تاریخ اردن: تفاوت میان نسخه‌ها

از دانشنامه ملل
جز (The LinkTitles extension automatically added links to existing pages (https://github.com/bovender/LinkTitles).)
 
(۴۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
'''تاريخ دوران باستان (پيش از ميلاد مسيح)'''
تاریخ [[اردن|کشور اردن]] شامل مدخل های [[تاریخ دوره باستان اردن]]؛ [[تاریخ دوران میانی اردن]]؛ [[تاریخ تمدن اردن]]؛ [[آثار باستانی و تاريخی اردن]]؛ [[آثار تاریخی دوره اسلامی در اردن]]؛ [[تاریخ معاصر اردن]]؛ [[تحولات سياسی، اجتماعی و فکری در تاريخ معاصر اردن]]؛ [[اعلاميه بالفور در تاریخ معاصر اردن]]؛ [[جنگ اعراب و اسرائيل 1948]]؛ [[تاریخ اتحاد دوکرانه اردن]]؛ [[کشته شدن شاه عبدالله]]؛ [[سلطنت شاه حسین بن طلال]]؛ [[تحولات سیاسی اردن در زمان حکومت حسين بن طلال]]؛ [[دهه ثبات و رشد اقتصادی اردن]]؛ [[تاریخ اردن در دهه 70]]؛ [[اردن در کنار عراق و غرب عليه ايران]]؛ [[انتخابات آزاد اردن]]؛ [[شورای مشاوره ملی اردن]]؛ [[منشور ملی در اردن]]؛ [[اردن در بحران خليج فارس و جنگ کويت]]؛ [[صلح مادرید در اردن]]؛ [[شخصيت های موثر سياسی و اجتماعی اردن]] و [[رهبران سياسی اردن]] است که در ذیل شرح داده شده است:[[پرونده:تاریخ اردن.jpg|بندانگشتی|388x388پیکسل|شهر باستانی پترا(1403). برگرفته از سایت ویکی پدیا، قابل بازیابی از https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D9%86]]


عصر پارینه سنگی:
=== [[تاریخ دوره باستان اردن|تاریخ دوران باستان]] (پیش از میلاد مسیح) ===
در طول دوره پارینه سنگی 17000 - 500000 ق.م ساکنان [[اردن]] حیوانات وحشی را شکار کرده و از گیاهان وحشی استفاده می کردند، احتمالا آن‌ها حرکت حیوانات را که در جست‌وجوی مرتع و زندگی در کنار آب بوده‌اند را دنبال می‌کردند. شواهدی یافت شده است که سکونت در دوران پارینه سنگی را در کنار آب‌های پهناور ازرق نشان می‌دهد. انسان دوره‌ی پارینه سنگی در [[اردن]] شواهدی از معماری به جا نگذاشته است و هنوز اسکلت هیچ انسانی از‌این دوران یافت نشده است. هرچند باستان شناسان از‌این دوره ابزارهایی نظیر سنگ چخماق و تبر دست ساز با سنگ بازالت، چاقو و ادوات تراش دادن یافته‌اند. انسان باستان همچنین سرنخی از ماهیت وجود خود در دوران پارینه سنگی و ادامه آن در دوران نوسنگی و دوره‌های مس و سنگ به جا گذاشته است<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>.


در عصر پارینه سنگی (500000 – 17000 ق م) ساکنان اردن، حیوانات وحشی را شکار می کردند و با دنبال کردن حیواناتی که  در پی مراتع علف بودند یا زندگی در مناطقی که به منابع آب نزدیک بود، به جستجوی گیاهان وحشی می پرداختند.
برخی از قدیمی‌ترین شهرک سازی‌ها در تاریخ بشر که به 8000 ق.م باز می‌گردد در [[اردن]] یافت شده است. همچنین [[اردن]] بخشی از هلال حاصلخیز (Fertile Crescent) باستانی است که از مرزهای جنوبی فلسطین، شمال رود فرات، اطراف رود فرات و دجله تا خلیج فارس کشیده شده است.‌ این منطقه شاهد حضور شهرهای یونانی که نام آن‌ها دکا پلیس (Decapolis) یا ده شهر بوده است، می‌باشد که در دوره رومیان از مرزهای شرقی محافظت می‌کرده‌اند.


آب و هوا در این دوره به نسبت قابل توجهی از امروزه مرطوب تر بوده است و در نتیجه قسمت های وسیعی از بیابان های حال حاضر را دشت ها و مراتع مناسب برای شکار و امرار معاش پوشانده بود.
در [[عصر نوسنگی]] (8500 - 4500 ق م) سه تغییر عمده در سرزمینی که هم اکنون با نام [[اردن]] شناخته می‌شود، رخ داده است<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 10</ref>. اول‌ این که مردم به صورت جمعی در روستاهای کوچک سکنی گزیدند و‌ این یعنی افزوده شدن منابع جدید غذایی همچون: حبوبات، نخود و عدس پرورشی و توسعه روش‌های جدید و معمول گله داری بز و تغییر عادات غذایی مردم عصر نوسنگی! دومین تغییر اساسی در الگوهای زندگی، یکجا نشینی با تغییر آب و هوایی بیابان شرقی صورت گرفت.‌ این ناحیه گرم‌تر و خشک‌تر شد تا به تدریج و طی سالیان طولانی تبدیل به منطقه‌ای غیر قابل سکنی گردید. دراین عصر شاهد حومه [[اردن]] و برخی از مهم ترین نقاط مانند طبقات فهل (در [[دره اردن]]) بیضاء (شمال [[پترا]])، عین غزال (حومه ش[[مالی]] امان) و جریکو (در [[دره اردن]]) هستیم.‌این شهرک‌ها «مگا سایت» نامیده می شوند، به‌ این دلیل که‌ این منطقه بسیار وسیع بوده، بین 10 تا 15 هکتار، نزدیک به دو برابر بزرگ‌تر از شهرک‌های دیگر عصر نوسنگی.  


مستنداتی از زندگی در عصر پارینه سنگی در مجاورت آب های وسیع "آزرق" پیدا شده است. مردمان عصر پارینه سنگی در [[اردن]] هیچ اثر معماری از خود برجای نگذاشته اند و تا کنون هیچ اسکلت انسانی از آن دوران یافت نشده است. با این وجود باستان شناسان وسایلی مربوط به این دوران از قبیل آتش زنه، تبرهای سنگی، چاقوها و ابزار آلات تراش یافته اند.
ناحیه حد فاصل بیابان شرقی و منطقه «سان» در غرب، بازمانده همان تغییر در آب و هوای منطقه پخشاب است. باور رایج بر‌این است که‌این اتفاق حدود 5500 تا 6500 سال قبل از میلاد مسیح رخ داده است. سومین و مهم‌ترین پیشرفت آخرین ادوار عصر نوسنگی که به 4500 تا 5500 سال قبل از میلاد برمی‌گردد، ساخت ظروف سفالین است. هر چند در اکتشافات قبل از‌ این هم وجود تلاش‌هایی برای ساخت ظروف سفالین به اثبات رسیده، اما در آخرین ادوار نوسنگی مردم به طور سازمان یافته شروع به ساخت ظروف سفالین از گل رس کردند.‌ این احتمال وجود دارد که نحوه ساخت ظروف سفالین توسط افراد ماهری که از تمدن‌های بدوی شمال شرق مزوپوتامیا (عراق کنونی) آمده‌اند به‌ این مناطق منتقل شده باشد.


عصر نو سنگی:
گسترده‌ترین مکان به جا مانده از عصر نوسنگی در [[اردن]] در عین الغزه قرار گرفته است و شامل شمار زیادی از ساختمان‌هاست که به سه حوزه مجزا تقسیم شده‌اند. ساختمان‌های مستطیل با چندین اتاق که بعضی از آن‌ها دارای سقف‌هایی گچ اندود شده‌اند. برج سنگی و دیوارهای یافت شده در جریکو حاکی از آن است که امر دفاع، موضوعی مهم برای روستاییان عصر نوسنگی بوده است.


در عصر نو سنگی (8500 – 4500 ق م) یا عصر نوین سنگ، سه تغییر عمده در سرزمینی که هم اکنون با نام اردن شناخته می شود، رخ داده است.
به نظر می‌رسد مردم عصر نوسنگی همانند اجداد خود نیایش و عبادت می‌کرده‌اند. در ارتباط با‌ این موضوع باستان شناسان جمجمه‌هایی پوشیده از خمیر که در قسمت چشم‌ها به همراه قیر طبیعی بودند را در قسمت‌هایی از [[اردن]] واقع در عین الغزه و بیدها و فلسطین و [[سوریه]] کشف کرده‌اند. باستان شناسان کار بازیافت مجسمه‌ای را به پایان رسانده‌اند که ممکن است قدیمی‌ترین مجسمه در جهان باشد.‌ این اثر باستانی کشف شده در عین الغزه احتمالاً حدود هشت هزار سال قدمت دارد.‌ این مجسمه که ارتفاعش بالغ بر یک متر است، مربوط به زنی است با چشمانی بسیار بزرگ و دست‌هایی لاغر و زانو‌هایی برآمده و انگشتانی که به دقت نقاشی شده‌اند<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>.


اول این که مردم به صورت جمعی در روستاهای کوچک سکنی گزیدند و این یعنی افزوده شدن منابع جدید غذایی همچون: حبوبات، نخود و عدس پرورشی و توسعه روش های جدید و معمول گله داری بز و تغییر عادات غذایی مردم عصر نو سنگی!
در فاصله سال‌های 4000 - 6000 ق.م تغییرات آب و هوا منجر به تغییرات اقتصادی شد. در‌این دوره رموکیان از کشاورزی در زمین‌های خشک به پرورش دام نظیر گوسفند و بز پرداختند. تولید گندم و جو به مناطقی که بارش باران بیشتری داشت یا در دره رودخانه‌ها محدود شد<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 13</ref>. سپس شاهد استفاده از مس و ابزار برنز و همچنین سنگ در طی سال‌های 3100 - 4500 ق.م می‌باشیم<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 14</ref>. در‌این دوران مس برای اولین بار ذوب شد و از آن برای ساختن تبرها، نوک تیرها و نیزه‌ها و همچنین ابزار آتش زنه استفاده گردید و‌این روش تا مدت‌ها ادامه پیدا کرد. مردم در‌این دوره کمتر به شکار وابسته بودند و در عوض بیشتر به پرورش گوسفند و بز و کشت گندم و گاهی خرما، زیتون و عدس می‌پرداختند. شیوه زندگی مردم در اکثر نقاط تفاوت چندانی با هم نداشت<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>.


دومین تغییر اساسی در الگوهای زندگی، یکجا نشینی با تغییر آب و هوایی بیابان شرقی صورت گرفت. این ناحیه گرم تر و خشک تر شد تا به تدریج و طی سالیان طولانی تبدیل به منطقه ای غیر قابل سکنی گردید.
در حدود 3200 سال قبل از میلاد، اردن به تدریج دارای مؤلفه‌های شهرنشینی شد. اماکن زیادی در عصر آغازین برنز (1950 - 3200 ق‌ م) در بسیاری از مناطق [[اردن]] اعم از [[دره اردن]] و مناطق مرتفع ترتأسیس شدند. بسیاری از روستاها با استحکامات دفاعی برای حفاظت ساکنان از غارت و چپاولِ بادیه نشین‌هایی که هنوز در برخی مناطق ساکن بودند در‌این دوره بنا گردید. آب به وسیله کانال از مکانی به مکانی دیگر منتقل می‌شد و حتی اقدامات لازم برای جلوگیری از آسیب زمین لرزه‌ها و سیل‌ها صورت می‌گرفت.


