و حیوان) دعوت فرمود.


'''11- ''' احسن القواعد
پس از آنکه 45 سال در اطراف آن سرزمین می‌گشت و مبادی خود را منتشر می‌ساخت، سرانجام درهشتاد سالگی جهان را بدرود گفت. اگر چه تاریخ مرگ او به طور قطع معلوم نیست، برحسب روایات موجود در حدود 460 ق .م وفات یافته است.


'''ادبيات فارسي'''
نور فکر این مرد روحانی که در آن زمانه دیرین در آن گوشه از هندوستان تابش گرفت، در طول اعصار و قرون پی در پی فروزان تر شد. چندی در هندوستان پرتو افکند، ولی بعد از هفت قرن در برابر مبادی برهمنان تاب مقاومت نیاورد و آخرالامر در کانون ولادت خود یعنی سرزمین هند خاموش شد. درعوض درممالک همسایه و مجاور، فروزش و درخشندگی روز افزون یافت و سراسر ممالک سیلان و برمه و سیام و نپال و تبت و مغولستان و [[چین]] و [[ژاپن]] و ... را روشن ساخت.


1- كريما
نباید تصور کرد که بودا مانند سایر انبیاء به دعوت  نبوت و پیغمبری برخاسته است، زیرا او خود هیچ گاه ادعا نکرد که دینی جدید آورده است. او در تفکر برهمنی شکاک شد و به دنبال حقیقتی می‌گشت تا انسان اسیر در بند دنیا را از چرخه تولدهای بی‌شمار رهایی بخشد و به نیروانا برساند. از این رو او را متفکری باید دانست که یک سلسله مبادی فلسفه وضع کرد، شریعت و طریقتی که به سانسکریت، «دارما» (Dharma) گویند ( یعنی دستور زندگانی) بنیاد نهاد. برحسب آن دستور، پیروان وی ده اصل کلی را باید رعایت کنند: انسان یا حیوان را نیازارند، دست به دزدی دراز نکنند، به زنا دامن خود نیالایند، از دروغ، زبان خود را چرکین نسازند، به غیبت و عیب جویی از دیگران نپردازند، از خودخواهی اجتناب کنند، از کینه ورزوی دوری جویند و در آخر کار آنچه از همه مهم تر است، آنست که از جهل ونادانی بپرهیزند و به گوهر علم و دانش نفس خود را بیارایند. بودا هر چند منکر وجود الوهیت نیست، در سخنان خود از باری تعالی و معرفت او سخنی به میان نیاورده است.


2- پندنامه عطار
جمعیت عشایری کشور بیشترین پیروان بودایی را به خود اختصاص داده است. حدود نیمی از آنان در منطقه [[چيتاگنگ|چیتاگنگ]] کوهستانی زندگی می‌کنند و نیم دیگر در سراسر کشور از جمله [[داكا|داکا]] پایتخت [[بنگلادش]] حضور داشته و دارای مراکزی هستند. گفته می‌شود که در مناطق [[راجشاهی]]، [[سیلهت]]، میمنسینگ تعداد پیروان بودیسم بیش از سایر مناطق می‌باشند.


3-  پندنامه خاكي
تعداد بودایی‌های این کشور بیش از یک میلیون نفر است. زبان مذهبی بودایی‌ها، «پالی» است. گرچه هر یک از اقوام دارای گویش خاصی هستند، تحصیل گردکان آنان به زبان بنگالی گفتگو می‌کنند. معمولا آن‌ها به طور متشکل و منسجم در اطراف معابد زندگی می‌کنند و سازمان‌های گوناگونانی با نام‌های مختلف دارند.


مقاطع تحصيلي مدارس قومي شامل
هیئت مدیره ستاد امور دینی وخدمات رفاهی بودایی‌ها در واقع با نام تشکیلات رسمی دولتی بوده و بر فعالیت‌های آنان نظارت داشته و از آنان پشتیبانی می‌کند.


ابتدايي = شش سال
گفتنی است که هیات مدیره ستاد فوق را دولت [[بنگلادش]] در 17 ژوییه 2002 م تشکیل داد و مشرف حسین شاه جهان وزیر مشاور در امور مذهب [[بنگلادش]]، رییس و دکتر شوکومل بروا استاد بخش زبان وادبیات پالی [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C دانشگاه داکا] معاون رییس هییت مدیره شدند. هیئت مدیره فوق دارای 5 عضو دیگر می‌باشد و دوره خدمت آن‌ها سه سال است.


متوسطه = چهار سال
=== [[مسيحيت در بنگلادش|مذهب مسیحی]] ===
ورود مسیحیان در [[بنگلادش]] و آغاز فعالیت‌های تبلیغی آنان در این کشور تاریخچه طولانی دارد. دروازه بنگال در سال 1517 م برای مسیحیان میسونری باز گردید. صدو سی و سه سال بعد از آن، تجار مسیحی برای تجارت به این منطقه آمدند و نه فقط در تجارت و تبلیغ دین مسیحیت محدود شدند، بلکه در صحنه سیاسی نیز با ایجاد تفرقه و اختلاف بین مسلمانان و [[هندوها در بنگلادش|هندوها]] در جامعه بنگالی و همچنین با ایجاد مشاجره و کشمکش بین اعضای خانواده‌های حاکم، از سال 1757 به بعد، استقلال و قیمومیت بنگال را خدشه دار کردند. گرچه به مقتضای زمان و مکان تغییراتی در فعالیت‌های سیاسی جامعه مسیحی صورت گرفته است، دو برنامه همچنان ادامه داشته است:


فضيلت = سه سال
1. امور خدماتی و امدادی


تكميل = يكسال
2. امور تبلیغ دین (ترویج مسیحیت)


بعضي از مدارس مواد آموزشي را در 12 سال برنامه ريزي كرده اند. در طي مدت آموزش، زبان اردو،  فارسي، انگليسي، بنگالي، ادبيات عرب، فقه، اصول فقه، تفسير و حديث تدريس مي شود. در سال هاي اخير، جغرافي، تاريخ و رياضيات نيز جزو برنامه هاي درسي قرار گرفته است.
میسیونرهای پرتغالی در حدود سیصد و بیست و پنج سال پیش در بنگال، فعالیت‌های خود را با کمک مالی و حمایت‌های لازم در سال 1677 م در منطقه فارمگت نیز گایون در [[داكا|داکا]] با تأسیس کلیسای مقدس «روزری» آغاز کردند. این کلیسا قدیمی‌ترین کلیسای [[بنگلادش]] محسوب می‌شود و در حال حاضر عبادتگاه بسیار مشهور و معروف مسیحیان است.


  با توجه به تاريخ تأسيس مدارس قومي، كه همة آن ها (به غير از يك مورد ) بعد از جدايي پاكستان از هند پدید آمده اند، مي توان گفت همه اين مدارس دوران جواني را مي گذرانند. لذا متناسب با تجربيات به دست آمده و مقتضيات زمان، برنامه هاي آن ها دچار تغيير وتحول مي شود و برنامه ها  استحكام كافي و لازم ندارند.
موسسه «باپتیست میسیونری سوسایتی» که موسسه‌ای است برای تبلیغات دین مسیحی، در آن زمان شخصی به نام ویلیام کیاری را به [[بنگلادش]] اعزام کرد. موسسه مذکور هم اکنون سازمانی به نام  «باپتیست یونین اف بنگلادش» را در [[بنگلادش]] اداره می‌کند. براثر فعالیت‌های این ارگان در [[بنگلادش]]، علاوه بر [[داكا|داکا]] در شهرهای دیگر از جمله دیناج پور، جیسور، باریسال، [[چيتاگنگ|چیتاگنگ]] و رنگپور کارهای تبلیغاتی مسیحی انجام می‌شود. فعالیت‌های تبلیغی مسیحیان در این مناطق بسیار طولانی بوده است، برای مثال، در دیناج پور از 1795، در جیسور از 1805، در [[داكا|داکا]] از 1816، در باریسال از 1828، در [[چيتاگنگ|چیتاگنگ]] از 1881 و در رنگپور از 1891 فعالیت‌های خود را شروع کرده‌اند و از بعد از استقلال کشور [[بنگلادش]] در سال 1971، فعالیت‌های مسیحیان در این کشور به طور درخور توجهی افزایش یافت.


جدول آماری مدارس در بنگلادش 2004-2005 :
محمد نورالزمان نویسنده کتاب «بنگلادش در گیرودار ان جی اوها»، می نویسد که در سال‌های گذشته بر اثر فعالیت سازمان‌های غیر دولتی ( ان جی او ) و میسیونری‌های مسیحی در [[بنگلادش]]، جمعیت مسیحی در این کشور به طور غیر منتظره‌ای افزایش یافت و به 5 میلیون نفر رسید. در منطقه کوهستانی [[چيتاگنگ|چیتاگنگ]] نیز در این دوره نیمی از جمعیت این منطقه به مسیحیت گرویده‌اند. علاوه بر این، برای به وجود آوردن منطقه‌ای مسیحی در مناطق مرزی [[بنگلادش]] تلاش می‌شود. استان‌های شمال شرقی هند واقع در همسایگی [[بنگلادش]] مانند ناگالاند، میزورام و میگالای نیز در این طرح می‌باشند. مسیحیان این منطقه متهم به اجرای آن هستند. سازمان‌ها و ارگان‌های فعال مسیحی در [[بنگلادش]] برای فعالیت‌های تبلیغی و اعمال نفوذ در کشور اساسا به دو روش عمل می‌کنند:
{| class="wikitable"
|          نوع
|    تعداد مدارس
|  تعداد دانش  آموزان
|  تعداد معلمان
|-
|مدارس قومی
|6500
|1462500
|130000
|-
|مدارس عالی/علمیه
|6906
|1878300
|100732
|-
|مدارس ابتدایی
|5150
|377749
|23176
|-
|جمع
|18556
|3718549
|253908
|}منبع:


Data Collected from Publications of the Bangladesh Madrasa Education Board. (Adapted from: Esposito et al., 2005:57).
1. سازمان کلیساها


2. سازمان خدماتی داوطلبانه اجتماعی


'''مدارس اهل الحديث'''
سازمان‌های کلیسایی از طریق بیمارستان، کلینیک، مدارس و مرکز آموزشی، تشکیل گروه‌های تبلیغی و چاپ و نشر کتب به نشر دین مسیحی اقدام می‌کنند. علاوه بر این، آن‌ها بعضی از کارهای اجتماعی نیز انجام می‌دهند تا زمینه را برای معرفی و ترویج دین مسیحیت هموار کنند.


اهل حديـــث و يـــــا ظاهريه و سلفيه در بيـــن اهل سنت، مثل اخباري ها در ميان اهل تشيع مي باشند. آنان ظواهر قرآن و احاديث استناد می کنند و از هر گونه اجتهاد و نظري خودداري مي كنند. به همين دليل، جمود فكري عجيبي بر آنان حاكم است.
فعالیت‌های سازمان‌های خدماتی داوطلبانه اجتماعی را عمدتا شخصیت‌ها و سازمان‌های مسیحی خارج ازکشور حمایت و پشتیبانی می‌کنند. به ظاهر، فعالیت‌های این سازمان‌ها ظاهری سکولاریستی دارد، اما در عمل، اهداف و آرمان آنان در محدوده اصول و ضوابط سازمانی خودشان است. سازمان‌ها هم بر دو نوع می‌باشند.


  گرچه مدارس اهل الحديث هم قومي مي باشد؛ ولي چون اين مدارس با تفكر خاصي اداره مي شوند، جداگانه بررسي می شود. تعداد آنها حدود 77 تا در سرتاسر بنگلادش مي باشد.
1- متعهد به آرمان‌های دینی


  برنامة درسي اين مدارس به دو بخش تقسيم مي شود : الف : حفظ قرآن، ب : برنامه عمومي، كه همان كتاب هاي معروف موجود در ديگر مدارس قومي است، از قبيل صحاح سته از حديث وكشاف در تفسير قرآني در مدارس اهل حديث، جزوات و كتب وهابيه. این کتب را وهابی ها توزيع وتبليغ مي کنند. افكار اهل حدیث به افكار وهابي ها بسيار نزديك است. از نظر سياسي نيز عربستان سعودي پشتيبان بسيار خوبي براي آنان مي باشد.
2- متعهد به آرمان‌های خدمات اجتماعی


  در جمع بندي كلي، مي توان تفاوت هاي موجود ميان مدارس عالي ( دولتي ) و مدارس قومي را به شرح ذيل چنين بیان کرد:
=== [[تصوف در بنگلادش|تصوف]] ===
در مبحث نهادها و مراکز دینی مسلمانان در [[بنگلادش]] اشاره کردیم که آرامگاه‌های اولیاء ا... و صوفیه از پررونق ترین مراکز تجمع عبادی مسلمانان در [[بنگلادش]] است. همچنین تاکید کردیم که این مراکز امروزه جایگاه خاصی در میان پیروان طریقت‌های موجود در جامعه دارد. اکنون برای جلوگیری از تکرار مباحث پیشین، فقط به فرقه‌های [[تصوف در بنگلادش]] می پردازیم. اما اشاره به نکته مهم ضروری است. صوفیان [[بنگلادش]] دو گروه هستند: گروهی سنتی که رعایت پیر و مرید می‌کنند و در گرد عرفای بزرگ صوفیه [[بنگلادش]] مانند شاه جلال در [[سیلهت]] و شاه مخدوم در [[راجشاهی]] به ذکر و عبادت مشغولند. گروه دوم صوفیان روشنفکر هستند. اینان تحت تاثیر آثار عرفای بزرگ ایرانی مانند غزالی و سهرودی هستند و طریقت سهروردیه و نقشبندیه دارند. این مسلمانان تحصیل کرده مدرن، با استفاده از اصول فلاسفه اسلامی به پاسخ ماتریالیسم غربی پرداخته‌اند. از نظر آنان، صوفی‌گری قلب اسلام است و حیات اسلامی بدون درک مسایل روحانی بی‌معناست.


1- مدارس عالي به دليل وابستگي به دولت، از نظر مالي و ديگر امكانات در مضيقه نيستند، اما به عكس، مدارس قومي دچار مشكلات مالي فراواني هستند.
==== فرقه های متصوفه ====
مسلمانان حنفی مذهب [[بنگلادش]] از لحاظ مشرب تصوف، پیرو طریق قادریه و چشتیه و نقشبندی هستند. پیروان طریقت قادریه در کنار مجاهدت‌ها و خواندان اوراد و اذکار، اصول شرعی را نیز رعایت می‌کنند. در این میان، خانقاه‌های آنان فعال و پیرها در جایگاه مشایخ تصوف از احترام برخوردارند، لیکن آن‌هایی که تابع طریقه چشتیه هستند، ادعای پیروی از پیر طریقه چشتیه خواجه معین الدوله چشتی اجمیری را دارند و بیشتر به سماع و نواختن ساز و رقص مرسوم دراویش گرایش دارند. با وجود اختلاف در سلوک، تضاد و یا منازعه آن چنانی در بین فرقه‌های مختلف صوفی وجود ندارد.


2- طلاب مدارس عالي ازنظر سياسي و مسائل روز، مترقي تر از طلاب مدارس قومي هستند. در همين راستا بد نيست بدانيم قديمي ترين تشكل دانشجويي، مربوط به طلاب مدرسة عالي است. در سال 1929، تشكيلاتي به نام « جمعيت طلبه عربيه » تشكيل شد و در حال حاضر نيز فعاليت سياسي و ايدئولوژيكي دارد.
==== سایر فرقه ها ====


3- فارغ التحصيلان مدرسة عالي، چون مدارك رسمي دارند، قادر خواهند بود به كارها و پست هاي دولتي وارد شوند. اما فارغ التحصيلان مدارس قومي ، فقط مي توانند به كارهاي مخصوص روحانيون بپردازند. به همين دليل افسردگي و يأس ونوميدي عجيبي نيست به سرنوشت و آينده خود، در آنان هويدا مي باشد، بخصوص با توجه به كميت بالاي نيرو و محدود بودن كارها و فعاليت هاي مخصوص روحانيون.
===== بریلوی‌ها و دیوبندی‌ها =====
علاوه بر تقسیم بندی‌ها پیش گفته، تقسیم بندی دیگری هم مانند سایر کشورهای منطقه شبه قاره وجود دارد که [[بنگلادش]] نیز مستثنی از آن نیست و آن اینکه مسلمانان اهل سنت [[بنگلادش]] از لحاظ خط فکر مذهبی به دو فرقه تقسیم می شوند: دسته اول را می توان بریلوی‌ها نام برد، که پیرو احمد رضا خان بریلوی هستند که به اهل بیت پیامبر اکرم (ص) ارادت دارند؛ دسته و فرقه دیگر دیوبندی‌ها هستند که از تعصب خاص فرقه‌ای برخوردارند. دیوبندی‌ها پیروان مدرسه دیوبند در هند هستند. در جامعه [[بنگلادش]] گرچه هر دو دسته پیرو مکتب فقهی امام ابوحنیفه هستند، در افکار عمومی بریلوی‌ها به نـــام سنی اصیل و دیوبندی‌ها به گرایش وهابی معروف‌اند. حوزه‌های علمیه قومی کاملا در دست دیوبندی‌ها است. مساجد و مراکز غیر دولتی دینی هم در اختیار این فرقه قرار دارد. در واقع قدرت اجرایی مذهبی در کنترل قومی‌ها یعنی دیوبندی‌ها می‌باشد. حوزه‌های علمیه دولتی «مدارس عالی»، گرچه زیر نفوذ دیوبندی ها نیست، نمی توان طرفدار بریلوی هم قلمداد کرد؛ زیرا تبلیغات بریلوی ها ضعیف و کم رنگ بوده و از انسجام و تشکیلات نظام بندی برخوردار نیست و فقط سازمانی به نام اهل السنه والجماعه، ارگان تبلیغی بریلوی‌ها در [[بنگلادش]] است. دو حوزه به نام مدرسه احمدیه سنیه در چیتاگنگ، مدرسه احمدیه طیبه در [[داكا|داکا]]، و مدارس مختلف کوچک تحت کنترل و نفوذ این سازمان می‌باشد. در حال حاضر این گروه از سید طاهر شاه، پیر و سجاده نشین سیالکوت [[پاکستان]] تبعیت و پیروی می‌کنند و به مناسبت عید میلادالنبی(ص) در 12 ماه ربیع الاول راهپیمایی عظیمی به نام جشن جلوس عید میلادالنبی(ص) همه ساله برگزار می‌کنند، که در واقع نمایش قدرت مردمی این فرقه است و بازتاب وسیعی در منطقه دارد.


4- مدارس قومي در مقايسه با مدارس عالي، در ميان تودة مردم از جايگاه بهتري برخوردار مي باشند.
در حالی که قومی‌ها و یا دیوبندی‌ها این عمل را بدعت می‌دانند. طرفداران جماعت تبلیغی، اهل حدیث و مولانا عبیدالحق، خطیب مسجد بیت‌المکرم، از افراد و شخصیت‌های معروف و متنفذ دیوبندی در [[بنگلادش]] می‌باشند.


5- به دليل مشكلات مالي، مدارس قومي اجبار بيشتري در تمايل به كشورهاي خارجي دارند.
==== اسلام مدرنیته در بنگلادش ====
امروزه بخشی از مردم جوان [[بنگلادش|بنگلادش‌]] خود را جزو مسلمانان تحصیل کرده و روشنفکری می‌دانند که نه به اسلام سنتی بلکه به شکلی از اسلام که از قیود سنتی رها شده و با اندیشه‌های نو آمیخته شده فکر می‌کنند. از نگاه این گروه، اسلام در این کشور به رنسانسی احتیاج دارد که به تعبیری بتواند اندیشه‌های نو جهان را تاب آورد. این بخش از جوانان (مرد و زن) در قصه‌ها، اشعار و آثار انتقادی، خود را نویسندگان مسلمان پست مدرن معرفی می‌کنند<ref name=":0">Esposito, J.L.; Voil, J.O. and Bakar, O. (2008), Asian Islam in the 21st.Century. New York:Oxford University Press. pp.66-67</ref>. در میان لیست آثار مورد علاقه آن‌ها، کتاب‌هایی مانند «ضد شرق گرایی» از ادوارد سعید، «خود انتقادی اسلامی» از ملک بننابی، «تجزیه طلبی اسلامی» اثر محمد ارغون، «عرفان سنتی جدید اسلامی» از سید حسین نصر و سید علی اشرف، و «تفکر حقوقی اجتهاد» از یوسف القرداوی دیده می‌شود. همچنین می توان عناصری از آثار علی شریعتی در میان این نسل از مسلمانان جوان و تحصیل کرده [[بنگلادش]] دید<ref name=":0" />.


6- در مدارس قومي، زبان فارسي در سال هاي اوليه تحصيل تدريس مي شود. اما در مدارس عالي زبان فارسي يك ماده درسي اختياري است.
نکته: به نظر می‌رسد اشاره به جهانی شدن و تفسیری کوتاه در این رابطه ضروری است. امروزه وابستگی‌های جهانی و پیوندهایی وجود دارند که رشد و شکل جوامع شهری را افزایش می‌دهند. در عین حال جهانی شدن، نفوذ و قدرت بازارها را در شیوه‌هایی که ممکن است افزایش دادن نا برابر و ناپایدار در جوامعی مانند [[بنگلادش]] وجود داشته باشد، افزایش داده است<ref>Lewis, D. And Kanji, N. (2009), Non-Governmental Organizations and Development. London: Routledge.pp.110</ref>. در [[بنگلادش]]، واکنش در میان شهروندان نسبت به نقش فزاینده بازارها باعث به وجودآمدن تنش بین منافع عمومی و خصوصی شده است. توجه اخیر به سازمان‌های غیر دولتی، جامعه شهری جهانی (یا بیشتر جنبش ضد جهانی شدن) و سازمان‌های سست پایه، نتیجه روندی دیالکتیکی شکل گرفته با جهانی‌شدن نیولیبرال است<ref>Buckland, J. (2003), "Non-Governmental Orgsanizations and Civil Society in Bangladesh: Risks and Opportunities of Globalization", in Globalization, Environmental Crisis and Social Changes in Bangladesh, Etd. Matiur Rahman. Dhaka: University Press, pp. 146</ref>.  این بازیگران خصوصی و جنبش‌ها در واقع بازخورد منطقی جهانی شدن اقتصاد است و حلقه‌هایی از این بازیگران خصوصی مدام در تنش با آن هستند.


