جامعه و نظام اجتماعی تاجیکستان

مردم تاجیکستان(1403). برگرفته از سایت ایزتاک فوتو، قابل بازیابی از https://www.istockphoto.com/photos/tajik-people

تاجیک‌­ها بزرگترین گروه قومی در این کشور هستند و اقلیت ازبک حدود یک چهارهم جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهد. زبان تاجیکی با فارسی که در ایران تکلم می‌شود و دری در افغانستان از یک ریشه است و شباهت فراوان دارد. بیش از نیمی از جمعیت تاجیکستان به زراعت و فقط یک پنجم آن در بخش صنعت فعال­اند. وجود شرایط آب و هوایی، علاقه‌مندی سنتی مردم سخت کوش تاجیکستان به کشاورزی، از دیرباز تاجیکستان را به سرزمین پنبه‌کاران، باغداران و انگورکاران تبدیل کرده است. علی­رغم وجود کوه‌­های بسیار در تاجیکستان و انجام کشاورزی در یک سوم پهنه آن، منطقه‌­ای کشاورزی است و دو سوم جمعیت آن در روستاها زندگی می­‌کنند و به کشاورزی و صنایع وابسته به آن اشتغال دارند.

گروه‌ها و نهادهای مؤثر اجتماعی

سازمان‌ها و نهادهای اجتماعی که بلافاصله پس از استقلال (1999/4/8 تا 1994/3/6) در وزارت دادگستری جمهوری تاجیکستان به ثبت رسیدند به شرح زیر هستند:

اتحادیه­‌ها

اتحادیه نویسندگان

اتحادیه علمی- صنعتی تاجیکستان، اجاره داران و بازرگانان تاجیکستان، صنف زحمتکشان مؤسسات تجاری تاجیکستان، اتحادیه جوانان، نویسندگان، عکاسان، روزنامه­‌نگاران، کودکان و جوانان و اتحادیه خادمان تئاتری.

انجمن­‌ها

انجمن لاقای آوازی، انجمن کره­ای­‌ها، انجمن زنان با معلومات عالی، انجمن علمی پزشکان، انجمن اویغورها و انجمن روان­پزشکان.

بنیادها

بنیاد ادبی عینی آکادمی مردمی فرهنگ و ارزش‌های بشری، بنیاد فرهنگ تاجیکستان، بنیاد کودک تاجیکستان، بنیاد ابتکار بشر دوستانه، بنیاد بین‌­المللی باربد و بنیاد صلح تاجیکستان.

جمعیت‌ها

جمعیت دانش تاجیکستان، جمعیت معلولان، جمعیت حفظ آثار تاریخی و فرهنگی، جمعیت تاجیکی مناسبات دوستی و فرهنگی با کشورهای خارجی، جمعیت هلال احمر، جمعیت داوطلبان جمهوری تاجیکستان، جمعیت پیوند(انجمن روابط فرهنگی تاجیکان و فارسی­گویان خارج از کشور).

مؤسسات دیگر عبارتند از مرکز فرهنگی ازبک‌های مقیم تاجیکستان؛ مرکز فرهنگی و اجتماعی تاتارها و باشقیرهای تاجیکستان، کمیته همبستگی و همکاری خلق‌های آسیا و آفریقا، کمیته حفظ صلح جمهوری تاجیکستان، سازمان مساعدت دفاع تاجیکستان، فدراسیون فوتبال تاجیکستان، شورای دانشمندان و متخصصان جوان تاجیکستان و شورای سابقه­‌داران جنگ و کار تاجیکستان­.

روابط اجتماعی

تاجیک‌ها مردمانی سخت‌کوش، پاک‌اندیش، مهمان‌نواز، وطن‌دوست و باایمان می‌باشند. از اخلاق ناپسند، کینه و دشمنی دوری می‌نمایند. بیشتر آنان به آب، خاک و هم‌میهنان خود علاقه مند هستند. تاجیکان خوش‌جوش، زودآشنا، احساساتی، زودرنج و در دوستی استوار و پابرجا هستند.

عشایر تاجیک میهمان­‌نواز، رشید، زحمت‌کش، وطن‌دوست، شاد و زند‌ه‌دل هستند. موسیقی و رقص سنتی از پایه‌های زندگی آنان است.

تاجیکان آداب و سنن خود و ایران کهن از دوران‌های هخامنشی، اشکانی، ساسانی و ... را حفظ کرده و اصیل می‌باشند. دارای هوش و استعداد سرشار هستند و آزادگی از ویژگی‌های این قوم سخت کوش است.

باورشان به قول و قرار، از همه مردم استوارتر و بر مبنای درستی و پاکدامنی است. در درستی سرشناس‌اند. بیشتر بانوان و مردان خوش اندام و متناسب و ورزیده‌اند. به بزرگان، ریش سفیدان و سالخوردگان احترام بسیار می‌گذارند و طرز برخورد آنان مؤدبانه و رسمی است.

وضعیت زنان

در گذشته برابری حقوق زن و مرد در جامعه تاجیک امری غیرقابل تصور به شمار می‌­رفت. زیرا زن تاجیک حق تصمیم گیری نداشت و بی­چون و چرا مطیع اوامر مردانشان بودند. اگر مرد می‌گفت سر کار نرو، دیگر زن حق اظهار نظر نداشت و خلاف میل او گام برنمی داشت.

وضع زن در برخی از سرزمین­‌های آسیای مرکزی، به ویره بخارا بسیار بد بود، زیرا در این سرزمین­‌ها، زن از عادی‌ترین حقوق انسانی محروم بود. همه بانوان بی‌سواد و مطیع و کنیز شوهر بودند. با این حال جایگاه زن در خانواده‌های تاجیک یکسان نبوده است و آن بسته به شرکت و سهم زن در کارهای سودمند اجتماعی بود. بانوان روستایی در گذشته به امور کشاورزی کمتر می‌پرداختند و تنها در نقاطی که مردان کمتر بودند، در درو و خرمن کوبی کمک می‌کردند.

مردان صاحب زمین و ابزار تولید بودند و کار و فعالیت بانوان را ارزیابی نمی‌کردند، به ویژه فعالیت بانوان شهرنشین که عبارت بود از: تهیه خوراک، دوختن پوشاک، نگاه‌داری و تربیت فرزند و ... که هیچ­‌گاه به حساب نمی­‌آمد. زن تاجیک از کارکردن در سازمان­‌ها و ادارات و شرکت در مسایل سیاسی کشور محروم بود. در بازار بخارا، حتی برای خرید و فروش زنان راسته ویژه‌ای وجود داشت. از زایشگاه، کودکستان و نهادهای تربیت کودکان اثری نبود. در ارگ امیر بخارا برای اعدام بانوان اتاقی اختصاصی وجود داشت و امیرمظفر جریان اعدام زنان را از روزنه­‌ای تماشا می­‌کرد. در پیام بانوان آسیای مرکزی به بانوان قفقاز آمده است: «در سرزمین بخارا زن­‌ها زیاد اشک ریخته‌اند. اشک‌های از روز تولد الی دم مرگ ریخته زنان، فراموش ناشدنی است. در سن خردسالی به همسری مردهای مسن و کهن سال می‌دادند که آن‌ها غیر از ما باز همسر داشتند. ما کنیز شوهران خود بودیم».

بدین ترتیب تا پیش از سلطه کمونیسم بر منطقه آسیای مرکزی، زنان در آسیای مرکزی کاملاً نقشی سنتی داشتند. اکثر قریب به اتفاق آنان بی­‌سواد بودند و نقش اساسی آن‌ها، با تفاوت‌هایی در جوامع شهرنشین و روستایی و یا ایلی، خانه­‌داری و پرورش فرزندان بود. در دوره اتحاد جماهیر شوروی زنان از حقوق اجتماعی جدیدی برخوردار شدند سطح سواد و تحصیلات در میان آن‌ها بالا رفت، هر چند سواد زنان در مجموع، به ویژه در مناطق روستایی، از مردان پایین‌­تر بود. در سال 1980 تعداد زنان دانشجو نسبت به بیست سال قبل از آن چندین برابر شد، اما در مقایسه با سایر جمهوری­‌های شوروی پایین‌تر بود. امروزه اکثر زنان تاجیکستان باسوادند و کماکان از حقوق اجتماعی نسبی برخوردارند. اما مساوات بین مرد و زن نیست. امروزه در تاجیکستان، مانند دیگر نقاط، پدران و مادرانی که کار جسمی انجام می‌­دهند فرزندان خود را به فراگیری کارهای علمی تشویق می‌­کنند و نسل جدید نیز کمتر به مشاغل سنتی تمایل نشان می‌­دهند. تمایل زنان بیشتر به کارهای آموزشی در مدارس و یا حرفه­‌هایی مانند کتابداری است.

طور کلی در سال­‌های اخیر به مسأله آزادی همه جانبه و به امور تولیدات اجتماعی جلب و جذب کردن زن تاجیک، توجه بسیار شده و می‌شود. اکنون در تاجیکستان زن در همه پهنه‌های زندگی اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و ... با مرد تا اندازه‌ای حقوق برابر دارد و از میان آنان صدها تن کارشناس، کارمند، کارگر ممتاز و پیشگام در رشته‌های صنایع، کشاورزی، فرهنگ و ... شده‌اند.

نمودار 1

در تاجیکستان کلوب‌­ها، کتابخانه‌ها، فروشگاه‌ها، تعاونی‌های تولیدی، درمانگاه‌ها و ... ویژه زنان دایر شده است. کانون وکلای زن، کنفرانس بانوان، نهادهای فرهنگی از مراکز عمده فعالیت­‌های بانوان می­‌باشند. بانوان تاجیک در ساختن جامعه خود سهم بزرگی دارند و دوش به دوش همه بانوان در ایجاد جامعه‌ای آزاد، فعال و دنیاپسند تلاش می‌کنند.

در حال حاضر بانوان تاجیک نه تنها در تولیدات اجتماعی شرکت ورزیده، وسایل و تجهیزات صنعتی را به طور خوبی اداره می‌کنند، بلکه به امور رهبری، مهندسی و تکنیکی کارخانه‌ها و نهادهای صنعتی، ریاست اتحادیه‌های صنفی و ... انتصاب و انتخاب می‌شوند. کار برای بانوان تاجیکستان منحصر به امرار معاش نبوده، بلکه به مثابه عمل افتخاری روزمره و شاخص شرافت انسانی نیز است. همچنین برای ایجاد یک جامعه نو، آزاد و پیشرفته تلاش می‌کنند.

نمودار 2

نمودار نرخ کلی امید به زندگی در تاجیکستان

نرخ امید به زندگی مردان و زنان در تاجیکستان

افزایش امید به زندگی در زنان به بالای 70 سال و مردان به 63 سال در تاجیکستان نشان از بهبود کیفیت زندگی و دسترسی بهتر به خدمات بهداشتی در این کشور است. میانگین امید به زندگی در جامعه تاجیکستان 65 سال است.