ناحیه حد فاصل بیابان شرقی و منطقه "سان" در غرب، بازمانده ي همان تغییر در آب و هوای منطقه پخشاب است. باور رایج بر این است که این اتفاق حدود 5500 تا 6500 سال قبل از میلاد مسیح رخ داده است.  
در‌این دوره تغییرات جالبی در آیین‌های خاک سپاری و تدفین به وجود آمد. باستان شناسان در منطقه «باب الذرا» که مکانی حفاظت شده در وادی عرب است، بالغ بر 20 هزار قبر استوانه شکل را با حجره‌های متعدد کشف کرده‌اند و گفته می‌شود که‌این قبور، اجساد 20 هزار تن را در خود جای داده‌اند. همچنین مقبره‌هایی از گل و آجر وجود دارند که مدفن استخوان‌های انسانی، دیگ‌ها، جوا[[هرات]] و سلاح‌های جنگی‌اند. صدها ساختمان سنگی حفر شده در دل کوه‌های [[اردن]] به عصر اکتشافات مس و عصر آغازین برنز متعلق‌اند.‌ این احتمال وجود دارد که ساختمان‌های سنگی بقایایی از افراد تازه وارد از شمال باشند که همراه خود سنت‌های خاک سپاری متفاوتی را به‌ این ناحیه آورده‌اند. در‌ این دوره پیشرفت‌های شگفتی در تمدن شهرنشینی در [[مصر]] و بین النهرین (یعنی مکانی که تاریخ نگارش در آن به 3000 ق م می‌رسد) به وجود آمده است. هر چند نوشتار در [[اردن]]، فلسطین و [[سوریه]] تا هزار سال بعد از آن هم مرسوم نبود، اما یافته‌های باستان شناسی نشان دهنده رابطه تجاری [[اردن]] با [[مصر]] و بین‌النهرین هستند. بین سال‌های 2300 تا 1950 ق .م، بسیاری از شهرهای مستحکم بنا شده در بالای تپه‌ها به دلیل ترجیح مردم برای زندگی در روستاهای کوچک و شیوه زندگی شبانی مطرود ماندند. اگرچه هیچ اتفاق نظری در مورد چرایی چنین ترجیحی وجود ندارد، ولی احتمالاً تلفیقی از تغییرات آب و هوایی و سیاسی باعث پایان زندگی شهرنشینی در‌این دوره بوده است<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>.


مهمترین پیشرفت آخرین ادوار عصر نو سنگی که به 4500 تا 5500 سال قبل از میلاد برمی گردد، ساخت ظروف سفالین است. هر چند در اکتشافات قبل از این هم وجود تلاش هایی برای ساخت ظروف سفالین به اثبات رسیده بود، اما در آخرین ادوار نو سنگی بود که مردم به طور سازمان یافته شروع به ساخت ظروف سفالین از گل رس کردند.
در عصر میانی برنز (1550 - 1950 ق.م) مردم شروع به حرکت به سوی مناطق وسیع‌تری از خاورمیانه کردند. تجارت بین [[مصر]]، [[سوریه]]، عربستان، فلسطین و [[اردن]] ادامه می‌یابد و به گسترش تمدن و تکنولوژی می‌انجامد. ساخت فلز برنز از مس و قلع به ساخت تبرها، چاقوها و سایر وسایل و سلاح‌های محکم‌تر و با دوام‌تر منتهی می‌شود. به نظر می‌رسد در‌این دوره جامعه‌هایی بزرگ و مجزا در قسمت‌های شمالی و مرکزی [[اردن]] به وجود آمده‌اند در حالی که در جنوب قبایل عشایری و مردم بادیه نشینی که به نام شاسو شناخته می‌شدند، پراکنده بودند. استحکامات جدید و متفاوتی در مناطقی همچون قلعه نظامی‌ امّان،‌ایربد و طبقات فحل به چشم می‌خورند. شهرها به وسیله برج و باروهایی از دیوارهای خاکی که شیب آن‌ها با ساروج پوشانده شده بود، احاطه شده بودند.‌ این پوشش باعث لغزندگی سطح شیب­دار می‌شد و بالا کشیدن از آن‌ها را دشوار می‌ساخت<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>.  


این احتمال وجود دارد که نحوه ساخت ظروف سفالین توسط افراد ماهری که از تمدن های بدوی شمال شرق مزوپوتامیا<sup>1</sup> آمده اند به این مناطق منتقل شده باشد.
باستان شناسان عموماً پایان عصر میانی برنز را حدود 1550 ق.م می‌دانند. تعدادی از شهرهای عصر میانی برنز در کنعان و [[اردن]] در‌این دوره نابود شدند. دوره پایانی اسرارآمیز برنز (حدود 1200 ق.م) با سقوط بسیاری از پادشاهان خاور نزدیک و مدیترانه همراه است. گفته می‌شود که علت بسیاری از ویرانی‌ها در شهرهایی همچون [[اردن]]، [[سوریه]] و فلسطین غارتگران و دزدان دریایی بودند. احتمالاً یک گروه از‌این دزدان دریایی، فلسطینی‌ها بودند که در مناطق ساحل جنوبی فلسطین سکنی گزیدند و نام خویش را بدان نهادند. اسرائیلی‌ها نیز دلیل دیگر نابودی در فلسطین در عصر پایانی برنز بوده‌اند. آن‌ها شهرهایی همچون آریها، آی و حازور را نابود ساختند<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>.


گسترده ترین مکان به جا مانده از عصر نو سنگی در اردن در عین الغزه قرار گرفته است و شامل شمار زیادی از ساختمان هاست که به سه حوزه مجزا تقسیم شده اند. ساختمان های مستطیل با چندین اتاق که بعضی از آن ها دارای سقف هایی گچ اندود شده بودند.
منطقه امان در عصر آهن (330 ق.م تا 1200 ق.م) از نظر آبادانی بسیار مشهور بود و‌ این دوره به خاطر استفاده از چرخ در صنعت کوزه‌گری با دیگر دوره‌ها تمایز یافت. در‌این عصر، منطقه با تحولاتی در به کارگیری آهن در صنعت اسلحه و لوازم خانگی مواجه شد. کوه القلعه در عمان مقر پایتخت امونی‌ها قرار گرفت و‌این در حالی است که همچنان بقایای قصرهای امونی‌ها در کوه القلعه وجود دارد که از آن جمله می توان دیوارهای الاسوار و الآبار المحفوره در الصخر الجیری را نام برد.


برج سنگی و دیوارهای یافت شده در جریکو<sup>2</sup> حاکی از آن است که امر دفاع، موضوعی مهم برای روستاییان عصر نو سنگی بوده است.
امونی‌ها حکومتشان را در حدود سال 1250 ق.م تأسیس کردند و زندگی چادر نشینی خود را از آنجا آغاز کردند، آنان حکومتی قوی داشتند که امتداد مرزشان از الموجب در جنوب تا سیل الزرقا در شمال و از الصحرا در شرق تا [[رود اردن]] تا غرب امتداد داشت. به حکم موقعیت جغرافیایی و استرات‍ژیکی امان، تجاوزگران زیادی به‌این کشور طمع کردند و سرزمین امونی‌ها با تهاجم و کشتار زیادی مواجه شد. اما در گذر زمان زخم‌های خود را درمان کرد و بازسازی شهرهای خود را از سرگرفت. آخرین پادشاهی که بر مسند حکومت امونی‌ها نشست «طوبیا الامونی» بود که نامش با آثار «عراق الامیر» و «قصر العبد» در وادی الیسیر همراه است. در کوه القلعه چهار مجسمه از پادشاهان امونی یافت شده که به قرن هشتم قبل از میلاد برمی‌گردد. مجسمه‌های دیگری در مناطق پیرامونی امان مانند خربه الحجاز، أبوعلنده و عرجان یافت شده است.


به نظر می رسد مردم عصر نو سنگی همانند اجداد خود نیایش و عبادت می کرده اند. در ارتباط با این موضوع باستان شناسان جمجمه هایی پوشیده از خمیر که در قسمت چشم ها به همراه قیر طبیعی بودند را در قسمت هایی از اردن واقع در عین الغزه و بیدها و فلسطین و [[سوریه]] کشف کرده اند.
[[اردن]] باستان در عصر آهن به چهار‌ایالت اِدوم (Edom) در جنوب، موآب (Moab) در [[اردن]] مرکزی، رَبوث اَمون (Rabboth Ammon) در ناحیه کوهستانی شمالی<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref> و باشان تقسیم می‌شود که هر‌ ایالت و مردمانش به اسم آن منطقه نامیده می‌شدند، مثلاً «اِدومی‌ها» به اِدوم، «مؤابی‌ها» به مؤاب و «جشونی‌ها» به جشون منسوب بودند و امونی‌ها نسبتشان به خدای امون می‌رسید که اکنون امان نامیده می‌شود. «باشانی‌ها» نیز به باشان (بیسان کنونی) منسوب بودند ولی «انباطی‌ها» به نام مکانی منسوب نیستند. قبایل عربی که نام برده شد از جزیره العرب به سوی [[اردن]] مهاجرت کردند و در سرزمین اردن اقامت گزیدند و هر کدام از آن‌ها سرزمینی را موطن خود قرار دادند که از سوی دیگری به وسیله آثار طبیعی جدا می‌شد با‌این حال روابطشان با یکدیگر دوستانه بود.‌ این قبایل در حدود 2000 سال قبل از میلاد در [[اردن]] ظاهر شدند. «ادومی‌ها» پایتخت خود را «بصیرا» انتخاب کردند که هم اکنون در استان «طفیله» واقع شده است و «مؤابی‌ها» پایتخت خود را «دیبون» شمال وادی الموجب قرار دادند که در زمان پادشاهی «میشع» به قبر حارسه (الکرک) انتقال یافت. مهم‌ترین خداوندگار در نزد آن‌ها «لکموش» بود و بزرگ‌ترین پادشاه از میان پادشاهانشان «میشع» بود که پیروزی‌ها و دستاورد‌های او بر روی سنگی در ذیبان نگاشته شده است.‌ این سرزمین پس از جنگ‌های فراوان‌ این به دست آشوری‌ها و بابلی‌ها اشغال شد و سرزمین مؤاب به یکی از ولایات بابل در زمان بخت النصر تبدیل گردید.


باستان شناسان به تازگی کار بازیافت مجسمه ای را به پایان رسانده اند که ممکن است که قدیمی ترین مجسمه در جهان باشد. این اثر باستانی کشف شده در عین الغزه احتمالاً حدود هشت هزار سال قدمت دارد. این مجسمه که ارتفاعش بالغ بر یک متر است، مربوط به زنی است با چشمانی بسیار بزرگ و دست هایی لاغر و زانو هایی برآمده و انگشتانی که به دقت نقاشی شده اند.
باشان با ورود قبایل عبری تحت فرمان موسی و یوشع که در اوایل عصر آهن در دو طرف [[رود اردن]] ساکن شدند (حدود 1200 ق.م) ناپدید شد. هنگامی‌ که قبایل عبری تحت سلطه سلطان سائول ( King Saul ) (حدود 1025 ق.م) بودند، بسیاری از آثار تاریخ باستان‌ این منطقه به واسطه درگیری‌های بین اسرائیل و‌ایالات ربوث آمون، موآب و ادوم اردن به وجود آمد<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 10</ref>. پادشاهی داود و سلیمان نیز مربوط به همین دوران است که حکایت از قسمت اعظم متن عهد عتیق دارد، گرچه شواهد باستان شناسی اندکی بر تأیید آن موجود است. (928-1004ق م) <ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref> اسرائیلی ­ها که اجازه عبور از پادشاهی ادوم را به دست نیاورده بودند، ناچار آن­جا را دور زده و به مرزهای اموریه در نزدیکی مادبا رسیدند، اما پادشاه آنجا صهیون، نیز به دلیل عدم اعتماد و ملاحظات اقتصادی چون کمبود آب و غذا اجازه عبور از سرزمینشان را نپذیرفت که در نهایت به جنگ و اشغال توسط اسرائیلی‌ها انجامید<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>. پس از آن به سوی پادشاهی مواب حرکت کرده و بر قبایل متحد شده عرب حجاز که در آن­جا سکنی داشتند فائق آمدند<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>. به‌این ترتیب پادشاهی واحد آن‌ها در سال 1000 ق.م در آنجا با پادشاهی سائول و داود پا گرفت و با مرگ سلیمان در سال 922 ق. م به دو بخش در جنوب و شمال تقسیم شد: اسرائیل در شمال و یهودا در جنوب. تقسیم قدرت اسرائیلی­‌ها به علاوه سلطه [[مصر]] بر اسرائیل در سال‌های بعد برای حکومت‌های مستقر در [[اردن]] خبر خوبی بود و به پیشرفت‌های شهرنشینی در آنجا کمک شایانی کرد. ادومی­‌ها جنوب [[اردن]] را به تصرف درآوردند و بصیرا را پایتخت خود کردند و با مهارتی که در معادن مس و ذوب آن داشتند پترا و عقبه را معماری کردند<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>. موابی‌ها نیز بر اسرائیلی‌­ها پیروز شدند و در مرکز [[اردن]] ساکن گردیدند و شهرهای کرک و ذبیان را پایتخت ساختند. امونی‌ها نیز در همان اوان به کامیابی‌های تجاری و کشاورزی رسیدند. پایتخت [[اردن]] کنونی امان امروز به نام‌ این قوم خوانده می‌شود.