7- در مدارس عالي، علوم اسلامي و علوم روز، هر دو به يك ميزان تدريس مي شوند. اما در مدارس قومي، براي خالي نبودن عريضه و جبر زمان، بعضي از علوم روز آن هم به طور خيلي مختصر، تدريس مي شود (همان جا ).
== نیز نگاه کنید به ==
[[اسلام و مسلمانان کانادا]]؛ [[اسلام و مسلمانان کوبا]]؛ [[اسلام و مسلمانان لبنان]]؛ [[اسلام و مسلمانان مصر]]؛ [[اسلام در چین]]؛ [[اسلام و مسلمانان تونس]]؛ [[اسلام و مسلمانان روسیه]]؛ [[اسلام و مسلمانان سنگال]]؛ [[اسلام و مسلمانان فرانسه]]؛ [[اسلام و مسلمانان آرژانتین]]؛ [[اسلام در اردن]]؛ [[اسلام در مالی]]؛ [[اسلام در ساحل عاج]]؛ [[اسلام و مسلمانان زیمبابوه]]؛ [[اسلام و مسلمانان تایلند]]؛ [[اسلام و مسلمانان اوکراین]]؛ [[اسلام و مسلمانان اسپانیا]]؛ [[اسلام در اردن]]؛ [[اسلام و مسلمانان اتیوپی]]؛ [[اسلام و مسلمانان سیرالئون]]


'''6. 10. اسلام مدرنیته در بنگلادش'''
== کتابشناسی ==
<references />


امروزه بخشی از مردم جوان بنگلادش خود را جزو مسلمانان تحصیل کرده و روشنفکری می دانند که نه به اسلام سنتی بلکه به شکلی از اسلام که از قیود سنتی رها شده و با اندیشه های نو آمیخته شده فکر می کنند. از نگاه این گروه، اسلام در این کشور به رنسانسی احتیاج دارد که به تعبیری بتواند اندیشه های نو جهان را تاب آورد. این بخش از جوانان (مرد و زن) در قصه ها، اشعار و آثار انتقادی، خود را نویسندگان مسلمان پست مدرن معرفی می کنند (Esposito, 2008:66-67 ). در میان لیست آثار مورد علاقه آن ها، کتاب هایی مانند «''ضد شرق گرایی''» از ادوارد سعید، «''خود انتقادی اسلامی''» از ملک بننابی، «''تجزیه طلبی اسلامی''» اثر محمد ارغون، «''عرفان سنتی جدید اسلامی''» از سید حسین نصر و سید علی اشرف، و «''تفکر حقوقی اجتهاد''» از یوسف القرداوی دیده می شود. همچنین می توان عناصری از آثار علی شریعتی در میان این نسل از مسلمانان جوان و تحصیل کرده بنگلادش دید ( Ibid:67  ).
== منبع اصلی ==
توسلی، محمد مهدی، علی زاده کندی، عزیز، توسلی، سینا(1391). جامعه و فرهنگ [[بنگلادش]]. تهران: [https://www.icro.ir/ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی]( در دست انتشار).


نکته: به نظر می رسد اشاره به جهانی شدن و تفسیری کوتاه در این رابطه ضروری است. امروزه وابستگی های جهانی و پیوندهایی وجود دارند که رشد و شکل جوامع شهری را افزایش می دهند. در عین حال جهانی شدن، نفوذ و قدرت بازارها را در شیوه هایی که ممکن است افزایش دادن نا برابر و ناپایدار در جوامعی مانند بنگلادش وجود داشته باشد، افزایش داده است (Lewis and Kanji, 2009:110 ). در بنگلادش، واکنش در میان شهروندان نسبت به نقش فزاینده بازارها باعث به وجودآمدن تنش بین منافع عمومی و خصوصی شده است. توجه اخیر به سازمان های غیر دولتی، جامعه شهری جهانی (یا بیشتر جنبش ضد جهانی شدن) و سازمان های سست پایه، نتیجه روندی دیالکتیکی شکل گرفته با جهانی شدن نئولیبرال است ( Buckland, 2003: 146 ).  این بازیگران خصوصی و جنبش ها در واقع بازخورد منطقی جهانی شدن اقتصاد است و حلقه هایی از این بازیگران خصوصی مدام در تنش با آن هستند.
== نویسنده مقاله ==
محمد مهدی توسلی، عزیز علی زاده کندی و سینا توسلی
[[رده:ادیان و مذاهب]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۵ اکتبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۵:۴۶

نکته مهم در خصوص  اسلام در بنگلادش مربوط به زمانی است که ژنرال ضیاء الرحمن به قدرت رسید. وی سیستم سکولاریسم را در بنگلادش که یکی از چهار رکن اصلی سیاست دولت بود، برانداخت؛ احزاب سیاسی مسلمان دربند را آزاد کرد و ناسیونالیسم بنگلادشی یعنی ملیتی با محتوای اسلامی را جانشین ناسیونالیسم بنگالی کرد. وی دستور داد آیات قرآن در رادیو و تلویزیون و نیز در مراسم رسمی پخش شود. همچنین همبستگی بنگلادش را با پاکستان و کشورهای مسلمان خاورمیانه قوت بخشید و بر ارتباط بنگلادش با امت مسلمان جهان تاکید ورزید. نخستین ژست سمبلیک او، قراردادن عبارت: «بسم الله الرحمن الرحیم» در سرآغاز کتاب قانون بود. به دستور وی مناسبت‌های مذهبی مانند میلاد النبی (ص)، محرم، رمضان و جمعه الوداع از طرف حکومت به طور رسمی برگزار می‌شد[۱].

عزاداری شیعیان در بنگلادش ، قابل بازیابی ازhttps://www.yjc.ir/fa/news/7061680/%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D9%85-%D8%B9%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%B4%DB%8C%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%86%DA%AF%D9%84%D8%A7%D8%AF%D8%B4-%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85-%D9%88-%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B1

شیعیان بنگلادش

پیروان مکتب اهل بیت در بنگلادش بین 16 تا 20 هزار نفر هستند (تا تاریخ تدوین این تحقیق، 2012م)، که بیش از چهار هزار نفر از آنان را مهاجران بیهاری تشکیل می‌دهند. مسایل سیاسی فی مابین بنگلادش و پاکستان، در زمان درگیری‌های استقلال طلبانه بنگلادش (پاکستان شرقی)، موجب شد که آن‌ها از لحاظ موقعیت اجتماعی و آموزشی در وضعیت بدی قرار بگیرند. بیشتر جمعیت شیعیان را بنگالی‌های اصیل تشکیل می‌دهند، همچنین از کل جمعیت آن‌ها، بین 35 تا 40 درصد از مستبصرینی هستند که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تمایلی به افکار و عقاید شیعه پیدا کردند و عمدتا نیز از میان تحصیلکرده‌ها و روشنفکران جامعه بنگلادش می باشند. مرکزیت اهل تشیع در داکا و در حسینیه دالان است؛ در بین اهل سنت و شیعیان بنگلادش به علت اینکه تبلیغات منفی علیه همدیگر ندارند و موقعیت شیعیان نیز خطری برای جامعه بزرگ اهل سنت ایجاد نمی‌کند، همزیستی و محبت برقرار است. برادران اهل سنت به دلیل علاقه شدید به اهل بیت(ع) در مراسم عاشورای شیعیان شرکت می‌کنند. روز عاشورا نیز در تقویم تعطیلات کشور روزی مذهبی و تعطیل رسمی سراسری است.

از کل جمعیت شیعی در بنگلادش، حدود 5 هزار نفر در داکا در منطقه حسنیه دالان، حسنیه میرپور، حسنیه محمدپور و حسنیه کربلا زندگی می‌کنند؛ در شهر چیتاگنگ حدود 1250 نفر شیعه به صورت پراکنده زندگی می‌کنند. تعداد آن‌ها در شهر شاتخیرا حدود 5 هزار نفر است که همه در روستاهای اطراف به نام های پارولیا، دیوبت‌ها دباتا و حبیب پور به کشاورزی مشغولند و اخیرا در شهر شاتخیرا اقدام به خانه سازی کرده‌اند.

در منطقه کولنا و توابع و شهر جیسور، بیش از 2750 نفر شیعه زندگی می‌کنند که با توجه به فعالیت‌های مومنین، مستبصر شده‌اند. بقیه شیعیان در سایر نواحی کشور پراکنده‌اند.

رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران[۲] در داکا (به خامه کارشناس باتجربه، آقای محمد علی شاه حسینی)در خصوص شیعیان در بنگلادش، تحقیقی بسیار جامع انجام داده‌ است که عینا در زیر می‌آید.

«بنگلادش جمعیتی بالغ بر یکصد و چهل میلیون نفر را در خویش‌ جای داده است. طبق آمارهای منتشره 3/88 درصد از این جمعیت را مسلمانان تشکیل می‌دهند. 85 در صد جمعیت این کشور در بیش از 68 هزار روستای کشور زندگی می‌کنند. مسلمانان بنگلادش حنفی مذهب هستند، و جالب توجه است که از این جمعیت انبوه سهم شیعیان شامل شیعیان اصیل و مستبصرین (شیعه شدگان) بسیار قلیل بوده و حدود 16 تا 20 هزار نفر تخمین زده می‌شوند. قانون اساسی این کشور آزادی کامل مذاهب و فعالیت‌های فرهنگی را برای همه اقلیت‌ها تضمین کرده است. از نکات در خور توجه این است که در 22 آوریل 1988 «بسم الله الرحمن الرحیم» در ابتدای قانون اساسی قرار گرفت، و در ژوئن 1988 در اصلاحیه قانون اساسی، اسلام دین رسمی کشور معرفی شد. از نکات متمایز بنگلادش با سایر کشورهای شبه‌قاره همزیستی مسالمت آمیز مسلمانان و پیروان ادیان اصیل و ریشه دار در آن کشور، با یکدیگر است. گفته می‌شود علت آن هم این است که گسترش اسلام در این منطقه به زور شمشیر نبوده، بلکه از راه تجارت، تبلیغ و عرفان ترویج شده است».

سابقه‌ی جایگاه اهل بیت علیهم السلام در فرهنگ مردم بنگلادش

«بازرگانان و مبلغان مذهبی اسلام را از همان ابتدای ظهور وارد بنگلادش کردند؛ اما صوفیان و عرفای اسلامی نیز در قرن‌های بعد به طور گسترده، در این سرزمین برای تبلیغ اسلام سهم به سزایی داشتند؛ بسیاری از مردم ستم دیده بودایی مذهب و طبقات پایین هندو مذهب به اسلام گرایش پیدا کرده‌اند. مسلمانان در پایان قرن دوازدهم میلادی و در زمان حکومت سلاطین مغول(1757-1205) بنگال را فتح کردند و پس از آن، مسلمانان در این سرزمین جایگاه مهمّی را به دست آوردند. همه صوفیان و عرفا که در این سرزمین تبلیغ اسلام می‌کردند از محبان اهل بیت بودند. از طرف دیگر همه مبلغان و فاتحان و حاکمان مسلمان بنگالی تحت تأثیر زبان، ادبیات و فرهنگ ایرانی بودند و چون ایران بزرگ ترین پایگاه مذهب تشیع بود، بنابراین آنان تحت تأثیر مذهب تشیع نیز قرار داشتند. این اتفاق نیز باعث شد که فرهنگ مردم مسلمان بنگال به طور گسترده تحت تأثیر فرهنگ و ادبیات فارسی, ایرانی و شیعه باشد و همیشه اهل بیت(ع) در فرهنگ مردم این سرزمین جایگاه و نفوذ بنیادی داشته باشند.»

«درخصوص مسیر ورود اسلام و تشیع به کشور بنگلادش نقل قول‌های متفاوتی است، برخی معتقدند اسلام از بندر چیتاگنگ و از طریق اقیانوس هند وارد این منطقه شده است. عده‌ای کشور هند و شهر کلکته را مسیر حرکت اسلام و تشیع می‌دانند و گروهی هم خراسان در دوران امام رضا(ع) را دروازه ورود اسلام و تشیع به شبه‌قاره و این کشور دانسته‌اند. با بررسی‌های به عمل آمده هر سه نظریه فوق می‌تواند درست باشد[۳].»

پروفسور کلثوم ابوالبشر، استاد دانشگاه داکا- بنگلادش، می نویسد:

«یکى از عوامل ارتباط بین ایران و بنگلادش دین اسلام است و دیگر زبان فارسى. و این امر فى نفسه مایه امتنان فراوان است که مردم بنگلادش فرهنگ قرآن و اسلامى خود را از طریق زبان و ادبیات فارسى آموخته شده اند. سرزمین ایران مهد تمدن دیرینه می باشد. سرود، آهنگ، نقاشى، هنر، ادبیات و فلسفه ایرانى در امتداد قرن ها بر افکار و ادراک همه ملت هاى جهان تاثیر پیدا کرده بود. فرهنگ ما هم اثرات مفید و مثبت فرهنگ ایران را پذیرفته است. این حقیقت است که صدها سال پیش ارتباط دینى و ادبى و فرهنگى میان بنگاله و ایران آغاز شد و قبل از فاتحان، مسلمانان بنگاله، صوفیان، فقها و مبلغان اسلام که زبان آن ها فارسى و عربى بود، از قرن دهم میلادى به این خطه تشریف آوردند.

تحت تاثیر این مبلغان، بیشتر مردم بنگاله دین اسلام را قبول کردند. گروه زیادى از عرفا و فقها در اینجا زندگى مى‌کردند و سخنشان در زبان و ادبیات بنگالى تاثیر ویژه‌اى گذاشته است. پس از فتح بنگاله به دست محمد اختیارالدین بن بختیار خلجى، سپهسالار معزالدین محمد سام (شهاب الدین غورى) در سال 1204م زمینه اسلام و سیاست مستحکم شد و زبان فارسى تا مدت شش قرن و ربع زبان رسمى این مملکت بوده است. مردم بنگاله با زبان شیرین و شورانگیز فارسى آشنایى گرفتند. همگان قصه دلنشین دعوت سلطان غیاث الدین اعظم شاه را از خواجه حافظ شیرازى علی الرحمه، شنیده‌اند و مضمون این غزل جاودانه او را به یاد مى آورند:

ساقی حدیثِ سرو و گل و لاله می‌رود

وین بحث با ثَلاثه غَسّاله می‌رود

مِی ده که نوعروسِ چمن حَدِّ حُسن یافت

کار این زمان ز صنعتِ دَلّاله می‌رود

شِکَّرشِکن شَوَند همه طوطیانِ هند

زین قندِ پارسی که به بَنگاله می‌رود

در عهد غیاث الدین اعظم شاه (1377- 1410 .م) به علت اثر و نفوذ ایرانی‌ها، کتاب‌هاى بسیارى در موضوع تاریخ و تذکره تالیف گردید. شمار زیادى از این کتاب‌ها به زبان فارسى نوشته شده بود. مثل: حوض الحیا (رکن الدین سمرقندى)، انیس الغربا و مثنوى گنج راز و مقامات و نام حق. غیر از این اهمیت و نفوذ زبان فارسى بر ادبیات بنگالى به حدی پیشرفت کرد که در آداب اجتماعى مردم بنگاله نفوذ رسوم ایرانی‌ها مثل عشره محرم، روضه امام حسین(ع)، داستان کربلا، مرثیه خوانى، قصه‌هاى قرآن شریف نیز به چشم می‌خورد[۴].» غیاث‌الدین اعظم شاه و نیز چند تن از امیران و استانداران بنگالی را ایرانی الاصل می‌دانند، مانند خان جهان علی خان فرمانده نظامی و حاکم جنوب غربی بنگال که عارفی نامی بود و مزارش در شهرستان باغرهات واقع است. همچنین شایسته خان استاندار بنگال در زمان اورنگزیب شاه مغول دهلی، یکی دیگر از شخصیت‌های مهم تاریخی این سرزمین, ایرانی الاصل بوده است. آقا باقرخان که جنوب بنگال را آباد کرده بود. نواب علیوردی خان و نوه وی، نواب سراج الدوله همه شیعه و اصلا از مردم ایران بودند. اما چون بین شیعیان آن دوره شخصیت‌های بزرگ مذهبی ظهور نکردند تا زعامت دینی را برعهده بگیرند، مذهب تشیع چندان که انتظار می‌رفت گسترش نیافت؛ با این وجود تأثیر فرهنگ و ادبیات ایرانی و شیعه و عشق به اهل بیت(ع) با جان و روح مردم مسلمان این سرزمین در آمیخت که اثر آن تا پایان دهه هفتاد قرن بیستم میلادی کاملا مشهود است.

«بین آثار ادبی ترجمه شده از زبان فارسی و نوشته های مهمی که با بهره‌گیری از کتاب‌های فارسی به چاپ رسیده واقعه کربلا برجسته‌تر است. داستان‌هایی به صورت منظوم که به زبان بنگالی «پونتی» نامیده می‌شود، بین مردم مسلمان اعم از شهرنشین و روستایی و با سواد و بی‌سواد محبوبیت گسترده‌ای داشت. پونتی‌ها با آهنگ و وزن خاصی در مراکز اسلامی، مساجد و منازل شخصیت‌های مهم خوانده می‌شد. مهم‌ترین عنوان پونتی‌ها را واقعه کربلا تشکیل می‌داد که عشق به اهل بیت(ع) را در بین مردم زنده نگه می‌داشت.»

«در ادبیات نو بنگلادش، اولین بار فردی که به واقعه کربلا چهره ادبی داد، میر مشرف حسین بود که در اواخر سده نوزدهم می زیست. او بیان واقعه کربلا را به صورت داستانی بزرگ به رشته تحریر در آورد؛ هر چند که حقایق تاریخ را کاملا رعایت نکرد و بعضی از موضوعات تحریف شده را نیز برآن افزود، ولی نسبت به اصل واقعه علاقه و تعصب خاصی نشان داد. وی در بخشی از این کتاب آورده است که محمد حنیفه برادر امام حسین(ع) به دمشق رفت و در جنگ با مروان وی را کشت و حضرت امام سجاد و خانواده حضرت سیدالشهداء را از قید اسارت نجات داد.  به هر حال وی این داستان را با احساسات و عشق کامل به اهل بیت(ع) نوشت. محبوبیت این داستان بین مردم مسلمان با سواد و بی‌سواد آن قدر عمیق می‌باشد که در تاریخ ادبیات بنگال بی نظیر بوده است.»

«کتابی دیگر در همین رابطه که ”بیشاد شیندو“ (دریای غم) نام دارد، در مراکز و منازل و جلسات مهم در روستاها و شهرها خوانده می‌شود. به این طریق که یک نفر آن را می‌خواند و ده‌ها نفر گوش داده و اشک می‌ریزند، این وضعیت تا  اواسط دهه شصت قرن بیستم ادامه داشت. از مظاهر فرهنگی دیگر مسلمانان بنگلادش برگزاری نمایشنامه و شبیه‌خوانی در خصوص واقعه کربلا است که در فرهنگ بنگالی با نام ”زاترا“ (عزیمت) از آن یاد می‌شود. اجرای نمایشنامه زاترا تا پایان دهه هفتاد قرن بیستم در روستاهای بنگلادش رایج بود. البته از اوایل دهه شصت اینگونه نمایشنامه‌ها در سطح شهر از رونق افتاد. به هر حال ”زاترا“ در مورد واقعه کربلا دارای دو قسمت است. قسمت اول مربوط به محرم است که با شهادت حضرت امام حسین(ع) پایان می‌یابد و قسمت دوم آن مربوط به پس از واقعه عاشورا و سرنوشت خانواده امام حسین(ع) و امام زین العابدین (امام سجاد) است. مردم با دیدن این نمایشنامه و درک مظلومیت امام حسین(ع) سوگوار می شوند. شایان ذکر است که به علت نقش داشتن زنان در اجرای این نوع نمایشنامه‌ها، علما تماشای آن را برای مردان حرام  می دانستند، در مورد واقعه کربلا سرودهای خاصی به نام ”زاری“ که یک کلمه فارسی است نیز نوشته‌اند که طلاب مدارس دینی در مراسم مختلف بدون استفاده از موزیک آن را می خواندند. ”زاری“ جزو سرودهای بومی محسوب می شود[۵].»

«تا پایان دهه شصت قرن بیستم که جو مذهبی در بنگلادش کاملا حاکم بود همه مسلمانان اعم از با سواد و بی‌سواد اعتقاد به ”پنج تن پاک“ داشتند، یعنی حضرت پیامبراکرم(ص)، حضرت امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، حضرت امام حسن(ع) و حضرت امام حسین(ع) را بهترین بندگان برگزیده خدا می‌دانستند. بعدا تأثیر فرهنگ غرب، هند و لاییک‌ها از یک سو و نفوذ تفکر وهابیت از سوی دیگر سبب شد تا اعتقاد آنان به ”پنج تن پاک“ کم رنگ شود. تا اوایل دهه شصت یکی دیگر از برنامه فرهنگی مردم روستایی، به ویژه در جنوب بنگال صلوات فرستادن بر پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت علیهم السلام بود.»

«در آن دوران مردم روستایی به طور دسته جمعی دعای ”الهم صل علی محمد و آل سیدنا محمد“ را بارها تکرار می کردند. ولی بعدا بعلت تغییر در هویت فرهنگی و نفوذ فرهنگ غربی و هندی حتی در روستاها این نوع برنامه‌ها از میان رفت. البته مراسم”میلاد النبی“ هنوز ادامه دارد و در این مراسم در کنار تلاوت قرآن، بیان واقعه تولد پیامبر اکرم(ص)، شعر خوانی برای پیامبر(ص) و صلوات دسته جمعی نیز خوانده می‌شود که قطعه‌ای از آن عبارت است از: ”الهم صل علی سید نا و نبینا و شافعنا و حبیبنا و مولانا محمد و صل الله علیه و آله و اصحابه و بارک و سلم“ که این درود چند بار تکرار می‌شود اما نه به طولانی بودن برنامه‌هایی که قبلا ذکر کردیم.»

«درمیان اعضاء اهل بیت علیهم السلام، حضرت فاطمه(س) نزد مردم بنگال دارای محبوبیت خاصی است. وی را با احترام و محبت گاهی با نام ”مادر فاطمه“ و ”بی بی فاطمه“ ذکر می‌کردند که البته هنوز این عادت کاملا از بین نرفته است. زمانی وی را با نام ”مادر فاطمه، مادر جهانیان“ نیز ذکر می‌کردند؛ هر چند در حال حاضر این امر چندان رایج نمی‌باشد.»

«در مورد جنگ‌های حضرت علی(ع) نیز داستان‌های عامیانه فراوانی وجود دارد که بیشتر این داستان‌ها کاملا ساختگی است. مثلا گفته اند که وی با ”کالی“ یکی از خدایان هندو  که زن است جنگید و او را شکست داد. البته این داستان ها به صورت نثر نوشته شده و هرچند ساختگی است اما بیان این داستان ها ناشی از محبت آنان به حضرت علی(ع) می‌باشد.»  

«سنت سوگواری وعزاداری و مرثیه خوانی در زمان حکومت مغول از هند وارد این سرزمین شد و بعدا با حضور روحانیون ایرانی در بنگال گسترش یافت و رفته رفته به فرهنگ سنتی در میان مردم تبدیل شد، به طوری که سنی‌ها تحت تاثیر شیعیان نیز در گرامی‌داشت چنین مراسمی سهیم شدند. به دنبال آن شاهدیم که در ادبیات بنگالی از زمان قدیم، سوگواری و مرثیه و خواندن مقتل کربلا ریشه دواینده و حتی در دوره معاصر نیز مرحوم قاضی نذرالاسلام شاعر ملی بنگلادش در زمینه ”محرم، عاشورا و شهید کربلا“ شاهکارهایی را آفریده که جزو افتخارات ادبیات این زبان می‌با‌شد[۶].»

«قاضی نذرالاسلام در شاهکار خود ”شعر محرم“ در استفاده از الفاظ عربی و فارسی و صحنه نگاری از وقایع عاشورا چنان هنر آفرینی کرده است که به این شعر ویژگی جاویدانی بخشید. در شعر ”محرم“ مظلومیت انسان های پاکباخته به تصویر کشیده شد. در هر فرازی از شعر که انسان می خواند، گریه و زاری او به در گاه خدا بلند می شود. این شعر ایستادگی و ظلم ستیزی را نیز برای امت اسلامی بهمراه دارد. به دین علت او (شاعر) گفته است که ”ما فداکاری می خواهیم نه گریه و زاری“ (کتاب مجموعه اشعار قاضی). اشعار قاضی نذرالاسلام (فوت:1976) در خصوص محرم و اهل بیت (ع) در ایام محرم همراه با آهنگ های حزین از رسانه‌های صوتی و تصویری بنگلادش پخش می‌شود.»