وضعیت اقتصادی و معیشتی

سیستم و سیاست اقتصادی کشور

تاجیکستان به دلیل توانایی­‌های جغرافیایی و طبیعی خود، یکی از مناطق مهم اقتصادی در آسیای مرکزی می‌باشد و از جایگاه ویژه‌­ای برخوردار است. اقتصاد این کشور تا پیش از استقلال، یعنی تا نهم سپتامبر 1991م، مبتنی بر برنامه‌­های متمرکز از مسکو بوده و در واقع نقش محدودی در اقتصاد اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی داشته و در مقایسه با دیگر جمهوری­‌های شوروری، به گونه نسبی خودکفا بوده است. تولید ناخالص داخلی تاجیکستان در میان کشورهای آسیای مرکزی از همه کمتر است. کوهستانی بودن آن سبب شده تنها هفت درصد از خاک آن قابل استفاده باشد. پنبه مهمترین محصول کشاورزی آن است. در سال 1998 تاجیکستان تنها 8% تولید ناخالص مادی شوروی را داشت که شامل 4% از تولید خالص مادی صنعتی و 1/2 تولید خالص مادی کشاورزی بود که از این مقدار 41/8 از تولید خالص مادی آن از صادرات به جمهوری‌های دیگر تأمین می­‌شد. صادرات تاجیکستان به کشورهای خارج از اتحاد شوروی تنها 6/9 تولید خالص مادی این جمهوری را تشکیل می­‌داد. به طور کلی تاجیکستان یکی از فقیرترین جمهوری­‌های شوروی سابق محسوب می­‌شود که پایین­ترین GDP تولید ناخالص داخلی و درآمد سرانه را در بین 15 جمهوری دارد. جنگ داخلی، سال‌های بین 1997- 1992 اوضاع اقتصادی این کشور را وخیم‌­تر کرد. اما پس از امضای معاهده صلح بین دولت و اتحاد مخالفان در سال 1997، اقتصاد این کشور روند رو به رشدی را طی می­‌کند. سیاست اقتصادی دولت تبدیل تاجیکستان از یک کشور با سیستم اقتصاد سوسیالیستی به نظام اقتصادی آزاد با تکیه بر کشاورزی صنایع تبدیلی کشاورزی و صنعت است. اما به دلیل نوپا بودن تاجیکستان و بروز جنگ داخلی در این کشور به فاصله­‌ی دو سال پس از استقلال که این جنگ بیش از 5 سال به طول انجامید دولت نتوانست اهداف خود را در قالب برنامه­‌های کوتاه، میان و درازمدت مشخص و به سوی آن‌ها حرکت کند.

نمودار 3

نمودار 4

تولید ناخالص ملی این کشور در سال ۲۰۰۵، نزدیک به ۲ میلیارد دلار و در حال حاضر تقریباً دو سوم جمعیت آن در فقر به سر می‌برند. تولید ناخالص داخلی این کشور در سال 2006 میلادی به 9/521 میلیارد دلار رسیده بود. هدف از اصلاحات اقتصادی که در جمهوری تاجیکستان انجام می‌گیرید، ارتقاء سطح زندگی مردم و فقرزدایی می‌باشد. در حال حاضر در تاجیکستان برای  بهبودی سیاست­‌های اقتصادی، کشاورزی، مالی و بانکی، سرمایه‌گذاری گام به گام و تدابیر ضروری اندیشیده می‌شوند. خصوصی­‌سازی کارخانه‌های بزرگ و کوچک انجام شده است. تا ماه ژانویه سال 2006 میلادی از 9121 کارخانه دولتی 8707 آن تقریباً 95 درصد  خصوصی شده‌اند. همزمان یک سری قوانین و مقررات از جمله قانون‌های مدنی، مالیات و خصوصی‌سازی اموال دولتی به تصویب رسیده‌اند. امروز در جمهوری تاجیکستان تهیه برنامه بلندمدت رشد ملی استراتژی برای سال‌های 2015 و نیز برنامه فقرزدایی برای سال‌های 2006- 2008 در حال به اتمام رسیدن است. هدف اصلی این برنامه به دست آوردن رفاه سیاسی و اجتماعی و اقتصادی مردم تاجیکستان در شرایط الویت اصول‌های آزادی، کرامت انسانی می‌باشد. طبق برنامه‌ریزی‌ها می‌بایست سطوح فقر از 61 درصد به 32 درصد در سال 2015  کاهش یابد، همزمان سایر مسایل و مشکلات اجتماعی نظیر مرگ و میر مادران و کودکان، تأمین آب آشامیدنی سالم و بهداشتی، ارتقاء سطح آموزش و محیط زیست بهبود یابد. واحد پولی این کشور، سامانی و هر سامانی معادل هزار روبل است. در حال حاضر تقریباً دو سوم جمعیت آن در فقر به سر می‌برند. نرخ بیکاری در این کشور 12 درصد است و 64 درصد از مردم آن زیر خط فقر زندگی می‌کنند.

نمودار 5

آمارهای بانک جهانی در رابطه با وضعیت اقتصادی تاجیکستان نشان دهنده‌ی رشد کند و وابستگی بالای این کشور به کمک‌های خارجی است. نداشتن ارتباط دریایی در کنار محاصره آن توسط دیگر کشورهای اقمار شوروی باعث شده تا این کشور نتواند مراحل رشد و توسعه اقتصادی را به درستی طی نماید و در این راه با معضلات جدی مواجه بوده است. تا قبل از فروپاشی شوروی اقتصاد این جمهوری تابعی از اقتصاد شورروی بود اما با فروپاشی شوروی و قطع کمک‌های مالی روسیه به این کشور وضعیت اقتصادی تاجیکستان روبه وخامت گذاشته است. آمارهای موجود در بانک اطلاعاتی بانک جهانی اغلب تا قبل از استقلال تاجیکستان چیزی در رابطه با وضعیت این کشور را نشان نمی‌دهند و بعد از استقلال نیز بسیاری از آمارها به این نهاد بین‌المللی گزارش نشده‌اند. در ادامه منتخبی از آمارهای اقتصادی که نشانگر اوضاع اقتصادی این کشور هستند آورده می‌شود.

درصد رشد سالانه اقتصادی در تاجیکستان طی سال‌های اولیه استقلال و سال 2006 منفی بوده اما اینک به 7.4 درصد رسیده است.

تورم در تاجیکستان پس از استقلال این کشور به شدت رشد کرد و در سال 1993 به 1400 درصد رسید اما پس از آن با کاهش شدید مواجه شد و اکنون حدود 6 درصد است.

نمودار 6

درآمد ملی کشور

نمودار 7

کل بودجه‌ی تاجیکستان در سال 2005 میلادی یک میلیارد و 256 میلیون سامانی (425 میلیون دلار) است. 46 درصد بودجه یعنی حدود ششصد میلیون سامانی به تأمین نیازمندی‌های اجتماعی، 250 میلیون به امور آموزش و پرورش، 91 میلیون به امور بهداشتی، 260 میلیون به بخش کشاورزی، صنعت و انرژی و هشت میلیون هم به انجام تحقیقات علمی اختصاص یافته است. در این بودجه بدهی‌های خارجی تاجیکستان به مبلغ 8/338 میلیون دلار کاهش یافته است. بودجه دفاعی 45 درصد و کمیته مرزبانی 100 درصد افزایش یافته است. این بودجه نسبت به سال گذشته نزدیک به سیصد میلیون دلار افزایش داشته و کسری آن نسبت به سال گذشته 35 میلیون سامانی کاهش نشان می‌دهد. سهم هر یک از بخش‌های اقتصادی در درآمد ملی و تولید ناخالص داخلی به قرار زیر است. کشاورزی 30/8%، صنعت 1/ 29%، خدمات 40/1%، نرخ رشد تولید ناخالص داخلی GDP 5/7% و تولید ناخالص داخلی این کشور در سال 2004 میلادی 1/6 میلیارد دلار بوده است. وزارت اقتصاد تاجیکستان رشد اقتصادی این کشور در سال 2004 میلادی را 10/6% اعلام کرده در حالی که این رشد در سال 2003 میلادی 10/2% بوده است. همچنین این وزارت رشد تولیدات صنعتی و کشاورزی در سال 2004 را به ترتیب 14/4% و 11/3% اعلام کرده است.

درآمد سرانه تاجیکستان در سال 1387، 120 دلار بود که کمترین میزان درآمد سرانه در بین کشورهای جامعه مستقل مشترک المنافع است. اما پس از تبدیل واحد پول کشور به سامانی میزان درآمد سرانه­‌ی خالص کاهش یافت و به 50 دلار برای هر نفر در سال رسید. تولید ناخالص ملی اندکی بیش از یک میلیارد دلار است. بر این اساس درآمد ناخالص سرانه حدود 166 دلار می‌باشد.

نمودار 8

تراز پرداخت‌­ها در تاجیکستان هیچ­گاه مثبت نبوده و در سال 2010 به بیشترین میزان خود طی 8 سال قبل از آن رسیده است.

درآمد ناخالص داخلی این کشور از سال 2000 سیل صعودی داشته و در سال 2011 به 6522200291 دلار رسیده است.

بر اساس قیمت‌­های ثابت سال 2000 نیز درآمد ناخالص ملی تاجیکستان طبق نمودار رشد یافته است.

درآمد سرانه مردم در تاجیکستان رشد چشمگیری یافته است. و بر اساس قیمت­‌های ثابت رقم 295.3601307 را نشان می‌دهد.

واحد پول تاجیکستان

نمودار 9

پس استقلال تاجیکستان این کشور به استفاده از روبل قدیم شوروی تا زمانی که روسیه آن واحد پول را در سال 1994م. به روبل روسی تبدیل کرد، ادامه داد. در آن زمان نیز تاجیکستان به حیطه روبل روسیه پیوست. قدمی که به ضرر منافع تاجیکستان تمام شد و روسیه آن مقدار روبلی را که قول داده بود در اختیار تاجیکستان نگذاشت. لذا در این دوره اقتصاد نقد تاجیکستان به اقتصاد پولی و یا پایاپای تبدیل شد. در نتیجه در ماه مه سال 1995م. دولت دوشنبه تصمیم گرفت تا از حیطه روبل روسیه با ارائه روبل تاجیکی خارج شود. در زمان معرفی این روبل جدید نرخ تسعیر آن 50 روبل برای هر دلار بود، امّا این نرخ به شدّت کاهش یافته و در ژانویه سال 1996م. به 284 روبل برای هر دلار رسید.

در 30 اکتبر سال 2000م. برابر با نهم آبان ماه به فرمان امام علی رحمان رئیس جمهور این کشور و توسط بانک ملی تاجیکستان واحد پول جدیدی به نام «سامانی» را به جای روبل تاجیکی در تاجیکستان منتشر و رایج گردید. رئیس جمهور تاجیکستان امام‌علی رحمان ‌در سخنرانی خود تغییر واحد پول را جهت بهبود وضع اقتصادی و سیستم بانکی کشور و همچنین ارتباط آن با میراث تاریخی اعلام کرد.

بانک ملی تاجیکستان واحد پول جدید را در 1، 5، 10، 20، 50 و 100 سامانی و 1، 5، 20 و 50 درمی ارائه و پول‌ها در آلمان و طبق استاندارد‌های بین‌المللی چاپ شدند. هر هزار روبل تاجیکی برابر با یک سامانی و هر سامانی 100 درهم است. هر دلار آمریکا در 8/9/ 1379 برابر با 2/4 سامانی بوده است.