عصر اکتشافات مس:
ثروت حکومت‌های ادوم و مواب و اَمون آنان را هدف خوبی برای همسایگانی چون آشوریان در مزوپوتامیا (عراق کنونی) و آرامی‌ها در [[سوریه]] قرار داد که در نهایت با شکست آرامی­ها از آنِ آشوریان گردید. ادوم و مواب و امون استقلال خود را از آشوریان خریدند<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>. درحالی که تاریخ محلی بین پادشاهی‌های کوچک در فلسطین و [[اردن]] شکل می‌گرفت، قدرت‌های بزرگ روز، [[مصر]] و رقبای شرقی آن هیتی‌ها، آشوریان و بعدها بابلی‌ها‌ این منطقه را به عنوان قلمرو خود اعلام کردند. [[مصر]] معمولاً قادر به کنترل کشورهای فلسطین و [[اردن]] تحت سلطه خود بوده که کتیبه‌های متعدد و نامه‌های موجود در [[مصر]] و [[اردن]]<nowiki/>‌ این موضوع را تصدیق می‌کند. [[مصر]] در ابتدا تسلط خود را بر آشوریانی از دست داد که بین سال‌های 720 - 853 ق.م توانستند [[سوریه]]، [[لبنان]]، فلسطین و [[اردن]] را فتح کنند. آشوریان قادر به تحت تسلط درآوردن قبایل سرکش عرب بادیه نشین در صحرای [[سوریه]] نبودند، اما توانستند خود را در دشت‌های بزرگ در امتداد حاشیه شمالی صحرا مستقر و تثبیت کنند. آشوریان امپراتوری خود را در سال 612 ق.م به بابلیان واگذار کردند. در آن زمان بابلی‌ها رقبای اصلی [[مصر]] برای به سلطه گرفتن فلسطین و [[اردن]] بودند. بابلی‌ها در سال 588 ق.م مناطق بسیاری را فتح کردند و پادشاهی یهودا را برانداختند و تعداد زیادی از مردم محلی را به بردگی گرفتند.


در این دوران، مس برای اولین بار ذوب شد و ازآن برای ساختن تبرها، نوک تیرها و نیزه ها و همچنین ابزار آلات آتش زنه استفاده گردید و این روش تا مدت ها ادامه پیدا کرد. مردم در این دوره کمتر به شکار وابسته بودند و در عوض بیشتر به پرورش گوسفند و بز و کشت گندم و گاهی خرما، زیتون و عدس می پرداختند. شیوه زندگی مردم در اکثر نقاط تفاوت چندانی با هم نداشت.  
هر دو قدرت [[مصر]] و بابل در سال 539 ق.م از‌ ایران شکست خوردند؛ کوروش کبیر بابل و سپس فرزندش کمبوجیه در سال 530 ق.م [[مصر]] را تصرف کرد و تمام سرزمین‌های مدیترانه شرقی را با سرزمین فارسی زبان‌ ایران ادغام کرد.‌ ایرانیان اجازه بازسازی بیت المقدس (اورشلیم) و معبد یهودی را دادند، اما سلسلههودی بنا شده ضعیف و تحت نظر ساتراپ (فرماندار) که توسط پادشاه‌ ایران انتخاب شده بود، باقی ماندند. در [[اردن]]، قبایل بدوی مانند نبطی‌ها (The Nabateans) از شبه جزیره عربستان قادر به نفوذ به مناطق مسکونی و تثبیت خود در میان جمعیت‌های قدیمی‌تر مانند ادومی‌ها (The Edomites) بودند<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 10</ref>.


آغاز زندگی شهرنشینی
امپراتوری‌ ایران در سال 333 ق.م توسط اسکندر فتح شد، وی قادر به متحد کردن تمام مدیترانه شرقی، از یونان تا [[مصر]] و از شرق تا رود سند بود. در دوران اسکندر فرهنگ یونانی در مناطق تحت سلطه او گسترس یافت. اسکندر در سال 323 ق.م در بابل درگذشت و امپراتوری وی خُرد و در میان سردارانش تقسیم شد. میان سرداران درگیری بالا گرفت و در نهایت [[سوریه]] تحت سلطه سلوکیان قرار گرفت و [[مصر]] به همراه فلسطین و [[اردن]] تحت فرمانروایی بطلمیوس به مهم‌ترین مناطق تبدیل شد و دو کشور اخیر تحت فشار رقبای بزرگ خود قرار گرفتند<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 11</ref>. در حالی که تمدن نبطیان که پیش از غلبه اسکندر سر برآورده بود به طور کامل در جنوب اردن مستقر بود<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>، در شمال‌این کشور حدود 50 هزار سرباز یونانی در دکا پلیس سکنی گزیدند.‌ این اتفاق در سال 301 ق.م در دوران سلوکوس اول نیکاتور (Seleucus I Nicator) با هدف یونانی گرایی منطقه رخ داد. برخی از شهرهای دکا پلیس مکان‌هایی باستانی بودند - مانند ربوث آمون - که به فیلادلفیا تغییر نام داد و برخی توسط سربازهای یونانی بنا نهاده شد از جمله آبیلا (Abila) و جرش (Jarash) <ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. xv</ref> و هم چنین ام قیس<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>.


عصر آغازین برنز:
در حالی که [[سوریه]] و [[مصر]] برای سلطه بر منطقه مبارزه می‌کردند، دولت‌های محلی به جانبداری از قدرت‌های محلی برخاستند. بخشی از فلسطین که در کنار [[رود اردن]] واقع است، مربوط به‌‌ هازمنی‌ها (The Hasmoneans) در سال 142 ق.م از تسلط [[سوریه]] خارج شدند و به برکت [[مصر]] بطلمیوسی آزاد ماندند. نبطیان [[اردن]] برای قرار نگرفتن تحت سلطه هیچ یک از دو قدرت، از موقعیت بهتری برخوردار بودند<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 11</ref>. به نظر می رسد نبطیان قبایل و عشایری هستند که در حدود قرن 600 ق .م به تدریج از عربستان <ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref> یا از یمن<ref>مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن</ref> مهاجرت کرده‌اند. پس از گذشت مدت‌ها زندگی عشایری را رها کرده و در مناطق جنوبی اردن سکنی گزیدند. مورخان درباره ریشه‌این کلمه متفق نیستند برخی برآنند که‌این نام از نسل نبایوط پسر بزرگ اسماعیل پیامبر گرفته شده و نام سرزمین و منطقه‌ای نیست و روایت می‌شود که آن‌ها به وسیله بخت النصر در قرن ششم قبل از میلاد هنگام آزاد سازی فلسطین از سلطه عراق آمدند و در پترا ساکن شدند<ref>مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن</ref>. سرزمین عربی‌ای که در آغاز حاکم و سپس نابود شد؛ میتوان گفت همان سرزمین انباط است که در شمال جزیره العرب بر سر راه بخور تجاری که از اقیانوس هند تا بنادر فلسطین و [[سوریه]] و مرزهای آن‌ها که به مرز سرزمین [[اردن|اردن‌‌]] هاشمی که هم اکنون قرار دارد می‌رسد، امتداد یافته است<ref>مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن</ref>.


در حدود 3200 سال قبل از میلاد، اردن به تدریج دارای مولفه های شهرنشینی شد. اماکن زیادی در عصر آغازین برنز (1950 – 3200 ق م) در بسیاری از مناطق اردن اعم از دره اردن و مناطق مرتفع تر تأسیس شدند. بسیاری از روستاها با استحکامات دفاعی برای حفاظت ساکنین از غارت و چپاول بادیه نشین هایی که هنوز در برخی مناطق ساکن بودند در این دوره بنا شدند.
سرزمین انباط از قرن‌ها قبل از میلاد پا گرفت و تا پایان قرن اول، به شکل مشخص در سال 106 م ادامه داشت و از سرزمین‌های صخره‌ای و سنگی در اغلب مناطق تشکیل شده است و در آن جا کوه‌ها و دره‌ها و بعضی از مناطق یا سرزمین‌های حاصلخیزی وجود دارد که آب به وفور یافت می‌شود که زندگی را برای مردم آسان و کشاورزی را امکان پذیر می‌کند<ref>مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن</ref>.  


آب به وسیله کانال از مکانی به مکانی دیگر منتقل می شد و حتی اقدامات لازم برای جلوگیری از آسیب زمین لرزه ها و سیل ها صورت می گرفت.
«البترا» یا همان پترا ولایت اصلی یا پایتختی به شمار می‌رود که بر هر کوه مقدسی اشاره دارد که صعود کردن به آن با سختی صورت می‌گیرد و معنای آن در زبان عربی «صخره» یا «سنگ» است و عرب بر آن اسم «کتیبه» اطلاق می‌کند و امروزه در وادی موسی قرار دارد. اما بقیه شهرها یا ولایات در سرزمین انباط سرزمین‌های صخره‌ای بودند که در بعضی نواحی خاک حاصلخیز و آب فراوان داشتند. چنین به نظر می‌رسد که انباط دارای پیشرفته‌ترین تمدن و فرهنگ در دوران باستان در [[اردن]] باشند. پایتخت آنان شهر افسانه‌ای پترا بود که در حال حاضر مشهورترین قطب گردشگری در [[اردن]] است که امروزه در «وادی موسی» قرار دارد<ref>مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن</ref>. ساکنین پترا قبل از رسیدن نبطی‌ها، ادومی‌ها بودند که ساختمان‌ها و معابد و گورستان‌های خود را با کندن سنگ کوه‌ها می‌ساختند. نبطی‌ها با بنا نهادن امپراطوری خود در بیابان خشک و سوزان اهمیتی ویژه برای نگهداری آب قائل بودند. آن‌ها مهندسین بسیار ماهر آب بودند که زمین‌های خود را با نظام گسترده‌ای از سدها، کانال‌ها و دریاچه‌ها آبیاری می‌کردند<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>. بقیه شهرها در سرزمین انباط عبارت‌اند از: «الحجر» یا «مدائن صالح» و «ام الجمال» که از سنگ‌های سیاه آتشفشانی ساخته شده است<ref>مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن</ref>.


در این دوره تغییرات جالبی در آیین های خاک سپاری و تدفین به وجود آمد. باستان شناسان در منطقه "[[باب الدهرا]]" که مکانی حفاظت شده در وادی عرب است، بالغ بر 20 هزار قبر استوانه شکل را با حجره های متعدد کشف کرده اند و گفته می شود که این قبور، اجساد 20 هزار تن را در خود جای داده اند.
هم اکنون نیز ما اطلاعات چندانی از جامعه نبطی‌ها در دست نداریم و اکثر آنچه که امروز از فرهنگ نبطی‌ها در اختیار ماست حاصل نوشته تاریخ نویس یونان «استرابو» است. نوشته‌های او حاکی از آن است که جامعه نبطی‌ها توسط خانواده سلطنتی اداره می‌شد، هر چند روح دموکراسی بر جامعه آن‌ها حاکم بوده است. بنا بر آنچه او نقل کرده است در جامعه نبطی‌ها هیچ برده‌ای وجود نداشت و کارها بین همه افراد تقسیم می‌شد<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>. منابع دیگر حاکی از وجود جامعه طبقاتی میان انباط است<ref>مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن.</ref>. نبطی‌ها در معابد خدایگان را پرستش می‌کردند که اصلی‌ترین آن‌ها «دوشارا» <ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref> یا ذوالشری <ref>مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن.</ref> خدای خورشید و الهه «الاط» بود. رابل دوم آخرین پادشاه نبطی‌ها با رومی‌ها توافق کرد که اگر آن‌ها تا زمانی که او زنده است به آنجا حمله نکنند بعد از مرگ او انباط در اختیار آن‌ها قرار داده شود<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.