«در عصر حاضر مسلمانان سنی مذهب بنگلادش وجه تشابهات فراوانی با شیعیان دارند که از آن جمله می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره کرد:

نام گذاری فرزندان، خیابان‌ها و محله‌ها

پیروان اهل سنت در این کشور به وفور از اسامی ایمه اطهار و پیشوندهای میر، میرزا ، سید، بی بی و بیگم برای نام گذاری فرزندان خویش استفاده می‌کنند. اسامی و القابی نظیر کنیز فاطمه، کنیز بتول، و اسامی ایمه(ع) نیز در بین مردم بنگلادش به وفور یافت می‌شود. اسامی خیابان‌ها و محله‌هایی نظیر میرپور، سیدپور و محله‌هایی به نام کربلا و ... نیز فراوان است.

برگزاری مراسم عزاداری خامس آل عبا(ع) در کشور بنگلادش

«شهادت امام حسین(ع) به نحوی برجسته و بارز در اعتقادات و باورهای دینی مردم بنگلادش جای دارد. شهروندان این کشور اعم از سنی مذهب و هندو مسلک و شیعیان، همه و همه در این مراسم شرکت می‌کنند. علامت‌ها، سیاه کوبی‌ها و نشانه‌های عزاداری امام حسین(ع) را می‌بوسند و برای خود و فرزندان خویش از حضرت حاجت می‌گیرند. پتانسیل و نفوذ این اعتقادات به حدی است که دولت بنگلادش روز دهم محرم را تعطیل عمومی اعلام کرده و مکانی در شهرستان داکا را به نام سرزمین کربلا مشخص نموده است تا در روز عاشورا دسته جات عزادار در آنجا گرد هم آیند. در ضمن هییت رویت ماه به منظور تعیین زمان دقیق روز شهادت امام حسین(ع) همانند تعیین زمان عید فطر حساسیت به خرج می‌دهد.»

«رقم چند هزار نفری شیعیان در مقابل بیش از یکصد و چهل میلیون جمعیت این کشور، از نظر تعداد شاید اصلا مقایسه شدنی، نباشد؛ ولی نفوذ اهل بیت(ع) و پیشینه تاریخی فرهنگی این کشور گویای عمق اعتقاد مردم به عاشورا و امام حسین(ع) است. این موضوع می‌تواند اساس پژوهشی را شکل دهد، تا علل دوستی اهل بیت(ع) و پنج تن آل عبا(ع) و نحوه گسترش و رشد این نوع اعتقادات در بین مردمان این سرزمین و تمایز آنان با سایر کشورهای اسلامی تبیین شود. به هر حال، هر سال مراسم عاشورا و دهه اول ماه محرم با شور، شعور و شکوه خاصی برگزار می‌شود.»

«شیعیان در کشور بنگلادش در نقاط مختلف پراکنده هستند. حدود سه تا پنج هزار از این جمعیت در داکا پایتخت بنگلادش زندگی می‌کنند که اغلب آن ها بسیار محافظه کار بوده و به جز تعداد انگشت شماری وضعیت اقتصادی خوبی ندارند. آن ها در قالب چند حسینیه، امام باره و هییت عزاداری فعالیت مذهبی خویش را اجرا می‌کنند.»

حسینیه دالان ، قابل بازیابی از https://www.shabestan.news/news/1123232/%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF-%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86%DB%8C%D9%87-%D9%82%D8%AF%DB%8C%D9%85%DB%8C-%D8%A8%D9%86%DA%AF%D9%84%D8%A7%D8%AF%D8%B4

«از حسینیه‌های مشهور داکا می‌توان حسینیه‌های دالان، میرپور، محمدپور و پورنا پالتان را نام برد که بزرگ‌ترین آن ها حسینیه دالان می‌باشد. درهای این حسینیه به روی هندوها و سنی‌ها نیز باز است و شاید به همین دلیل باشد که شهرت بیشتری پیدا کرده است. این حسینیه به خودی خود دلیلی براهمیت و نفوذ مکتب اهل بیت(ع) در آن زمان در بین مردم بوده است. روزانه سیاحان خارجی فراوانی از این حسینینه بازدید، عکس برداری و فیلم برداری می کنند.»

«روز عاشورا در نقاط مختلف بنگلادش نماز ویژه‌ای اقامه می‌‌شود و مردم دست به دعا برمی‌دارند و از خداوند متعال صلح، وحدت و رفاه اجتماعی برای تمام امت مسلمان مسیلت می‌کنند. مسلمانان بنگلادش اعم از شیعه و سنی در این مراسم برای ادامه پیشرفت و امنیت کشور خویش نیز دعا می کنند. در آستانه این روز معمولا رییس جمهور، نخست وزیر و رهبران احزاب طی اطلاعیه‌های گوناگون از مسلمانان تقاضا می‌کنند تا اعمال خود را با روح ایثار، گذشت و فداکاری عجین کنند. گروه‌های مذهبی و سیاسی گوناگون در این روز برنامه‌های متفاوتی مانند عزاداری و تعزیه خوانی در پایتخت و دیگر شهرهای بنگلادش برگزار می کنند.»

«در روز عاشورا تلویزیون رسمی بنگلادش و سایر کانال‌های تلویزیون‌های خصوصی برنامه‌هایی ویژه ی عاشورا پخش می‌کنند و برنامه‌های شاد و مفرح پخش نمی کنند. روزنامه‌ها هم مقالات ویژه‌ای در بیان اهمیت این روز منتشر می کنند.»

«در محرم سال 1385 نیز طبق معمول سنواتی، رییس جمهور و نخست وزیر پیام‌های ویژه و جداگانه‌ای به همین مناسبت منتشر کردند. در پیام رییس جمهور آمده بود که «شهادت حضرت امام حسین(ع) و یارانش در کربلا حقایق را افشاء کرد. این حماسه به دلیل آرمان‌های والا و اعتقادی آن صدها سال است که در بین جهانیان زنده مانده است.»؛ «خالده ضیاء نخست وزیر پیشین هم در پیام خود به این نکته اشاره کرده بود که «عاشورا نقطه عطفی در تاریخ اسلام است. چند واقعه اساسی بر اهمیت این روز افزوده است، از آن جمله اینکه نوه پیامبر بزرگ اسلام(ص) شهادت را در این روز در صحرای کربلا به آغوش کشید؛ او قربانی شد تا پرچم واقعیت، عدالت و عقاید اسلام، برافراشته بماند و نکات انحرافی پیش آمده در دین را اصلاح کند. برماست که از حماسه عاشورا درس بگیریم و در مسایل اجتماعی نظیر برپا داشتن صلح و دوستی در کشور و مقابله با بی‌عدالتی، دروغگویی و دشمنی و عداوت بپا خیزیم.»

«خبرگزاری بنگلادش از قول خانم خالده ضیاء خبری را مبنی بر ضرورت آموزش عاشورا در متون دروس اجتماعی مدارس و دانشگاه‌ها به این صورت نقل کرد: «نخست وزیر اعلام کرده بود که باید بر تداوم صلح در جامعه و حکومت کوشیده و در این رابطه از آرمان‌های اسلام برای ساختن جامعه‌ای مقاوم در مقابل انواع دشمنی، بی‌عدالتی و مسایل خلاف بهره‌جوییم. عاشورا به منزله یکی از مهم ترین اتفاقات تاریخ اسلام، وقایع درخشان و درس‌های آموزنده‌ای را در خود جای داده است و از همه مهم تر این که امام حسین(ع) برای نشر حقایق شهادت را پذیرفت[۷].»

انتشار پیام مسیولین ارشد کشور بنگلادش به مناسبت عاشورای حسینی هر سال منتشر می شود و این موضوع ربطی به احزاب حاکم بر کشور و خط مشی گوناگون آن ها ندارد.

«منطقه‌ای به نام مانیک گنج در 65 کیلومتری داکا هر عاشورا میزیان بیش از یکصد هزار نفر عزادار امام حسین(ع) می‌باشد. حسینیه غارپورا در این منطقه یکی از حسینیه‌های مشهور  کشور بنگلادش است که زیر نظر صوفیان اداره می‌شود. مراسم دهه اول ماه محرم در این حسینیه با جمعیتی کثیر و مشتاق برگزار می شود. البته در روز دهم محرم این مراسم جلوه‌ای خاص به خود می‌گیرد، چرا که جمعیتی بیش از یکصد هزار نفر از سراسر بنگلادش به آنجا عزیمت می‌کنند تا در مراسم عزاداری در آن منطقه شرکت کنند.

«در این مراسم معمولا چند تن از شخصیت‌های برجسته دینی سخنرانی می کنند. به دنبال آن نوحه خوانی و عزاداری به سبک و روش خاص بومیان و با فریاد  «وای حسین» «وای امام» ادامه می‌یابد. گفته می‌شود این صوفیان دارای 26 مرکز و مقر تبلیغی و ارشادی در بنگلادش هستند که اعضای همه آن ها با جدیت و علاقه در این مراسم حضور می‌یابند.

«شاید به جرأت بتوان گفت حضور بیش از یکصد هزار نفر در این مراسم عاشورای حسینی از کم نظیرترین اجتماعات در سرتاسر جهان است[۸].» (مشاهدات عینی نگارنده و حضور او در این مراسم).

علاقه‌مندی به اهل بیت(ع)

غالبا خطبه‌های نمازهای جمعه مساجد اهل سنت در کشور بنگلادش با سلام و درود بر پیامبر اکرم(ص) و خاندان مطهرش شروع می‌شود. آن ها از پنج تن آل عبا به نیکی یادکرده و به آن ها سلام و درود می‌فرستند. در خلال بیان خطبه‌ها، کرامت‌ها و حسن خلق‌های آنان را تبیین و مستعمین را تشویق به پیروی از سیره آنان می‌کنند. ایمه جمعه در ایام عاشورا خطبه‌های خود را به واقعه‌ی کربلا معطوف می دارند.

اعتقاد به وجود امام مهدی (عج)

مسلمانان بنگلادش به وجود منجی عالم بشریت که از سلاله رسول اکرم(ص) می‌باشد، معتقدند. آنان باور دارند که روزی این منتقم واقعی ظهور می کند و جهان را در حالی که مملو از ظلم و جور شده است، پر از عدل و قسط خواهد کرد. تنها تفاوت آنان با عقاید امامیه این است که معتقدند هر وقت خداوند صلاح بداند او متولد خواهد شد و غیبت حضرت را به خوبی درک نکرده اند.

مسلمانان بنگلادش شب نیمه شعبان را به عنوان «شب برات» (دقیقا همین عبارت) می‌شناسند و در آن شب، دست نیاز به سوی قادر بی‌نیاز دراز کرده از او می‌خواهند تا گناهان آنها را بخشیده و از جرمشان درگذرد. آنان برای آموزش گناهان خود و در گذشتگان و کسب موفقیت‌های مادی و معنوی دست به دعا برمی دارند و به مناجات می‌پردازند. بیشتر مسلمانان این روز را روزه می‌گیرند. نیمه شعبان چنان اهمیتی در کشور بنگلادش دارد که شورای رویت هلال ماه، که تشکیلاتی رسمی و دولتی است، شروع دقیق ماه شعبان و به دنبال آن تعیین رسمی و دقیق روز نیمه شعبان را گواهی داده و آن را تایید می کند. این روز در کشور بنگلادش تعطیل رسمی می باشد. به اعتقاد اهل سنت بنگلادش، شب برات پس از شب قدر مهم‌ترین شب سال برای راز و نیاز و دعا به درگاه خداوند برای پذیرش توبه و بخشش است.

جمعیت شیعیان در بنگلادش

در خصوص تعداد شیعیان در بنگلادش هیچ آمار رسمی و متقنی وجود ندارد. هر کدام از علما و رهبران دینی شیعه، نظر خاصی در این باره دارد. شیعیان مستبصر آمار بیشتری ارایه می‌دهند و شیعیان قدیمی و اصیل آماری نزدیک تر به واقعیت را ارایه می‌دهند. میانگین آمار ارایه شده توسط مشاهیر شیعه با در نظر گرفتن ضریب اعتبار، هرکدام رقمی معادل شانزده هزار نفر را برای شیعیان در این کشور تخمین می زند. سایت خبری بازتاب در29 آبان 1385،  به نقل از سازمان اطلاعاتی آمریکا (CIA) در گزارشی با عنوان آمار جالب شیعیان در 67 کشور جهان، تعداد شیعیان در بنگلادش را 572/546/2 نفر اعلام نموده است. این آمار معلوم نیست برچه مبنایی گرفته شده است؛ مشخص نیست که این رقم براساس آنانی است که حب اهل بیت(ع) را در دل دارند، و یا سوگواران و عزاداران امام حسین(ع) در روز عاشورا تنظیم شده و یا داده‌های دیگر؛ ولی آنچه که مشخص است تعداد شیعیان اثنی عشری در کشور بنگلادش نمی‌تواند با آمار CIA برابری کند.

ترکیب جمعیت شیعیان در بنگلادش

شیعیان از نظر تیره و نژادی خود را به دو گروه بیهاری و بنگالی تقسیم می‌کنند. بیهاری که در اصل بایستی به اهل بیهار در هند اتلاق شود، به همه شیعیان اصیل و با سابقه بنگلادش، اعم از پاکستانی و هندی، گفته می‌شود که با زبان اردو صحبت می‌کنند و در مقابل آن وقتی از شیعیان بنگالی سخن به میان می‌آید منظور مردمانی بنگالی‌الاصل هستند که به زبان بنگالی سخن می گویند و غالبا از مستبصرین (تازه شیعه شدگان) تشکیل می‌شوند. البته این تقسیم بندی را بسیاری از شیعیان تایید نمی کنند. مخصوصا قسم اول که آن ها هم خود را بنگالی نامیده و از انتساب خویش به بیهار رنجیده خاطر می‌شوند. بین این دو گروه قدری اختلاف سلیقه و روش وجود دارد و این اختلاف برخی اوقات موجب جدال و کشمکش لفظی شده و تا حد زیادی باعث تنش و مشکل بین این دو شق تشیع در بنگلادش می شود. شیعیان بنگالی معتقدند که آن ها بیشترین فعالیت را برای ترویج تشیع به کار گرفته اند و طبق آمار موجود حیطه تبلیغات آنان بسیار گسترده‌تر از بیهاری‌ها است. البته طبق اطلاعات موجود در هرکدام از دو گروه فوق، افرادی بسیار فعال و دلسوز وجود دارند که از هیچ کوششی در راه ترویج عقاید حقه خویش فروگذار نیستند و افرادی هم هستند که به دنبال گذران زندگی خود بوده وفقط عنوان تشیع را هم با خود دارند.

پراکندگی شیعیان در بنگلادش

با این که کشور بنگلادش دارای وسعت زیادی نیست و مساحت آن 147570 کیلومتر مربع می‌باشد، ولی شیعیان تراکم بسیار متفاوتی در این منطقه دارند. بیشترین تعداد شیعیان در پایتخت مستقر هستند. بیست و پنج تا سی در صد شیعیان در داکا زندگی می‌کنند. آن ها اکثرا  در منطقه داکای قدیمی و در محله حسینیه دالان زندگی می کنند و مناطق محمدپور و میرپور داکا در مراحل بعدی قرار دارند. در بین شهرستان‌ها و سطح کشور پس از داکا بیشترین جمعیت در غرب و جنوب غربی این کشور و در اطراف شهر کولنا، مرز هند و در مسیر کلکته زندگی می‌کنند.

در تقسیم بندی دیگری شیعیان بنگلادش به دو قسمت اصیل و مستبصرین (تازه شیعه شدگان) تقسیم می‌شوند، که شیعیان اصیل نیز به نوبه خود دارای بخش‌های سادات، غیر سادات و خوجه‌های اثنی عشری می‌باشند. سادات بیشتر در مرکز کشور بنگلادش، داکا، ساکن هستند و تعدادی از آن ها هم در شهرهای رنگپور، سید پور، سیلهت، چیتاگنگ و کولنا پراکنده هستند. شیعیان غیر سادات هم در نقاط مختلف کشور پراکنده هستند. خوجه های اثنی عشری هم همانند سایر شیعیان، قبل از استقلال بنگلادش (1972م)از هند و پاکستان غربی آمده و جمعیت بسیاری بودند ولی پس از استقلال، به دلیل اینکه انقلابی‌های بنگلادش، پاکستانی‌ها و هندی‌ها را  آزار می‌دادند، اکثر شیعیان مهاجرت به کشورهای هندو پاکستان را برگزیدند. شایان ذکر است که غالب شیعیان اصیل اردو زبان هستند و همه مراسم مذهبی خود را به زبان اردو برگزار می‌کنند.

اکثر قریب به اتفاق مستبصرین پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و آشنا شدن با شخصیت حضرت امام خمینی(ره) روی به تشیع آوردند. مستبصرین دارای تعصب بیشتر به اعتقادات خویش بوده و در تبلیغ از شیعیان اصیل فعال‌تر هستند. مستبصرین طبق برآوردهای آماری میدانی، حدود نیمی از کل جمعیت شیعیان بنگلادش(هفت هزار نفر) را تشکیل می‌دهند، در حالی که طبق همین آمار جمعیت شیعیان اصیل هشت تا نه هزار نفر برآورد می‌شود. در بین مستبصرین افراد تحصیل کرده دانشگاهی و باسواد بیشتر دیده می شود و به دلیل مشکلات خانوادگی و به دلیل حفظ مشاغل اداری برخی از آن‌ها در ابراز شیعیه بودن( به قول خود) تقیه می‌کنند. در نهایت می‌توان گفت شیعیان اصیل در مناطق کولنا، رنگپور، سیدپور، راجشاهی، چیتاگنگ، داکا و مستبصرین در مناطق جیسور، سات‌خیرا، شارشا، کولنا، نوراییل، غازی‌پور، بوگرا، راجشاهی، داکا  ساکن هستند.

مسجد بیت‌المکرم  بزرگترین مسجد کشور بنگلادش ، قابل بازیابی ازhttps://iqna.ir/fa/news/3896115/%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%A8%D9%86%DA%AF%D9%84%D8%A7%D8%AF%D8%B4-%D8%B9%DA%A9%D8%B3

مراکز تبلیغی شیعیان در بنگلادش

اهم مراکز تبلیغی و مذهبی شیعیان در بنگلادش را حسینیه‌ها تشکیل می‌دهند. یکی از خدمات بزرگی که علمای مهاجر ایرانی به شبه ‌قاره هند در طول تاریخ ارایه کردند، نهضت تاسیس حسینیه‌هایی بود که مرکز فعالیت شیعیان قرار گرفت و در همه ایام سال و به خصوص از ابتدای محرم تا هشتم ربیع الاول مراسم مختلفی در آن ها برگزار می‌‌شود. این حسینیه‌ها نقش مساجد را هم ایفاد می‌کنند، و آن به این دلیل است که چون برگزاری مراسم سینه‌زنی و عزاداری در مساجد نزد علما و مردم غیر شیعی این کشور وجهه خوبی نداشته و آن را جایز نمی‌دانند، و از طرفی شیعیان به دلیل مشکلات مالی نمی‌توانند در هر نقطه هم مسجد و هم حسینیه داشته باشند؛ لذا اقدام به تاسیس حسینیه، هم برای انجام مراسم عبادی و هم برای برگزاری مناسبت‌ها کرده‌اند. البته گفته می‌شود که چون مساجد باید در زیر نظر کمیته مساجد کشور اداره شود و امام مسجد را کمیته مذکور تعیین کند و از آنجا که اعضای کمیته همه سنی مذهب هستند، شیعیان جهت اجتناب از دخالت دادن آن کمیته در مسایل مذهبی خود، نمازهای یومیه و مراسم عبادی را در حسینیه‌ها بجا می‌آورند. از این رو تا حدودی با کمبود مسجد روبرو نشده‌اند.

حسینیه‌ها در بنگلادش دارای تعاریف خاصی نیستند، برخی از آنان دارای بناهای تاریخی و بسیار مشهور و عمارت‌های بزرگی هستند و برخی از آنان دارای محیطی بسیار کوچک و در حد فضایی مناسب برای 30 الی 40 نفر؛ تعدادی حسینیه هم در منازل شخصی افراد خیّر برای مدتی محدود در طول سال برپا می‌شوند. بنابراین ارایه آماری دقیق از آنان به سهولت ممکن نیست. ولی حسینیه‌های شناخته شده و مشهور در کشور بنگلادش به شرح زیر می‌باشند.

در شهرستان داکا، مرکز کشور بنگلادش مساجد و حسینیه‌های زیر به شیعیان تعلق دارد:

حسینیه دالان: حسینیه دالان بزرگ ترین و مشهورترین حسینیه بنگلادش است که به منزله بنایی توریستی در نقشه‌های داکا معرفی شده و روزانه سیاحان مختلفی از سرتاسر جهان از آن بازدید می‌‌کنند. درهای این حسینیه به روی هندوها و سنی‌ها نیز باز است و شاید به همین دلیل باشد که شهرت بیشتری پیدا کرده است. حسینیه دالان مجموعه‌ای تاریخی با بیش از چهار قرن قدمت می‌باشد. گفته می‌شود این حسینیه را یکی از مشایخ شیعه که حاکم داکا بوده است، در عصر حکومت مسلمانان در شبه‌قاره ساخته است. این حسینیه به خودی خود دلیلی بر اهمیت و نفوذ مکتب اهل بیت(ع) در آن زمان در بین مردم بوده است. مجتمع حسینیه، ساختمانی را در بر می گیرد که مراسم و عزاداری‌ها و نیز نمازهای یومیه در آن برگزار می‌شود. در قسمتی از این مسجد ضریحی قرار داد که دو برجستگی به نام های قبور امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در آن قرار دارد. مردم، به ویژه اهل سنت، با حالت تضرع و ندبه کنار این ضریح می‌ایستند و اشک‌ریزان دست به دعا و استغاثه بر می‌دارند و حاجات خود را به زبان می‌آورند. وجود انواع و اقسام عَلَم و کُتَل و بستن نخ به ضریح برای حاجت خواهی، روشن کردن شمع و مانند آن‌ها، همه و همه انسان را به این اندیشه فرو می‌برد که گویی در کشوری شیعی و در جمع آنان قرار گرفته است؛ اما واقعیت چیز دیگری است؛ عشق به اهل البیت(ع) در اینجا فرامذهبی است.

ورود هییت‌های مذهبی به این حسینیه در ایام عاشورا، انجام سینه‌زنی و عزاداری به نحوی که گاه برخی از عزاداران از شدت عزاداری به حال غش، نقش بر زمین می‌شوند و به هوش آوردن آنان با پاشیدن آب و گلاب به سر و روی آنان جلوه‌های دیگری است که هر بیننده‌ای را سخت تحت تاثیر قرار می‌دهد. ساختمان دو طبقه دیگری در این مجموعه واقع است که طبقه اول آن کتابفروشی و طبقه دوم آن کتابخانه، سالن مطالعه و کلاس درس است. تابلو دارالقرآن بر سر در آن گویای فعالیت‌هایی است که در این ساختمان انجام می‌شود. در بخشی از فضای بیرونی حسینیه، مزار شیعیان واقع است که سنگ قبرهایی به سبک گورستان‌های ایران در آن به چشم می‌خورد. در بخش دیگری از حسینیه استخر بزرگی برای پرورش ماهی، قرار دارد.