چنانچه گفته شد پیش از این واحد پول تاجیکستان روبل تاجیک بود. روبل تاجیک که در می 1995 (اردیبهشت ماه 1374) توسط بانک ملی این کشور منتشر شد و ارزش برابری آن با ارزهای خارجی در زمان انتشار یک روبل برابر با 10/7 ریال جمهوری اسلامی ایران و 50 روبل برابر با یک دلار آمریکا اعلام شد. در هیچ زمانی به این نرخ معامله نشد و حتی در همان زمان 60 تا 70 روبل برابر با یک دلار بود و پس از گذشت چند ماه به یکباره ارزش آن سقوط کرد و به بیش 300 روبل در برابر هر دلار رسید و در آبان ماه 1379 در بازار آزاد ارز تاجیکستان یک دلار برابر با 2400 روبل تاجیکی بود. در نتیجه دولت ناگزیر از تعویض واحد پول کشور به عنوان یک اهرم اجرایی برای حفظ ثبات اقتصادی حداقل در کوتاه مدت شد.

منابع درآمد مالی و ارزی

اگر چه پیش از این مهمترین منابع تأمین درآمد ملی به ترتیب خدمات کشاورزی و صنعت عنوان شده است اما ترتیب اهمیت بخش‌های فوق از نظر تأمین ارز مورد نیاز کشور متفاوت است زیرا آلومینیوم و پنبه دو محصول مهم صادراتی و ارز آور برای کشور هستند. بر این اساس مهم‌ترین منابع تأمین درآمد مالی و ارزی به ترتیب ارزش عبارتند از کشاورزی، صنعت و خدمات. سهم بخش‌های فوق در تأمین درآمد ملی به شرح ذیل می‌باشد.

پنیه 24%، آلومینیوم 36% و سایر صنایع شامل برق، صنایع شیمیایی و نفت، ماشین سازی و فلزکاری، صنایع مصالح ساختمانی، صنایع غذایی و خدمات 40%.

تولید داخلی تاجیکستان در نیمه‌­ی نخست سال 2003 در مقایسه با مدت مشابه سال قبل 8/6 درصد افزایش یافته و به یک میلیارد و 794 میلیون سامانی رسیده است. کمیته­‌ی آمار تاجیکستان اعلام کرد در شش ماهه­‌ی اول سال جاری میزان تولیدات صنعتی 11/7 درصد کالاهای مصرفی 14/4 درصد و تولیدات کشاورزی 7/1درصد نسبت به دوره‌­ی مشابه سال گذشته 8 میلیون دلار کاهش و تراز تجاری این کشور منفی بوده و با 21/5 میلیون دلار کسری مواجه بوده است.

سهم بخش‌های اقتصادی در  تولید ناخالص داخلی

طی آمار سال 1993م. تولید ناخالص ملی، 2/7 میلیون دلار آمریکا با سرانه 470 دلار و در سال 1998م. 350 دلار بوده است. نرخ رشد معدل سال‌های 92-1985 رقم 7/8% در سال را نشان می‌دهد. در ابتدای سال 1992م. رشد اقتصادی به حالت فلج درآمد که به علت استقلال کشور از شوروی و تغییر شکل حکومت و همچنین جنگ داخلی بود. طی آمار سال 2000م. تولید ناخالص ملی تاجیکستان 7/3 میلیون دلار و نرخ رشد تولید ناخالص ملی 5/1% و نرخ نسبی تولید ناخالص ملی طبق آمار سال 1998م. 19/8% در کشاورزی، 18/1% در صنعت و 62/1% در خدمات بوده است. تاجیکستان پایین‌ترین تولید ناخالص سرانه را در میان 15 جمهوری سابق شوروی دارا می‌باشد.

بخش کشاورزی

علی رغم کوهستانی بودن تاجیکستان به دلیل وفور منابع آب و مساعد بودن وضعیت جوی برای کشت برخی محصولات زمینه مناسبی برای کشاورزی در این جمهوری وجود دارد. به طوری که بر اساس آمارهای موجود 56 درصد منابع آب آسیای مرکزی از تاجیکستان سرچشمه می‌گیرد.

نمودار 10

نمودار 11

بخش کشاورزی بر اثر سیاست­‌های استعماری شوروی سابق سرمایه گذاری­‌هایی در راستای تک محصولی نمودن این کشور به سوی تولید یک محصول خاص یعنی پنبه هدایت شده است. به طوری که تاجیکستان در سال 1990 با تولید 900 هزار تن مقام چهارم تولید این محصول را در سطح جهانی به خود اختصاص داد. اما صنایع تبدیلی پنبه در این کشور رشد چندانی نکرده‌اند و حدود 90% محصول تولید شده به صورت خام به خارج صادر می شود. سالانه بیش از 1/5 میلیون تن غله در تاجیکستان مصرف می‌شود که بیش از 1/2 میلیون تن آن از خارج وارد می‌شود.

مساحت کل زمین‌های زراعی 4/2 میلیون هکتار و یا 29/4% کل اراضی کشور می‌باشد. اما کل زمین‌های حاصلخیز زیر کشت حدود 850 هزار هکتار و یا 5/9% کل اراضی کشور است. 70% کل تولید ناخالص ملی تاجیکستان را پنبه تشکیل می‌دهد. میزان تولید پنبه­‌ی این کشور در سال 1990 بیش از 900 هزار تن بود که مقام چهارم جهانی را به خود اختصاص داده بود. با آغاز جنگ داخلی تولید این محصول به کمتر از 300 هزار تن در سال 1993 رسید. پس از پایان جنگ داخلی مجدداً تولید این محصول سیر صعودی به خود گرفت و به اندکی بیش از 450 هزار تن رسیده است. یکی از مهم‌ترین منابع تأمین ارز و درآمد ملی این جمهوری محسوب می‌شود.

مزارع غله این کشور در ارتفاع 3500 - 3000 متر از سطح دریاهای آزاد قرار گرفته‌­اند که در آنها بیشتر گندم، جو، جو دوسر، برنج، ذرت کشت می­‌شود. همچنین به دلیل شرایط مناسب، تاجیکستان دارای باغات بسیاری می‌­باشد. بویژه باغات زردآلو و انگور که بیش از 190 نوع انگور در آن تولید می‌شود و یکی از صادرات این کشور است. دامپروری نیز یکی از بخش‌های مهم کشاورزی و اقتصاد تاجیکستان محسوب می‌شود. زیرا این کشور دارای دو میلیون هکتار مراتع طبیعی است و انواع گوسفندان گوشتی(90 - 80 کیلوگرم) و قوچ(140 - 120 کیلوگرم) و قوچ­‌های حصاری(190 - 150 کیلوگرم). گوسفندان پشمی عمدتاً در ولایت بدخشان و برخی نواحی دیگر تاجیکستان پرورش می‌­یابند.

نمودار 12

نمودار 13

در بخش کشاورزی میزان سطح زیر کشت محصولات کشاورزی در تاجیکستان افزایش یافته است. از سال 2002 این رشد جهشی بوده و از حدود 45000 کیلومتر مربع به بیش از 47000 کیلومتر مربع افزایش یافته است.

میزان تولید غلات در تاجیکستان از سال 1992 تا 2010 از رشد چشمگیری برخوردار بوده است و از حدود 25000 تن به بیش از 100000 تن افزایش یافته است.

تجارت خارجی

در سال‌های اواخر دهه 1980م. اصلاحات اقتصادی رژیم گرباچف موانع فعالیت‌های تجارت خارجی در شوروی را کاهش داد. تاجیکستان شروع به زمینه سازی اقتصادی جهت تجارت خارجی کرد. در سال 1998م. تاجیکستان با 74 کشور خارجی مناسبات تجارتی داشته و گردش تجارت خارجی کشور 1/3 میلیارد دلار بود.

پس از استقلال، تاجیکستان روابط اقتصادی خود را با دیگر جماهیر شوروی سابق و کشورهای مستقل همسود حفظ کرد.

تاجیکستان به خارج الومینیوم، نیروی برق، پنبه، فلزات، سنگ‌های قیمتی، میوه، سبزیجات، کنسرو میوه‌ای، فرش، پوست، دخانیات، مشروبات الکلی و غیر الکلی، روغن نباتی و حیوانی، نیروی برق فرآوردهای نفتی، گاز طبعی، خاک رس، قند و محصولات قنّادی و… وارد می‌کند.

شرکای اصلی تجارت خارجی تاجیکستان عبارتند از روسیه، ازبکستان، قزاقستان، ترکمنستان، آلمان، سوئیس، هلند،ترکیه، اوکراین، مجارستان و...

نمودار 14

حجم مبادلات تجارت خارجی در سال 2003 میلادی به یک میلیارد و 679 میلیون و ۲۰۰ هزار دلار رسید. ارزش صادرات 9/797 میلیون دلار و ارزش واردات 3/881 میلیون دلار بود. صادرات تاجیکستان طی این مدت 914 میلیون و  900 هزار دلار و واردات یک میلیارد و 375 میلیون و 500 هزار دلار بوده که در  نتیجه تراز تجاری منفی و میزان آن ۴۶۰ میلیون و 300 هزار دلار می‌باشد. در مقایسه با سال 2003 صادرات تاجیکستان 14/8 درصد و واردات آن 1/56درصد افزایش داشته است.

صادرات عمده

صادرات عمده، آلومینیوم، برق، پنبه، میوه، روغن گیاهی، منسوجات و  واردات عمده عبارتند از: برق، اکسید آلومینیوم، محصولات نفتی، اکسید آلومینیوم، ماشین آلات صنعتی، دارو، مواد غذایی.

نمودار 15

نمودار 16

نمودار 17

نمودار 18

نمودار 19

آمار صادرات تاجیکستان با نوساناتی طی سال‌های 2002 تا 2010 به 150 میلیون دلار رسیده است.

آمار واردات تاجیکستان تا سال 2002 در بانک‌­های اطلاعاتی نهادهای بین­‌المللی وجود ندارد اما از سال 2002 روند رو به رشد این آمارها حاکی از واردات بالای کالا با ارزشی بیش از 300میلیون دلار در سال 2010 در این کشور است.

منابع انرژی و معادن زیرزمینی

جمهوری تاجیکستان از لحاظ منابع زیرزمینی غنی و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. بیشتر ذخایر شناخته شده معدنی را داراست. در حال حاضر بیش از 40 نوع مواد معدنی و فلز کمیاب از آن‌ها استخراج می‌­شود. از جهت ذخیره­‌ی ذغال سنگ به عنوان یک منبع انرژی با 400 میلیون تن مقام اول را در بین کشورهای آسیای مرکزی دارد. مهم‌ترین منابع کانی فلزی تاجیکستان عبارتند از: آهن، تنگستن، سرب، سرمه، روی، مس، قلع، جیوه، اورانیوم. مهم‌ترین معادن سنگ­‌های قیمتی عبارتند از طلا، نقره، لعل، لاجورد، یاقوت فیروزه خارا، یاقوت بلور کوهی، سنگ یشم. برخی از مناطقی که معادن در آن‌ها واقع‌­اند به قرار زیر می‌­باشند.

سرب و روی در آدرسن، مس تنگستن مولیبدن در ناحیه چارق دیران، زغال سنگ در نواحی شوراب روت ماغیان نظرایلاق منطقه ازدی میانده، آنتیمون و جیوه از معدن جی جی کود در تاجیکستان مرکزی، فلوراید کلسیم در وادی حصار، معادن طلا در نواحی درواز و زرافشان، فلزات قیمتی شامل کوارتز لوزیت کریستال کوهی انواع سنگ‌های مرمر و لاجورد در منطقه پامیر.