همچنین مقبره هایی از گل و آجر وجود دارند که مدفن استخوان های انسانی، دیگ ها، جوا[[هرات]] و سلاح های جنگی اند.
پادشاه حارث (Harith) یا آرتاس سوم (Aretas III) قدرت نبطیان را گسترش داد، حتی توانست شهر دمشق را نیز تسخیر کند و از درگیری‌های قدرت‌های بزرگ سود برد. در سال 68 ق.م روم برای حل و فصل مناقشه بین [[سوریه]] و [[مصر]] آن‌ها را مجبور به صلح کرد. در حالی که سلسله‌های محلی می‌توانستند تاج و تخت خود را حداقل برای مدت کوتاهی حفظ کنند، کشور روم آن‌ها را به عنوان قلمرو روم و تحت نظارت و فرمانروایی خود اعلام کرد. نبطیان همچنان قادر به حفظ استقلال خود بودند، قوانین آرتاس چهارم (9 ق.م - 40 م) نشانه‌ای از ثروت و قدرت بالای نبطیان بود. آن‌ها توانستند تجارت بین یمن و دریای مدیترانه در زمینه تهیه شتر و مربی آن را تحت نظارت خود قرار دهند. بازرگانان نبطی روابط تجاری خود را وسعت بخشیدند، حدود یک چهارم تجارت لوکس روم از جمله ابریشم، ادویه‌جات، ترشی‌جات را بازرگانان نبطی انجام می‌دادند. در نهایت ثروت نبطیان باعث انحطاط آن‌ها شد. روم نمی‌توانست اجازه دهد که پادشاهی کوچک استقلال یافته به مرزهایش نزدیک شده و جنس‌های لوکس برای امپراتوری جابه‌جا کند. هنگامی‌که مسیرهای تجاری از دریای سرخ و شرق عربستان، به خلیج فارس و سراسر صحرای [[سوریه]] ، دمشق و عراق منتقل شد، نبطیان ضعیف شدند. شهرهای‌‌هاترا (Hatra) در عراق و تدمور (Tadmur) یا پالمیرا در [[سوریه]] شاهد بسیاری از تجارت‌های نبطیان بوده است<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 12</ref>.  


صدها ساختمان سنگی حفر شده در دل کوه های اردن به عصر اکتشافات مس و عصر آغازین برنز متعقلند.
=== [[تاریخ دوران میانی اردن|تاریخ دوره میانه]] ===
[[پرونده:ارگ امان.jpg|بندانگشتی|ارگ امان بازتاب 7000 سال تاریخ اردن(1403)، برگرفته از سایت ویکی پدیا، قابل بازیابی از https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Jordan]]
ظهور مسیح در زمانی رخ می‌دهد که انباط همچنان به پادشاهی آرتاس چهارم بر اردن حاکم اند و حکومت آنان تا سال 324 م ادامه می‌یابد. به‌این ترتیب که در سال 106 میلادی امپراطور روم، تراژان (Trajan)، پادشاهی نبطیان را به عنوان استان عربی تحت کنترل روم، در شهر پترا ضمیمه قلمرو خود اعلام می‌کند.‌این دوران اوج قدرت و ثروت انباط به شمار می‌رود<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 12</ref>.  


این احتمال وجود دارد که ساختمان های سنگی بقایایی از افراد تازه وارد از شمال باشند که همراه خود سنت های خاک سپاری متفاوتی را به این ناحیه آورده اند.
روم که از سال 64 ق.م [[سوریه]] و فلسطین و بخشی از [[اردن]] را در اشغال دارد به تدریج دامنه سلطه خود را پس از ظهور مسیح گسترش داده و تا 400 سال حکمرانی می کند. دوران بیزانس یا حاکمیت روم شرقی از زمانی آغاز می شود که کنستانتین اول (313 م) استانبول را پایتخت روم شرقی قرار می‌دهد. او کلیساها را به رسمیت می‌شناسد و به عنوان مکان‌های مذهبی ترویج می‌کند. همزمان با گسترش دین مسیح کلیسا‌های بزرگ وکوچک در اغلب نواحی [[اردن]] بنا نهاده می‌شود. دوره امپراتور ژوستینیان (65-527 م) اوج رشد کلیساهاست. در‌این دوران تعداد ساکنان در‌این منطقه به صورت چشمگیری افزایش می‌یابد و مسیحیت به دینی مورد قبول در‌ این منطقه تبدیل می‌گردد<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>. در ادامه‌ این دوره نبطیان دولت خود را که پایتخت آن پترا بود، به سوی شمال گسترش دادند و مدتی زیر سلطه روم (43 ق.م ـ324 م) و سپس بیزانس (324 م ـ640 م) حکمرانی کردند<ref>خطط الشام، ج1، ص59-61؛ جهان اسلام، ج1، ص10</ref>.


در این دوره پیشرفت های شگفتی در تمدن شهرنشینی در [[مصر]] و بین النهرین (یعنی مکانی که تاریخ نگارش در آن به 3000 ق م می رسد) به وجود آمده است.
جا‌به‌جایی مسیرهای تجاری شمال به پالمیرا (تدمور)، در قرن سوم و بروز چندین زمین لرزه شدید در قرون چهارم تا ششم میلادی و افزایش تنش و جنگ بین روم / بیزانس و‌ ایران باعث نابودی اقتصاد منطقه شد و قبایل بدوی عرب اجازه پیدا کردند داخل قلمرو روم شرقی در [[اردن]]، [[سوریه]] و عراق ساکن شوند<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. xvi</ref>. در اوایل قرن چهارم میلادی قبیله بنی غسان وارد [[سوریه]] شد و تبدیل به دولت دست نشانده رومی‌ها گردید و به آن‌ها در جنگ با‌ ایرانیان کمک فراوان کرد. در سال 529 میلادی رهبر غسانی حارث بن جبله به عنوان قانون‌گذار توسط امپراتور ژوستینیان منصوب شد. در سال 541 میلادی زمانی که ژنرال رم شرقی، بیلساریوس به بین‌النهرین لشکرکشی کرد، اعراب وارد ارتش وی شدند. پس از حارث در580 میلادی منذر بن حارث توسط امپراتور روم شرقی در طبریه به عنوان پادشاه اعراب تاج گذاری کرد<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. xvi</ref>. در سال 542 میلادی بیماری طاعون بیشتر مناطق [[اردن]] را فرا گرفت و در ادامه ساسانیان در سال 614 م توانستند باقی مناطق را اشغال کنند. ساسانیان [[اردن]]، فلسطین، و [[سوریه]] را به مدت 15 سال اشغال کردند تا‌ اینکه امپراطور هرقل با تمامی‌ سپاهیانش در سال 629 م به منطقه بازگشت<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.


هر چند نوشتار در اردن، فلسطین و سوریه تا هزار سال بعد از آن هم مرسوم نبود اما یافته های باستان شناسی نشان دهنده رابطه تجاری اردن با مصر و بین النهرین هستند.
در نهایت در 629 میلادی جبله بن‌ایهم غساسنه از طرف هرقل با عنوان پادشاه اعراب تاج بر سر نهاد. به‌این ترتیب غسانیان که اعراب مسیحی کوچ کرده از یمن و وفادار به بیزانس بودند، تا ظهور اسلام و مدت‌ها پس از آن بر‌این مناطق حکومت کردند<ref>خطط الشام، ج1، ص66-68</ref>. در همین سال و سال بعد از آن پیامبر اسلام گروه اعزامی‌ خود را به شمال حجاز فرستاد و معاهداتی با رهبران مسیحی عقبه و رهبران یهودی مقنا، عذره و جربا در اردن جنوبی منعقد کرد. علاوه بر‌این قبایل بادیه نشین از بنی عذره و بیلی به اسلام گرویدند. فرمانده مسلمانان - خالد بن ولید واحه جوف را که تحت سلطه غسانیان بود تصرف کرد و والی آن نیز به اسلام گروید<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. xvii</ref>.


بین سال های 2300 تا 1950 ق م بسیاری از شهرهای مستحکم بنا شده در بالای تپه ها به دلیل ترجیح مردم برای زندگی در روستاهای کوچک و شیوه زندگی شبانی مطرود ماندند.
[[اردن]] برای مسلمانان، دروازه شام به شمار می‌آمد. از‌این رو مسلمانان حملاتشان را بر بلاد شام ادامه دادند و لشکریانی برای فتح سرزمین‌هایی از جمله [[اردن]] و فلسطین و دمشق و قنسرین حرکت کردند. ابو عبیده بن جراح به رغم تلاش‌های بیزانس برای بازگرداندن سیطره خود بر منطقه توانست در سال 624 م بر بصری در مرز شام شرقی تسلط یابد. شکست روم در اجنادین خشم هرقل را برانگیخت و او را برای ارسال لشگر برای بازپس‌گیری آن جا تحریک کرد. سپاهیان هرقل از [[رود اردن]] عبور کردند و در رود یرموک با سپاه مسلمانان رو‌به‌رو شدند. جنگ سختی بین دو طرف درگرفت که به جنگ یرموک معروف شد و با شکست سخت حکومت بیزانس به پایان رسید. (626م)


اگرچه هیچ اتفاق نظری در مورد چرایی چنین ترجیحی وجود ندارد ولی احتمالاً تلفیقی از تغییرات آب و هوایی و سیاسی باعث پایان زندگی شهرنشینی در این دوره بوده است.
بعد از شکست در جنگ، حکومت بیزانس بسیاری از سرزمین‌های شرق [[رود اردن]] را از دست داد و سپس دمشق تسلیم شد. شهرهای بیزانس در شام به دنبال هم سقوط کردند و بعد از آن‌ها قدس، انطاکیه و [[سوریه]] شمالی به صورت یکجا به دست مسلمانان فتح شدند. مسلمانان در سال 635 م به شام تاختند و بخش‌هایی از [[اردن]] و شامات را تصرف کردند<ref>الفتوح، ج1، ص137</ref>. اما بخش‌هایی همچنان در استیلای رومیان ماند و سرانجام در نبرد فحل (15ق، 637 م) به طور کامل فتح شد<ref>الفتوح، ج1، ص150، 154؛ فتوح البلدان، ص118-122</ref>.  


عصر میانی برنز:  
عمربن خطاب سرزمین‌های تازه فتح شده را به چهار منطقه نظامی‌ تقسیم کرد: فلسطین، [[اردن]]، دمشق و حمص<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. xviii</ref>. از‌این منطقه در کتاب‌های تاریخی با نام جند الاردن یاد شده است<ref>البلدان، ص160؛ جغرافیای حافظ ابرو، ج‏1، ص393؛ تاریخ بلاد الشام، ص347-349</ref>. معاویه که در زمان خلیفه دوم در سال 640 م به عنوان والی شام تعیین شده بود، در زمان خلیفه سوم هم والی شام باقی ماند. بعد از کشته شدن عثمان، علی بن ابی طالب به عنوان خلیفه مسلمین انتخاب شد اما در‌ این زمان معاویه از بیعت با او سرباز زد و جنگ‌هایی بین دو گروه در گرفت تا‌ اینکه علی بن ابی طالب به شهادت رسید و مردم با حسن بن علی بیعت کردند و او به نفع معاویه از خلافت کناره گیری کرد. در سال 661 میلادی معاویه بن ابی سفیان حکومت اموی را تأسیس کرد و دمشق را به عنوان پایتخت خود قرار داد و در‌این زمان [[اردن]] به خاطر نزدیکی به پایتخت حکومت اسلامی‌ و بهره مندی‌اش از موقعیت جغرافیایی متمایز، تبدیل به گذرگاه حاجیانی شد که از سرزمین‌های مقدس (مکه و مدینه) دور بودند<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.