حسینیه دالان در سال 1383، به همت مسئولان محترم جمهوری اسلامی ایران مزین به کاشی کاری به سبک مساجد و حسینیه‌های ایران شده است. هر چند به دلیل نبودن کاشی و طرح‌های آن به اندازه کافی قدری اوضاع کاشی کاری نا همگون جلوه می‌کند و در بعضی جاها رنگ‌ها و شکل‌‌ها نا سازگار نشان می‌دهند. در عین حال، گفته می‌شود که این حسینیه در مقایسه با گذشته بسیار تغییر کرده و جذاب‌تر شده است.

1.حسینیه و مسجد محمد پور: در منطقه محمدپور بنای مسجد و حسینیه محمدپور در مجموعه ساختمانی ای واقع است که به شیعه مسجد (مسجد شیعیان) موسوم است. قسمت مسجد بنایی مدور با گنبد‌ی زیبا است که در سال‌های اخیر به همت مسوولین جمهوری اسلامی ایران، کاشی کاری زیبا و لوستری بزرگ در آن نصب شده است. ساختمان حسینیه هم در مجاورت مسجد واقع است. در این مجموعه ساختمان حدود ده خانواده از شیعیان زندگی می‌کنند. این مسجد و حسینیه، هییت امنایی از منتخبین شیعیان این منطقه دارد که آن ها مسجد را اداره می کنند. در مجاورت این مجتمع، ایستگاه اتوبوس شهری نسبتا بزرگی واقع است که به نام ایستگاه «شیعه مسجد» معروف است. شیعه مسجد برای همه ساکنان داکا شناخته شده است.

2.مسجد و حسینیه میرپور (کربلا میرپور) از مراکز مشهور شیعیان در شهر داکا می‌باشد که هیات امنایی اداره می‌شود. دو حسینیه «عاشق حسین مرحوم» و «منظور حسین مرحوم» نیز در مجاورت این حسینیه واقع هستند.

3.حسینیه (مسجد) پراناپلتن را شیعیان خوجه اثنی عشری اداره می کنند.

4.حسینیه نواب چوتن

5.حسینیه میر یعقوب در داکای قدیم

6.   حسینیه بُدُّن مرحوم در داکای قدیم

7.حسینیه اصفهانی (مغ بازار)

8.حسینیه بچرام دیوری

9.حسینیه براکاترا

10.حسینیه چتو کاترا

11.حسینیه شیرازی

شهرستان بندری چیتاگنگ دومین شهر بنگلادش از نظر اهمیت اقتصادی، وسعت و جمعیت است که دو حسینیه در آن وجود دارد:

1.حسینیه اصفهانی در منطقه «صدرگهات»

2.حسینیه اختر حسین در منطقه «هالی شهر»

در شهرستان کولنا دو حسینیه زیر وجود دارد:

1.حسینیه انجمن پنج تنی در منطقه «التاپول لین»

2.حسینیه مدرسه خالص‌پور در منطقه «خالص پور»

در شهرستان راجشاهی دو حسنیه زیر وجود دارد:

1.حسینیه انجمن عباسیه در منطقه ست لایت تاون

2.حسینیه علی حسین

شهر جیسور دارای سه حسینیه زیر است:

1.حسینیه مورلی

2.حسینیه مولا علی(ع)

3.موسسه امام مهدی «بنام امام مهدی میشن»

در شهرستان بوگرا «حسنیه هاری پور» واقع است. در شهر رنگپور دو حسینیه زیر وجود دارد:

1.حسینیه انجمن حسینی

2.حسینیه اشرف علی

در شهر سیدپور «حسینیه انجمن عباسیه» واقع است

در شهر سات‌خیرا سه حسینیه زیر وجود دارد:

1.حسینیه دیوبهاتا

2.حسینیه پارولیا

3.حسینیه نورنگر

در شهر ناراییل «حسینیه وزیر پور» و در شهر شرشا «مسجد شرشا» واقع هستند.

شیعیان در نظر مردم بنگلادش

مسلمانان بنگلادش در حب اهل بیت(ع) و احترام به آنان شاید در بین مسلمانان جهان کم نظیر باشند؛ ولی نظر آنان درباره شیعیان این کشور معمولا مناسب نیست و با نگاهی متفاوت به آن ها می‌نگرند. برخی از علل آن به شرح زیر می‌باشد.

1.تبلیغات سلفی‌ها و وهابی‌ها علیه شیعیان و تاکید بر روی مطالبی نظیر اعتقاد شیعیان بر بی‌احترامی به خلفای راشدین، اعتقاد به تحریف قرآن، و مسایلی نظیر آن ؛که در سطح کلیه ی کشورهای اسلامی اتفاق می افتد.

2.رابطه سرد و نا مناسب بین برخی از شیعیان(اصیل) با اهل سنت و حتی با آن دسته از اهل سنت که عاشق اهل بیت(ع) هستند و تکفیر آنان؛ متاسفانه هنوز برخی از شیعیان این کشور به شعار وحدت اسلامی که رهبر فقید ج.ا.ایران مروج و منادی آن بوده و مقام معظم رهبری بر آن تاکید فراوان دارند، روی نیاورده‌اند.

3.مکالمه اکثر شیعیان (اصیل) با زبان اردو؛ مردم بنگلادش انقلاب و استقلال خود در پاکستان غربی را با اتحاد حول محور مخالفت با زبان بیگانه و استعماری (اردو) و گرامی داشت زبان مادری خویش (بنگالی) شکل دادند. حتی برخی از علمای بزرگ اهل سنت را به دلیل علاقه به زبان اردو  عامل دشمن شناختند و با آن ها مبارزه کردند. مردم بنگلادش ویژگی انقلاب خود را انقلاب زبان می‌دانند. همان گونه که مردم ایران ویژگی انقلاب خویش را اسلامی بودن آن می‌دانند. حال مردمی که علیه یک زبان انقلاب کرده‌اند چگونه می‌توانند مکالمه کنندگان به آن زبان را بپذیرند و آنها را خودی بدانند.

4.برخی اقدامات ناپسند شیعیان در مراسم عزاداری امام حسین(ع)؛ شیعیان بنگلادش در ایام عزاداری امام حسین(ع) با زنجیر‌های تیغ دار به بدن و پشت خود می زنند و سر خویش را با قمه می‌شکافند و با لباس‌های آغشته به خون به عزاداری می‌پردازند. این حالت ناپسند و مشتمیز کننده، سایر مسلمانان را وادار به واکنش می کند. برخی از سنی‌ها به همین دلیل شیعیان را محکوم می‌کنند و آنان را مسلمان نمی‌دانند و برخی دیگر که قدری منصف‌تر هستند، می‌گویند اینان مسلمانانی جاهل هستند و این جهالت ریشه در اعتقادات آنان دارد.

5.اوضاع اجتماعی و اقتصادی شیعیان؛ شیعیان غالبا از نظر تحصیلات، اقتصاد، معیشت و درجات اجتماعی و علمی در وضعیت نامناسب و متمایل به طبقات ضعیف اجتماع قرار دارند و این خود باعث منزوی شدن آنان در جوامع اسلامی مترقی می‌گردد. البته تعداد انگشت شماری از شیعیان از مکنت و ثروت فراوانی برخوردار هستند که یا خود را به اقشار مذهبی نزدیک نمی‌کنند و یا در بین متدینن دارای مقبولیت نیستند.‍‍

مراکز،موسسه ها،وتشکیلات آموزشی وتبلیغی شیعیان در بنگلادش

در کشور بنگلادش شیعیان برای حفظ موقعیت دینی خویش، تبلیغ و بالابردن سطح آگاهی‌ها و دانش هم مذهبان خویش اقدام به شکل‌دهی تشکیلات و سازمان‌های گوناگونی کرده‌اند. برخی از آنان قانونی و در دوایر دولتی ثبت شده‌اند و برخی هم به صورت غیر رسمی شکل‌گرفته و فعال هستند. در این نوشته به برخی از آنان اشاره‌ای شده است و اطلاعاتی مختصری در باره آنان ارائه می‌شود.

مراکز آموزشی و تبلیغی

حوزه علمیه کولنا

استان کولنا در جنوب غربی کشور بنگلادش واقع و دارای مرزی طولانی باکشور هندوستان می باشد. این استان از نظر تراکم حضور شیعیان پس از داکا مقام دوم را در این کشور دارا است، به طوری که گفته می‌شود حدود یک سوم از کل شیعیان در این استان زندگی می‌کنند. تنها حوزه علمیه ویژه برادران شیعه در بنگلادش در مرکز این استان[۹]واقع است.

مدیریت این حوزه را حجت الاسلام والمسلمین سید خلیل رضوی برعهده دارد که از فارغ التحصیلان حوزه علمیه قم می‌باشد. این حوزه زیر نظر سازمان مدارس و حوزه‌های علمیه خارج از کشور اداره می‌شود. از فارغ التحصیلان این حوزه هم اکنون یازده نفر در شهرستان قم مشغول کسب علم هستند، چهار نفر از فارغ التحصیلان این حوزه پس از اتمام مرحله‌اول تحصیلات خویش در قم، به کشور بنگلادش بازگشته‌اند و در جایگاه امام جماعت، مدرس و معلم مشغول فعالیت دینی هستند. تعداد پنج نفر از فارغ التحصیلان که موفق به اخذ مدرک کاردانی از حوزه علمیه کولنا شده‌اند، هم اکنون در جایگاه امام جماعت، مدرس و معلم در شهرستان‌ها و روستاهای متفاوت کشور بنگلادش مشغول انجام وظیفه هستند. طبق آخرین اطلاعات، هم اکنون 28 نفر در این مرکز دینی مشغول تحصیل می‌باشند که 16 نفر دانشجو و 12 نفر طلبه هستند. تعداد استادان به اضافه مدیر مدرسه چهار نفر می‌باشند. این حوزه در سال 1995 (1374) با همکاری سازمان مدارس و حوزه‌های علمیه خارج از کشور(جامعه المصطفی (ص) العالمیه) تاسیس شده است. در این حوزه علمیه فعالیت‌های تبلیغی قابل ملاحظه‌ای نظیر برگزاری سمینار، نمایشگاه عکس و فیلم نیز شکل گرفته و با استقبال مسلمانان مواجه شده است. در ضمن این حوزه دارای هفته نامه‌ای به نام فجر می‌باشد که تاکنون چندین جلد کتاب در موضوعات مختلف اسلامی ترجمه و منتشر کرده است.

مدرسه صاحب الزمان خالص پور

این مدرسه دینی در هفت کیلو متری شهرستان کولنا و در منطقه خالص پور واقع است. در این مدرسه حدود 20 نفر دانش‌آموز زیر 13 سال مشغول تحصیل هستند. مدیر این مدرسه آقای سید رضا علی زیدی از فارغ التحصیلان حوزه علمیه قم و معاون او آقای نورعلم می‌باشد که در هندوستان درس خوانده است. معمولا فارغ التحصیلان این مدرسه جذب حوزه علمیه کولنا می‌شوند.

حوزه علمیه خواهران شیعه در داکا

این حوزه علمیه در سال 1383 به همت سازمان مدارس و حوزه‌های علمیه خارج از کشور تاسیس شده است. دانش‌جویان این حوزه را حدود 25 نفر از دختران بنگلادش تشکیل می‌دهند که حدود یک دوم آن‌ها به صورت شبانه روزی و بقیه به صورت روزانه در این حوزه مشغول تحصیل هستند. امید می‌رود این حوزه در آینده خدمت شایسته‌ای به شیعیان بنگلادش ارایه کند.

حسینیه دالان

همان طور که قبلا اشاره کردیم، حسینیه دالان مهم‌ترین مرکز شیعی کشور بنگلادش می‌باشد. این حسینیه دارای قدیمی‌ترین تشکیلات شیعی در داکا است که در سال 1642م/1052 هـ. ق توسط حاکم ایالات «ناوارا» در زمان فرمانروایی «شاه شجاع» شاهزاده بنگال، به نام میرمراد بنیانگذاری شد. در حال حاضر این حسینیه توسط هیئتی به نام شورای رفاهی حسینیه اداره می‌شود. اهداف این تشکیلات طبق اساسنامه عبارت اند از:

1.سخنرانی، وعظ و خطابه اسلامی (شیعه اثنی عشری)

2.زمینه سازی برای ایجاد اتحاد شیعیان بنگلادش

3.انجام کمک‌های رفاهی، بهداشتی، پزشکی و ... در میان جوامع شیعی

4.سازماندهی مراسم در ماه محرم، دادن افطاری در ماه مبارک رمضان و...  

مولانا راشد حسین زیدی امام جماعت این تشکیلات و پادشاه شیرازی مسیول و سرپرست هیات مدیره شورای رفاهی (هیات امنای) حسینیه می‌باشند[۱۰].

5.موسسه دارالقرآن کریم: این موسسه به صورت رسمی ثبت شده و از نظر دولت بنگلادش قانونی می باشد. دار القرآن فعالیت‌های تبلیغی، آموزشی، رفاهی و پزشکی فراوانی در بنگلادش انجام می‌دهد، مانند:

1.ایجاد کتابخانه در محل حسینیه دالان؛

2.تشکیل و حمایت از شفاخانه‌ها در مناطق مختلف کشور بنگلادش، از جمله تاسیس یک شفاخانه مجهز و کامل در حسینیه دالان؛

3.حمایت از روحانیون و مبلغین شیعه اعم از فارغ التحصیلان ایران و یا بومی جهت ارایه خدمات بیشتر و بهتر آموزش و تبلیغی؛

4.فعالیت جهت ایجاد وحدت بین مذاهب مختلف اسلامی؛

5.حمایت از خانواده‌ها مستضعف و فقرای مسلمان.

6.برگزاری کلاس‌های آموزشی

7.چاپ وانتشار کتب مورد نیاز

این موسسه با حمایت مالی جمهوری اسلامی ایران و با مدیریت و نظارت نماینده محترم مقام معظم رهبری حضرت آیت الله شاهرخی خرم آبادی اداره می‌شود.

انجمن‌ها و گروهای شیعی

1.انجمن پانجاتانی (پنج‌تن) در شهرستان کولنا: هدف این انجمن تبلیغ عقاید و اعمال شیعه می‌باشد. این انجمن دارای فعالیت‌های مطبوعاتی و انتشاراتی قابل ملاحظه‌ای می‌باشد. آقای سید واصف میرزا مسوول این انجمن می‌باشد؛

2.سازمان خیرین نور الثقلین: این سازمان در سال 1977 توسط مولانا سید راشد حسین زیدی در داکا تاسیس شد. هدف آن فعالیت‌های مذهبی، امور خیریه، انتشارات و ... است؛

3.فدراسیون جوانان جعفری دباتا، در ساتخیرا به سرپرستی حجت الاسلام محمد عبد القدوس؛

4.فدراسیون روح الله در ساتخیرا به سرپرستی حاجی مشرف علی خان؛

5.موسسه البلاغ در ساتخیرا به سرپرسیتی میرزا انور حسین؛

6.محمدیه تراست، در منطقه محمد پور داکا به سرپرستی محمود حسین؛

7.انجمن عباسیه در شهرستان سید پور به سرپرستی سید معصوم خان.

انجمن‌ها و گروه های شیعی مستبصرین

1.فونداسیون ایده‌آل در شهرستان داکا به سرپرستی شهید الزمان؛

2.آکادمی امام مهدی (عج) در برهان الدین بهولا: در سال 1979م در شهرستان برهان الدین بهولا، برای تبلیغ و تبیین تشیع مرکزی تاسیس شد که عمده‌ترین کارهای آن تدریس قرآن، تحصیلات علوم اسلامی و علوم عقاید مذهب شیعه و اداره کتابخانه است. بهولا بزرگ‌ترین جزیره بنگلادش محسوب می‌شود که 4 میلیون جمعیت دارد. در این شهرستان 85 درصد مسلمانان سنی و 12درصد هندو و بودایی و... مقیم می‌باشند. وقتی که انقلاب اسلامی ایران به رهبری حضرت امام خمینی(ره) در سال 1979م به پیروزی رسید، حضرت امام خمینی(ره) در سراسر جهان در جایگاه شخصیتی عارف مسلک و مهم ظاهر شدند. از آن زمان با دعوت شیخ محمد شهید الزمان چند نفر اهل تسنن, کتب امام خمینی (ره)، کتب تاریخ خلافت وکتب عقاید مذهب شیعه را خواندند و در نتیجه به مذهب حقه شیعه مشرف شدند. آن زمان برای تبلیغ این مذهب، مرکزی به نام کتابخانه شیخ سعدی و مکتب خانه‌ای برای تدریس قرآن به کمک حضرت آیت ا... شاهرخی (نماینده مقام معظم رهبری در بنگلادش)در شهرستان برهان‌الدین تاسیس شد. اکنون در این شهرستان بیش از 20 خانواده از مذهب تشیع پیروی می‌کنند. در حال حاضر این تشکیلات به آکادمی امام مهدی(عج) تغییر نام داده و سرپرستی آن برعهده آقای محمد نورعالم می‌باشد.

3.موسسه محمدیه در شهرستان راجشاهی به سرپرستی عزیز الحق؛

4.سازمان تبلیغی دعوت در داکا به سرپرستی الطاف حسین؛

5.سازمان اقرأ در شهرستان ساتخیرا به سرپرستی وکیل عبدالرزاق؛

6.حلقه مطالعاتی امامیه در منطقه بوگرا به سرپرستی ابو جعفر؛

7.مجلس خواهران در شهرستان داکا به سرپرستی خانم سلینا پروین؛

8.آکادمی شهید تیتومیر داکا با مدیریت آقای عاصف الرحمان[۱۱].

(اطلاعات مشروح زیر حاصل یک جلسه دوستانه با آقای عاصف الرحمان مدیر آکادمی شهید تیتومیر و دکتر ظهیر الدین محمود عضو ارشد این تشکیلات می باشد)

«جمعی از جوانان شیعه تحصیل‌کرده کشور بنگلادش که اکثرا از مستبصرین(شیعه شدگان) می‌باشند، در سال 1999 میلادی اقدام به تاسیس تشکیلاتی آموزشی عقیدتی به نام موسسه آکادمی شهید تیتومیر کردند و در طول عمر کوتاه این تشکیلات اقدامات مهمی انجام داده‌اند. هم اکنون چهار نفر از اعضای ارشد این تشکیلات، در حال کسب علم در حوزه علمیه قم و در سطوح بالا هستند. این تشکیلات تاکنون حدود سی جلد کتاب به زبان بنگالی ترجمه و توزیع نموده است. آنان دارای یک فصلنامه به نام النور (جوتی) هستند که در تیراژ یکهزار نسخه منتشر می‌شود. در این فصلنامه بیشتر مسایل عقیدتی و فکری مربوط به اسلام و تشیع مطرح می‌شود.

«در این موسسه هم اکنون دوره‌های آموزشی دینی کوتاه و بلند مدت ویژه اعضاء و طرفداران برگزار می‌شود. آقای محمد عاصف الرحمن که فارغ التحصیل دانشگاه ملی در مقطع فوق لیسانس روانشناسی می‌باشد، مدیر اجرایی این تشکیلات است که هم اکنون در یک آپارتمان نسبتا مناسب مستقر هستند.

«برگزاری دعای کمیل در هر شب جمعه، مراسم دعا و برگزاری احیا در ماه مبارک رمضان و عزاداری در ماه محرم و صفر از دیگر برنامه‌های این تشکیلات است.

«هیات امنای این تشکیلات اذعان می‌دارد که کمک و حمایت‌های علمی، معنوی و مادی از هرکدام از تشکیلات شیعی را می‌پذیرند؛ ولی در روش کار خویش بدون مطالعه و بررسی تغییر نمی‌دهند».

ملاحظات:

1.این تشکیلات دارای حدود سی عضو فعال است. تعداد افراد شرکت کننده در جلسات آنان و مخصوصا در مراسم مهم به حدود یکصد نفر می‌رسد.

2.این تشکیلات از محل حق اشتراک اعضا و بعضا حمایت‌های افراد خیر اداره می‌شود.

3.شهید تیتومیر که این تشکیلات نام او را برخود نهاده است، از مبارزین و مجاهدین بنگال غربی و یکی از فرماندهان مبارز علیه استعمار انگلیسی بوده است که در سال 1951 به شهادت رسیده است. گفته می‌شود که تیتومیر از سادات و ایرانی الاصل بوده است.

4.می‌توان گفت که اعضای آکادمی شهید تیتومیر معتقد به ترویج اسلام خرد گرایانه بوده و قصد بارور ساختن استعدادهای جوانان شیعه و بیشتر مستبصرین را در ذهن می‌پرورانند. آنان به اصل تقیه بیش از حد معتقدند و در بیشتر اوقات در مجامع و گردهمایی‌های اسلامی از ابراز عقید خود به صورت مستقیم و یا اقامه نماز به صورت شیعی پرهیز می‌نمایند.

ارتباط شیعیان با جمهوری اسلامی ایران

همان طور که گفته شد، تشیع از طریق بازرگانان، تجار، سلاطین، علما و عرفای ایرانی وارد بنگلادش شد و به همین واسطه ارتباط آنان در طول تاریخ با ایران برقرار بوده است. البته این ارتباطات به دلیل اوضاع سیاسی و ناامنی ها شدت و ضعف داشته است. حضور فعال شش قرن زبان فارسی در بنگلادش (1200 تا 1800 میلادی) و ارتباطات سیاسی فعال آن دوران نیز مقوم این ارتباط بوده است. شیعیان هر سال در قالب کاروان و یا به صورت انفرادی جهت زیارت قبور ایمه و امام زادگان عازم ایران و عراق می شوند. علمای شیعه بنگلادش، دانش آموختگان حوزه علمیه قم و با اختلاف زیادی فارغ التحصیل حوزه های علمیه هند و پاکستان هستند. هم اکنون 47 نفر طلبه بنگالی اعم از زن و مرد در مقاطع گوناگون تحصیلی مشغول تحصیل در حوزه علمیه قم به تحصیل اشتغال دارند.

چه باید کرد؟

«آنچه که گفته شد شرحی بسیار مختصر و پراکنده از اوضاع و احوال شیعیان و جامعه شیعه در کشور بنگلادش بدون هیچ تفسیر و ارایه نظری بود. از نوشته ناقص مذکور می‌توان به گوشه‌های از مشکلات شیعیان پی‌برده ولازم است برای دفع نواقص موجود تلاشی همه جانبه توسط ارگان‌های ذیربط در جمهوری اسلامی ایران صورت گیرد تا درقالب مقدورات موجود آنچه شایسته نام و جایگاه تشیع می‌باشد شکل گیرد».

اهل تسنن

اکثریت قاطع مسلمانان بنگلادش اهل سنت می باشند و 99/99درصد جمعیت مسلمانان کشور را تشکیل می دهند. آنان به دو دسته تقسیم می‌شوند:

حنفیان

پیروان مذهب حنفی 90در صد از جمعیت مسلمانان اهل سنت را تشکیل می‌دهند.

اهل الحدیث

10درصد جمعیت اهل سنت را تشکیل می‌دهند و پیرو هیچ یک از مذاهب چهارگانه نیستند. از لحاظ عقاید و افکار و سلوک بسیار نزدیک به وهابیت می‌باشند. نفوذ وهابیت در بین آنان بیش از نفوذشان در حنفیان است.