تاجیکستان تقریبأ فاقد منابع نفت و گاز قابل توجه است. کل ذخایر نفت و گاز این جمهوری 219 تن برآورد شده است. بخش اعظم منابع اندک نفتی این کشور نیز در اعماق بیش از هفت­‌هزار متری زمین در نواحی سل راه، امیروقیان، روت، کانی، بادام، دیازبیک، قچق، بل، بشتن، تک، شاه عنبری و برخی نواحی دیگر واقع شده‌اند که نیاز به تجهیزات پیشرفته جهت استخراج دارند. تاجیکستان 97/3 درصد فراورد­های نفتی مورد نیاز خود را از کشورهای مشترک المنافع و بخش باقی مانده را از سایر کشورها وارد می‌کند و تنها بخش اندکی از نیاز خود به انرژی­‌های فسیلی را خود تأمین می‌نماید و تعداد معدودی چاه نفت فعال نیز بدلیل مشکلات مالی با کاهش شدید تولید مواجه بوده‌اند به طوری که تولید نفت از سالانه 407 هزارتن به 24 هزارتن و تولید گاز از 400 میلیون مترمکعب به 42 میلیون مترمکعب کاهش یافته است. ولی در مجموع منابع نفت و گاز در تاجیکستان بسیار اندک است و این کشور بخش اعظم سوخت(نفت، گاز، بنزین و ...) مورد نیاز خود را ازبکستان و روسیه وارد می‌کند.

منابع اصلی آب آسیای مرکزی، در تاجیکستان و قرقیزستان موجود می­‌باشند. طبق مجله «TheInternational on Hydropower and dams» منتشره در سال 1997 میلادی، تاجیکستان به لحاظ حجم ظرفیت‌­های انرژی در جایگاه 85 و از جهت ذخائر انرژی آب (527 بیلیون در سال) پس از چین، روسیه، آمریکا، برزیل، زئیر، هند و کانادا در جایگاه 8 قرار دارد. به لحاظ دارابودن ذخائر آب، تاجیکستان در بین کشورهای مشترک­‌المنافع در جایگاه دوم قرار دارد. امروز تنها 5-6 درصد پتانسیل آب آن استفاده می‌شود. بنابراین ساخت نیروگاه‌های برقی - آبی برای تاجیکستان یکی از مسائل مهم کشور است و  تاجیکستان می‌تواند خودکفایی خود را در زمینه انرژی تأمین نماید و شرایط مساعد را  برای کارخانه‌های صنعتی و کشاورزی فراهم آورده و صادرات نیروی برق را افزایش بدهد.  

منبع اصلی انرژی برق تاجیکستان را نیروگاه آبی برقی «نارک» (2/7 میلیون کیلووات) یکی از نیروگاه‌های پرقدرت جهان تشکیل می­‌دهد. از لحاظ ارتفاء، سد نارک پیشتاز در مقیاس جهانی 300 متر است. غیر از نیروگاه آبی برقی نارک در تاجیکستان سدهای بایپازین (در رودخانه وخش) و قیراقم در رودخانه سیردریا فعال می‌باشند.

در سال 1978 میلادی ساخت نیروگاه آبی برقی عظیم راغون در رودخانه وخش (با قدرت 3600 میگاوات) آغاز گردید ولی با فروپاشی اتحاد شوروی  این پروژه تعطیل شد. در حال حاضر با کمک مالی روسیه و جمهوری اسلامی ایران و دیگر سرمایه‌­گذاران خارجی ساخت نیروگاه‌های آبی برقی «سنگ­توده 1» (670 مگاوات- روسیه) و «سنگ­توده 2» (220 مگاوات ایران) ادامه دارد.

نمودار 20

نمودار 21

در مجموع، تولید برق به دلیل زمینه‌­ی مناسب نسبت به چند سال گذشته حدود شش برابر افزایش یافته و به 18 میلیارد کیلووات ساعت در سال رسیده است و حتی رود وخش به تنهایی توان تولید بالقوه­‌ی 45 میلیارد کیلووات ساعت برق را دارد و صادرات برق طی ده ماهه­‌ی اول سال 1999 بالغ بر 3395/3 کیلووات ساعت بوده است که نسبت به سال قبل از آن 16% افزایش را نشان می‌دهد. در تابستان سال 1382 روسیه خرید برق از تاجیکستان را از طریق شبکه­‌ی انتقال برق ازبکستان و قزاقستان آغاز کرد. برق صادراتی به روسیه از نیروگاه برق آبی نارک تاجیکستان تأمین می­‌شود و قرار است پنج میلیون کیلووات ساعت برق در یک شبانه روز از تاجیکستان به روسیه صادر شود.

تولید انرژی در این کشور تقریبا ثابت بوده و نزدیک به 1500 مگاوات است. رشد پایین تولید انرژی در این کشور گویای رشد کند اقتصادی در تاجیکستان است.

میزان تولید انرژی الکتریسیته از طریق سوخت‌­های فسیلی پس از استقلال این کشور از شوروی و قطع صدور نفت به این کشور به شدت کاهش یافت و در سال 2009 به رقم 2000 تن در سال رسیده است.

میزان تولید برق از طریق سدها در این کشور ثابت بوده که نشان از عدم سرمایه‌­گذاری این کشور برای تولید برق از این طریق است. در هر صورت تولید برق از انرژی آب پشت سدها 98 درصد از برق این کشور را تشکیل می‌­دهد.

افزایش میزان اتلاف انرژی الکتریسیته طی سال‌های اخیر در تاجیکستان نشان از فرسودگی و عدم سرمایه‌گذاری در بخش انرژی این کشور دارد. این روند از سال 2008 شکل نزولی به خود گرفته اما در مقایسه با سال‌های ابتدایی استقلال این کشور همچنان بالاست.

تولید انرژی الکتریسیته از گاز با قطع واردات گاز از شوروی در تاجیکستان به شدت کاهش یافته و تنها 2 درصد از برق مصرفی این کشور از این طریق تأمین می‌­گردد.

ثبات در تولید انرژی الکتریسیته در تاجیکستان نشان از کند بودن روند صنعتی شدن در این کشور دارد. زیرا این ارقام طی سالیان پس از استقللال این کشور تقریبا ثابت مانده است.

واردات انرژی در تاجیکستان کاهش یافته و با توجه به ثابت ماندن میزان تولید انرژی الکتریسیته در این کشور می­‌توان گقت که تاجیکستان در تولید انرژی الکتریسیته راه خود کفایی را در پیش گرفته است.

میزان استفاده از سوخت­‌های فسیلی در تاجیکستان از سال 1992 روندی رو به کاهش را طی کرده است که می‌­توان نتیجه گرفت این کشور از رشد صنعتی مناسبی برخوردار نیست.

میزان مصرف انرژی در تاجیکستان در سال 2009 اندکی بیشتر از 2000 تن (معادل زغال سنگ) بوده است و ثبات در این رقم از سال 1994 تاکنون تنها با رشد کند اقتصادی این کشور قابل تبیین است.

نمودار 22

رشد اقتصادی نزدیک به صفر در تاجیکستان را می‌­توان در میزان مصرف انرژی الکتریسیته نیز به راحتی مشاهده نمود.

کاهش سرانه مصرف برق در تاجیکستان نشان از کاهش کیفیت زندگی و رشد اقتصادی در این کشور دارد که با توجه به افزایش جمعیت این کشور نتوانسته زیر ساخت­‌های لازم برای تأمین انرژی الکتریسته عموم مردم را فراهم آورد. این موضوع حتی در میزان مصرف بر اساس نفت هم مشهود است.

نمودار مصرف انرژی در بخش حمل و نقل در تاجیکستان گویای افت و خیز مصرف نفت در این کشور است. روند نزولی استفاده از انرژی در این بخش از سال 2007 تاکنون تا حدود زیادی ناشی از بحران اقتصادی و افزایش شدید قیمت نفت در جهان است.

زیر ساخت‌­های اقتصادی

صنایع، کارخانجات و تولیدات صنعتی

نمودار 23

نمودار 24

بخش صنعت در تاجیکستان تحت نظارت چند موسسه بزرگ دولتی قرار دارد به طوری که در سال 1990 حدود 373 موسسه دولتی موجود در بخش صنعت 98% دارایی­‌های ثابت را در اختیار داشتند. مهمترین کارخانجات و مراکز تولید انرژی و صنایع این کشور در اختیار این بخش قرار دارد که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

1- کارخانه تولید آلومینیوم در شهر تورسن زاده در غرب دوشنبه به ظرفیت پانصد هزارتن در سال.

2- کارخانه غنی سازی اورانیوم وستک ردمنت در شهرک چکالفسک در ولایت سغد واقع در جنوب شرق سغد که دارای 35 هزار کارمند است.

3- کارخانجات بوختار در فرقان در قرقان تپه با تولید محصولاتی نظیر جوراب، کفش و مبلمان.

4- صنایع سنگین شامل تولید فلزات رنگی، مواد سوختی، شیمیایی از قبیل مس، مولیبدن، تنگستن در کارخانه چارق دیران، تولید آنتیموان و جیوه در کارخانه انزاب.

5- کارخانه‌های بزرگ تولید انواع کودهای شیمیایی در شهرهای وخش (کود نیتروژن دار، آمونیاک، نیترات، سدیم) در یاوان (کلر، کلرات، کلرورکلسیم).

6- کارخانه‌های ذوب آهن در آدرسمان و اسفره در ولایت سغد(سغد سابق).

7- خط انتقال 500 کیلوواتی به طول 117 کیلومتر از نیروگاه برق نارک به کارخانه‌­ی آلومینیوم سازی تورسن زاده.

تولید طلا در تاجیکستان

به دلیل ساختار خاص زمین­‌شناسی تاجیکستان معادن قابل توجهی از طلا در این جمهوری وجود دارد که بخشی از نیازهای کشور به این فلز گرانبها و قسمتی از ارز مورد نیاز کشور را تأمین می­‌کند.

نمودار 25

نمودار 26

نمودار 27

در شش ماهه­‌ی نخست سال 2003 در تاجیکستان 920 کیلوگرم طلا تولید شده است. نماینده‌­ی کارخانه‌­ی مشترک انگلیسی - تاجیکی تولید طلا اعلام کرد این میزان تولید نسبت به مدت مشابه سال گذشته 8/6 درصد کاهش داشته است. علت کاهش تولید منابع معادن اعلام شده و بر ضرورت گسترش محدوده­‌ی استخراج و بهبود زمینه­‌های فنی تأکید شده است.

شبکه‌­های ارتباطی حمل و نقل

سیستم حمل و نقل تاجیکستان بخش مهم اقتصاد آن کشور می­‌باشد. به دلیل کوهستانی بودن تاجیکستان راه‌های اتومبیل رو در این کشور از اهمیت خاصی برخوردار هستند و بیش از 90 درصد حمل و نقل کالا در این کشور از طریق اتومبیل انجام می‌­گیرد. طول راه‌های اتومبیل­‌رو این کشور 32/300 کیلومتر است. در سال­‌های اخیر در تاجیکستان چهار پروژه ساخت و بازسازی راه‌­های شوسه به مبلغ 83.930 میلیون دلار آمریکایی عملی گردیده است. سیزده پروژه به مبلغ 468.005 میلیون دلار در حال ساخت و ساز است. بازسازی راه‌ها، امکان انتقال محصولات کشاورزی و صنعتی را به دیگر کشورهای  همسایه فراهم می‌­آورد.