در این دوره (1550 – 1950 ق م) مردم شروع به حرکت به سوی مناطق وسیع تری از خاور میانه کردند. تجارت بین مصر، سوریه، عربستان، فلسطین و اردن ادامه می یابد و به گسترش تمدن و تکنولوژی می انجامد.
امویها تا سقوط حکومتشان در سال 749 م به دست ابوعباس ملقب به سفاح در آن جا باقی‌ ماندند. اولین کاری که ابوعباس انجام داد‌ این بود که مقر خلافت را از دمشق به بغداد منتقل کرد و با انتقال پایتخت خلافت به بغداد، موقعیت [[اردن]] در مقایسه با خلافت پیشین به شکلی حاشیه‌ای تقلیل یافت<ref>الخطیب محمد - حضارة العرب فی العصور القدیمــة - الطبعــة الأولی- 2005 - دار طلاس دمشق</ref>. علیرغم‌ این رخداد و زلزله شدیدی که در سال 747 م منطقه را به نابودی می‌کشاند، شواهد باستان شناسی حاکی از رشد جمعیت منطقه است<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>. [[اردن]] تا سال 968 میلادی تحت سلطه عباسیان بود. دو قرن دهم و یازدهم با افزایش نفوذ فاطمی‌ها که بر [[مصر]] حکومت می‌کردند همراه شد تا‌ این که توانستند در سال 969 م بر [[اردن]] و فلسطین دست یابند<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. xix</ref>.  


ساخت فلز برنز از مس و قلع به ساخت تبرها، چاقوها و سایر وسایل و سلاح های محکم تر و با دوام تر منتهی می شود.
فی‌الجمله [[اردن]] تا آغاز قرن سیزدهم در دست حاکمان سلجوقی بود. در آغاز قرن سیزدهم میلادی، بلاد شام با حملات سنگین صلیبی‌ها مواجه شد که [[اردن]] را به میان آتش برافروخته شده از جنگ سوق داد. «بالدوین اول» از قلعه‌های اردن که در واقع ستون فقرات اردن شناخته می‌شد، به هدف حمایت از راه‌های منجر به قدس عبور کرد و سپس [[سوریه]] و [[مصر]] را تحت سیطره خود قرار داد. صلاح الدین‌ایوبی در سال 1187 میلادی، بعد از آنکه صلیبی‌ها را در جنگ «حطین» شکست داد انها را از قدس خارج کرد و اردن را نیز از سیطره خارجی خلاص کرد<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. xix</ref>.


به نظر می رسد در این دوره جامعه هایی بزرگ و مجزا در قسمت های ش[[مالی]] و مرکزی اردن به وجود آمده اند در حالی که در جنوب قبایل عشایری و مردم بادیه نشینی که به نام شاسو<sup>3</sup> شناخته می شدند، پراکنده بودند.
[[اردن]] در دوره‌ ایوبی و مملوکی به شکوفایی رسید، با [[مصر]] و [[سوریه]] متحد شد و جایگاه ویژه‌ای در بین همسایگان خود به دست آورد. سپس به بازسازی دژها و قلعه‌ها و راه‌های خود پرداخت تا دوباره حاجیان از آنجا عبور کنند و به مکه و مدینه برسند و همچنین برای رونق راه تجارت و ارتباطات با دیگر سرزمین‌ها به بازسازی‌هایی دست زد. سپس منطقه با هجوم جدیدی به وسیله تاتار در سال 1401 م مواجه شد و منجر به ضعیف شدن حکومت‌ها و انتشار بیماری در مناطق مختلف شد که به ضعف تمام منطقه منجر شد. طولی نکشید که ترک‌های عثمانی، ممالیک را در سال 1516م در جنگ مرج دابق شکست دادند و به‌این ترتیب [[اردن]] جزئی از حکومت عثمانی شد که به مدت 400 سال ادامه داشت<ref>الخطیب محمد - حضارة العرب فی العصور القدیمــة- الطبعــة الأولی- 2005 - دار طلاس دمشق</ref>. به‌این ترتیب سرزمین‌های عربی به صورت مستقیم تحت سیطره حکومت عثمانی قرار گرفتند و تنها [[سوریه]] به صورت خودگردان اداره می‌شد.


استحکامات جدید و متفاوتی در مناطقی همچون قلعه نظامی امّان، ایربد و تبکات فهل به چشم می خورند.
«سلطان سلیم» والی‌ای برای آنجا به نام «جان بردی الغزالی» تعیین کرد ولی پس از مرگ سلطان سلیم، وی خود را والی بلاد شام و مستقل از حکومت عثمانی اعلام کرد. عثمانی‌ها سپاهی به سوی او روانه کردند ولی نتوانستند بر او دست یابند تا‌ اینکه در سال 1521 م تسلیم و اعدام شد. به‌ این ترتیب دوباره بلاد شام زیر نظر والیان عثمانی و به صورت مستقیم تحت سیطره باب العالی قرار گرفت. حکومت عثمانی بلاد شام را به سه ولایت تقسیم کرد که عبارت بود از: دمشق، حلب و طرابلس. [[اردن]] زیر مجموعه دمشق قرار گرفت. محمد علی پاشا والی [[مصر]] در سال 1831 م، پسرش ابراهیم پاشا را به بلاد شام فرستاد و او در رأس قدرت قرار گرفت و توانست بر سپاه عثمانی پیروز شود و بر بلاد شام سیطره یابد. حکومت محمد علی در زمینه‌های مختلفی اصلاحات انجام داد و به تعلیم و سواد آموزی اهتمام ورزید و نظام مالیاتی را بازسازی کرد. با‌این وجود طولی نکشید که بعد از نشست طرف‌هایی از بریتانیا، [[روسیه]] و اتریش و حکومت عثمانی در سال 1840 م با یکدیگر و تهدید وی از سوی آن­‌ها، محمد علی در سال 1841 م به عقب نشینی دست زد و مجبور به ماندن در [[سودان]] و [[مصر]] شد<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 15 , 16</ref>.  


شهرها به وسیله برج و باروهایی از دیوارهای خاکی که شیب آن ها با ساروج پوشانده شده بود، احاطه شده بودند. این پوشش باعث لغزندگی سطح شیب دار می شد و بالا کشیدن از آن ها را دشوار می ساخت.
=== [[تاریخ تمدن اردن|فرهنگ و تمدن]] ===
ویل دورانت در مقدمه اثر جاودانی خود می‌نویسد: تمدن تابع عواملی چند است که یا سبب تسریع در حرکت آن می‌شود، یا آن را از سیری که در پیش دارد باز می‌دارد. او در نخستین مرحله، عامل زمین شناختی را مورد مطالعه قرار می‌دهد. برای مثال زلزله‌ خیز بودن منطقه‌ای می‌تواند به نابودی آثار تمدن و پیشرفت آن منجر شود<ref>ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1</ref>. چنان که زلزله‌ای که در سال‌های 746 و 748 م به پترا وارد آمد، ساکنان پترا را وادار نمود تا به مناطق اطراف کوچ کنند<ref>Shoup. J A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310</ref>. و بروز چندین زمین لرزه شدید در قرون چهارم تا ششم میلادی و افزایش تنش و جنگ بین روم / بیزانس و‌ ایران باعث نابودی اقتصاد منطقه شد<ref>Shoup. J A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310</ref>.


قسمت ششم- عصر پایانی برنز:
دورانت سپس شرایط جغرافیایی تمدن را مورد نظر قرار می‌دهد<ref>ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1</ref>. چنان که بیان شد [[اردن]] بخشی از هلال حاصلخیز باستانی است که از مرزهای جنوبی فلسطین، شمال رود فرات، اطراف رود فرات و دجله تا خلیج فارس کشیده شده است<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310</ref> از‌این رواز قدیمی ترین عصرها به صورت پیوسته پر از سکنه بوده است و در پی آن تمدن‌های متعددی در آنجا‌ ایجاد شده و مهاجرین اصیلی در آن استقرار پیدا کرده‌اند که جوامعی با تمدن و شکوفایی در شمال، جنوب، شرق و غرب‌ این کشور بنا نهاده‌اند<ref>حسین یوسف (1983). دراسات فی تاریخ الأردن وفلسطین. عمان: دار الفكر.</ref>. [[اردن]] شاهد برپایی تمدن‌ها و ساخته شدن ممالک بزرگی بوده که بیشتر تاریخ [[دوران قدیم]] را دربرگرفته است. اَموری‌ها در آنجا ساکن شدند که برادران کنعانی‌ها در [[اردن]] به شمار می‌رفتند و کنعانی‌ها، سرزمین فلسطین را برای آن‌ها برگزیدند و آن را سرزمین کنعان نام نهادند. [[اردن]] با عناوین متعددی نامیده شده است که آن‌ها را می‌توان در اسفار عهد قدیم یافت<ref>العبادی، عویدی . كتاب تاریخ الأردن وعشائرة، الباب الثانی، الممالك الأردنیــة القدیمــة.</ref>. همچنان که در 6000 - 6800 ق.م مردم البیضاء - زمینی وسیع واقع در جنوب اردن - هنگامی‌که شرایط آب و هوا عوض شد و کشت محصولاتی نظیر گندم و جو بسیار سخت شد، زمین را رها کردند<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. xiii</ref>.


باستان شناسان عموماً پایان عصر میانی برنز را حدود 1550 ق م می دانند. تعدادی از شهرهای عصر میانی برنز در کنعان و اردن در این دوره نابود شدند.
در نظر دورانت اهمیت عوامل و اوضاع و احوال اقتصادی بیشتر است... وقتی فرهنگ عمومی‌ به حد معینی برسد، فکر کشاورزی تولید می‌شود و تنها تمدن است که انسان را به فکر‌ ایجاد می‌اندازد<ref>ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1</ref>. شواهد باستان شناسی در 4000 - 8300 ق.م مبنی بر‌این که جریکو یکی از اولین مکان‌هایی بوده که در آن گندم یافت شده و مردم نحوه استفاده از آن را فراگرفته‌اند حاکی از تمدن کهن‌ این سرزمین است همچنین وجود زمین‌های بزرگ کشاورزی در [[اردن]] در4500 - 8300 ق.م که شامل «مگاسایت» - زمین‌های بسیار وسیع - با وسعت 10 الی 15 هکتار می‌شود مؤید‌ این مهم است<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. xiii</ref>.


این دوره پایانی اسرار آمیز (حدود 1200 ق م) با سقوط بسیاری از پادشاهان خاور نزدیک و مدیترانه همراه است.
نژاد در‌ ایجاد تمدن تأثیری ندارد؛ تأثیری که نژاد در تمدن دارد‌ این است که پیدایش آن غالباً پس از زمانی است که ریشه‌های نژادی مختلف با یکدیگر می‌آمیزند و به تدریج ملتی که به صورت نسبی حالت تجانسی دارد از آن میان بیرون می‌آید<ref>ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1</ref>. شاید بتوان گفت که حضور نژاد‌های مختلف در سرزمین [[اردن]] از نتوفیان گرفته تا نبطی‌ها و یونانیان و اعراب بادیه در جمله تأییدی بر‌این معناست. این شرایط مادی یا زیستی، برای پیدایش تمدن ضرورت دارد، ولی شروط کافی برای تولد آن به شمار نمی‌رود؛ لازم است بر آن‌ها عوامل دقیق روانی افزوده شود ، و نیز لازم است نظمی‌ سیاسی، ولو بسیار ضعیف و نزدیک به هرج و مرج برقرار گردد؛... باید مردم کم کم احساس کنند که سر هر پیچ راه زندگی، مرگ یا مالیات جدیدی در انتظار آن‌ها کمین نکرده است<ref>ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1</ref>. برای مثال حدود و ثغور سرزمینی که اکنون [[اردن]] نام دارد در طی تاریخ پر فراز و نشیب خود تغییرات فراوانی را شاهد بوده ولی علیرغم همه‌ اینها معمولاً به طور نسبی در امنیت به سر می برده و در کل حکومت‌های با ثباتی در آن استقرار یافته که آثار مدنیت به جای مانده حکایت از آن دارد.