چون اغلب مسلمانان بنگلادش پیرو فرقه صوفیه هستند و عقاید صوفی‌ها به عقاید و افکار شیعه بسیار نزدیک می‌باشد، حساسیت مذهبی بین شیعه و سنی به حدی که در پاکستان و هند و کشورهای دیگر وجود دارد، نیست. مسلمانان اهل سنت این کشور اهل بیت پیامبر(ص) را دوست دارند و با ارادت خاصی در مراسم عزاداری ابا عبدالله الحسین(ع) در عاشورا شرکت می کنند. اکثریت شرکت‌کنندگان در راهپیمایی‌های عاشورا در شهر داکا و دیگر نقاط کشور اهل تسنن می‌باشند. ولی در سال‌های اخیر فعالیت وهابی‌ها در سراسر کشور گسترش پیدا کرده است و بر اثر فعالیت آن‌ها تعداد شرکت‌کنندگان در مراسم مزبور کاهش یافته است.

جمعیت بهره‌ها

آماری دقیق از تعداد بهره‌ها در دست نیست و در هر حال بسیار کمتر از شمار شیعیان دوازده امامی‌اند.

هندو

از کل جمعیت بنگلادش ، حدود 15 درصد را هندوها تشکیل می‌دهند. هندوها به گروه ها و طبقاتی تقسیم شده‌اند. طبقه برهمن‌ها در راس همه طبقات این دین و روحانی هندوها می باشند. اجرای مراسم دینی و مذهبی، نکاح و مراسم تشییع میت و سوزاندن آن و...، در دست برهمن هاست. طبقه شاتریاها بعد از طبقه برهمن‌ها می‌باشد. در گذشته این گروه (شاتریاها) متصدی امور کشوری و لشکری بودند. طبقه کسبه و تجار (ویشیا) نیز بعد از طبقه شاتریاست. این طبقه به انواع داد و ستد و کسب و کار مشغول‌اند.

مسیحی

اکثریت مسیحیان بنگلادش پیرو کلیسای کاتولیک روم هستند و پاپ را به عنوان رهبر روحانی مذهبی‌شان می‌دانند. شاید عده ای بسیار اندک از مسیحیان بنگلادش پروتستان باشند. چون اغلب میسیونرهای مسیحی که در بنگلادش فعالیت‌های تبلیغی گسترده دارند، پیرو کلیسای کاتولیک رومی واتیکان هستند.

بودایی

اکثریت جمعیت بودایی کشور در نواحی چیتاگون کوهستانی دیده می‌شود. جمعیت انیمست‌ها نیز در شمال بنگلادش (نواحی راجشاهی و دیناجپور) سکونت دارند.

ترکیب جمعیتی پیروان ادیان و مذاهب

جمعیت مسلمانان در بنگلادش اکثریت دارد و 88 درصد جمعیت کل کشور مسلمان هستند. جمعیت هندوها (بت پرستان مشرک)، 11درصد کل کشور را تشکیل می‌دهد. جمعیت مسیحیان قبلا دویست تا سیصد هزار نفر بود، ولی در اثر فعالیت گسترده مبلغین مسیحی در سراسر کشور، در طی دو دهه گذشته، به طور غیر رسمی به دو میلیون نفر رسیده است. جمعیت بودایی‌ها در بنگلادش بین سی تا پنجاه هزار نفر است. در سایر ادیان هم می‌توانیم به انیمیست‌ها اشاره کنیم که به اسم سایوتال مشهورند و تعدادشان حدودا پانصد هزار نفر می‌باشد.

آیین ها و مکاتب غیر دینی

قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بهاییگری در بنگلادش وجود نداشت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، این فرقه ضاله توسط ایرانی‌های بهایی فراری در بنگلادش پایه گذاری شد. اینان توانسته‌اند در ناحیه میمنسینگ ( شمال شرق بنگلادش) حدودا پنچ هزار نفر از اهالی آن منطقه را به بهاییت بکشند.

فرقه قادیانی نیز در بنگلادش در حال رشد است. آمار دقیق جمعیت قادیانی‌ها در دست نیست. اینان شبکه تبلیغاتی گسترده‌ای در سراسر بنگلادش دارند. تعداد درخور توجهی از قادیانی‌ها در پایتخت دیده می‌شوند. پیروان آیین‌‌های غیر دینی تحت عناوین بشر دوستانه و زیر نظر N.G.O (موسسه غیر دولتی) کار می‌کنند. بودجه آن ها از طرف آمریکا و کشورهای غربی تامین می شود.

مفاخر و مشاهیر دینی متنفذ

رهبران مذهبی بنگلادش دراویش و صوفیان می‌باشند. قبل از حکومت ترک‌ها نخستین درویشی که به منظور اشاعه و تبلیغ اسلام وارد بنگال شد، «مخدوم شیخ جلال الدین تبریزی» نام داشت. وی مسجد و باغ و خانقاهی در پاندوآ ( در بنگال غربی ) بنا کرد که هزاران مسکین و گرسنه و مسافر از خانقاه وی متنعم می‌شدند. توسط وی هزاران نفر آیین اسلام را پذیرفتند.

درویش «شاه جلال مجروی یمنی» ( که به تبریزی هم شهرت دارد) از دیگر دراویش معروف و متنفذ بنگال است که باکمک سرداران فیروز شاه سیلهت را فتح کرد. ابن بطوطه در سال 1303 با وی در سیلهت ملاقات کرد. هزاران نفر از مردم بنگال توسط وی به اسلام روی آوردند.

از دیگر دراویش و مصلحان زاهد معروف بنگلادش می‌توان از این افراد نام برد: «نور قطب العالم»، «بابا آدم شهید»، در بخش منشی گنج نزدیک داکا، «خان جهان علی» که مزارش در بندر کولنا قرار دارد، «بدربیر» یا «بدرالدین شاه» در چیتاگنگ[۱۲]. صوفی «شاه مقدوم» بزرگ شهر راجشاهی که مریدان فراوانی دارد. وی نوه «عبدالقادر گیلانی» از مصلحان معروف شبه قاره می‌باشد. «شاه مقدوم» از شاهزاده پور واقع در شهر پابنا و «علی بغدادی» از میرپور واقع در داکا می‌باشند. «قاضی مغول اعزام خان»، «عبدالله کرمانی»، «شاه شافع الدین شهید»، «سید عباس علی مکی» نیز از دراویش معروف بودند. در دوران حکومت ترک‌ها، دراویش و صوفیان و علما نفوذ فوق العاده در بین مردم داشتند.

ابن بطوطه ( 703 ق/ 1304م-779 ق/ 1380م) می نویسد:

«در طول حکومت فخرالدین مبارک شاه، دراویش علاوه بر احترامی که حکمرانان برای ایشان قایل بودند، امکانات زیادی از جمله مسافرت رایگان توسط قایق، غذا و ... برخوردار داشتند. به دستور سلاطین وقت، هنگامی که درویشی وارد شهر می‌شد بنگلادش حاکم شهر از وی استقبال می‌کرد و نیمی از خزانه دولت در اختیارش قرار می گرفت»[۱۳].

در دوران مغول نیز صوفیان و دراویش بـــه توسعه نفوذ اسلام می‌پرداختند. «خواجه معین الدین چشتی» معروف به «سلطان الاولیا هندوستان» در همین ایام می‌زیست. وی سرسلسله صوفیای کرام در شبه قاره است و اصلا ایرانی بود و از مردم سیستان. مظهرالدین صدیقی (در سایت کتابخانه طهور) می نویسد:

«خواجه معین الدین چشتی هروی در قرن ششم هجری در سیستان متولد شد و در همان جا به فرا گرفتن علم و دانش پرداخت و سپس به چشت هرات مهاجرت کرد و در این شهر به ریاضت مشغول شد و از این رو به چشتی معروف شده است. وی پس از مدتی اقامت در چشت عازم طوس شد و در طابران، در خانقاه خواجه عثمان هارونی، که یکی از مشایخ بزرگ خراسان بود، رحل اقامت افکند، و در آنجا در نزد خواجه عثمان به تکمیل مقامات عرفانی و روحانی مشغول شد. سرانجام دست ارادت به خواجه عثمان داد و در زمره خلفای وی قرار گرفت.

«خواجه معین الدین از طوس رهسپار بغداد گردید و مدتی در این شهر که در آن روزگار از مراکز مهم علوم و معارف اسلامی بود توقف کرد و از مشایخ آن ها نیز بسیار استفاده کرد و خود نیز مجلس تدریس و ارشاد تشکیل داد. گروهی از او استفاده کردند و چندی نیز در حرمین شریفین و شام و مصر گردش کرد و خلایق بسیاری از او اجازه گرفتند و از مجلس علمی و عرفانی او استفاده بردند. در آغاز قرن هفتم هجری سلطان شهاب الدین غوری از موطن اصلی خود در فیروزکوه که در میان کوهستان‌های سر بر آسمان کشیده غور در مشرق هرات قرار دارد به هندوستان لشکر کشید. وی پس از اینکه لاهور را از بازماندگان و سلاطین غزنوی گرفت به طرف دهلی حرکت کرد و پس از چندی دهلی را فتح نمود و آنجا را پایتخت خود قرار داد. پس از اینکه ناحیه پنجاب به تصرف مسلمین درآمد و نفوذ اسلام در آن مناطق برقرار شد، گروهی از دانشمندان و رهبران مسلمانان برای ترویج و تبلیغ دین مقدس اسلام به پنجاب و راجستان مهاجرت کردند و به فعالیت های دینی و مذهبی مشغول شدند. خواجه معین الدین در این هنگام همراه سلاطین و امرای غوری به هندوستان رفت و در شهر اجمیر در منطقه راجستان ساکن شد. خواجه در اجمیر موسسات اسلامی درست کرد و مدارس و مساجدی بنیان نهاد و به تدریس و تبلیغ مبانی اسلامی مشغول شد. خواجه معین الدین از طریق تصوف و عرفان که با روح و فکر مردم هند سازگار بود، موضوعات دینی را القاء می کرد و در اندک مدتی شهرت عظیم یافت و مردم از اطراف و اکناف پیرامون وی را گرفتند و از وجود وی استفاده کردند». وی سپس به نحوه رفتار سلاطین دهلی و امرای هند با خواجه پرداخته است و می نویسد:

«پادشاهان و امرای اسلامی هند فوق‌العاده به وی احترام می‌کردند. برای خواجه معین‌الدین وسایل پیشرفت از هر جهت فراهم شد و او توانست میلیون‌ها نفر از بت پرستان هند را به توحید راهنمایی کند و از برکت وی دین مقدس اسلام در شمال و مغرب هند پیش رود. معین الدین شاگردان زیادی تربیت کرد و آنان هر کدام در منطقه خود مصدر خدمات ارزنده‌ای شدند. قطب الدین بختیار کاکی و فریدالدین گنج شکر از شاگردان و تربیت شدگان او هستند که منشأ آثار و خدمات اسلامی شدند.

«خواجه معین الدین پس از مدتی فعالیت و تأسیس سازمان‌های فرهنگی و مذهبی در شهر اجمیر دیده از جهان فرو بست. مسلمین پس از درگذشت او برایش مقبره مجلل و باشکوهی ساختند که پس از هشت قرن هنوز پابرجاست و یکی از مزارات درجه اول مسلمین در هند به شمار می‌رود.

«سلاطین مسلمان هند، از عصر ناصرالدین خلجی تا زمان نظام حیدرآباد، هر کدام در آنجا از خود یادگاری گذاشته‌اند. در ایوان و رواق‌ها و داخل مقبره اشعار زیادی به زبان فارسی که زبان رسمی مسلمانان هند بود نوشته شده» مانند: خواجه خواجگان معین الدین / اشرف اولیای روی زمین/ در جمال و کمال او چه سخن/  این مبین بود به حصن حصین/ روی بر در گهت همی سایند / صدهزاران ملک چو خسرو چین

سلاطین تیموری هندوستان به خواجه معین الدین بسیار ارادت داشتند. جلال الدین اکبر یک بار از آگره پایتخت خود پیاده برای زیارت معین‌الدین به اجمیر رفت، و مسلمانان شبه قاره هند از اهل تشیع و تسنن به وی علاقه دارند و هر ساله در ماه رجب مجلس عظیمی به یاد وی برگزار می‌شود و صدها هزار نفر از اطراف و اکناف شبه قاره پهناور هند در اجمیر اجتماع می‌کنند و از خدمات و زحمات اسلامی وی تجلیل و تکریم می‌کنند.

در دوران استیلای انگلیس بر شبه قاره نیز بعضی از رهبران مذهبی عهده دار هدایت قیام‌های مردمی علیه بریتانیا بودند، از جمله این افراد «فکیرمنجوشاه» (1763 - 1787)، «شاه ولی ا...( 1779 -1831 )»، «سید احمد بریلوی»، «اسماعیل شاهد»، «میر نصار علی»، «حاجی شریعت ا...»، «محسن الدین الیاسی» و «مولانا کرامت علی» بودند که با الهام از تعالیم اسلامی روحیه جهاد و مبارزه طلبی را در مسلمانان بنگلادش تبلیغ و تشویق می‌کردند. «ابوالقاسم فضل الحق» از  باریسال بنگلادش و  «مولانا عبدالحمید خان باثانی» از دیگر رهبران سرشناس و مذهبی بنگال می‌باشند که در مبارزات استقلال طلبانه شبه قاره و پس از آن در استقلال بنگلادش نقش مهمی داشتند.

مفاخر و مشاهیر دینی معاصر

1. پروفسور مولانا اختر فاروق: نایب امیر خلافت مجلس بنگلادش ( حزب سیاسی اسلامی)، سردبیر سابق روزنامه سنگرام داکا ، نویسنده و مترجم کتاب‌های متعدد است و از ایران دیدن کرده است.

2. حافظ حبیب الرحمان: رییس حرکت وحدت اسلامی ( حزب سیاسی اسلامی )، نویسنده ومترجم، سردبیر سابق هفته نامه جهان نو است و از ایران دیدن کرده است.

3. آقای مجاهد الاسلام: استاد یار بخش اقتصاد و بانکداری دانشگاه داکا، نویسنده چندین کتاب و مقالات در مجله‌ها و روزنامه‌ها، رییس مرکز حقوق بشر داکا، رییس انجمن یادگاری دکتر کلیم صدیقی در بنگلادش.

4. مولانا خوندکار غلام مولا: امام جمعه مسجد ایستگاه قطار کملاپور (داکا)، دبیر کل اهل السنه و الجماعه بنگلادش، سخنران و نویسنده کتاب ، روحانی ضد وهابیت و از ایران دیدن کرده است.

5. مولانا سید قطب‌الدین الحسینی چشتی: مرجع تصوف اتوگرام کیشورگنج، نایب رییس انجمن پاک پنج تن بنگلادش ، کتابی درباره اهل بیت به رشته تحریر در آورده و همچنین مقالات ایشان در مطبوعات به چاپ می‌رسد.

6. مولانا محمد امین الاسلام: نویسنده تفسیرنور القرآن و چندین کتاب دیگر، مقالات در روزنامه‌ها و مجلات، بیان کننده مسائل اسلامی در رادیو و تلویزیون و سمینار ، خطیب (امام جمعه ) شاهی جامع مسجد لال باغ در داکا.

7. وکیل سعد احمد: نویسنده کتاب‌های متعدد، وکیل دیوان عالی کشور و از ایران دیدن کرده است.

8. آ. ن . م . عبدالمنان خان:  استاد دپارتمان عربی دانشگاه داکا، رییس کمیته برگزاری روز قدس در بنگلادش، سرپرست برنامه عربی رادیو بنگلادش و به ایران سفر کرده است.

9. دکتر آ. ف . م . ابوبکر صدیق: استاد دپارتمان عربی دانشگاه داکا، مرجع تصوف مجددیه، نویسنده چندین کتاب درباره تزکیه نفس و تصوف است.

10. قاضی شمس الرحمان: حقوقدان معروف ، نویسنده چندین کتاب در مورد مسائل حقوقی در اسلام، رییس سابق بنگلا آکادمی است.

11. مولانا ابوالکلام آزاد: دبیر کل سازمان مساجد بنگلادش، سخنران در تلویزیون و سمینارها در باره مسائل اسلامی و به ایران سفر کرده است.

شخصیت‌های دینی معاصر

1. مولانا امین الاسلام خطیب مسجد لال باغ و مفسر معروف قرآن

2. مولانا عبید الحق امام جمعه و خطیب مسجد بیت الملکرم ( مسجد ملی بنگلادش )

3. مولانا عبدالرزاق امام جمعه و جماعت مسجد سبحان باغ

4. حافظ حبیب الرحمن رییس حزب وحدت اسلامی بنگلادش

5. مولانا عزیز الحق مراد دبیرکل حزب وحدت اسلامی بنگلادش

6. مولانا ثمیرالدین از علماء و نویسندگان بنگلادش و طرفدار خط وحدت بین مسلمین

7. مولانا محبوب الرحمن از مدرسین مدرسه رحمت عالمین ودبیر کل سابق انجمن فارسی بنگلادش.

8. مولانا ابوالخیر بیکرام پوری امام و خطیب مسجد المنار داکا

9. الحاج مقبول حسن نماینده پارلمان بنگلادش از حزب حاکم ( عوامی لیگ )

10. مولانا ظفر الله خان دبیرکل حزب حرکت خلافت بنگلادش.

11. محمد مصدق سردبیر روزنامه عمل و فرزند پیر چارمنایی که هزاران نفر مرید دارد.

12. قاضی عبدالروف قاضی عالی رتبه دادگاه عالی بنگلادش.

موقعیت اسلام و مسلمانان در جامعه و ارتباط آن ها با پیروان سایر ادیان

از آنجا که در استقلال شبه قاره، مسلمانان و هندوها مشترکا در مبارزه علیه قوای متجاوز انگلیسی نقش داشتند، استعمارگران انگلیسی همواره سعی می‌کردند همزمان با فعالیت‌های سیاسی از طریق تحریک عوامل خود فروخته به اختلافات مذهبی مسلمانان و هندوها دامن زده و بدین وسیله تاوان شکست سیاسی خود را در مذاکرات دریافت کنند.

از طرفی اتحاد مسلمانان و هندوها در مبارزات علیه استعمارگران بریتانیایی قابل تحسین است، ولی از طرف دیگر درگیری‌هایی که به تحریک عوامل استعمارگر صورت می‌گرفت، تأسف را برمی انگیزد. یکی از تأسف بارترین و دهشتناک‌ترین صحنه درگیری‌ها در 1924 در بیهار اتفاق افتاد که طی آن هزاران مسلمان توسط افراطیون هندو مذهب به قتل رسیدند. به تلافی کشتار مسلمانان در بیهار، مردم مسلمان نواخالیبه[۱۴] قتل عام هندوها دست زدند تا بدین وسیله آتش خشم خود را فرو ریزند. اوضاع آن چنان بحرانی و وخیم بود که «مهاتماگاندی» که به خوبی از نقشه‌ها و توطیه‌های استعمارگران آگاهی داشت، به بیهار و نواخالی مسافرت کرد تا طرفین درگیری را از ادامه نبرد وکشتار باز دارد و آنان را متوجه دشمن اصلی کرد.

هند و پاکستان به ترتیب بر اساس دارا بودن اکثریت جمعیت هندو و مسلمان، مستقلا تشکیل شدند. با این وجود درگیری‌های فرقه‌ای در هند و پاکستان کماکان ادامه یافت. این درگیری ها در بنگلادش کمتر از دوکشور دیگر رخ داده و تقریبا پیروان ادیان و مذاهب مختلف در کنار یکدیگر با مسالمت به سر برده و روزگار می‌گذرانند.

نهادها و مراکز دینی مسلمانان

در دوران شکوفایی اسلام در بنگلادش ترویج و تبلیغ اسلام در بین مردم بیشتر از طریق صوفیان صورت می‌گرفت. در این دوران عموما در جوار کاخ پادشاهان و یا سلاطین، محلی موسوم به «مرید خانه» قرار داشت که پیروان مذاهب مختلف به هنگام پذیرش اسلام به این محل آورده می‌شدند.

در این دوران و پس از آن مساجد بزرگی از سوی سلاطین و مردم مسلمان ساخته شد. در سال 1375 میلادی اسکندر شاه، مسجد معروف آدینه را در پاندوآ، در ایالت مالدا، واقع در بنگال غربی، بنا نهاد. این مسجد بزرگ‌ترین مسجد در شبه قاره می‌باشد. رسم بر این بود که در کنار مساجد، به عنوان مرکزیت شهر، مدارس و حوزه‌های علمیه‌ای نیز بنا می‌شد که به تعلیم و تربیت طلاب می پرداخت. در 1876 نخستین مرکز علمی و فقهی معروف شبه قاره در محلی بنام دیوبند تأسیس شد. این حوزه علمیه که به منظور ارتقای دانش و خرد مسلمانان شبه قاره و انتشار اسلام تأسیس شده بود، نقش مهمی در آگاهی سیاسی و ترویج و ترغیب مسلمانان در فراگیری آیات جهاد ایفا کرد و تاثیر به سزایی نیز در مردم بنگال برجای گذاشت. به طور کلی موسسات وسازمان‌های اسلامی در بنگلادش را می‌توان به سه گروه تقسیم کرد:

1. موسساتی مانند مدرسه، مساجد و گروه‌های داوطلبی که احکام اسلامی را تدریس می‌کنند.

2. مراکزی که اطراف آرامگاه‌های صوفیان و روحانیون تشکیل می‌شود.

3. سازمان‌های متعدد اجتماعی، مذهبی و فرهنگی که وظیفه آنها رسیدگی به وضعیت رفاهی مسلمانان است.

این سه گروه در حقیقت مدارس و حوزه‌های دینی هستند که از قدیم تا به حال به کار تعلیم و تربیت مربیان و رهبران مذهبی اشتغال دارند.

هزاران مسجد موجود در بنگلادش همچنان مراکز فعالی برای فعالیت‌های اجتماعی مذهبی هستند. سازمان‌های بی‌نظیر«هییت مسجد بنگلادش»، مسجد سماج(Samaj)و بیت الشرف، فعالیت‌های برخی از این مساجد را هماهنگ کرده و برنامه‌هایی برای فعالیت‌های فرهنگی مذهبی مانند: تبلیغ اسلام، توسعه آموزش‌های اسلامی و اصلاحات اجتماعی و خدمـــاتی تهیه می‌کنند. این مساجد به منزله مراکز نمازهای جماعت و یومیه، همواره نقش مهمی در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم بازی می‌کنند. ساخت مساجد جدید و توسعه، تعمیر و تزیین مساجد قدیمی، تبدیل به مشخصه پیشرفت ناگهانی اسلام در بنگلادش شده است.

درگاه خان جهان علی در خولنا ، قابل بازیابی از https://www.wikiwand.com/en/articles/Khan_Jahan_Ali

آرامگاه‌های صوفیان و روحانیون نیز از قدیم بزرگترین مراکز دعا و نیایش و تعلیم اصول قرآن و سنت در بنگلادش بوده است. صدها آرامگاه اولیاء ا... و صوفیه در بنگلادش وجود دارد. این عارفان و صوفیان که از کشورهای عربی و آسیای مرکزی به بنگلادش آمده‌اند، نقش مهمی در توسعه اسلام در بنگلادش بر عهده داشتند. پس از مرگ هم، مزار آن‎ها به صورت مرکزی برای دعا و عبادت مردم درآمده است. درگاه شاه جلال در سیلهت، شاه نعمت و بایزید بسطامی در چیتاگنگ، درگاه شاه مخدوم در پابنا، مزار میرپور در داکا، درگاه خان جهان علی در خولنا مهم‌ترین این مراکز هستند که بازسازی شده‌اند. پیشوا ذاکر منجیل ( مرکز عبادی بین‌المللی ) اترشی در فریدپور، که به وسیله حضرت شاه صوفی مولانا حشمت الله (معروف به پیر صاحب اترشی ) تأسیس شده، اخیرا تبدیل به مشهورترین این مراکز شده است. صدها نفر ازمردم روزانه از نقاط مختلف کشور به این آرامگاه ها می آیند. در اعیاد مذهبی نیز صدها هزار نفر ازمردم عادی و مقامات دولتی در این مکان‌ها گردهم می‌آیند. درگاه اترشی مجتمع بزرگی در یک منطقه روستایی است اما با امکانات فراوان یک مسجد و یک مدرسه و یک استراحتگاه که چندین هزار تن را در خود می‌پذیرد. یک مرکز تحقیقات بین‌المللی نیز در آن جا تأسیس شده است. بسیاری بر این باورند که پیشوا ذاکر منجیل احتمالا جامعه بنگلادش را مجددا بر طبق اصول و سنت اسلامی شکل داده است.