جمهوری تاجیکستان در شانگ­های موافقت‌نامه بین حکومتی سیستم بین­‌المللی جاده­‌های شوسه را در 2006/04/26 به امضاء رسانده است.

جاده شوسه مرز ازبکستان - خجند - دوشنبه - پنج پایین که شمال کشور را با جنوب وصل می­‌کند و راه‌های مواصلاتی را به جمهوری اسلامی افغانستان باز می­‌کند. تونل انزاب خجند دوشنبه (که از طرف روسای جمهوری دو کشور تاجیکستان و  ایران در 2006/07/26 افتتاح گردید) امکان اتصال تاجیکستان را به کوریدور ترانزیت شمال - جنوب فراهم می‌آورد.    

ساخت تونل شهرستان (طول 6.8 کیلومتر  به مبلغ 269 میلیون دلار آمریکایی) به وسیله وام و کمک مالی که حکومت چین برای رشد اقتصادی کشورهای عضو سازمان همکاری‌های شانگهای اختصاص داده است صورت خواهد گرفت. در این ارتباط، در ماه آوریل سال 2006 میان جمهوری تاجیکستان و شرکت راه سازی چینی برای بازسازی راه چنک - بوستان - خجند - دوشنبه یادداشت تفاهم به امضاء رسیده است.

در نوامبر سال 2005 میلادی پروژه بازسازی جاده دوشنبه - قرغان تپه - دنغره  - کولاب با سرمایه‌گذاری بانک گسترش آسیایی به مبلغ 26/8 میلیون دلار آمریکایی به انجام رسید.

ژاپن برای بازسازی قسمت جاده دوستی - پنج پایین مبلغ 4/9 میلیون دلار آمریکایی اختصاص داده است. این تدابیر راه را برای حمل و نقل ترانزیت در مسیر تاجیکستان - افغانستان - پاکستان - هند - ایران و از طرف دیگر از طریق دریا به کشورهای مشترک­‌المنافع و اروپا باز می­‌کند.

نمودار 28

برای تأسیس کریدور حمل و نقل بین­‌المللی به کشورهای آسیای جنوب و شرقی و بنادر اقیانوس هند در حال حاضر ساخت راه مرغاب - قلما با طول 32 کیلومتر که به راه قراقروم اتصال می‌­گردد به اتمام رسید. تثبیت اوضاع سیاسی اجتماعی در افغانستان، ساخت گذرگاه‌­های پلی، بازسازی و ساخت جاده‌­های شوسه، تاسیس اولین مسیر حرکت کالا که از محدوده تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان به سمت افغانستان، ایران و بندر بندرعباس و چابهار از طریق پاکستان به بندر کراچی و بندر کواسیم اقیانوس هند می­‌باشد. توسعه جاده‌­های حمل و نقل که استان‌­های افغانستان را با کشورهای آسیای مرکزی اتصال می­‌دهد برای رشد و گسترش روابط اقتصادی و تجاری چندجانبه امکان خوبی را فراهم خواهد کرد.

شبکه حمل و نقل ریلی نیز یکی از سیستم‌های مهم حمل و نقل کالا و مسافر در تاجیکستان است. شهرهای کولاب - دوشنبه - قرقان تپه و پنج زا به هم متصل کرده و از ناحیه‌­ی شهر توز و ایوج در جنوب غربی تاجیکستان به راه آهن ازبکستان متصل می‌شود. همچنین راه آهن محدودی در ولایت سغد وجود دارد که آن نیز به راه آهن ازبکستان متصل می‌شود. تاجیکستان از خطوط راه آهن ازبکستان به خط آهن سراسری شوروی سابق متصل ­‌شده است. خطوط هوایی در تاجیکستان نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است زیرا در فصل زمستان که به دلیل بارش برف سنگین ارتباط شمال و جنوب این کشور از ناحیه­‌ی انزاب قطع می‌شود و از ناحیه­‌ی انزاب قطع می‌شود و ازبکستان نیز محدودیت‌هایی را برای مسافران تاجیک اعمال می‌کند. اکثر مردم جهت تردد بین شمال و جنوب تاجیکستان (ولایت سغد با سایر نواحی) از خطوط هوایی (هواپیما) استفاده می­‌کنند. لذا در فصل زمستان تعداد مسافرین خطوط هوایی به چند برابر افزایش می­‌یابد.

نمودار 29

از میزان حمل و نقل کالا در جاده‌های تاجیکستان آمار قابل توجهی وجود ندارد و تنها در 2 سال 2000 و 2009 می­‌توان به سراغ میزان رونق این بخش خدماتی در اقتصاد تاجیکستان رفت. اما در این بخش هم کاهش شدیدی مشاهده می‌شود.

میزان جاده‌­های آسفالته در تاجیکستان از زمان استقلال این کشور تا سال 1995 رشد خوبی را نشان می­‌دهد که می­‌تواند حاکی از عزم مسئولان این کشور در سرمایه‌گذاری در امور زیربنایی توسعه باشد. اما از سال 1996 به این سو گزارشی از میزان جاده‌های آسفالته به بانک جهانی ارائه نشده است.

جابجایی مسافر در تاجیکستان علیرغم آمارهای ناامید کننده رشد جهشی و شدیدی را نشان می‌­دهد. اما تنها در 2 مقطع می‌توان به آمار این بخش دسترسی پیدا کرد.

نوسان در مصرف انرژی، مصرف بنزین در تاجیکستان را نیز شامل می‌شود که طی سال­‌های اخیر این نوسان سیر نزولی داشته است.

نمودار 30

آمارهای ناقص در رابطه با شبکه جاده‌­ای در تاجیکستان گویای عدم ساخت جاده‌های جدید در این کشور است. هر چند با فقدان آمار سال‌های 2001 تا 2012 نمی‌توان به جرأت در این زمینه اظهار نظر کرد.

کاهش میزان استفاده از سیستم حمل و نقل ریلی در تاجیکستان تأییدی دیگر بر کاهش رشد اقتصادی این کشور است. این کاهش هم کالا و هم مسافر را شامل می‌شود.

رشد 5 کیلومتری شبکه ریلی تاجیکستان از 616 کیلومتر به 621 کیلومتر نشانگر عدم سرمایه‌گذاری عمده در این بخش است.

خطوط مخابراتی و فناوری ارتباطات

نمودار 31

خطوط مخابراتی تاجیکستان توسعه کمی یافته، اما کیفیتی پایین دارد و از آن خوب نگهداری نشده است. بسیاری از شهرها فاقد خط تلفن است. در سال 1991، تعداد خطوط تلفن 303000 بود. خطوط مخابراتی تاجیکستان به سایر جمهوری­‌های کشورهای مستقل مشترک‌­المنافع مربوط می­‌شود و به وسیله اتصالات استیجاری از طریق مسکو با سیستم ارتباطات جهانی در ارتباط بود. از دهه 1990، شرکت‌های ترکیه‌ای گسترش و توسعه شبکه مخابرات تاجیکستان را برعهده گرفتند و اینک شهرهای مهم تاجیکستان از طریق سامانه ارتباطی ماهواره‌­ای بین‌­المللی به مرکز ارتباطات جهانی واقع در آنکارا متصل‌­اند.

نمودار 32

نمودار 33

تاجیکستان یکی از پایین­‌ترین آمار دسترسی تلفنی و اینترنتی را در جهان دارا است و استفاده از امکانات مذکور هنوز برای اکثر مردم آن کشور میسر نیست. در سال 2000 دسترسی مردم به خطوط اصلی تلفن 35% بود که از سال 2005 به 39% افزایش یافته است. همچنین، بنا بر آمار سال 2005 از هر 1000 نفر 41 نفر دارای تلفن همراه هستند. این رقم برای استفاده کنندگان از اینترنت یک در هزار است. بنا بر همین آمار، 80% خانواده­‌ها در تاجیکستان تلویزیون دارند.

جدول شماره 8- امکانات فناوری اینترنتی، مخابراتی تاجیکستان

امکانات مخابراتی/ ارتباطی	2000	2005
خطوط تلفن اصلی (برای هر 1000 نفر)	35	39
مشترکان تلفن همراه (در هر 1000 نفر)	0	41
کاربران اینترنت (در هر 1000 نفر)	0	1
خانواده‌­های دارای تلویزیون	80	-

از سال 2002 و با ورود تلفن همراه به این کشور استفاده از این وسیله ارتباطی، رشد چشمگیری داشته و تعداد خطوط تلفن همراه در این کشور در سال 2010 به 6 میلیون رسیده است. افزایش ضریب نفوذ تلفن همراه در تاجیکستان از 10000 به 17000 طی 10 سال اخیر نشان از توزیع این کالا در سطح وسیع در جامعه تاجیکستان دارد.

تعداد خطوط تلفن در تاجیکستان با نوساناتی طی دوران پس از استقلال از حدود 70 هزار به بیش از 360 هزار خط رسیده است.

چگونگی توزیع ثروت

نمودار 34

نمودار 35

جمهوری تاجیکستان به عت جنگ‌های داخلی و تحولات ناشی از دوره گذر با شکاف عظیم طبقاتی و فقر در جامعه مواجه شده است. اما این کشور در برنامه‌ها و اهداف خود ریشه کنی فقر و گرسنگی را مدنظر قرار داده است. برنامه‌های این کشور در این زمینه را در راستای هدف هزاره توسعه بهتر می‌توان درک کرد. یکی از اهداف هشتگانه توسعه هزاره سازمان ملل متحد مبارزه با فقر و گرسنگی می‌باشد. بر اساس این برنامه در فاصله میان سال‌های 1990 تا 2015 تعداد افرادی که درآمد روزانه آن‌ها کمتر از یک دلار است باید نصف شود و در فاصله میان سال‌های 1990 تا 2015 تعداد افرادی که از گرسنگی رنج می‌برند باید به نصف کاهش یابد. در جمهوری تاجیکستان بر اساس هدف و برنامه هزاره توسعه در زمینه مبارزه با فقر و گرسنگی باید در فاصله میان سال‌های 1990 تا 2015 تعداد افرادی که درآمد روزانه آن‌ها کمتر از 2.15 دلار هست و همچنین تعداد افرادی که از گرسنگی رنج می‌برند به نصف کاهش پیدا کنند.

فقر در تاجیکستان هم از نظر عمق و هم از نظر وسعت و پهنا در زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی گسترش پیدا کرد. شواهد و قراین جدید استانداردهای زندگی در سال 2003 نشان می‌دهد که جمهوری تاجیکستان با نرخ توسعه بالا در کاهش فقر به موفقیت‌هایی دست یافته است. کاهش فقر در تاجیکستان وابسته است به توانایی این کشور در حفظ و تقویت رشد اقتصادی و اطمینان از اینکه منافع حاصل از توسعه اقتصادی تنها شامل افراد درآمد بالا نشده بلکه شامل همه شده و موجب بهتر شدن شرایط زندگی و بهبود کیفیت دسترسی به خدمات اجتماعی و ثروتمند شدن فقرا گردد.