گفته می شود که علت بسیاری از ویرانی ها در شهرهایی همچون اردن، سوریه و فلسطین غارتگران و دزدان دریایی بودند. احتمالاً یک گروه از این دزدان دریایی، فلسطینی ها بودند که در مناطق ساحل جنوبی فلسطین سکنی گزیدند و نام خویش را بدان نهادند. اسرائیلی ها نیز دلیل دیگر نابودی در فلسطین در عصر پایانی برنز بوده اند. آن ها شهرهایی همچون آریها، آی و حوزر را نابود ساختند. (1)
چنان که گذشت آثار باقی مانده از دوران باستان جملگی حکایت از تمدنی غنی دارد که از کهن ترین تمدن‌ها به شمار می‌آید. بدیهی است عوامل طبیعی و جغرافیایی و مواردی که شمرده شد در بناگذاری‌ این تمدن کهن دخیل بوده است. از آنجا که پیش‌تر در بخش تاریخ دوران باستان مظاهر تمدن و فرهنگ باستان به تفصیلی در خور‌ این پژوهش بیان گردید در‌ اینجا از بیان دوباره آن پرهیز می‌شود. از‌ این پس به تمدن و فرهنگ دوره میانه که شامل دوران سلطه رومیان و مسلمانان است می‌پردازیم:


آثار تمدن و فرهنگ دوره میانه بخشی در بازسازی آثار پیشینیان ساکن در [[اردن]] تجلی دارد و بخشی در اصل تعلق به دوره رومیان و بیزانس و اسلام دارد. در دوران رومیان شهرهای ده گانه (دکا پولیس) که در خلال دوران «هلنی» تشکیل شد و دارای اتحادی اقتصادی و فرهنگی و فدرالی بود، به شهرهای یونانی مانند فیلادلفیا (امان)، جراسیا (جرش)، جدرا ( أم قیس)، پلا و ارابیلا (اِربد) و شهرهای دیگری در فلسطین و جنوب [[سوریه]] پیوستند<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>. که در میان آن‌ها به نظر می‌رسد جراش گسترده‌ترین و بزرگترین استان روم بوده است و افتخار بازدید امپراتور را دارا می‌باشد. به دنبال فتح نظامی‌ به زودی بزرگراهی ساخته می‌شود که جنوبی‌ترین بندر اردن یعنی عقبه را به شمال در شهر بصرای [[سوریه]] متصل می‌کند. در همین زمان در امان جراش و ام قیس <ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref> قلعه‌ها و دژهای دیدبانی و خیابان‌های دارای ستون‌های بسیار و آمفی تئاترها ساخته می‌شود. به لحاظ فرهنگی در‌این دوره تنشی اندک در میان ساکنان که به زبان یونانی تکلم می‌کنند و رومی‌هایی که لاتین را به عنوان زبان رسمی‌ اعلام می‌کنند به چشم می‌خورد<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 11</ref>. علیرغم‌ این اختلاف مشخصه بارز‌ این دوره زمانی امنیت و صلح است و از‌این رو تحولات زیادی در زیرساخت‌ها اتفاق می‌افتد<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>.


'''2-3- تاریخ دوره میانی'''
در‌این زمان در شمال [[اردن]] قبایل عربی همچون غساسنه ساکن بودند که برای بیزانس‌ها، هم پیمانانی قوی محسوب می‌شدند. غساسنه 600 سال، از اوایل قرن اول میلادی تا ظهور اسلام حکومت کردند. اولین پادشاه آن‌ها «جفنه بن عمرو» بود و حکومتشان بر بخش بزرگی از بلاد شام مانند تدمر و الرصافه در مرکز [[سوریه]] و البلقا و الکرک در [[اردن]] و تا دریا ادامه داشت و پایتختشان در جابیه در جولان بود. به نظر می‌رسد شهر قسطل توسط حارث بن جبله غسانی (571 - 531 م) ساخته شده باشد<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 11</ref>.


فرهنگ و تمدن:
شاید بسیاری از آثار تمدنی که برخی از شهرهای [[اردن]] شامل آن است در دوره بیزانس ساخته شده باشد مانند مادبا، و تعدادی از کلیساهای مزیّن به کاشی کاری و گچ بری‌های چشم نواز که در داخل آن‌ها گرانبها‌ترین و زیبا‌ترین تابلوهای کاشی کاری شده جهان قرار دارد. یکی از شاخصه‌های پیشرفت در‌ این دوران را می‌توان در سنگ فرش بسیاری از اماکن و معابد تازه ساز مشاهده کرد. جالب توجه ترین نمونه‌های هنر موزاییک کاری بیزانسی را می‌توان در مادبا مشاهده کرد. برجسته‌ترین آن‌ها نقشه مشهور سرزمین مقدس در قرن ششم است که به نام نقشه موزاییک فلسطین هم شناخته می‌شود<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>. که از قدیمی‌ترین نقشه‌های سرزمین مقدس به خصوص سرزمین قدس است.‌ این نقشه شامل اماکن واقع شده در بین بیبلوس (جبیل)، شمال دمشق و جنوب [[مصر]] یعنی منطقه تیبه است و از غرب به دریای مدیترانه و از شرق به امان و پترا می‌رسد. هم چنین فرهنگ روم شرقی در [[اردن]] در بخش موزاییک کاری، به ویژه در کلیسا را علاوه بر مادبا می توان در کوه نبو، جرش، ام رساس و پترا مشاهده کردن<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310</ref>.


اردن از قديمي ترين عصرها به صورت پيوسته پر از سکنه بوده است و در پي آن تمدن هاي متعددي در آن جا ايجاد شده و مهاجرين اصيلي در آن استقرار پيدا کرده اند که جوامعي با تمدن و شکوفايي در شمال، جنوب، شرق و غرب اين کشور بنا نهاده اند. اردن شامل برپايي تمدن ها و ساخته شدن ممالک بزرگي بوده که بيشتر تاريخ دوران قديم را در بر گرفته است. عموري ها در آن جا ساکن شدند که برادران کنعاني ها در اردن به شمار مي رفتند و کنعاني ها، سرزمين فلسطين را براي آن ها برگزيدند و آن را سرزمين کنعان نام نهادند. اردن با عناوين متعددي ناميده شده است که آن ها را مي توان در اسفار عهد قديم يافت.  
دوران بیزانس یا حاکمیت روم شرقی از زمانی آغاز می‌شود که کنستانتین اول (313م) استانبول را پایتخت روم شرقی قرار می‌دهد. او کلیساها را به رسمیت می‌شناسد و به عنوان مکان‌های مذهبی ترویج می‌کند. همزمان با گسترش دین مسیح کلیسا‌های بزرگ و کوچک در اغلب نواحی [[اردن]] بنا نهاده می‌شود. دوره امپراتور ژوستینیان اوج رشد کلیساهاست. معماری حاکم بر کلیساها در‌این دوره از نوع قصرهایی می‌باشد که دارای دو ردیف از ستون‌هایی است که سقف شبستان را بر پا نگه می‌دارد با محراب‌هایی نیم دایره<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>. در‌این دوران تعداد ساکنان در منطقه به صورت چشمگیری افزایش می‌یابد و مسیحیت به دینی مورد قبول در منطقه تبدیل می‌گردد. گفتنی است که پلا در [[اردن]] در قرن اول میلادی منطقه‌ای است که مسیحیان برای فرار از آزار و شکنجه بدان پناهنده می‌شوند<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.


اسم عمومي آن عبارت از کشور "عبر الاردن"<sup>4</sup>  بود. همچنين اسامي ديگري براي اردن بوده که بر ممالک ديگري که در آن جا ساکن بودند ناميده شده، اسامي خاصي که عبارت بودند از مناطق جغرافيايي که ترکيبي از کشور هايي بودند که اين ممالک را به وجود آوردند و همه مملکت و مردمانش به اسم آن منطقه ناميده مي شدند، مثلا "ادومي ها" که نسبت آن ها به ادوم بود، "مؤابي ها" که نسبت آن ها به مؤاب، "جشوني ها" که نسبت آن ها به جشون، عموني ها که نسبتشان به خداي عمون مي رسيد و الان عمان ناميده مي شود، "باشاني ها" که نسبت آن ها به باشان مي رسيد و مملکت "انباط" که به إسهَم مي رسيد که چيزي جز نام يک مکان نيست. قبايل عربي که نام برده شد از جزيرة العرب به سوي اردن مهاجرت کردند و در سرزمين اردن اقامت گزيدند و هر کدام از آن ها سرزميني را موطن خود قرار دادند که از سوي ديگري به وسيله آثار طبيعي جدا مي شد و اين در حالي بود که روابطشان با يکديگر دوستانه بود. اين قبايل در حدود 2000 سال قبل از ميلاد در اردن ظاهر شدند که "ادومي ها" در آن جا سکنا گزيدند و پايتخت خود را "بصيرا" انتخاب کردند که هم اکنون در استان "طفيله" واقع شده است، و مملکت "مؤابي ها" که پايتخت خود را "ديبون" شمال وادي الموجب قرار دادند و سپس در زمان پادشاهي "ميشع" به قبر حارسة (الکرک) انتقال يافت. الکرک و ذيبان دو پايتخت اصلي مؤابي ها بود. مهم ترين خداوندگار در نزد آن ها "لکموش" بود و بزرگ ترين پادشاه از ميان پادشاهان شان "ميشع" بود که پيروزي ها و دستاورد هاي او بر روي سنگي در ذيبان نگاشته شده است و پس از جنگ هاي فراوان اين سرزمين به دست آشوري ها و بابلي ها اشغال شد و سرزمين مؤاب به يکي از ولايات بابل در زمان بخت النصر تبديل گردید.
[[اردن]] در دوران پس از اسلام به دلیل نزدیکی به شام که پایتخت امویان است بار دیگر شاهد شکوفایی اقتصادی است. قلعه کویری قصر عمره، حلابات، قصر خرانه، قصر طوبی و مشطا مکان‌هایی است که در آن زمان ساخته شد. امویان لژهای زیادی جهت عیش و نوش و شکار در صحرای [[اردن]] ساختند که به حفظ روابط نزدیک با قبایل بادیه نشین در صحرای [[سوریه]] کمک می‌کند. شاهزادگان امیه به صحرا فرستاده می‌شدند تا تبدیل به عرب شایسته شوند،‌ این رفت و آمد باعث شد تا میان‌ این شاهزادگان و دختران شیوخ بادیه نشین ازدواج‌های مکرر صورت بگیرد<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 13</ref>. پس از سقوط امویان با انتقال پایتخت از دمشق به بغداد موقعیت [[اردن]] در مقایسه با خلافت پیشین به شکلی حاشیه‌ای تقلیل یافت. در نتیجه بسیاری از قصرها و مکان‌هایی که اُموی‌ها برای شکار ساخته بودند و همچنین ساخت مکان‌هایی که کاروان‌های تجاری و قافله‌های حجاج از آن جا گذر می‌کردند و به سرزمین‌های مقدس می‌رفتند، متوقف شد<ref>الخطیب، محمد. (2005). حضارة العرب فی العصور القدیمــة. الطبعــة الأولی. دار طلاس دمشق.</ref>. علیرغم‌این رخداد و زلزله شدیدی که در سال 747 منطقه را به نابودی می‌کشاند ولی شواهد باستان شناسی حاکی از رشد جمعیت منطقه است<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.  


عمون يا خداي عمون که هم اکنون به عَمّان معروف است نام پايتخت دولت عمونيه بود و عموني ها در شمال و مرکز اردن متمرکز شدند و عَمّان را به عنوان پايتخت قديم نگه داري کردند.  
در طی جنگهای صلیبی نیز پادشاه اورشلیم قلعه‌هایی به نام مونترال در شوباک در جنوب [[اردن]] ساخت تا کاروان مسلمانان که بین [[سوریه]]، حجاز و [[مصر]] رفت و آمد می کنند را غارت کنند. همچنین دژها و قلعه‌های دیگری در جنوب [[اردن]] در جزیره فرعون در خلیج عقبه، ساخته یا بازسازی شد. با فتح کامل [[اردن]] در دوره‌ ایوبی و مملوکی و اتحاد با [[مصر]] و [[سوریه]] بار دیگر [[اردن]] به شکوفایی رسید و جایگاه ویژه‌ای در بین همسایگان خود به دست آورد. سپس به بازسازی دژها و قلعه‌ها و راه‌های خود پرداخت تا دوباره حاجیان از آنجا عبور کنند و به مکه و مدینه برسند و همچنین برای رونق گرفتن راه تجارت و ارتباطات با دیگر سرزمین‌ها به بازسازی‌هایی دست زد. در‌این دوره در وادی اردن مکان‌هایی برای پاکسازی شِکَر به وسیله آب ساخته شد<ref>الخطیب، محمد. (2005). حضارة العرب فی العصور القدیمــة. الطبعــة الأولی. دار طلاس دمشق.</ref>.