سازمان‌ها و موسسات اجتماعی و مذهبی نیز در بنگلادش وجود دارد. مهم‌ترین آن‌ها بنیاد اسلامی (Islamic Foundation)، هییت مسجد بنگلادش ، انجمن مدرسه قرآنی، مرکز اسلامی بنگلادش، جمعیت المدرسین بنگلادش، هیئت جهانی اسلام ( قرآن وسنت )، اتحاد الامه و شورای سازمان‌های اجتماعی فرهنگی اسلامی می‌باشند.

«بنیاد اسلامی» مسئولیت آموزش امامان مساجد را به عنوان رهبران اجتماع در کشور برعهده دارد. این بنیاد با برگزاری اجلاس‌ها وانجام کارهای تحقیقاتی اسلامی تاکنون، از همه مشهورتر است. انتشار دایره المعارف اسلامی یکی از آثار ارزشمند آن می‌باشد. هیئت مسجد بنگلادش، تصمیم دارد تا مساجد را به مراکز فعالیت‌های اجتماعی مذهبی تبدیل کند. انجمن دیگری از طریق ارایه خدمات رفاهی به تازه مسلمانان و موعظه کردن آنها مشغول است. تلاش این گروه د‌ر جهت تقویت ایجاد مسلمانان به قرآن و سنت بوده است.

هدف «انجمن مدرسه قرآن» تربیت فرزندان مسلمانان با گرایش اسلامی می باشد. وظیفه «مرکز اسلامی بنگلادش» تحقیق روی تعلیمات قرآن است و ترجمه کتاب‌هایی به زبان‌های عربی، اردو و فارسی به بنگالی را بر عهده دارد. این سازمان همچنین با سازمان‌های دیگری که در کار انجام پروژه‌های مشابهی هستند، همکاری می‌کند. «جمعیت المدرسین بنگلادش» یکی دیگر از بزرگترین سازمان‌هایی است که بیش از صد هزار عضو، شامل معلمان و محصلان دارد. از مهم‌ترین برنامه‌های آن، برگزاری جلسات سخنرانی در مورد عقاید اسلامی و روش زندگی اسلامی بر مبنی تعالیم ارزشمند قرآن کریم است و سعی دارد آگاهی اسلامی در جامعه را افزایش دهد. «هییت جهانی اسلام» سازمانی بشر دوست است که خدماتی به یتیمان و معلولان ارائه می‌دهد. هدف«اتحاد الامه»، که توسط گروهی از رهبران مذهبی سرپرستی می‌شود، ایجاد اتحاد بین نیروهای اسلامی در بنگلادش به منظور اسلام گرایی جامعه است. «شورای سازمان‌های فرهنگی اجتماعی» در جهت هماهنگی فعالیت‌های گروه‌های اجتماعی مذهبی و تبلیغی در بنگلادش کار می‌کند[۱۵].

سازمان عاشق غوث الاعظم

این سازمان، طی جلسه‌ای در تالار مجتمع مسجد غوث الاعظم در مهاگ‌هایی واقع در شمال شهر داکا، شکل گرفت. سازمانی است کاملا غیر سیاسی که با هدف تشویق جوانان برای ساختن زندگی خود بر اساس الگوی زندگی حضرت عبدالقادر جیلانی و خدمت به کشور و ملت تأسیس شده است.

در این رابطه کمیته 25 نفره به ریاست محمد مستفیض الرحمان تشکیل شده است. مولانا عبدالسلام، خطیب مسجد غوث الاعظم نیز سرپرستی کمیته را بر عهده دارد. هیأت امنای مسجد به این سازمان مساعدت و مشورت لازم را ارائه می‌دهد. کسانی که تمایل به عضویت در این سازمان را دارند، مجاز به حق عضویت در هیچ حزب سیاسی نیستند. «غوث الاعظم» لقب شیخ عبدالقادر گیلانی ( جیلانی ) است که در بنگلادش بسیار مورد احترام می‌باشد[۱۶].

سازمان نهضت ملی اهل سنت

این سازمان، سمینارها و برنامه‌های متعددی از جمله سالگرد وفات شخصیت‌ها و علمای اهل سنت از جمله خواجه معین الدین چشتی را برگزار می‌کند. «در این نشست، سخنرانان بر اهمیت پیروی از اولیای خدا تأکید دارند و اظهار می‌دارند که خلفای راشدین، اهل بیت، صحابه کرام، ایمه و اولیای کرام در تداوم زمان مراحل مختف حق و حقیقت اند»[۱۷].

سازمان جوانان تحفظ ختم نبوت

این سازمان ضدیت و مخالف شدیدی با «قادیانی‌ها» دارد. مولانا عبدالحق خطیب مسجد بیت‌المکرم، سخنگوی این سازمان می‌باشد. «سازمان جوانان تحفظ ختم نبوت» چندین بار بواسطه تظاهرات، مخالفت خود را با تداوم و فعالیت قادیانی‌ها اعلام داشته است. این سازمان معتقد است که مولانا عبد الاول رییس بنیاد اسلامی بنگلادش نه تنها یک فرد قادیانی است و جوانان را از دین اسلام خارج می‌کند بلکه وجود وی در بنیاد اسلامی به منزله اهانت به اسلام است.

سازمان قراء بنگلادش

هر ساله از طرف «سازمان قراء بنگلادش» و شرکت تعدادی از قاریان قرآن کشورها به منظور مسابقه قرآن خوانی، مسابقاتی تشکیل می‌شود. این برنامه در زمین چمن «پلتن»، با شرکت حدود ده هزار نفر از اقشار مختلف مردم برگزار می‌شود. هر ساله مراسم افتتاحیه این مسابقه به ریاست قاری محمد یوسف رییس سازمان قراء برگزار می‌شود.

سازمان اتحاد مسلمین برای حقوق بشر

این سازمان طی سمیناری در باشگاه مطبوعاتی داکا به ریاست خانم شاهده عبید فعالیت خود را آغاز کرد. در همین رابطه نیز سمیناری با عنوان «حقوق بشر از نگاه معاصر» برگزار گردید[۱۸].

سازمان‌های دیگر

بنیاد اسلامی بنگلادش؛  این بنیاد از بزرگترین سازمان‌های اسلامی دولتی بنگلادش و زیر نظر وزارت مذهب است .

اسلامیک بانک فاوندیشن؛ سازمان اختصاصی بانک اسلامی بنگلادش برای کارهای خیریه است.

سازمان تبلیغات اسلامی بنگلادش؛ یک سازمان خیریه برای مسلمانانی است که تازه به اسلام مشرف می‌شوند.

اسلامیک میشن؛ سازمانی فرهنگی، آموزشی و بهداشتی روستایی است که توسط بنیاد اسلامی بنگلادش اداره می‌شود.

انجمن مفید الاسلام؛ یک سازمان خیـــریه ، خصوصـــا امـــور امــــدادی برای جنازه‌های بی‌سرپرست است.

مرکز اسلامی بنگلادش؛ سازمان بزرگ پژوهشی وانتشاراتی.

مجتمع بیت‌المکرم و سازمان کتابخانه اسلامی؛ این مجتمع در شهر باریسال در جنوب کشور به فعالیت‌های آموزشی فرهنگی می‌پردازد.

مرکز فرهنگی بنگلادش؛ سازمانی فرهنگی، ادبی و اسلامی است.

آکادمی پژوهشی علامه اقبال؛ سازمانی فرهنگی و پژوهشی است.

انجمن علامه اقبال؛ سازمانی فرهنگ و انتشاراتی است.

بنگلادش مسجد میشن؛ سازمانی خیریه و تبلیغی است که به عنوان مرکز کلیه مساجد عمل می‌کند.

انجمن اسلامی حلف الفضول؛ سازمانی خیریه است و دارای کتابخانه عمومی است.

انجمن ادبی قومی؛ سازمانی ادبی مخصوص استادان و طلاب حوزه‌های علمیه قومی است.

سازمان عقب افتادگان ذهنی؛ هدف این سازمان کمک به عقب افتادگان ذهنی و حمایت از آن‌ها است.

سازمان شاعر غلام مصطفی؛ سازمانی ادبی و فرهنگی است.

انجمن حمیات الامه؛ سازمانی برای امور خیریه است و در خدمت مردم و مسلمانانی است که تازه به اسلام گرویده‌اند.

جماعت تبلیغی

از سازمان‌های معروف و فعال در سراسر شبه قاره، سازمانی غیر سیاسی و غیر رسمی است که در همه دنیا کار تبلیغ دین را انجام می‌دهد. مولانا محمد الیاس در سال 1915 فعالیت خود را به نام تبلیغ دین، از هند شروع کرد. فعالیت‌های این جماعت از مسجد نظام‌الدین دهلی آغاز شد.

در افکار و فعالیت‌های جماعت تبلیغی، تأثیر امام محمد غزالی عارف و دانشمند معروف ایرانی نمایان است. به عقیده این جماعت اگر مسلمانان با ایمان و عمل واقعی تربیت شوند، بدون جهاد و جنگ و جدال، تمام دنیا زیر لوای اسلام در خواهد آمد.

رهبری این جماعت به دست شورایی 10 نفره است. امیر واحد برای جماعت وجود دارد. پنج نفر از آنان اهل هندوستان، چهار نفر اهل پاکستان و یک نفر به نام مولانا عبدالعزیز اهل بنگلادش بوده است.

هر ساله در منطقه ای به نام «تونگی»، در حومه شمال داکا، اجتماع جهانی تبلیغ برگزار می کنند و از کشورهای مختلف دنیا از جمله روسیه، عمان، آلمان، کنیا، برونیی، سنگاپور، فیلیپین، تایلند، آفریقای جنوبی، نیوزلند، بلژیک، مصر، تونس، موریتانی، الجزایر، سومالی، فرانسه، فیجی، کویت، ترکیه، مراکش، مالزی، اردن، سوریه، عربستان، امارات و... در این اجتماع حضور می‌یابند. تعداد جمعیت شرکت کننده به حدود 3 میلیون نفر می‌رسد.

لازم به ذکر است که اجتماع فوق در سال 1927 میلادی افتتاح شد. جماعت تبلیغی فاقد هر گونه نشریه است. به گزارش روزنامه انقلاب، چاپ بنگلادش، به شماره 6 ژانویه 2001 م ، در پی وفات مولانا عبدالعزیز، امیر جماعت بنگلادش، در حال حاضر شورای چهار نفره شامل مولانا مزمل حق، مولانا محمودالحق، مهندس سراج الاسلام و سید عزیز الحکیم فعالیت‌های تبلیغی را در بنگلادش رهبری می‌کنند.

بنیاد اسلامی بنگلادش

بنیاد اسلامی بنگلادش در 28 مارس 1975 م تأسیس شد. دفتر مرکزی این بنیاد در شهر داکا دایر می‌باشد. از آنجا که تمام وسعت کشور به 6 قسمت تقسیم شده و جمعا دارای 58 ناحیه می‌باشد، این بنیاد در همه این نواحی برای فعالیت‌های خود دفتر دارد.

بنیاد اسلامی زیر نظر مستقیم وزارت دین قرار دارد و یکی از وظایف آن توسعه و نظارت بر مساجد و مراکز و آکادمی‌ها و انستیتوهای اسلامی است. نظارت بر امور و تحقیقات پیرامون فقه و قوانین، علوم، فرهنگ و تمدن اسلامی، همچنین چاپ کتب اسلامی و رساله‌ها و تنظیم و برنامه‌ریزی در خصوص کنفرانس‌ها و سخنرانی‌ها در خصوص تاریخ روابط اسلامی، فلسفه، فرهنگ و فقه اسلامی از دیگر وظایف اصلی این بنیاد است. اداره و توسعه مسجد بیت المکرم در داکا و تمامی مساجد نیز زیر نظر این بنیاد می‌باشد.

بنیاد اسلامــــی دارای 6 آکـــادمی آموزشی مختص امامان جمعه و جماعت و 29 مرکز ماموریت‌های اسلامی است .

رابطه العالم الاسلامی

سازمان رابطه العالم الاسلامی بعد از مهاجرت گسترده مسلمانان از منطقه ارکان میانمار به بنگلادش، که توسط دولت میانمار سرکوب و رانده شده بودند، و به منظور رسیدگی به پناهندگان مسلمان اعلام موجودیت کرد. این سازمان شاخه منطقه‌ای رابطه عالم اسلامی را به دست میرقاسم علی، عضو حزب جماعت اسلامی بنگلادش سپرده و برنامه‌های امدادی و کمک‌رسانی خود را دنبال می‌کند.

رابطه العالم الاسلامی در نزدیکی کوکس بازار، در جنوب غرب بنگلادش، بیمارستانی مجهز تأسیس کرده که هنوز موجودیت خود را حفظ کرده و فعال می‌باشد و در چند نقطه دور افتاده کشور نیز طرح‎‌ها و پروژه‌های امدادی و بهداشتی در دست اجرا دارد. مرکز این نهاد در منطقه «محمدپور» شهر داکا واقع است. گفتنی است که نهاد فوق، سازمانی غیردولتی (NGO) است.

سازمان بین‌المللی امداد اسلامی

هدف از تشکیل سازمان بین‌المللی امداد اسلامی رسیدگی به دریافت و تقسیم عادلانه کمک‌های مردمی بین نیازمندان است. تلاش این سازمان حمایت و زیرپوشش قراردادن نیازمندان جامعه  است. این سازمان در تلاش است تا کمک‌های نقدی و غیرنقدی خود را به مراکز تحت پوشش ارسال دارد. بر این اساس تحت عنوان NGO فعالیت رسمی دارد.

سازمان امدادی کویت

هدف از تشکیل این سازمان عمدتا ساخت مساجد و یا کمک به بنای آن است. این مرکز از طریق کشورهای عربی در خاورمیانه مورد حمایت مالی قرار می‌گیرد و کارمندان آن عمدتا از فارغ التحصیلان دانشگاه‌های اسلامی عربستان سعودی هستند. سازمان امدادی کویت به عنوان NGO رسما فعالیت دارد.

وضعیت و ساختار آموزش مذهبی در جامعه (رسمی و غیر رسمی)

اکثریت مردم مسلمان بنگلادش سنی مذهب هستند و از فقه حنفی تبعیت می‌کنند. صوفیان و دراویش سهم مهمی در توسعه اسلام در بنگلادش برعهده داشتند. مردم تعلیمات آنان را درباره تسلیم به خداوند و تزکیه نفس پیروی می‌کنند. آرامگاه‌های این صوفیان از قدیم بزرگ‌ترین مراکز دعا و نیایش و تعلیم اصول قرآن مجید و سنت در بنگلادش بوده است.

صدها نفر از مردم روزانه از نقاط مختلف کشور به این آرامگاه‌ها می آیند و چند صد هزار نفر به مناسبت‌هایی مانند جشن‌ها در اینجا گردهم می‌آیند. این جشن‌ها نه تنها در حضور مردم عادی بلکه رییس دولت و وزرای کابینه، ژنرال‌ها، ماموران دولتی رده بالا و بسیاری از استادان دانشگاه‌ها اجرا می‌شود. مردم بنگلادش نیز همانند دیگر مسلمانان پایبند اصول و سنن مذهبی خود می‌باشند و در مراسم مذهبی مختلف شرکت می‌کنند.گسترش موسسات اسلامی و مساجد در بنگلادش نمایانگر این مساله می‌باشد. علاوه بر آن این موسسه‌های آموزشی، امامان مساجد، آموزش آداب و سنن مذهبی به مردم را عهده‌دار می‌باشند. برخلاف عمق اعتقاد و وفاداری مردم این کشور به اسلام، محتوا و ساختار اجتماعی اسلام در بنگلادش تا حدود بسیاری از آیین هندو تاثیر پذیرفته است. نفوذ عادات و آداب و رسوم هند در اعتقادات و شعایر اسلامی مسلمانان بنگال به روشنی هویداست و معتقدات و رفتارهای برخی از مسلمانان در نواحی روستایی، درست مخالف آن چیزی است که دین اسلام ایجاب می‌کند.

نفوذ باورهای شیعی در زندگی دینی مسلمانان سنی بنگال مشهود است. گرچه بسیاری از مقامات رسمی بنگال شیعه بوده‌اند، امروزه فقط چندین طایفه از قبایل «کارام علیا» شیعه هستند. با این حال، جالب توجه است که مسلمانان این سرزمین هرساله مراسم عزاداری محرم را با شور و احساس غریبی برگزار می‌کنند. تعزیه در ماه‌های محرم، هرسال در همه روستاهای بنگال باشور و حرارت خاصی برگزار می‌شود. در گذشته، مصلحان مسلمان این سرزمین این مراسم را به لحاظ شباهت با برخی آیین‌ها و آداب هندو، شرک و بت پرستی و توهین به اعتقادات دینی اسلام تلقی می‌کردند.

دراین رابطه، اشاره به موضوع به وجود آمدن جنبش مخالف این رفتار شیعیان جالب است. یکی از جنبش‌هایی که به قصد زدودن اعتقادات و آداب اسلامی مسلمانان بنگال از شایبه های هندو تکوین یافت، «جنبش فرایضی» به رهبری حاجی شریعت الله بود که به فرقه صوفیه قادریه تعلق داشت. این جنبش عمدتا از اندیشه‌های وهابی مایه گرفته بود و بر انجام دادن فرایض بنا بر قرآن مجید و حدیث و سنت پیامبر (ص) تاکید داشت. این جنبش سپس رنگ و بوی سیاسی گرفت و در استقلال بنگلادش تاثیر گذاشت.

قادیانی‌ها در داکا و کولنا دو مرکز اصلی دارند و نفوذ بسیاری در این دو شهر دارند. معمولا در هر نقطه‌ای از این کشور که تعدادی از قادیانی‌ها زندگی می‌کنند، حداقل مرکزی خاص برای آنان وجود دارد. تعداد قادیانی‌ها در شرق این کشور (براهمان باریا) شایان توجه است.

ساختار آموزش مذهبی و حوزه های دینی

بعد از تسلط استعمار انگلیس در مقدرات شبه قاره هند در سال 1757 م ، یک انقلاب سراسری توسط سپاهیان هندی ارتش انگلیس صورت گرفت که در آن کنار سربازان مسلمان، هندوها نیز شرکت داشتند. انگلیسی‌ها این اقدام انقلابی را شورش تلقی کرده با خشونت تمام آن را سرکوب کردند و در شهرهای مهم هندوستان، مسلمانان سرشناس را به دار آویختند.

در پی آن، انقلاب و یا شورش، تاریکی سهمگینی بر مقدرات مسلمانان حکم فرما گردید، کسی جرأت نداشت که از خود اعلام موجودیت کند. اقتصاد، آموزش، فرهنگ و اقتدار مسلمانان یعنی همه چیز آنها از بین رفت.

در این وحشت و مأیوسی تمام عیار بود که گروهی از مسلمانان شهر کلکته برای احیاء آموزش دینی متوسل به نمایندگان انگلیسی درهند شده و از لورد هستینگ خواستند تا ملامجدالدین، روحانی مسلمان را اجازه دهد که به بچه‌های مسلمان آموزش دینی دهد و نیز متذکر شدند که برای کارهای قضایی نیز این چنین فارغ التحصیلان را لازم دارند. قابل ذکر است که تا آن زمان، فارسی زبان رسمی هند بود. در پی آن فرماندار انگلیس، مدرسه عالیه کلکته را تأسیس نمود و برای مواظبت از هر گونه اثرات منفی، مدیریت مدرسه را بر عهده یک انگلیسی الاصل و امور آموزشی را به دست روحانیون مسلمان سپرد. مدرسه عالیه در سال 1780 م در کلکته هند تأسیس شد و در سال 1947 م به دنبال آزادی پاکستان از انگلیس و تجزیه شبه قاره به هند و پاکستان، این مدرسه از کلکته به داکا پایتخت بنگلادش ( پاکستان شرقی ) منتقل شد. مدارس دینی در بنگلادش به دو شیوه جداگانه عمل می کند:

1. مدارس عالیه،

2. مدارس قومی.

مدارس علمیه (عالی)

مدارس علمیه (عالی) در حال حاضر توسط دولت اداره می‌شود. بودجه این مدارس عمدتا توسط دولت و بخشی نیز توسط مردم تأمین می‌شود.

برنامه‌های درسی این مدرسه هم آمیخته‌ای از کتب درسی حوزوی و کتب جدید یعنی علوم روز می‌باشد. دوران تحصیلی مدارس علمیه 16 سال و مدارک آن توسط دولت به رسمیت شناخته می‌شود.

با پیروی از سیستم آموزش مدرسه علمیه در سرتاسر بنگلادش هزاران مدرسه (حوزه ) دینی تأسیس شده است که در حال حاضر تعداد آن‌ها به حدود 8000 می رسد و تعداد طلاب حدود 5/1 میلیون نفر است. دولت برای مدیریت و اعطای مدارک و برگزاری امتحانات، سازمانی به نام «مجلس التعلیم المدارس العربیه» تأسیس کرده است.

مقاطع آموزش در مدارس علمیه (عالی)

1. مرحله ابتدایی

2. مرحله داخل

3. مرحله عالم

4. مرحله فاضل

5. مرحله کامل

مرحله ابتدایی

این مرحله مدت پنج سال به طول می‌انجامد و کودکان از سن پنج سالگی می‌توانند در کلاس اول این مرحله ثبت نام کنند ( مانند مقطع دبستان در ایران است ).

مرحله داخل

این مرحله نیز پنج سال است. سال ششم شروع و بعد از 5 سال با شرکت در امتحان مرکزی و سراسری، معادل دیپلم عمومی ارزیابی می‌شود.

در این مرحله، هنگامی که دانش آموزان مشغول تحصیل در سال نهم می‌باشند، باید آمادگی خود را برای شرکت در امتحانات سراسری اعلام و رسما ثبت نام کنند. ثبت نـــام توسط ستاد مرکزی برگزاری امتحانات کل کشور به نام «ایجوکیشن بورد» انجام می‌گیرد. در این سال‌ها ( نهم ) رشته درسی تفکیک می‌شود.

در حال حاضر سه رشته عمده برای طلاب وجود دارد: رشته عمومی، رشته علوم و رشته تجوید قرایت قرآن. طلابی که در رشته علوم دیپلم می‌گیرند، می‌توانند درمراحل بعدی نظام آموزش مدارس عالیه و دانشکده‌های علوم (ساینس ) در همین رشته ثبت نام کنند.

طلاب رشته عمومـــی و رشته تجویـــد و قرایت قرآن نیز در رشته‌های مربوط به علوم انسانی می‌توانند ثبت نام کنند.

مرحله عالم

طول تحصیل در این مرحله دو سال است. در این مرحله دو رشته: رشته عمومی و رشته علوم وجود دارد و تنها کسانی که در امتحان مرحله داخل قبول شده‌اند، می توانند در این مرحله ثبت نام کنند. بعد از دو سال تحصیل در این مرحله باید در یک امتحان سراسری شرکت کنند که معادل با مرحله پیش دانشگاهی در ایران است.