ویژگی‌­های بودجه و بدهی خارجی

یکی از ویژگی‌­های اصلی بودجه‌­ی جمهوری تاجیکستان از آغاز استقلال تاکنون، وابستگی آن به تحقق تولید دو محصول پنبه و آلومینیوم است. به عبارت دیگر تاجیکستان بر اساس سیاست استعماری و استثماری شوروی سابق به یک کشور تک محصولی پنبه و پس از آن آلومینیوم تبدیل شده است. به عبارت دیگر تحقق حدود 70% بودجه­‌ی این کشور منوط به تحقق تولید این دو محصول است. از دیگر ویژگی­‌های اصلی بودجه‌­ی تاجیکستان از سال 2001 میلادی به بعد جهت گیری آن به سمت کاهش سطح فقر، افزایش ارزش پول ملی، افزایش تولید محصولات داخلی به میزان 6/7%، سرمایه­‌های خارجی، کاهش کسری بودجه، پیش­بینی تورم 12/4 درصدی توسعه­‌ی اقتصادی در بخش اقتصاد خرد می‌­باشد.

نمودار 36

امروزه تاجیکستان به دلیل بیش از پنج سال جنگ تقریباً تمام عیار داخلی که از سال 1992 میلادی در این کشور آغاز شد و موجب رکود شدید فعالیت تمامی بخش‌های اقتصادی گردید فاقد هرگونه ذخایر ارزی و غیر ارزی می‌­باشد و حتی در برخی موارد ناگزیر شده تا قسمتی از سرزمین و تأسیسات خود را به عنوان ضمانت در اختیار برخی از کشورها از جمله روسیه قرار دهد تا بتواند از این کشورها وام و اعتبار مالی دریافت نماید که به عنوان نمونه می‌­توان به سد نارک مه یکی از بزرگترین سدهای تاجیکستان از نظر حجم دریاچه­‌ی پشت سد و تولید انرژی الکتریکی است اشاره نمود که مالکیت آن به عنوان ضمانت وام‌های دریافتی تاجیکستان از روسیه در اختیار مسکو قرار گرفته است.

نمودار 37

برخی منابع کل بدهی خارجی تاجیکستان را 984 میلیون و 700 هزار دلار اعلام نموده‌اند که بالاترین رقم بدهی در بین کشورهای آسیای مرکزی و ماوراء قفقاز است که بیش از یک چهارم این مبلغ از سوی بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول در اختیار این جمهوری قرار گرفته است. همچنین بانک جهانی در سال جاری (1379) نیز 98 میلیون دلار وام دیگر در اختیار تاجیکستان قرار داد. اما بر اساس گزارش برخی منابع موثق، بدهی خارجی این کشور حدود 12 میلیارد دلار است. در همین راستا موسسه فرهنگی سپهر که ریاست آن را دولت عثمان برعهده دارد در یکی از نشریات خود در دی ماه 1379 بدهی سرانه‌­ی خارجی هر فرد تاجیک را دو هزار دلار اعلام کرد که با در نظر گرفتن جمعیت بیش از 6 میلیونی تاجیکستان میزان بدهی‌های خارجی این کشور به بیش از 12 میلیارد می‌رسد که تقریباً بیش از بیست برابر بودجه‌­ی سالانه­‌ی کشور است.

بدهی‌های خارجی تاجیکستان به نهادهای بین‌­المللی و سایر کشورها طی 18سال استقلال این کشور نزدیک به 300 میلیون دلار است.

مهمترین قراردادهای اقتصادی و تجاری

نمودار 38

به دلیل عدم وجود ثبات سیاسی و رکود فعالیت‌های اقتصادی تاکنون قراردادهای اقتصادی و تجاری درازمدت و مهمی بین تاجیکستان و سایر کشورها به امضاء نرسیده است. اما در عمل روسیه و ازبکستان به عنوان مهمترین شرکای تجاری تاجیکستان محسوب می‌شوند که بر اساس قراردادهای میان مدت تاجیکستان، گندم و سایر مواد غذایی سوخت و ماشین­ آلات از روسیه و ازبکستان وارد و در عوض آلومینیوم، پنبه، مواد اولیه آلی و کانی به این دو کشور صادر می کند. در مجموع مهم‌ترین طرف­‌های تجاری تاجیکستان در امر صادرات روسیه 6/6%، هلند 25/4%، ازبکستان 8/5%، سوئیس 9/7%، ایران 6/4% و حدود 10% سایر کشورها از جمله قزاقزستان، اسپانیا و لیختن­اشتاین و در بخش واردات نیز روسیه 20/2%، ازبکستان 15/1%، قزاقزستان 19/9% و آذربایجان 7%، اوکراین 7%، رومانی 4/4% و بقیه از سایر کشورها نظیر ترکیه، امارات متحده عربی، قرقیزستان و چین هستند. حجم تجارت خارجی تاجیکستان در سال 2000 حدود 1/5 میلیارد دلار بوده است.

نقش کشورها و شرکت­‌های خارجی و میزان سرمایه‌­گذاری در اقتصاد کشور

نمودار 39

گرچه کمک‌­های مالی خارجی نقش تعیین کننده‌­ای در اقتصاد تاجیکستان دارد اما اکثر این کمک­‌ها در قالب کمک­‌های بشردوستانه نقدی و جنسی و بعضاً بلاعوض هستند. تنها بخش اندکی از این کمک‌ها در قالب سرمایه‌گذاری به این کشور ارائه می‌شود. این امر سبب شده تا رهبران این کشور نتوانند از این منابع مالی برای رشد و توسعه اقتصادی کشور استفاده کنند.

نمودار 40

اما در مجموع تا سال 1996 در تاجیکستان 200 موسسه مشترک با شرکت‌های اروپایی، آسیایی، آمریکایی و کانادایی و کشورهای مستقل مشترک‌المنافع در بخش‌های تولید طلا، چرم و منسوجات غذایی فعالیت می‌کردند و حجم عمومی سرمایه گذاری خارجی در کارخانجات مشترک در تاجیکستان 110 میلیون دلار بود. اما به دلیل عدم وجود ثبات سیاسی و امنیت مورد نظر کشورهای خارجی بویژه کشورهای صاحب سرمایه میزان سرمایه گذاری در این کشور به هیچ وجه متناسب با نیازها نبوده و بر همین اساس فعالیت‌های عمرانی و فعالیت صنایع این کشور با رکود شدیدی مواجه شده که از جمله‌­ی آن‌ها می‌توان به طرح‌های تونل انزاب، سد و نیروگاه سنگ توده و نیروگاه راگون اشاره کرد که این سه طرح در مجموع به حدود 1/5 میلیارد دلار سرمایه گذاری نیاز دارند که بخش بسیار اندکی از آن را صندوق بین­‌المللی پول و بانک جهانی تأمین نموده‌اند. اما دولت در سال 2000 برنامه‌ای را تهیه نمود که قرار است بر اساس آن طی سال­‌های 2007 - 2001 میلادی در مجموع 170 میلیون دلار سرمایه‌­گذاری خارجی به کشور جذب و در بخش‌های تکمیل نیروگاه‌­ها، تکمیل تونل حیاتی انزاب، راه مرغاب قراقوم و کارخانه‌­ی آلومینیوم سازی این کشور سرمایه گذاری شود. در همین راستا در اواخر سال 2004 دو شرکت بزرگ روسی قرارداد مهمی را در تاجیکستان امضا کردند. در این قرارداد شرکت روسی با سرمایه‌گذاری یک میلیارد دلاری برای تکمیل دو نیروگاه بزرگ راغون و سنگ توده تاجیکستان موافقت کردند. اما این که این طرح و توافق‌های متعاقب آن و سایر طرح‌ها تا مرحله تکمیلی ادامه یابد با استقبال سایر کشورها و دولت‌های خارجی مواجه شود بستگی به توانایی دولت در برقراری آرامش و ایجاد ثبات سیاسی در کشور دارد.

با بروز بحران اقتصاد جهانی میزان سرمایه‌گذاری‌ها در تاجیکستان به شدت افت کرده است.

نقش بخش خصوصی و دولتی در اقتصاد

نمودار 41

سیاست خصوصی­ کردن اقتصاد بویژه به منظور جلب کمک­‌های صندوق بین‌­المللی و بانک جهانی در سرلوحه‌­ی برنامه‌های اقتصادی دولت قرار گرفته است. اما به رغم بحث‌­های زیاد در دولت و پارلمان هنوز قوانین و مقررات کاملی در زمینه­‌ی واگذاری بخش‌های مختلف اقتصادی و مالکیت زمین به بخش خصوصی تصویب نشده است. در بودجه‌­ی سال 2001 .م (1380 ه. ش) این کشور نیز یکی از برنامه‌های اصلی دولت جلب سرمایه‌گذاری‌های خارجی اعلام شده اما تقریباً تمام برنامه‌ها در راستای مشارکت دولت و سرمایه گذاری خارجی می‌باشد.

نمودار 42

در مجموع سهم بخش خصوصی در اقتصاد ناچیز و حدود 10% است که بودجه­‌ی سال 2001 .م تاجیکستان بیانگر این امر است که 2/21% از آن شامل اموال دولتی به بخش خصوصی و انتشار اوراق قرضه تأمین خواهد شد. سهم اندک بخش خصوصی در بخش‌های مختلف اقتصادی متفاوت است زیرا بخش صنعت به مدیریت و سرمایه­‌ی زیادی برای وارد شدن بخش خصوصی به آن نیاز دارد لذا خصوصی‌سازی در این بخش پیشرفت چندانی نداشته است اما در بخش کشاورزی که عمدتاً واگذاری زمین به کشاورزان و تشکیل تعاونی‌های خصوصی را شامل می‌شده پیشرفت‌هایی انجام شده است از جمله این که بنا به اظهار جمال‌­الدین منصوراف معاون وقت نخست وزیر تاجیکستان در راستای اجرای سیاست خصوصی سازی(تا فروردین) 1378 بیش از 9400 واحد کشاورزی خصوصی در تاجیکستان تشکیل شده که 140 هکتار از اراضی کشاورزی را در اختیار دارند که تقریباً 16% اراضی قابل کشت کشور را در بر می‌گیرد.