عموني ها حکومتشان را در حدود سال 1250 ق.م تاسيس کردند و زندگي چادر نشيني خود را از آن جا آغاز کردند، اين در حالي بود که حکومتي قوي داشتند که امتداد مرزشان از الموجب در جنوب تا سيل الزرقا در شمال و از الصحرا در شرق تا [[رود اردن]] تا غرب امتداد داشت.  
بادیه شرقی [[اردن]] و مناطق کوهستانی خاورمیانه در عصرهای مختلف اسلامی‌ آکنده از آثار تاریخی شد؛ جایی که آثار و قصرهای مستحکم و قلعه‌ها و برج‌ها به صورت آثار بزرگی در طول تاریخ بنا گردید، قلعه‌هایی که در طول زمان محلی امن برای دفاع از سرزمین [[اردن]] بودند، از آن جمله می‌توان قلعه الأرزق را نام برد که تاریخ ساخت آن به دوران رومی‌ها و عرب بر می‌گردد و قلعــه الربض که از برترین آثار معماری نزد مسلمانان عرب به شمار می‌رود و هدف از ساخت آن رصد کردن صلیبی‌ها از دژ کوکب الهواء و استفاده از معادن آهن در کوه‌های عجلون است که مغاره ورده نامیده شده‌ است و نیز ابقای راه‌های تجاری با دمشق و شمال [[سوریه]]. دو [[قلعه الکرک]] و الشوبک که به دوره جنگ‌های صلیبی برمی‌گردد در مناطق کوهستانی ناهموار قرار دارند و در داخل آن‌ها رواق‌ها و برج‌ها و تجهیزات جنگی وجود دارد که نمایانگر هنرهای جنگی در قرون وسطی است. همچنین قلعه‌های دیگری در العقبه و الحسا و القطرانه وجود دارد که نمایانگر هنر عصرهای مختلف اسلامی‌ است<ref>جریدة الدستور الأردنیــة، دراســة للباحث: جمال خلیفــة - القلاع الإسلامیــة. صروح شامخــة على أرض الأردن تتحدى الزمن</ref>.  


به حکم موقعيت جغرافيايي و استرات‍ژيکي عمان، تجاوزگران زيادي به اين کشور طمع کردند و سرزمين عموني ها با تهاجم و کشتار زيادي مواجه شد. اما در گذر زمان زخم هاي خود را درمان کرد و بازسازي شهرهاي خود را از سرگرفت. آخرين پادشاهي که بر مسند حکومت عموني ها نشست "طوبيا العموني" بود و اسمش با آثار "عراق الامير" و "قصر العبد" در وادي اليسير ارتباط داشت. (2)
در عهد عثمانی به طور کلی [[اردن]] به سبب کم کاری‌هایی که در تحول زیرساخت‌ها صورت گرفت دچار ضعف شد. در دوره عثمانی فقط ساختمان­‌هایی ساخته می‌شد که دلیل دینی داشت مانند ساخت قصر القطرانه که فقط برای قافله‌های حاجیان ساخته شد. یکی از مهم‌ترین طرح‌های عمرانی در آن زمان، طرح ساخت راه آهن حجاز بود که از دمشق تا مدینه منوره ادامه داشت.‌ این راه آهن وسیله مفیدی برای انتقال سربازان عثمانی بود و برای آذوقه رسانی در خلال جنگ جهانی اول استفاده می­شد که تا قلب سرزمین‌های حجاز پیش می‌رفت که در خلال انقلاب اعراب علیه عثمانی مورد تهاجم قرار گرفت<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.


عصر آهن:
=== شخصیت‌های تاریخی علمی‌ فرهنگی ===
[[اردن]] کنونی کشوری نوپاست، بنابراین طبیعی است که یافتن شخصیت‌های تاریخی علمی‌فرهنگی کشوری به نام [[اردن]] غالباً به زمان معاصر بر می گردد که در بخش‌های مربوط آمده است، ولی شخصیت‌های تاریخی، علمی‌ و فرهنگی [[اردن]] فی‌الجمله تنها راویان حدیث می‌باشند که در کتاب‌های البلدان و تاریخ دمشق آمده است؛ و ما از ذکر آن‌ها خودداری می‌کنیم. برای اطلاع بیشتر به منابع پاورقی‌های 84-99 مراجعه شود.


منطقه عمان در عصر آهن (330 ق.م تا 1200 ق.م) از نظر آباداني بسيار مشهور بود و اين دوره به خاطر استفاده از چرخ در صنعت کوزه گري با ديگر دوره ها تمايز يافت. در اين عصر، منطقه با تحولاتي در به کارگيري آهن در صنعت اسلحه و لوازم خانگي مواجه شد.
=== [[آثار باستانی و تاريخی اردن|آثار باستانی و تاریخی]] ===


کوه القلعه<sup>5</sup>  در عمان مقر پايتخت عموني ها قرار گرفت و اين در حالي است که همچنان بقاياي قصرهاي عموني ها در کوه القلعه وجود دارد که از آن جمله مي توان ديوارهاي الاسوار<sup>6</sup> و چاه هاي المحفوره <sup>7</sup> در الصخر الجيري را نام برد.  
==== [[هفت تپه امان]] ====
هفت تپه امان، ترکیبی دلربا از گذشته و حال است. بقایای به جا مانده از تمدن و اعصار گذشته در بازارهای امان به چشم می‌خورد. امان بر روی هفت تپه بنا شده که هر کدام کم و بیش همسایه‌های خود را معرفی می‌کند. امان به عنوان پایتخت باستانی و مدرن شناخته می‌شود و از قدیمی‌ترین شهرهای جهان است که پیوسته در آن زندگی جریان داشته است. با حفاری‌هایی که در سال 1994 بر روی خانه‌ها و برج‌های‌ این شهر صورت گرفت به‌این نتیجه رسیدند که بسیاری از بناها متعلق به عصر حجر می‌باشد، حدود 7000 سال پیش از میلاد. شواهد بسیاری از کتاب مقدس نشان می‌دهد که در سال 1200 ق.م تبدیل به آمونیت (Ammonite) پایتخت ربث آمون شده‌ است. بسیاری از مکان‌های تاریخی قابل توجه امان، در بخش مرکزی شهر دیده می‌شوند که در پایین چهار تپه از [[هفت تپه امان]] واقع شده است.  


در کوه القلعه چهار مجسمه از پادشاهان عموني يافت شده که به قرن هشتم قبل از ميلاد برمي گردد. مجسمه هاي ديگري در مناطق پيراموني عمان مانند خربة الحجاز، أبوعلندة و عرجان يافت شده است.  
==== [[ارگ اردن]] ====
ارگ باستانی، که برج‌هایش در بالای شهر در بالای [[جبل القلعه]] (Jabal al-Qalaa) واقع شده، جای مناسبی برای شروع بازدید آثار باستانی در امان می‌باشد. ارگ در محل باستانی ربث آمون واقع شده است. قابل توجه‌ترین بخش ارگ که به عنوان قصر شناخته می‌شود به دوران امویان مربوط می‌شود. کاربرد اصلی آن مشخص نیست، اما شامل یک دروازه به یادماندنی، تالاری برای ملاقات­‌های رسمی‌ و چهار اتاق طاقی است. در قسمت شمال و شمال شرقی خرابه‌های قصر امیه دیده می‌شود. نزدیک قصر، بقایای کلیسای کوچک بیزانس به چشم می‌خورد.


بعد از سقوط پايتخت آشوري ها يعني نينوا، بيشتر ملت هايي که تحت سيطره آشوري ها بودند انقلاب کردند و "اباليت" آخرين پادشاه آشوري ها مجبور شد که به حران فرار کند. بعد از سقوط آشوري ها، بابلي ها تلاش خود را براي دست يابي به خاورميانه که شرق اردن در آن قرار گرفته بود، سرعت بخشيدند و در اين هنگام بود که پادشاهان مؤاب و عمون و صور و صيدا براي جلوگيري از تهاجم بابل گروه هايي را تشکيل دادند.  
==== [[ستون کرنتين]] ====
[[ستون کرنتين|ستون کرنتین]] محوطه کلیسا را مشخص می‌کند که تصور می‌شود مربوط به قرن ششم و هفتم ق.م باشد. در جنوب کلیسایی جایی است که تصور می‌شود معبد هرکول بوده که امروزه به عنوان معبد بزرگ امان شناخته می‌شود.‌ این معبد در زمان سلطنت امپراتور مارکوس اورلیوس (Marcus Aurelius) (180 - 161 میلادی) ساخته شده است.  


ولي با اين وجود پادشاه بابل "بخت النصر" توانست بر آن ها پيروز شود و در سال 586 ق.م به قدس دست يابد. سپس توانست بر صيدا و مؤاب و عمون چيره شود و بر آن ها تسلط يابد و "صور" به مدت 13 سال تحت محاصره قرار گرفت تا اينکه بالاخره تسليم شد. در اين زمان بخت النصر بسياري از يهوديان را از قدس و فلسطين گرفته تا بابل به اسارت خود درآورد. (3)
همچنین در ارگ هیل (Hill) در شمال غربی معبد هرکول موزه باستانی [[اردن]] است.‌ این «خانه موزه»‌های کوچک، مجموعه‌ای عالی از آثار باستانی از پیش از تاریخ تا قرن 15 را در خود جای داده است. در آنجا نمایشگاهی از کتیبه‌های دریای مرده، یک کپی از ستون سنگی مشا(Mesha)[I] و چهار تابوت نادر مربوط به عصر آهن وجود دارد. کمی‌پایین تر از ارگ به سمت پایین تپه در جانب شرقی، تئاتر رومیان مهم ترین و قابل توجه ترین یادگار از فیلادلفیای باستان است که در زمان سلطنت آنتونیوس پیوس (Antenius Pius) (161 - 138 م) بنا شده است.


طولي نکشيد بابل در سال 540 ق.م  به دست ايرانيان سقوط کرد و اردن تحت حکومت ايرانيان باقي ماند تا اسکندر کبير در سال 333 ق.م بر داريوش پادشاه ايران به پيروزي دست يافت و نفوذ يوناني ها در اين زمان بر اردن و کشور هاي همجوار بيشتر شد. بعد از مرگ اسکندر امپراطوري يوناني به سه بخش تقسيم شد که مصر به بطالمه رسيد و بلاد شام نصيب سلوقي ها شد. بطليموس در سال 312 ق.م توانست مناطق جنوبي بلاد شام يا همان اردن و فلسطين را جزئي از حکومت بطالمه کند که در مصر متمرکز بودند. اين منطقه براي يوناني ها اهميت ويژه اي داشت و از املاک بطليموس مصري شد، به بازسازي آن ها پرداختند و بر آن ها نام جديدي اطلاق کردند که عبارت بود از "فيلادلفيا" به جاي "ربه عمون". يوناني ها نزديک به صد سال در عمان باقي ماندند و سرانجام توسط اَنباط که سرزمين شان را بعد از استيلاي بر حکومت ادومي ها ساخته بودند به بيرون رانده شدند تا اينکه مرز سرزمين انباط از خليج عقبه تا رود يرموک و از وادي سرحان در شرق تا رود اردن و سرزمين هاي پست در غرب امتداد پيدا کرد. (4)
دو موزه کوچک برروی بنیان ساختمان تئاتر رومیان ساخته شده است. موزه فرهنگ عامه [[اردن]]، در سمت راست آمفی تئاتر می‌باشد و مجموعه‌ای از اقلام زندگی سنتی مردم محلی را به نمایش گذاشته است. در انتهای دیگر از صحنه تئاتر، موزه سنت‌های عامه، لباس‌های سنتی [[اردن]] از جمله گلدوزی‌های ظریف و زیبا و جواهرات عتیقه نایاب را معرض نمایش گذاشته‌اند. همچنین تعدادی از موزاییک کاری‌های مادبا و جرش که مربوط به قرن ششم را در خود جای داده است.