پذیرفته شدگان در این مرحله اجازه دارند به تحصیلات خود ادامه داده و مستقیما به مرحله فاضل در مدرسه عالیه و پایه دانشگاه در مقطع کارشناسی در رشته مورد علاقه خود وارد شوند.

مرحله فاضل

مدت این مرحله دو سال است. فارغ‌التحصیلان مرحله عالم می‌توانند در این مرحله ثبت نام کنند. این مرحله جنبه تخصصی دارد و معادل لیسانس دانشگاهی است. در این مرحله موضوعات و دروس علمی و نیز زبان بنگلا و انگلیسی تدریس می‌شود.

مرحله کامل

این مرحله مانند دوره‌های عالی دو سال طول می‌کشد و فارغ التحصیل در پایان این مرحله مدرک "فاضل" اخذ می کند. این مرحله کاملا تخصصی است و به چهار بخش تقسیم شده است: 1. کامل فی الحدیث، 2. کامل فی التفسیر، 3.کامل فی التاریخ،  و 4. کامل فی الادب. بعد از دو سال دانشجویان در یک امتحان سراسری شرکت کرده و فارغ التحصیل می شوند که معادل فوق لیسانس دانشگاه‌های عمومی است. در سال 2002 م مقرر گردید که دارندگان مدارک درجه «فاضل» و «کامل» مدارس عالیه بنگلادش ( حوزه های علمیه دولتی ) می‌توانند مدارک لیسانس و فوق لیسانس دانشگاه‌های بنگلادش را از مدارس عالیه دریافت می‌کند.

مرحله پژوهش

این دوره قبلا در نظام آموزشی بنگلادش وجود داشت و شامل یک مرحله دو ساله پژوهشی برای دانشجویان ممتاز فارغ التحصیل در مرحله کامل بود، اما از چند سال پیش این برنامه تعطیل شده است .

برنامه‌های درسی

اهم برنامه‌های درسی تمام مراحل آموزشی و مدارس عالیه، آموزش زبان عربی، قرآن، احادیث، فقه حنفی و تاریخ اسلام است. در مرحله ابتدایی همراه با آشنایی با قرایت قرآن، زبان عربی و دروس مختلف عمومی دبستان‌ها نیز تدریس می‌شود.

در مرحله داخل، که سال پایانی آن معادل با دیپلم است، دروس مختلف عمومی در کنار علوم اسلامی تدریس می‌شود. مثلا در کنار قرآن مجید، حدیث، فقه، اصول فقه، ادبیات عرب و تاریخ اسلام، زبان بنگلا و زبان انگلیسی، ریاضی، هندسه، جغرافیا و تاریخ عمومی نیز تدریس می‌شود.

برنامه‌های درسی مرحله داخل در مدرسه عالیه با دروسی که در دبیرستان تدریس می‌شود، کاملا مجزا است. کتاب‌های درسی آنان مختلف و سوالات امتحانات مرکزی نیز جدا است. ولی با وجود تفاوت در موضوعات، استاندارد و یا سطح آموزش هر دو جریان از نظام آموزش کشور با هم در یک سطح می‌باشند. در مرحله داخل، طلاب و یا دانشجویان در کنار علوم اسلامی و عربی، دروس عمومی را نیز می‌گذرانند. دراین مرحله کتب درسی که در مدارس عالیه تدریس می‌شود، عینا همانند کتب دانشکده‌ها و یا موسسات پیش دانشگاهی است و کتب عربی  آن هم از طرف ستاد مرکز برگزاری امتحانات مدارس دینی تعیین می‌شود.

در مرحله فاضل تاحدودی درس‌ها تخصصی است و طلاب آماده مرحله بعدی یعنی مرحله کامل می‌شوند. در این مرحله تخصص‌ها و رشته‌ها به گرایش‌های مختلف تقسیم می‌شود.

چگونگی حد نصاب امتیازات امتحانات پایانی مرحله کامل

در بخش کامل فی الحدیث، نصاب کامل و ممتاز آن 1000 می‌باشد. در این بخش برای کتب حدیث صحاح سته 600 نمره در نظر گرفته می‌شود. برای تفسیر کشاف 100 نمره، برای تفسیر بیـــضاوی 100 نمره و بـــرای تاریخ اسلامی 200 نمره، که جمعا 1000 نمره پیش بینی می‌شود. در بخش کامل فی‌الفقه نیز نمرات کل 1000 میباشد: 100 نمره برای کتاب صحیح البخاری، 100 نمره برای صحیح مسلم، 200 نمره برای تاریخ اسلام، 200 نمره دیگر برای کتاب‌های طحاوی، حجه الله البالغه، شرح مواقف و کتب دیگر فقهی.

نمرات دو بخش دیگر کامل نیز، بر همین منوال تقسیم می‌شود.

درجه‌بندی فارغ التحصیلان مرحله کامل بر اساس نمرات

بـــراساس نمرات مأخوذه در امتحان، 20نفر اول به عنوان دانشجویان و طلاب ممتاز معرفی می‌شوند و اسامی آنان در روزنامه‌ها چاپ میشود.

امتیازات رتبه یکم ‌

به کسانی که بالاتر از 60 درصد نمره در امتحان کسب کنند یعنی از هزار امتیاز 600 به بالا امتیاز بگیرند، پذیرفته شدگان در‌جه اول تلقی می‌شوند.

امتیازات رتبه دوم

به کسانی که در امتحان بین 45 درصد تا 59 درصد امتیاز بگیرند، یعنی از هزار امتیاز، 450 به بالا امتیاز گرفته باشند، پذیرفته شدگان درجه دوم تلقی می‌شوند.

امتیازات رتبه سوم

به کسانی که در امتحان مرکزی بین 33 درصد تا 44 درصد امتیاز آورده باشند، پذیرفته شدگان درجه سوم تلقی می‌شوند. این آخرین درجه پذیرفته شدن در امتحان است. معمولا از مجموع شرکت کنندگان در امتحان 50 درصد پذیرفته شده و مابقی مردود می‌شوند.

تعداد شرکت کنندگان در امتحان

در سال 2001 در سراسر کشور جمعا 50 هزار نفر در امتحان پایانی داخل شرکت کردند، که 5 هزار نفر از آنان خانم‌ها بودند. به طور معمول نصفی از مجموع شرکت کنندگان در امتحان پایانی پذیرفته شده و به مرحله عالم راه می‌یابند. در امتحان مرحله عالم نیز نصفی از مجموع شرکت کنندگان معمولا در امتحان پذیرفته می‌شوند. البته تعداد کثیری از فارغ‌التحصیلان مرحله داخل و عالم راهی دانشگاه‌های عمومی می‌شوند، به همین علت در مراحل فاضل و کامل ، تعداد دانشجویان به شدت کاهش می‌یابد.

آگاهان اظهار عقیده کرده‌اند که اگر مراحل فاضل و کامل به طور رسمی ارزشیابی نشود و فارغ التحصیلان آن نتوانند به دانشگاه‌ها و یا مراکز دولتی و ادارات راه یابند و استخدام شوند، به زودی به علت کاهش تعداد طلاب در مراحل فاضل و کامل، مدارس دینی کشور دچار کمبود دانشجو و طلاب شده و سرانجام به تعطیلی می‌انجامند.

قرایت و تجوید قرآن

ناگفته نماند که در مراحل داخل، عالم و فاضل رشته جداگانه‌ای به نام علم قرایت و تجوید برای طلاب علاقه مند وجود دارد. در این رشته امتحان مرکزی و سراسری نیز هم زمان با رشته‌های دیگر برگزار می‌شود.

شرایط ثبت نام

ثبت نام برای ورود به مرحله داخل، فقط داشتن مدرک قبولی پنجم ابتدایی ملاک می‌باشد، لیکن در مراحل عالم، فاضل و کامل فقط فارغ التحصیلان و قبول شدگان مرحله قبل اجازه ثبت نام دارند.

قابل ذکر است که گرچه فارغ التحصیلان درجه داخل و عالم فرصت شرکت در کنکور دانشگاه‌ها را پیدا کرده و در رشته‌های مورد نظر خود می‌توانند تحصیل کنند، ولی متقابلا فارغ‌التحصیلان نظام آموزشی عمومی کشور نمی‌توانند در مرحله ای از مراحل مختلف مدارس دینیه وارد شوند. زیرا به علت فقدان دروس اسلامی وادبیات عرب در مدارس عمومی، محصلین و دانشجویان معمولا در خود آمادگی تلمذ در مدارس دینی را نمی‌بینند. از طرف دیگر دوره فوق‌العاده ای نیز وجود ندارد که در آن فارغ التحصیلان و یا دانشجویان نظام آموزشی عمومی بتوانند در آن شرکت نموده و زبان عربی و یا علوم اسلامی لازم را فرا گرفته و برای پذیرش در درس‌های مدارس دینی آماده شوند.

شهریه

مدارس دینی عالی بنگلادش بدون شهریه و رایگان است. در عوض، طلاب و یا دانشجویان به مسئولین مدرسه حق التدریس پرداخت می‌کنند. در مدرسه عالی داکا یک خوابگاه مجهز وجود دارد و در مدارس دیگر کشور ( شهرستان‌ها) نیز خوابگاه وجود دارد. در این خوابگاه‌ها هزینه غذا و ... بر عهده طلاب می‌باشد و فقط محل اسکان برای آنان مجانی است.

مدارس رسمی

در حال حاضر در بنگلادش سه مدرسه بزرگ دینی کاملا رسمی وجود دارد. مدرسه عالی داکا، مدرسه عالی سیلهت و مدرسه عالی بوگرا. تمام هزینه‌های این مدارس از طرف دولت تامین می‌شود. در مابقی مدارس ، 80 درصد از حقوق معلمین را دولت پرداخت می‌کند و بقیه 20 درصد حقوق و هزینه‌های دیگر اداری، ساختمانی و ... از منابع مردمی تامین می‌شود.

میدان فعالیت روحانیون

فارغ التحصیلان این مدارس علاوه بر شغل روحانی، در مدارس دینی نیز به نام معلم دینی مدارس، ایمه جمعه و جماعات، مسیولین شیون اسلامی و ملی و نیز ادارات دولتی استخدام می‌شوند. کسانی که به همراه معلم علوم دینی این مدارس از دانشگاه‌ها نیز فارغ التحصیلان می شوند، می‌توانند در همه مشاغل دولتی و ملی استخدام شوند.

هدف دولت

دولت بنگلادش که پشتیبان مدارس دینی است، هدفش این است که در کشور باید قشری روحانی برای اداره امور مذهبی مردم و پاسخ به نیازهای دینی و مذهبی جامعه ونیز اداره مساجد داشته و تربیت شوند. ولی همه دولت‌ها معمولا نمی‌خواهند که فارغ التحصیلان این مدارس اداره حکومـــت را به دست بگیرند. علاوه بر این افکار عمومی و احساسات مذهبی مردم تقاضا می‌کند که ازطرف دولت این چنین مدارس دینی تحت پوشش قرار بگیرد تا نیازهای مردم آن جامعه را پاسخ دهد، که البته در بنگلادش نیز چنین است[۱۹].

مدرسه دیوبند ، قابل بازیابی از https://www.jagran.com/uttar-pradesh/saharanpur-darul-uloom-called-a-seminar-of-madrasas-on-30-october-23122727.html

مدارس قومی

مدارس قومی در بنگلادش از مدارس دیوبند هند سرچشمه گرفته‌اند و حدودا یک صد سال پس از تأسیس مدرس عالی کلکته بوجود آمده‌اند.

مدارس قومی به طور عموم، مستقل از دولت، تحت نظارت و مدیریت شخصیت‌های غیردولتی با برنامه‌های مخصوص به خود، گاهی منطبق با مدرسه علمیه «دیوبند هند» و گاهی منطبق با برنامه درسی عربستان و یا ترکیبی از هر دو اداره می‌شود. مدرسه دیوبند مهم‌ترین مرکز حوزه‌های علمیه در شبه قاره می‌باشد. جایگاه و نفوذ این مرکز بر دیگر مدارس علمیه شبه قاره همانند خود حوزه علمیه نجف اشرف و یا قم، بر حوزه‌های شیعی است. این مرکز در سال 1866 م تأسیس شده است.

مدارس قومی علیرغم اختلاف در سلیقه و مدیریت، از نظر کلی برنامه درسی همانندی دارند. فارغ التحصیلان این مدارس عموما به کارهای مخصوص روحانیت، امامت مسجد، تدریس، تبلیغ و ارشاد مردم و ... می‌پردازند. تعداد این مدارس به چندین هزار مدرسه می‌رسد. تشکیلاتی به نام «وفاق المدارس العربیه» در حال حاضر سرپرستی مدارس قومیه از جمله برگزاری امتحانات مقاطع پایانی را به عهده دارد.

همان طور که گفتیم، مدارس قومی، مدارس غیر دولتی هستند و یکی از دلایل غیر دولتی بودن آن ها این است که دولت بنگلادش چندین درس از جمله دروس فارسی را از برنامه های درسی حذف و دروس انگلیسی، جغرافیا، علوم سیاسی را گنجانید و همین برنامه را به حوزه‌های قومی و یا غیر دولتی پیشنهاد کرد، اما مسئولان و مدیران ارشد این حوزه‌ها با این کار موافقت نکردند، در نتیجه دولت و ادارات مدرک این حوزه‌ها را تأیید نکردند.

کتاب‌های فارسی که در این مدارس تدریس می‌شوند، شامل عناوین ذیل است:

دستور زبان فارسی

1- فارسی مقدماتی

2- الفبای فارسی

3- تفسیر المبتدی

4- چهل سبق

5- جامع المصادر

6- مصدر فیوضی

7- ضوابط فارسی

8- قواعد فارسی

9- قواعد سازی ( دستور زبان فارسی است )

10- مفتاح القواعد

11-  احسن القواعد

ادبیات فارسی

1- کریما

2- پندنامه عطار

3-  پندنامه خاکی

مقاطع تحصیلی مدارس قومی شامل

ابتدایی = شش سال

متوسطه = چهار سال

فضیلت = سه سال

تکمیل = یکسال

بعضی از مدارس مواد آموزشی را در 12 سال برنامه ریزی کرده‌اند. در طی مدت آموزش، زبان اردو، فارسی، انگلیسی، بنگالی، ادبیات عرب، فقه، اصول فقه، تفسیر و حدیث تدریس می‌شود. در سال‌‌های اخیر، جغرافی، تاریخ و ریاضیات نیز جزو برنامه‌های درسی قرار گرفته است.

با توجه به تاریخ تأسیس مدارس قومی، که همه آن‌ها (به غیر از یک مورد ) بعد از جدایی پاکستان از هند پدید آمده‌اند، می‌توان گفت همه این مدارس دوران جوانی را می‌گذرانند. لذا متناسب با تجربیات به دست آمده و مقتضیات زمان، برنامه‌های آن‌ها دچار تغییر وتحول می‌شود و برنامه‌ها  استحکام کافی و لازم ندارند.

جدول شماره 1. آماری مدارس در بنگلادش 2004-2005[۲۰]

          نوع     تعداد مدارس   تعداد دانش آموزان   تعداد معلمان
مدارس قومی 6500 1462500 130000
مدارس عالی/علمیه 6906 1878300 100732
مدارس ابتدایی 5150 377749 23176
جمع 18556 3718549 253908

مدارس اهل الحدیث

اهل حدیـــث و یـــــا ظاهریه و سلفیه در بیـــن اهل سنت، مثل اخباری‌ها در میان اهل تشیع می‌باشند. آنان ظواهر قرآن و احادیث استناد می‌کنند و از هر گونه اجتهاد و نظری خودداری می‌کنند. به همین دلیل، جمود فکری عجیبی بر آنان حاکم است. گرچه مدارس اهل الحدیث هم قومی می‌باشد؛ ولی چون این مدارس با تفکر خاصی اداره می‌شوند، جداگانه بررسی می‌شود. تعداد آنها حدود 77 تا در سرتاسر بنگلادش می‌باشد.

برنامه درسی این مدارس به دو بخش تقسیم می شود: الف: حفظ قرآن، ب: برنامه عمومی، که همان کتاب‌های معروف موجود در دیگر مدارس قومی است، از قبیل صحاح سته از حدیث وکشاف در تفسیر قرآنی در مدارس اهل حدیث، جزوات و کتب وهابیه. این کتب را وهابی‌ها توزیع وتبلیغ می‌کنند. افکار اهل حدیث به افکار وهابی‌ها بسیار نزدیک است. از نظر سیاسی نیز عربستان سعودی پشتیبان بسیار خوبی برای آنان می‌باشد. در جمع بندی کلی، می توان تفاوت‌های موجود میان مدارس عالی ( دولتی ) و مدارس قومی را به شرح ذیل چنین بیان کرد:

1- مدارس عالی به دلیل وابستگی به دولت، از نظر مالی و دیگر امکانات در مضیقه نیستند، اما به عکس، مدارس قومی دچار مشکلات مالی فراوانی هستند.

2- طلاب مدارس عالی از نظر سیاسی و مسائل روز، مترقی‌تر از طلاب مدارس قومی هستند. در همین راستا بد نیست بدانیم قدیمی‌ترین تشکل دانشجویی، مربوط به طلاب مدرسه عالی است. در سال 1929، تشکیلاتی به نام «جمعیت طلبه عربیه» تشکیل شد و در حال حاضر نیز فعالیت سیاسی و ایدیولوژیکی دارد.

3- فارغ التحصیلان مدرسه عالی، چون مدارک رسمی دارند، قادر خواهند بود به کارها و پست‌های دولتی وارد شوند. اما فارغ التحصیلان مدارس قومی ، فقط می‌توانند به کارهای مخصوص روحانیون بپردازند. به همین دلیل افسردگی و یأس ونومیدی عجیبی نیست به سرنوشت و آینده خود، در آنان هویدا می‌باشد، بخصوص با توجه به کمیت بالای نیرو و محدود بودن کارها و فعالیت‌های مخصوص روحانیون.

4- مدارس قومی در مقایسه با مدارس عالی، در میان توده مردم از جایگاه بهتری برخوردار می‌باشند.

5- به دلیل مشکلات مالی، مدارس قومی اجبار بیشتری در تمایل به کشورهای خارجی دارند.

6- در مدارس قومی، زبان فارسی در سال های اولیه تحصیل تدریس می‌شود. اما در مدارس عالی زبان فارسی یک ماده درسی اختیاری است.

7- در مدارس عالی، علوم اسلامی و علوم روز، هر دو به یک میزان تدریس می شوند. اما در مدارس قومی، برای خالی نبودن عریضه و جبر زمان، بعضی از علوم روز آن هم به طور خیلی مختصر، تدریس می‌شود.

نهاد‌ها و مراکز دینی غیر مسلمانان

مذهب هندو

مذهب هندو از حیث قدمت، کهن‌ترین مذهب زنده جهان است و اکنون 15 در صد جمعیت بنگلادش را شامل می‌شود. این مذهب شارع و پیامبر ویژه‌ای ندارد و اساسا مذهب بومی و ارثی است و تاریخ آن مانند پیروانش در طول زمان و اعصار دستخوش انقلاب و دگرگونی شده است و در نتیجه «هندویی» با افسانه‌های گذشتگان و رسوم و عادات نیاکانی و قومی به گونه‌ای در آمیخته شده که اصول و فروع آن را به آسانی از یکدیگر نمی‌توان تشخیص داد.

هندویی فقط اسلوبی از اخلاق و مذهب نیست، هر چند قانون اخلاقی و او امر ونواحی آن، آرام بخش قلوب صدها میلیون تن پیروانش می‌باشد. مذهب هندو، مکتبی ماورای طبیعی است؛ از این رو هدفش تنها این نیست که پیروانش در این دنیا وجود مقدسی باشند و در عقبی از نعمت‌های بهشت برخوردار گردند؛ بلکه علت نهایی و منظور اصلی آن است که هر هندو به حقیقت مطلق که در عرف آنان عبارت از روح کلی و ابدی و ماورای هر گونه تمایز و برتر از اسباب و علل و زمان و مکان و خیر و شر و ضد است، واصل شود. برای وصول به این مقاصد عالی، هر هندو باید در تزکیه نفس بکوشد و اعمال و رفتار و اخلاق خود را به خیر و صلاح ونیکوکاری و بی آزاری مشتاق و راغب گرداند تا از باز پیدایی‌ها یعنی تولد و مرگ پی در پی آزاد شود و نجات یابد.

سه فرقه عمده میان هندوها وجود دارد که عبارتند از:

ویشنو / ویشنوان (Vaisnavas)، یعنی پرستندگان ویشنو (Visnu) و شیوا/ شیوان (Saivas)، یعنی پرستندگان شیوا (Siva)، و شاکتیان (Saktas)، یعنی پرستندگان الهه شکتی (Sakti).

هر یک از این سه فرقه به گروه‌ها یا فرقه‌های فرعی منقسم می‌شوند. فرقه‌های ویشنوپرستان حداقل به بیست شاخه و فرقه شیواپرستان به ده شعبه و شاکتیان به پنج فرقه مختلف منشعب شده‌اند.

علاوه بر فرق مذکور، دست کم پانزده فرقه عمده دیگر هم میان پیروان مذهب هندو موجود است. از این گذشته، جامعه هندو از نظر تکالیف و وظایف مذهبی به چهار طبقه برهمن و شتریا (Ksatriya) و ویشیا (Vaisya) و شودرا (Sudra) منقسم شده‌اند و اعضای هر طبقه‌ای وظایف وتکالیف خود را باید انجام دهند.

مهم ترین و معتبرترین نوشته‌های مقدس مشترک هندوان، کتب ودا(Vedas)، براهمنا (Brahmana)، آرایناک (Aranyaka)، اوپانیشاد ( Upanisad)، پورانا (Purdna) ها به ویژه کتاب بهگوت گیتا(Bhagavant Giyta) و حماسه راماینه (Ramayana) و مهابهارت (Mahabaharata) است.

نوشته‌های مقدس دیگری هم از قبیل آگم (Agamas) ها و پانکارا(Pancara) و تنتره (Tantras) وجود دارند که مورد قبول پیروان فرقه های شیوا پرستان و شاکتیان و و یشنوان است، اما مورد قبول سایر فرق هندو نیست.

این نوشته‌ها در یک زمان فراهم نیامده و متعلق به ازمنه متوالی است و در یک عرض با هم قرار ندارند. مثلا سرودهای ریگ ودا یک دفعه سروده نشد و مولود فکر واندیشه یک شخص نیست، بلکه اندیشه و اثر گویندگان و شعرای عدیده است که غالبا با هم معاصر نبودند. در آغاز سرودها به کتابت در نیامد و گویندگان و بازماندگان ایشان پدر به پدر آن‌ها را در سینه‌ها محفوظ می‌داشتند و قرن‌ها بدین سان گذشت، ولی بعدها مکتوب شدند و پس ازآن در مجموعه‌ها گرد آمدند.

با گذشت زمان به عللی و عواملی که پوشیده است، به تدریج سه خدای «برهما» و «ویشنو» و «شیوا» مظهر سه صفت ذات مطلق (Guna)، یعنی آفرینش ، بقا و فنا واقع شدند.