چالش‌­های عمده و بحران‌­های اقتصادی

نمودار 43

نمودار 44

نمودار 45

اقتصاد تاجیکستان به طور عمده‌­ای در طی بیش از پنج سال جنگ داخلی(که از اواخر سال 1992 آغاز شد) به شدت تضعیف شد. گرچه پیش از آن نیز یکی از ضعیف‌ترین اقتصادها را در بین 15 جمهوری شوروی سابق داشت اما پس از استقلال اقتصاد این کشور به دلایل متعدد از جمله آغاز جنگ داخلی قطع، کمک‌های روسیه، مهاجرت گروهی و گسترده متخصصین روس به خارج از کشور و در نتیجه توقف فعالیت واحدهای تولیدی صنعتی و کشاورزی صدمات سنگینی را متحمل شد. لذا تاجیکستان بخش قابل توجهی از نیازهای خود را از کمک‌های بشر دوستانه و وام‌های خارجی تأمین می­‌کند. به عنوان نمونه تاکنون به درخواست دولت تاجیکستان و با کمک سازمان ملل سه اجلاس در وین، پاریس و توکیو با شرکت 25 کشور و سازمان بین‌المللی تشکیل شده که در مجموع در این سه اجلاس تاجیکستان تقاضای دریافت 420 میلیون دلار را نموده بود که کشورهای شرکت کننده در این سه جلسه با پرداخت 206 میلیون دلار کمک مالی به تاجیکستان موافقت کردند. این وام‌ها جدای از وام‌هایی است که کشورها و سازمان‌های بین المللی به این جمهوری پرداخت می‌کنند و همین امر یعنی دریافت وام و عدم توانایی بازپرداخت آن‌ها موجب افزایش بدهی‌های کشور شده است. به طوری که برخی منابع موثق میزان بدهی‌های خارجی تاجیکستان را بیش از 12 میلیارد دلار اعلام نموده اند. که بیش از بیست برابر بودجه­‌ی سالانه کشور است. همین امر موجبات بحرانی شدن اوضاع اقتصادی در تاجیکستان را فراهم آورده است به حدی که دولت ناگزیر شد برای ایجاد ثبات اقتصادی و حفظ ارزش پول ملی در طی کمتر از 7 سال دو بار واحد پول کشور را تغییر دهد. زیرا تاجیکستان پس از اعلام استقلال در شهریور ماه 1370 از تعویض واحد پول کشور که همان روبل روسی بود خودداری نمود تا از این طریق همچنان خود را یکی از هم پیمانان اصلی روسیه در تمامی ابعاد نشان دهد و از این رهگذر، کمک‌های اقتصادی روسیه را جلب نماید. این سیاست تا سال 1995 ادامه یافت. طی این مدت(1995- 1991) علاوه بر تعطیلی بخش‌های مختلف اقتصادی به دلیل جنگ داخلی روبل‌­های باطله­‌ی سایر جماهیر شوروی سابق نیز که واحد پول خود را عوض نموده بودند به سوی تاجیکستان سرازیر شد و در نتیجه ارزش برابری روبل در برابر دلار آمریکا به شدت کاهش یافت و از 1/8 روبل در برابر یک دلار پیش از سال 1991 به بیش از 3000 روبل در برابر یک دلار در سال 1993 رسید. در نتیجه دولت تاجیکستان ناگزیر به تغییر واحد پول کشور از روبل روسی به روبل تاجیکی شد. روبل تاجیک که در می 1995 (اردیبهشت ماه 1374) توسط بانک ملی این کشور منتشر شد و ارزش برابری آن با دلار در زمان انتشار 50 روبل برابر با یک دلار آمریکا اعلام شد. پس از بازگشت چند ماه به یکبار ارزش آن سقوط کرد و به بیش 300 روبل در برابر هر دلار رسید و در آبان ماه 1379 در بازار آزاد ارز ارزش روبل تاجیک با کاهش شدید در برابر دلار به 2400 روبل تاجیکی برابر با یک دلار رسید. لذا دولت ناگزیر شد به عنوان آخرین اقدام مجدداً واحد پول کشور را تغییر دهد. لذا از 30 اکتبر 2000 برابر با نهم آبان ماه 1379 به فرمان رحمانف رئیس جمهور این کشور واحد پول جدید تاجیکستان به نام «سامانی» توسط بانک ملی تاجیکستان منتشر شد. لذا این امر نیز نتوانسته است اقتصاد این کشور را از بحران خارج نماید.

نمودار 46

                                           جدول شماره 9- وضعیت اقتصادی تاجیکستان

نمودار 47

نمودار 48

نمودار 49

ردیف	شاخص‌­ها	وضعیت
1	نوع پول و برابری آن با دلار	سامانی، 3/43 سامانی
2	نرخ تورم (درصد)	13/2 (2007)
3	تولید ناخالص داخلی (OER) (میلیارد دلار)	3/7 (2007)
4	نرخ رشد GDP (درصد)	7/8 (2007)
5	در آمد سرانه (دلار)	390
6	حجم سرمایه گذاری خارجی (میلیون دلار)	54/5
7	بدهی خارجی (میلیارد دلار)	1/31
8	ذخایر طلا و ارز (میلیارد دلار)	0/235
9	ذخایر نفت (میلیارد بشکه)	0/012
	ذخایر گاز (میلیارد مترمکعب)	5/43
10	بودجه سالانه دولت (میلیارد دلار)	درآمد: 0/71 هزینه: 0/67
11	میزان صادرات به جهان (میلیارد دلار) (2008)	1/4
12	میزان واردات از جهان (میلیارد دلار) (2008)	3/2
13	میزان صادرات تاجیکستان به ایران (میلیون دلار)	17 (6 ماهه 88)
14	میزان واردات تاجیکستان از ایران (میلیون دلار)	72 (6 ماهه88)
15	درصد رشد تولیدات صنعتی	5
16	شرکای عمده تجاری در زمینه صادرات	نروژ، روسیه، ترکیه، ایتالیا، چک، آلمان
17	شرکای عمده تجاری در زمینه واردات	روسیه، چین، قزاقستان، ترکیه، آمریکا
18	مهمترین منابع طبیعی	آلومینیوم، روی، سرب
19	مهمترین محصولات کشاورزی	پنبه، غلات، میوه جات، انگور، سبزیجات
20	مهمترین صنایع	دارو، کود شیمیایی، سیمان، روغن گیاهی، ماشین آلات برش فلزات
21	مهمترین اقلام صادراتی به جهان	آلومینیوم، انرژی برق، پنبه، میوه جات، روغن گیاهی، منسوجات
22	مهمترین اقلام وارداتی از جهان	انرژی برق، فرآورده های نفتی، اکسید آلومینیوم، ماشین آلات و تجهیزات، مواد غذایی
23	عضویت در WTO و دیگر سازمان‌های بین­‎‌المللی و منطقه‌ای	- عضو ناظر WTO - جامعه شورای مشترک المنافع - صندوق بین المللی پول - سازمان ملل متحد - یونسکو - انکتاد - اکو - کنفرانس اسلامی - بانک توسعه اسلامی - سازمان همکاری‌های شانگهای - بانک توسعه آسیا

مهاجرت

تعداد تاجیکی‌هایی که به دلایل مختلف به ویژه فرار از جنگ داخلی از تاجیکستان مهاجرت نموده‌اند. بیش از 800/000 هزار تن ذکر شده که بخش اعظم آن‌ها به افغانستان و سپس کشورهای مستقل مشترک المنافع از جمله روسیه و بخش اندکی نیز به سایر کشورهای اروپایی و عربی مهاجرت کرده‌اند. گرچه تعداد معدودی از این افراد در کشورهای جامعه مستقل مشترک المنافع بویژه روسیه اقدام به انجام فعالیت‌های فرهنگی نموده‌اند اما در عمل نتوانسته‌اند هیچ نقشی در کشورهای که به آن‌ها مهاجرت نموده‌اند داشته باشند. اکثر تاجیکی‌های مهاجر ساکن در سایر کشورها (که عمدتاً در کشورهای مستقل مشترک المنافع سکونت دارند). در مشاغل پست از جمله مشاغل ساختمانی مشغول کار هستند و این افراد که تعداد آن‌ها پس از آغاز جنگ داخلی تاجیکستان از اواخر سال 1993.م به شدت افزایش یافته و چند صد هزار نفر رسیده است. به جز تعداد معدودی از آن‌ها نقش قابل توجهی در امور سیاسی، اقتصادی کشورهای فوق ندارند و حتی در بسیاری از موارد در این کشورها تحت فشار حکومت‌های این کشورها هستند.

تعداد اتباع خارجی در تاجیکستان

اتباع خارجی ساکن تاجیکستان عبارتند از روس‌ها که بخش اعظم آن‌ها را نظامیان لشکر 201 مکانیزه و نیروهای مرزبانی روسیه تشکیل می دهند که نقش مهمی در ساختار حکومتی تاجیکستان دارند و اثرات منفی بر مسائل سیاسی و بویژه فرهنگی تاجیکستان دارند. ازبک‌ها که به دلیل مرز مشترک با تاجیکستان و آزادی تردد بین دو کشور و مجاورت بخش‌های ازبک نشین تاجیکستان با مرز ازبکستان اتباع این جمهوری نیز در تاجیکستان حضور دارند؛ اما نقش بسیار اندکی در هیأت حاکمه کشور دارند. گروه دیگر از اتباع ازبک ساکن تاجیکستان مبارزان مسلمان ازبک مخالف حکومت ازبکستان هستند که رهبری آنان را طاهرجان نمنگانی برعهده دارد. تعداد این افراد حدود 1500 نفر بود. این‌ها تا سال 2002.م با تردد بین افغانستان، تاجیکستان و قرقیزستان و با استفاده از خاک تاجیکستان و قرقیزستان به عنوان نقطه اتکاء عملیاتی را بر علیه ازبکستان انجام می‌دادند که این امر در ابتدا موجب تیرگی روابط ازبکستان و تاجیکستان شد. اما پس از حوادث 11 سپتامبر و حضور آمریکا در منطقه و همکاری سه کشور تاجیکستان، ازبکستان، قرقیزستان و تنگ شدن عرصه­‌ی فعالیت برای این نیروها، بخش اعظم آنان خاک تاجیکستان را ترک کرده و راهی افغانستان شدند. در مرحله‌­ی بعد اتباع آمریکا قرار دارند که گرچه تعداد آن‌ها بسیار محدود است. اما به دلیل این که دولتمردان تاجیکستان اهمیت زیادی برای گسترش روابط با آمریکا قائل هستند از حضور آن‌ها در تاجیکستان استقبال می‌کنند. آمریکایی‌ها نیز به ظاهر عمدتاً در امور خیریه و خبرنگاری در تاجیکستان فعالیت می‌کنند ولی در مواردی از جمله در 1377/10/8 مأموران امنیتی تاجیکستان 1 شهروند آمریکایی را به همراه مقادیر اورانیوم غنی شده دستگیر کردند.

تعداد معدودی از اتباع سایر کشورها، از جمله قزاقستان، ترکمنستان، قرقیزستان و سایر جمهوری‌ها در تاجیکستان حضور دارند که تقریباً هیچ نقشی در حکومت ندارند.

درباره نقش و تأثیر اتباع خارجی در مسائل اجتماعی و فرهنگی در تاجیکستان ابتدا باید دو نکته مهم را یادآور شد. اول اینکه به دلیل ناآرامی سیاسی و امنیتی حاکم بر تاجیکستان تعداد اتباع خارجی که به تاجیکستان سفر می‌کنند اندک است. اما همین تعداد اندک اتباع خارجی نیز اثرات قابل توجهی را بر فرهنگ و مردم این کشور گذاشته‌اند. دوم، اینکه اتباع خارجی ساکن تاجیکستان را می‌توان به دو گروه تقسیم نمود. 1- اقلیت‌های قومی و مذهبی که دارای تبعیت دوگانه هستند که بیشتر آن‌ها را روس‌ها تشکیل می‌دهند. 2- اتباع خارجی که به این کشور سفر می‌کنند.