همان طور که در بخش تاریخ این کتاب آمده است، بنگال از زمان امپراتوری شاهان گوپتا که هندو بودند شکل گرفت. شاهان گوپتا ابتدا در شمال بنگال و سپس بیهار امپراتوری بزرگ گوپتا را بنیان نهادند. هندوها در سراسر کشور پراکنده بودند، اما در منطقه جنوب مرکزی شامل شهرستان‌های فریدپور، نادری پور، شریعت پور، گوپال گنج و راجپاری و منطقه جنوب غربی شامل شهرستان‌های گوبان گنج و ساتخیرا، هندوها دارای اکثریت هستند.

مذهب بودایی

بودا (Buddha) در حدود 544 قبل از میلاد، در سرزمین هند متولد شد و آن چنان بود که در اواسط قرن ششم قبل از میلاد در شمال ناحیه بیهار، سرزمینی که در آن زمان مقر سلطنت مگادها بود، پیشوای فکری جهان بودایی، گوتاما (Gautama) به ظهور رسید. او را از آن جهت «بودا» لقب دادند که مدعی شد به علم اعلی که به زبان سانسکریت «بودی» (Buddhi) گویند، تأمل گردیده است و راز عالم وجود بر او کشف گشت. پدرش یکی از شاهزادگان و اشراف سرزمین کپیلا واستو (Kapila Vastu) در شمال هندوستان بود، ناحیه‌ای که هم اکنون در خاک مملکت نپال قرار دارد.

از دوره جوانی گوتاما حکایات شیرین و امثال حکمت آموز نقل می‌کنند. می‌گویند که چون بر فنای عمر انسانی و آفات او مانند مرض و پیری و مرگ که بر آدمی چیره است، آگاه شد، عیش ونوش و راحت و عزت را که در قصر پدر داشت، یک سره ترک کرد و در طلب حقیقت به سیر و سلوک به جنگل رفت و به ریاضت پرداخت. اما چون از این کار طرفی نبست، به نزد فرزانگانی رفت تا راه حقیقت را به او بیاموزند. او چنان کرد که آموخته بود، تا آن که عاقبت در نزدیکی شهر بنارس در پای درختی در گایا، نور معرفت بر دل او بتابید و گوهر دانش او را حاصل گشت. پس اصول و قواعدی برای پیروان خود وضع کرد و نخستین موعظه خود را به چند تن از یاران گفت، و گفت سراسر اوضاع و احوال وجود متغیر و فانی است و دلبستگی را نشاید. آدمی باید سعی کند که با ترک علایق دنیوی بنفس قدسی و روح کلی واصل شود. سپس خلق را به اخلاق حسنه، کردار نیک و صدق و ادب و محبت به دیگران و رعایت عدالت و احترام به موجودات زنده (انسان و حیوان) دعوت فرمود.

پس از آنکه 45 سال در اطراف آن سرزمین می‌گشت و مبادی خود را منتشر می‌ساخت، سرانجام درهشتاد سالگی جهان را بدرود گفت. اگر چه تاریخ مرگ او به طور قطع معلوم نیست، برحسب روایات موجود در حدود 460 ق .م وفات یافته است.

نور فکر این مرد روحانی که در آن زمانه دیرین در آن گوشه از هندوستان تابش گرفت، در طول اعصار و قرون پی در پی فروزان تر شد. چندی در هندوستان پرتو افکند، ولی بعد از هفت قرن در برابر مبادی برهمنان تاب مقاومت نیاورد و آخرالامر در کانون ولادت خود یعنی سرزمین هند خاموش شد. درعوض درممالک همسایه و مجاور، فروزش و درخشندگی روز افزون یافت و سراسر ممالک سیلان و برمه و سیام و نپال و تبت و مغولستان و چین و ژاپن و ... را روشن ساخت.

نباید تصور کرد که بودا مانند سایر انبیاء به دعوت  نبوت و پیغمبری برخاسته است، زیرا او خود هیچ گاه ادعا نکرد که دینی جدید آورده است. او در تفکر برهمنی شکاک شد و به دنبال حقیقتی می‌گشت تا انسان اسیر در بند دنیا را از چرخه تولدهای بی‌شمار رهایی بخشد و به نیروانا برساند. از این رو او را متفکری باید دانست که یک سلسله مبادی فلسفه وضع کرد، شریعت و طریقتی که به سانسکریت، «دارما» (Dharma) گویند ( یعنی دستور زندگانی) بنیاد نهاد. برحسب آن دستور، پیروان وی ده اصل کلی را باید رعایت کنند: انسان یا حیوان را نیازارند، دست به دزدی دراز نکنند، به زنا دامن خود نیالایند، از دروغ، زبان خود را چرکین نسازند، به غیبت و عیب جویی از دیگران نپردازند، از خودخواهی اجتناب کنند، از کینه ورزوی دوری جویند و در آخر کار آنچه از همه مهم تر است، آنست که از جهل ونادانی بپرهیزند و به گوهر علم و دانش نفس خود را بیارایند. بودا هر چند منکر وجود الوهیت نیست، در سخنان خود از باری تعالی و معرفت او سخنی به میان نیاورده است.

جمعیت عشایری کشور بیشترین پیروان بودایی را به خود اختصاص داده است. حدود نیمی از آنان در منطقه چیتاگنگ کوهستانی زندگی می‌کنند و نیم دیگر در سراسر کشور از جمله داکا پایتخت بنگلادش حضور داشته و دارای مراکزی هستند. گفته می‌شود که در مناطق راجشاهی، سیلهت، میمنسینگ تعداد پیروان بودیسم بیش از سایر مناطق می‌باشند.

تعداد بودایی‌های این کشور بیش از یک میلیون نفر است. زبان مذهبی بودایی‌ها، «پالی» است. گرچه هر یک از اقوام دارای گویش خاصی هستند، تحصیل گردکان آنان به زبان بنگالی گفتگو می‌کنند. معمولا آن‌ها به طور متشکل و منسجم در اطراف معابد زندگی می‌کنند و سازمان‌های گوناگونانی با نام‌های مختلف دارند.

هیئت مدیره ستاد امور دینی وخدمات رفاهی بودایی‌ها در واقع با نام تشکیلات رسمی دولتی بوده و بر فعالیت‌های آنان نظارت داشته و از آنان پشتیبانی می‌کند.

گفتنی است که هیات مدیره ستاد فوق را دولت بنگلادش در 17 ژوییه 2002 م تشکیل داد و مشرف حسین شاه جهان وزیر مشاور در امور مذهب بنگلادش، رییس و دکتر شوکومل بروا استاد بخش زبان وادبیات پالی دانشگاه داکا معاون رییس هییت مدیره شدند. هیئت مدیره فوق دارای 5 عضو دیگر می‌باشد و دوره خدمت آن‌ها سه سال است.

مذهب مسیحی

ورود مسیحیان در بنگلادش و آغاز فعالیت‌های تبلیغی آنان در این کشور تاریخچه طولانی دارد. دروازه بنگال در سال 1517 م برای مسیحیان میسونری باز گردید. صدو سی و سه سال بعد از آن، تجار مسیحی برای تجارت به این منطقه آمدند و نه فقط در تجارت و تبلیغ دین مسیحیت محدود شدند، بلکه در صحنه سیاسی نیز با ایجاد تفرقه و اختلاف بین مسلمانان و هندوها در جامعه بنگالی و همچنین با ایجاد مشاجره و کشمکش بین اعضای خانواده‌های حاکم، از سال 1757 به بعد، استقلال و قیمومیت بنگال را خدشه دار کردند. گرچه به مقتضای زمان و مکان تغییراتی در فعالیت‌های سیاسی جامعه مسیحی صورت گرفته است، دو برنامه همچنان ادامه داشته است:

1. امور خدماتی و امدادی

2. امور تبلیغ دین (ترویج مسیحیت)

میسیونرهای پرتغالی در حدود سیصد و بیست و پنج سال پیش در بنگال، فعالیت‌های خود را با کمک مالی و حمایت‌های لازم در سال 1677 م در منطقه فارمگت نیز گایون در داکا با تأسیس کلیسای مقدس «روزری» آغاز کردند. این کلیسا قدیمی‌ترین کلیسای بنگلادش محسوب می‌شود و در حال حاضر عبادتگاه بسیار مشهور و معروف مسیحیان است.

موسسه «باپتیست میسیونری سوسایتی» که موسسه‌ای است برای تبلیغات دین مسیحی، در آن زمان شخصی به نام ویلیام کیاری را به بنگلادش اعزام کرد. موسسه مذکور هم اکنون سازمانی به نام  «باپتیست یونین اف بنگلادش» را در بنگلادش اداره می‌کند. براثر فعالیت‌های این ارگان در بنگلادش، علاوه بر داکا در شهرهای دیگر از جمله دیناج پور، جیسور، باریسال، چیتاگنگ و رنگپور کارهای تبلیغاتی مسیحی انجام می‌شود. فعالیت‌های تبلیغی مسیحیان در این مناطق بسیار طولانی بوده است، برای مثال، در دیناج پور از 1795، در جیسور از 1805، در داکا از 1816، در باریسال از 1828، در چیتاگنگ از 1881 و در رنگپور از 1891 فعالیت‌های خود را شروع کرده‌اند و از بعد از استقلال کشور بنگلادش در سال 1971، فعالیت‌های مسیحیان در این کشور به طور درخور توجهی افزایش یافت.

محمد نورالزمان نویسنده کتاب «بنگلادش در گیرودار ان جی اوها»، می نویسد که در سال‌های گذشته بر اثر فعالیت سازمان‌های غیر دولتی ( ان جی او ) و میسیونری‌های مسیحی در بنگلادش، جمعیت مسیحی در این کشور به طور غیر منتظره‌ای افزایش یافت و به 5 میلیون نفر رسید. در منطقه کوهستانی چیتاگنگ نیز در این دوره نیمی از جمعیت این منطقه به مسیحیت گرویده‌اند. علاوه بر این، برای به وجود آوردن منطقه‌ای مسیحی در مناطق مرزی بنگلادش تلاش می‌شود. استان‌های شمال شرقی هند واقع در همسایگی بنگلادش مانند ناگالاند، میزورام و میگالای نیز در این طرح می‌باشند. مسیحیان این منطقه متهم به اجرای آن هستند. سازمان‌ها و ارگان‌های فعال مسیحی در بنگلادش برای فعالیت‌های تبلیغی و اعمال نفوذ در کشور اساسا به دو روش عمل می‌کنند:

1. سازمان کلیساها

2. سازمان خدماتی داوطلبانه اجتماعی

سازمان‌های کلیسایی از طریق بیمارستان، کلینیک، مدارس و مرکز آموزشی، تشکیل گروه‌های تبلیغی و چاپ و نشر کتب به نشر دین مسیحی اقدام می‌کنند. علاوه بر این، آن‌ها بعضی از کارهای اجتماعی نیز انجام می‌دهند تا زمینه را برای معرفی و ترویج دین مسیحیت هموار کنند.

فعالیت‌های سازمان‌های خدماتی داوطلبانه اجتماعی را عمدتا شخصیت‌ها و سازمان‌های مسیحی خارج ازکشور حمایت و پشتیبانی می‌کنند. به ظاهر، فعالیت‌های این سازمان‌ها ظاهری سکولاریستی دارد، اما در عمل، اهداف و آرمان آنان در محدوده اصول و ضوابط سازمانی خودشان است. سازمان‌ها هم بر دو نوع می‌باشند.

1- متعهد به آرمان‌های دینی

2- متعهد به آرمان‌های خدمات اجتماعی

تصوف

در مبحث نهادها و مراکز دینی مسلمانان در بنگلادش اشاره کردیم که آرامگاه‌های اولیاء ا... و صوفیه از پررونق ترین مراکز تجمع عبادی مسلمانان در بنگلادش است. همچنین تاکید کردیم که این مراکز امروزه جایگاه خاصی در میان پیروان طریقت‌های موجود در جامعه دارد. اکنون برای جلوگیری از تکرار مباحث پیشین، فقط به فرقه‌های تصوف در بنگلادش می پردازیم. اما اشاره به نکته مهم ضروری است. صوفیان بنگلادش دو گروه هستند: گروهی سنتی که رعایت پیر و مرید می‌کنند و در گرد عرفای بزرگ صوفیه بنگلادش مانند شاه جلال در سیلهت و شاه مخدوم در راجشاهی به ذکر و عبادت مشغولند. گروه دوم صوفیان روشنفکر هستند. اینان تحت تاثیر آثار عرفای بزرگ ایرانی مانند غزالی و سهرودی هستند و طریقت سهروردیه و نقشبندیه دارند. این مسلمانان تحصیل کرده مدرن، با استفاده از اصول فلاسفه اسلامی به پاسخ ماتریالیسم غربی پرداخته‌اند. از نظر آنان، صوفی‌گری قلب اسلام است و حیات اسلامی بدون درک مسایل روحانی بی‌معناست.

فرقه های متصوفه

مسلمانان حنفی مذهب بنگلادش از لحاظ مشرب تصوف، پیرو طریق قادریه و چشتیه و نقشبندی هستند. پیروان طریقت قادریه در کنار مجاهدت‌ها و خواندان اوراد و اذکار، اصول شرعی را نیز رعایت می‌کنند. در این میان، خانقاه‌های آنان فعال و پیرها در جایگاه مشایخ تصوف از احترام برخوردارند، لیکن آن‌هایی که تابع طریقه چشتیه هستند، ادعای پیروی از پیر طریقه چشتیه خواجه معین الدوله چشتی اجمیری را دارند و بیشتر به سماع و نواختن ساز و رقص مرسوم دراویش گرایش دارند. با وجود اختلاف در سلوک، تضاد و یا منازعه آن چنانی در بین فرقه‌های مختلف صوفی وجود ندارد.

سایر فرقه ها

بریلوی‌ها و دیوبندی‌ها

علاوه بر تقسیم بندی‌ها پیش گفته، تقسیم بندی دیگری هم مانند سایر کشورهای منطقه شبه قاره وجود دارد که بنگلادش نیز مستثنی از آن نیست و آن اینکه مسلمانان اهل سنت بنگلادش از لحاظ خط فکر مذهبی به دو فرقه تقسیم می شوند: دسته اول را می توان بریلوی‌ها نام برد، که پیرو احمد رضا خان بریلوی هستند که به اهل بیت پیامبر اکرم (ص) ارادت دارند؛ دسته و فرقه دیگر دیوبندی‌ها هستند که از تعصب خاص فرقه‌ای برخوردارند. دیوبندی‌ها پیروان مدرسه دیوبند در هند هستند. در جامعه بنگلادش گرچه هر دو دسته پیرو مکتب فقهی امام ابوحنیفه هستند، در افکار عمومی بریلوی‌ها به نـــام سنی اصیل و دیوبندی‌ها به گرایش وهابی معروف‌اند. حوزه‌های علمیه قومی کاملا در دست دیوبندی‌ها است. مساجد و مراکز غیر دولتی دینی هم در اختیار این فرقه قرار دارد. در واقع قدرت اجرایی مذهبی در کنترل قومی‌ها یعنی دیوبندی‌ها می‌باشد. حوزه‌های علمیه دولتی «مدارس عالی»، گرچه زیر نفوذ دیوبندی ها نیست، نمی توان طرفدار بریلوی هم قلمداد کرد؛ زیرا تبلیغات بریلوی ها ضعیف و کم رنگ بوده و از انسجام و تشکیلات نظام بندی برخوردار نیست و فقط سازمانی به نام اهل السنه والجماعه، ارگان تبلیغی بریلوی‌ها در بنگلادش است. دو حوزه به نام مدرسه احمدیه سنیه در چیتاگنگ، مدرسه احمدیه طیبه در داکا، و مدارس مختلف کوچک تحت کنترل و نفوذ این سازمان می‌باشد. در حال حاضر این گروه از سید طاهر شاه، پیر و سجاده نشین سیالکوت پاکستان تبعیت و پیروی می‌کنند و به مناسبت عید میلادالنبی(ص) در 12 ماه ربیع الاول راهپیمایی عظیمی به نام جشن جلوس عید میلادالنبی(ص) همه ساله برگزار می‌کنند، که در واقع نمایش قدرت مردمی این فرقه است و بازتاب وسیعی در منطقه دارد.

در حالی که قومی‌ها و یا دیوبندی‌ها این عمل را بدعت می‌دانند. طرفداران جماعت تبلیغی، اهل حدیث و مولانا عبیدالحق، خطیب مسجد بیت‌المکرم، از افراد و شخصیت‌های معروف و متنفذ دیوبندی در بنگلادش می‌باشند.

اسلام مدرنیته در بنگلادش

امروزه بخشی از مردم جوان بنگلادش‌ خود را جزو مسلمانان تحصیل کرده و روشنفکری می‌دانند که نه به اسلام سنتی بلکه به شکلی از اسلام که از قیود سنتی رها شده و با اندیشه‌های نو آمیخته شده فکر می‌کنند. از نگاه این گروه، اسلام در این کشور به رنسانسی احتیاج دارد که به تعبیری بتواند اندیشه‌های نو جهان را تاب آورد. این بخش از جوانان (مرد و زن) در قصه‌ها، اشعار و آثار انتقادی، خود را نویسندگان مسلمان پست مدرن معرفی می‌کنند[۲۱]. در میان لیست آثار مورد علاقه آن‌ها، کتاب‌هایی مانند «ضد شرق گرایی» از ادوارد سعید، «خود انتقادی اسلامی» از ملک بننابی، «تجزیه طلبی اسلامی» اثر محمد ارغون، «عرفان سنتی جدید اسلامی» از سید حسین نصر و سید علی اشرف، و «تفکر حقوقی اجتهاد» از یوسف القرداوی دیده می‌شود. همچنین می توان عناصری از آثار علی شریعتی در میان این نسل از مسلمانان جوان و تحصیل کرده بنگلادش دید[۲۱].

نکته: به نظر می‌رسد اشاره به جهانی شدن و تفسیری کوتاه در این رابطه ضروری است. امروزه وابستگی‌های جهانی و پیوندهایی وجود دارند که رشد و شکل جوامع شهری را افزایش می‌دهند. در عین حال جهانی شدن، نفوذ و قدرت بازارها را در شیوه‌هایی که ممکن است افزایش دادن نا برابر و ناپایدار در جوامعی مانند بنگلادش وجود داشته باشد، افزایش داده است[۲۲]. در بنگلادش، واکنش در میان شهروندان نسبت به نقش فزاینده بازارها باعث به وجودآمدن تنش بین منافع عمومی و خصوصی شده است. توجه اخیر به سازمان‌های غیر دولتی، جامعه شهری جهانی (یا بیشتر جنبش ضد جهانی شدن) و سازمان‌های سست پایه، نتیجه روندی دیالکتیکی شکل گرفته با جهانی‌شدن نیولیبرال است[۲۳].  این بازیگران خصوصی و جنبش‌ها در واقع بازخورد منطقی جهانی شدن اقتصاد است و حلقه‌هایی از این بازیگران خصوصی مدام در تنش با آن هستند.

نیز نگاه کنید به

اسلام و مسلمانان کانادا؛ اسلام و مسلمانان کوبا؛ اسلام و مسلمانان لبنان؛ اسلام و مسلمانان مصر؛ اسلام در چین؛ اسلام و مسلمانان تونس؛ اسلام و مسلمانان روسیه؛ اسلام و مسلمانان سنگال؛ اسلام و مسلمانان فرانسه؛ اسلام و مسلمانان آرژانتین؛ اسلام در اردن؛ اسلام در مالی؛ اسلام در ساحل عاج؛ اسلام و مسلمانان زیمبابوه؛ اسلام و مسلمانان تایلند؛ اسلام و مسلمانان اوکراین؛ اسلام و مسلمانان اسپانیا؛ اسلام در اردن؛ اسلام و مسلمانان اتیوپی؛ اسلام و مسلمانان سیرالئون

کتابشناسی

  1. ↑ Esposito, J.L.; Voil, J.O. and Bakar, O. (2008), Asian Islam in the 21st. Century. New York:Oxford University Press. pp.49-52
  2. ↑ به خامه کارشناس باتجربه، آقای محمد علی شاه حسینی
  3. ↑ نشریه زائر، سال دوازدهم، ش 132، آذر 1384: 40 - 41
  4. ↑ ابوالبشر، كلثوم (1376)، «پیوند زبان فارسی با بنگالی»، فصلنامه علمی پژوهشی دانش، شماره ۵۱، اسلام آباد: انتشارات مركز تحقیقات فارسی ایران و پاكستان،صص۵۰
  5. ↑ علیزاده کندی، عزیز (1383)، "شاخص های فرهنگی بنگلادش در دهه اخیر"، گزارش رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران-داکا.
  6. ↑ دکتر عثمان فاروق وزیر پیشین آموزش و پرورش بنگلادش، سخنرانی در سمینار شعر محرم قاضی نذرالاسلام، دوشنبه 4 فروردین 1382، داکا
  7. ↑ The daily independent, Friday, 1rst February 2007  و اخبار منتشره از طریق رسانه‌های صوتی و تصویری کشور بنگلادش
  8. ↑ مشاهدات عینی نگارنده و حضور او در این مراسم
  9. ↑ شهرستان کولنا در 310 کیلومتری جنوب داکا
  10. ↑ شناسنامه آموزشی بنگلادش، مرکز آموزش سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ص24
  11. ↑ اطلاعات مشروح زیر حاصل یک جلسه دوستانه با آقای عاصف الرحمان مدیر آکادمی شهید تیتومیر و دکتر ظهیر الدین محمود عضو ارشد این تشکیلات می باشد
  12. ↑ ظاهرا این فرد مریدان فراوانی در بین قایقرانان وملوانان داشته به طوری که قایقرانان معتقد به قدرت معنوی وی بوده و به هنگام دریانوردی نام او را ذکر می کردند
  13. ↑ ابن بطوطه (1354)،  سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمد علی موحدی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.ص.320-399
  14. ↑ یکی از شهرهای مذهبی بنگلادش
  15. ↑ فرزين نيا، زیبا (1374)، بنگلادش. تهران: دفتر مطالعات سياسي بين المللي وزارت امورخارجه.ص.47-50
  16. ↑ روزنامه انقلاب ؛ داکا ؛ بنگلادش ؛ 25 اکتبر 1999
  17. ↑ روزنامه انقلاب، داکا، بنگلادش، 19 اکتبر 1999
  18. ↑ روزنامه اتفاق ، داکا ، بنگلادش ، 11 سپتامبر 1999
  19. ↑ مصاحبه با مولانا صلاح الدین، رییس اسبق مدرسه عالیه داکا، 1380، رایزنی فرهنگی ج .ا.ایران
  20. ↑ Data Collected from Publications of the Bangladesh Madrasa Education Board. (Adapted from: Esposito et al., 2005:57).
  21. ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ Esposito, J.L.; Voil, J.O. and Bakar, O. (2008), Asian Islam in the 21st.Century. New York:Oxford University Press. pp.66-67
  22. ↑ Lewis, D. And Kanji, N. (2009), Non-Governmental Organizations and Development. London: Routledge.pp.110
  23. ↑ Buckland, J. (2003), "Non-Governmental Orgsanizations and Civil Society in Bangladesh: Risks and Opportunities of Globalization", in Globalization, Environmental Crisis and Social Changes in Bangladesh, Etd. Matiur Rahman. Dhaka: University Press, pp. 146

منبع اصلی

توسلی، محمد مهدی، علی زاده کندی، عزیز، توسلی، سینا(1391). جامعه و فرهنگ بنگلادش. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی( در دست انتشار).

نویسنده مقاله

محمد مهدی توسلی، عزیز علی زاده کندی و سینا توسلی

برگرفته از «https://dmelal.ir/index.php?title=اسلام_و_مسلمانان_بنگلادش&oldid=80967»