در خصوص گروه اول یعنی روس‌های که تبعیت دوگانه دارند و تعداد آن‌ها نیز بسیار زیاد است باید گفت، که اینان اثرات مخربی بر مسائل اجتماعی و بویژه فرهنگی تاجیکستان گذاشته‌اند. اگر چه این اثرات در مقایسه با تأثیراتی که روس‌ها در جهت تخریب و تغییر فرهنگ سایر جمهوری‌های آسیای میانه گذاشته‌اند بسیار کمتر است که یکی از علل اصلی آن برتری قابل توجه روستانشین در تاجیکستان نسبت به جمعیت شهرنشین و دور بودن این خیل عظیم از تبلیغات و مظاهر فرهنگ روسی است. اما همین اثرات اندک (نسبت به سایر جمهوری‌­ها) نیز تغییرات کلی در جهت به ابتذال کشاندن مردم و به ویژه جوانان در فرهنگ مردم این کشور ایجاد نموده است که این امر در نواحی شهری نمود بیشتر دارد.

درباره گروه دوم باید گفت، اینان نیز عمدتاً اثرات منفی بر فرهنگ تاجیکستان داشته‌اند. زیرا اکثر این افراد از اتباع ترکیه، آمریکا و برخی کشورهای اروپایی نظیر ایتالیا، آلمان و برخی دیگر از کشورهای اروپایی هستند. اکثر آنان در قالب نمایندگان مراکز خیریه و فرهنگی به تاجیکستان سفر نموده و با سوء استفاده از وخامت اوضاع اقتصادی تاجیکستان و در نتیجه مردم این کشور با دادن کمک‌های مالی (اعم از نقدی و جنسی) اقدام به تبلیغ اسلام امریکایی و لائیسم (توسط ترکیه) و مسیحیت (توسط کشورهای اروپایی) می‌نمایند و موفقیت‌هایی نیز در این راه به دست آورده‌اند. همچنین بسیاری از اتباع بیگانه با وارد کردن سی‌دی‌ها و نوارهای ویدئویی مبتذل و اشباع نمودن بازارهای شهرهای مهم تاجیکستان بویژه شهر دوشنبه پایتخت این کشور از این محصولات گاهی گام‌های موثری در جهت تخریب فرهنگ اصیل ملی و اسلامی این کشور برداشته‌اند که در مواردی با اعتراض جدی برخی از دولتمردان مواجه شده است.

گروه‌های قومی و نژادی

در کشور تاجیکستان بیش از 700/000 میلیون نفر در قالب بیش از سیزده قوم مختلف سکونت دارند. اما تنها سه قوم تاجیک، ازبک و روس حدود 97% یعنی اکثریت قریب به اتفاق جمعیت کشور را به خود اختصاص داده‌اند. بنابراین تنوع اندک قومی یکی از ویژگی‌های مهم جمعیتی تاجیکستان است. در نگاه اول از این پدیده می‌توان به عنوان نقطه قوت جمعیت سیاسی و امنیتی یاد کرد. اما همین تنوع اندک قومی هم مسائل خاص خود را برای رهبران و مردم کشور به همراه دارد که در جای خود به آن خواهیم پرداخت. اما علت تنها بودن قالب سه قوم و به عبارتی دو قوم (تاجیک و ازبک) در این جمهوری را باید در موقعیت جغرافیایی کشور سابقه تاریخی و سیاست رهبران شورشی سابق جستجو کرد. اما از اقوام ساکن این جمهوری می‌توان به تاجیک، ازبک، روس، قزاق، قرقیز، ترکمن، روس تاتار، کره‌ای، یهودی، باشقیر ارسی و غیره اشاره کرد.

تاجیک‌ها

%64/9 از کل جمعیت 556/7/110 این کشور را به خود اختصاص داده‌اند. تاجیک‌ها خود به دو گروه تقسیم می‌شوند. 1. تاجیک‌های دشت‌نشین که در بخش‌های مرکزی و غرب کشور و در شهرستان‌های کولاب، قرقان، تپه و دوشنبه و نواحی اطراف آن‌ها سکونت دارند و دارای گویش و لهجه­‌ی خاص خود هستند. 2. تاجیک‌های کوه‌نشین یا پامیری (تاجیک‌های اصیل) در شرق تاجیکستان و عمدتاً در ولایت خودمختار بدخشان ساکن و اسماعیلی مذهب هستند (تماس پیروان این فرقه از سال 1927.م با رهبرشان آقاخان ممنوع شده بود که پس از اعلام استقلال تاجیکستان در سال 1990.م به تدریج ارتباط پیروان این فرقه با رهبراشان آقاخان چهارم برقرار شده است). این گروه تاجیک‌ها دارای گویشی متفاوت با دیگر تاجیکان و لهجه‌های گوناگون و غیرقابل فهمی برای تاجیک‌های دشتی می‌باشند.

ازبک‌ها

%25 از کل جمعیت این جمهوری را که حدود 1600/000 نفر است را به خود اختصاص داده‌اند. اکثر ازبک‌های ساکن تاجیکستان از ایل (لغی) هستند که از ناحیه ترمز ازبکستان به بخش‌های غربی تاجیکستان مهاجرت کرده‌اند و گروهی از آنان از ساکنان بومی تاجیکستان هستند که در زمان اجرای تقسیمات سیاسی انجام شده در زمان شوروی سابق در سال‌های 1924 و 1929.م (که در سال .م 1924 تاجیکستان به عنوان جمهوری خودمختار تحت حاکمیت ازبکستان قرار گرفت و در سال .م  1929 به عنوان یک جمهوری مستقل تحت حاکمیت شوروی اعلام موجودیت نمود) در خاک تاجیکستان سکونت داشتند. در حال حاضر ازبک‌های تاجیکستان بیشتر در بخش‌های غرب، شمال، غرب و جنوب غربی و عمدتاً در ولایت سغد و نواحی قبادیان شهر توز و خش و تورسن زاده ساکن هستند.

روس‌­ها

به دلیل تسلط روس‌ها بر بخش اعظم پست‌های حساس تاجیکستان چه مستقیم و غیرمستقیم با تفصیل بیشتری به این بخش می‌پردازیم. حدود 5% از کل جمعیت این جمهوری را که حدود (350/000) نفر است را به خود اختصاص داده‌اند که بیشتر در شهرها بویژه در شهر دوشنبه و شهرهای ولایت سغد (که به شمال صنعتی معروف است) سکونت دارند. تعداد کثیری از روس‌های ساکن تاجیکستان همزمان با آغاز جنگ‌های داخلی این کشور در سال‌های 1993 - 1992.م اقدام به ترک این جمهوری نمودند و در مواقعی تعداد روس‌های باقی مانده در ابن جمهوری را کمتر از 300000 هزار نفر اعلام نموده‌اند. از طرفی بنا بر برخی از گزارش‌ها، متخصصین روس ساکن تاجیکستان هنگام خروج از کشور، قطعات و لوازم یدکی کارخانجات و مراکز صنعتی را به همراه خود به روسیه و جمهوری‌های اروپایی شوروی سابق می‌بردند. اما با امضاء معاهده صلح و برقراری آرامش در تاجیکستان (به دلیل وخامت اوضاع اقتصادی روسیه) علاوه بر متوقف شدن روند مهاجرت افرادی هم که اقدام به مهاجرت از این جمهوری نموده بودند بتدریج به تاجیکستان بازگشتند. 

نحوه گذراندن اوقات فراغت

سرگرمی‌­ها و تفریحات مردم را می‌­توان به دو بخش تفریحات سالم(اخلاقی) و ناسالم(غیراخلاقی) تقسیم نمود. مهمترین تفریحات سالم مردم تاجیکستان عبارتند از: 

- گردشگری در مناطق مختلف این کشور که از جاذبه‌­های طبیعی بسیار جالبی برخوردار است.

- سفر به سایر جمهوری‌­های شوروی سابق که نیازی به أخذ ویزا جهت تردد ندارد به منظور تجارت و سیاحت.

- مطالعه در کتابخانه‌­ها، رفتن به سینما و تئاتر (در این کشور 12 گروه تئاتر تخصصی فعالیت می‌­کنند).

- موسیقی (سنتی) و شعر تاجیکی که یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های فرهنگی مردم تاجیکستان نیز محسوب می‌شود. حتی مجموعه فعالیت‌های اقتصادی و حیاتی مردم این کشور به نحوی در موسیقی و شعر منعکس شده است.

- ورزش و استفاده از امکانات ورزشی و رفتن به پارک‌ها و سایر تفریحات در این بخش قرار می‌گیرند. اما مهم‌ترین تفریحات ناسالم در تاجیکستان عبارتند از استفاده از مشروبات الکلی، مصرف مواد مخدر و قماربازی که در چند ساله­‌ی اخیر رشد فزاینده‌ای داشته است. استفاده نوارهای کاست و فیلم‌های ویدئویی که عمدتاً آمریکایی، روسی و اروپایی هستند و برخی از نشریات کشور نیز به این امر دامن می‌زنند. به گونه‌ای که رشد و تبلیغ این ابتذال موجبات نگرانی برخی مقامات دولتی را فراهم نموده است.

همچنین در دهه‌­ی 1990.م در تاجیکستان نیز همچون دیگر کشورهای تازه به استقلال رسیده شوروی سابق فساد اخلاقی، مهاجرت‌ها و بیکاری باعث افزایش فحشا و فساد جنسی گردید. در سال‌های 1934 - 1933.م بعد از شروع جنگ‌های داخلی فحشا رشد زیادی در تاجیکستان داشت زیرا اقتصاد بحرانی کشور باعث فقر مفرط مردم شد بود. بیش از 80% از زنانی که در این رابطه دستگیر شده و مورد بازرسی قرار گرفته‌اند علت دست زدن به این عمل را تلاش برای زنده ماندن و تأمین نیازهای اولیه از جمله غذا و پوشاک ذکر کرده‌اند.

نیز نگاه کنید به

جامعه و نظام اجتماعی چین؛ جامعه و نظام اجتماعی روسیه؛ جامعه و نظام اجتماعی ژاپن؛ جامعه و نظام اجتماعی مصر؛ جامعه و نظام اجتماعی لبنان؛ جامعه و نظام اجتماعی کوبا؛ جامعه و نظام اجتماعی سنگال؛ جامعه و نظام اجتماعی کانادا؛ جامعه و نظام اجتماعی افغانستان؛ جامعه و نظام اجتماعی تونس؛ جامعه و نظام اجتماعی ساحل عاج؛ جامعه و نظام اجتماعی فرانسه؛ جامعه و نظام اجتماعی اسپانیا؛ جامعه و نظام اجتماعی تایلند؛ جامعه و نظام اجتماعی آرژانتین؛ جامعه و نظام اجتماعی مالی؛ جامعه و نظام اجتماعی زیمبابوه؛ جامعه و نظام اجتماعی اردن؛ جامعه و نظام اجتماعی سوریه؛ جامعه و نظام اجتماعی قطر؛ جامعه و نظام اجتماعی امارات متحده عربی؛ جامعه و نظام اجتماعی سیرالئون؛ جامعه و نظام اجتماعی اتیوپی؛ جامعه و نظام اجتماعی اوکراین؛ جامعه و نظام اجتماعی گرجستان؛ جامعه و نظام اجتماعی قزاقستان؛ جامعه و نظام اجتماعی سریلانکا؛ جامعه و نظام اجتماعی بنگلادش