[[عرب انباط]]:
==== [[شهر سلت اردن]] ====
شهر سلت (Salt) در قرن 19 و اوایل قرن20، زمان حکومت ترک‌ها بر اردن از مکان‌های بسیار مهم محسوب می شد.این شهر در دهه 20 مرکز اداری برای شهرهای اطراف و گویا انتخابی برای پایتخت برای دولت تازه استقلال یافته فرا اردن بوده است. بنا به روایات تاریخی، سلت که به عنوان یک مرکز دولتی عثمانی بود، مملو از بناهای معماری کلاسیک فوق العاده زیبای عثمانی می باشد. بسیاری از آثار تاریخی و باستانی اردن در جنوب کشور واقع است؛ دو جاده برای اتصال امان به جنوب [[اردن]] وجود دارد: بزرگراه بیابانی و بزرگراه پادشاه؛ بزرگراه زیبای پادشاه از قلب [[اردن]] به مادبا، کرک، طفیله (Tafilah) ، شوباک (Shobak) و پترا متصل می‌شود. بزرگراه پادشاهی قدیمی‌ترین مسیرهای ارتباطی جهان است که به صورت مداوم استفاده می‌شده و در کتاب مقدس نیز ذکر شده است<ref>Seyd. M.H. (2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 463- 468</ref>.


سرزمين عربي اي که در آغاز حاکم شد و سپس نابود شد؛ ميتوان گفت همان سرزمين انباط است که در شمال الجزيره العربية بر سر راه بخور تجاري که از اقيانوس هند تا بنادر فلسطين و سوريه و مرزهاي آن ها که به مرز سرزمين اردن هاشمي که هم اکنون قرار دارد مي رسد، امتداد يافته است.
==== [[شهر مادبا]] ====
[[شهر مادبا]] مرکز گردشگری مذهبی [[اردن]] است و اماکن مذهبی مهمی‌ دارد <ref>معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة(1415)، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، ص 63</ref> این شهر در30 کیلومتری جنوب امان قرار دارد و به خاطر موزاییک کاری‌های نفیس قرن ششم معروف است، گرچه قدمت‌ این شهر حداقل به 3500 سال پیش بازمی‌گردد. [[شهر مادبا|مادبا]] همان شهری است که در عهد عتیق هم، در بخش موسی و داستان خروجش آمده است. همچنین حضرت داود در نزدیکی مادبا، دو قوم آرامی‌ و آمونیت که علیه او متحد شده بودند را مغلوب کرد. در میانه قرن نهم مِشا، پادشاه موآبیت شهر را از کنترل بنی اسرائیل خارج کرد. پایتخت مشا شهر باستانی دیبون (Dibon) است که درحال حاضر ذیبان (Dhiban) خوانده می‌شود و در شمال وادی مجیب (Wadi Mujib) قرار دارد، مشا شرح پیروزی‌هایش را بر ستون معروف مشا حکاکی کرد، ستون یاد بودی که در حدود 850 ق.م حکاکی شده است. بزرگترین گنجینه [[شهر مادبا]] موزاییک کاری‌های آن، از دیده‌ها پنهان بود تا زمانی که مهاجران خواستند برای خانه‌هایشان پی حفر کنند!


سرزمين انباط قرن ها قبل از ميلاد و تا پايان قرن اول، به شکل مشخص در سال 106 م پا گرفت و از سرزمين هاي صخره اي و سنگي در اغلب مناطق تشکيل شده است و در آن جا کوه ها و دره ها و بعضي از مناطق يا سرزمين هاي حاصلخيزي وجود دارد که آب به وفور يافت مي شود که زندگي را براي مردم آسان مي سازد و کشاورزي کردن را امکان پذير مي کند.  
معروف ترین موزاییک کاری [[شهر مادبا|مادبا]] در کلیسای سنت جورج (St. George) در مرکز شهر قرار دارد که مربوط به سال 560 میلادی است؛ در اصل متشکل از بیش از 3/2 میلیون قطعه و اندازه آن حدود 5 متر در 25 متر می‌باشد. به نظر می رسد حدود 11500 نفر ساعت [II] لازم است تا‌ این موزاییک کاری انجام شود. در نزدیکی بزرگراه شاه، کلیسای رسولان قرار دارد؛ بقایای‌ این کلیسای بیزانس متعلق به سال 578 میلادی می‌باشد. [[شهر مادبا]] علاوه بر موزاییک کاری و گنجینه‌های بیزانسش، برای فرش‌های دست باف و خورجین‌ها و پرده‌های نقش دارش شهرت دارد.  


"البترا"<sup>8</sup> ولايت اصلي يا پايتختي به شمار مي رود که بر هر کوه مقدسی اشاره دارد که صعود کردن به آن جا با سختي صورت مي گيرد و معناي آن در زبان عربي "صخره" يا "سنگ" است و عرب بر آن اسم "کتيبه" اطلاق مي کند و امروزه در وادي موسي قرار دارد. اما بقيه شهرها يا ولايات در سرزمين انباط عبارتند از "الحجر" يا "مدائن صالح" و "أم الجمال" ساخته شده از سنگ سياه آتشين و نقب. (5)
==== [[کوه نبو]] ====
در10 کیلومتری غرب مادبا، [[کوه نبو]] است که در کتاب مقدس با عنوان پیسگاه (Pisgah) آمده است. کوه نبو نمای فوق العاده زیبایی به سمت غرب دارد با چشم اندازی که شامل دریای مرده، کرانه باختری، [[رود اردن]] و در روزهایی که آلودگی هوا کم باشد بیت اللحم و اورشلیم می‌شود. این کوه دو قله دارد با نام‌های صیاغه (Siyagha) و مخیّط (Al - Mukhayyat) .در قرن 6 میلادی بر روی صیاغه صومعه بیزانسی بنا شده است. دقیقا در کنار فیصیله (Feisaliyya)، شهری کوچک در شرق کوه نبو قرار دارد که بقایای روستای بو است.‌ این مکان که اکنون با نام خربه المخیط (Khirbet al - Mukhayyat)  شناخته می‌شود در کتاب مقدس و ستون مشا از آن یاد شده است. اواسط قرن ششم در‌اینجا روستایی ساخته‌شده که مردم آن، کلیسای روستا را به حضرت لوط و پروکوپیوس (Procopius) اختصاص دادند کفپوش‌ این کلیسا با موزاییک مزین شده است<ref>102. Seyd. M.H.(2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 468 - 471</ref>.


"نبط" از نام قومي گرفته شده و نام منطقه اي نيست و مورخان در اصل اين کلمه اختلاف پيدا کردند. به اعتقاد قدیس جيروم، نبطي ها از نسل "نبايوط" پسر بزرگ اسماعيل پيامبرند، و روايت مي شود که آن ها به وسيله بخت النصر در قرن ششم قبل از ميلاد هنگام آزاد سازي فلسطين از عراق آمدند و در [[پترا]] ساکن شدند. نظر ديگري يادآور مي شود که نبطي ها از مرکز شبه جزيره العربية هستند و برخي ديگر اعتقاد دارند نسل آن ها از يمن است و اشاره مي کنند بر اينکه انباط از يمن براي به دست آوردن روزي و کشاورزي و دامداري مهاجرت کردند و اين امر در روش هاي آبياري و کشاورزي و کنده کاري ها مانند بسياري از تاسيسات آبي موجود در يمن ديده مي شود. با اين وجود آن ها در زمره عرب قرار مي گيرند و "آرامي" نيستند و فقط زبان "آرامي" را در نوشته هايشان به کار مي بردند.  
==== [[عجلون]] ====
عِجلون از دیگر مکان‌های دیدنی [[اردن]] است که به سبب قلعه ربض شهرت دارد<ref>معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة(1415)، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، ص 63</ref>. قلعه‌های ربض، نمونه خوبی از معماری نظامی‌ عربی/اسلامی‌ قرون وسطی است. قلعه در فاصله سال‌های 85 - 1184 میلادی توسط برادر زاده صلاح الدین‌ ایوبی ساخته شد. از آنجا منظره خیره کننده‌ای از حومه و اطراف عجلون به چشم می‌خورد. در یک روز بی غبار می توان دریای مرده، [[دره اردن]]، کرانه باختری و دریاچه طبریه را دید. در شمال عجلون (88 کیلومتری امان) شهرستان شلوغ اربد (Irbid) بهترین نقطه برای شروع دیدار از ام قیس، پلا (Pella) و مکان‌های دیدنی دیگر در شمال [[اردن]] می‌باشد.


اوضاع اجتماعي انباط را مي توان به طبقات مختلفي تقسيم کرد از جمله آن ها: 1.اشرافي گري عربي، 2.شهروندان آزاد، 3. گروه بردگان، 4.گروه خارجي ها‌ (اجانب). اما از نظر ديانت در سرزمين انباط "خداي ذوالشري" در رأس مجموعه خدايان قرار داشته و او خداي بزرگتر بوده دارای طبيعت ستاره اي که به شکل خورشيد از ديگر خدايان متمايز مي شده است. پرستش خداي ذوالشري به ويژه در شهر پترا شهرت داشته، و بدين وسيله پرستش وي به ساير سرزمين ها انتشار يافته است. (6)
==== [[امّ قيس]] ====
شهر مدرن [[امّ قيس|ام قیس]]، بخشی از شهر یونانی رومی‌ و یکی از شهرهای دهگانه (دکاپلیس) بوده و طبق روایات کتاب مقدس همان شهری است که در آن حضرت عیسی(ع) شیطان را از وجود دو مرد بیرون کشید. برای دیدن بلندی‌های جولان و دریاچه طبریه جایی بهتر از ام قیس با ارتفاع 518 متر بالاتر از سطح دریا نمی‌باشد. امروز بخش اعظم آمفی تئاتر رومی ‌در ام قیس هنوز برپاست.  


رومي ها و بيزانسي ها:
جایگاه تماشاچیان رو به سوی غرب است. بعد ازساختمان تئاتر به خیابان‌های پر ستون می‌رسیم جایی که احتمالا مرکز تجاری شهر بوده است. همچنین نزدیک آمفی تئاترِ بازالت مشکی، ستون‌هایی از یک کلیسای قدیمی‌ مربوط به شهر گادارا (Gadara) دیده می‌شود<ref>Seyd. M.H.(2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 471 - 473</ref>. درواقع [[امّ قيس|ام قیس]]، شهری است که در محل شهر ویران شده گادارا قرار گرفته است ­­<ref>معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة(1415)، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، ص 5</ref>دیده می‌شود. در غرب‌این خیابان یک آرامگاه بزرگ و حمام عمومی‌ وجود دارد. ده کیلومتری به سمت شمال جاده ام قیس به حمام‌های حمّا (Hemma) می‌رسیم؛ جایی که هنوز برای جوان سازی و سلامت خود از چشمه‌های آب گرمش استفاده می‌کنند. اصلی‌ترین چشمه آب گرم که غنی از مواد معدنی بوده و دمای 57 درجه سانتی گراد دارد را به صورت یک استخر سرپوشیده درآورده‌اند.


روم در سال 63 میلادی اردن، سوریه و فلسطین را تحت اشغال خود درآورد که مدت 400 سال به طول انجامید. سرزمین انباط به دست فرمانده رومی به نام تراجان به امپراطوری روم پیوسته شد . در این میان اتحاد شهرهای ده گانه (الدیکا بولیس) خلال دوران "الهلنستیه" تشکیل شد که اتحادی اقتصادی و فرهنگی و فدرالی بود، به این اتحاد شهرهای یونانی مانند فیلادلفیا (عمان)، جراسیا (جرش)، جدرا ( أم قیس)، بیلا و ارابیلا (اِربد) و شهرهای دیگری در فلسطین و جنوب سوریه پیوستند. این دوره زمانی با امنیت و صلح متمایز شد و تحولات زیادی در زیرساخت ها اتفاق افتاد. اردن در خلال حکومت بیزانس شاهد کارهای ساختاری بسیاری بود، در خلال عهد رومی ها شهرهایی ساخته شد و شکوفایی ها ادامه پیدا کرد. تعداد ساکنان در منطقه به صورت چشمگیری افزایش یافت و این چنین مسیحیت به دینی مورد قبول در منطقه تبدیل گردید.
==== [[شهر ام الجمال اردن]] ====
ام الجمال (Umm al - jamal) ، شهر عجیب سیاه رنگی است که در 20 کیلومتری شرق پایتخت مفرق، 87 کیلومتری امان و 10 کیلومتری مرز [[سوریه]] واقع شده است. هم اکنون ام الجمال به عنوان واحه سیاه شناخته می‌شود به دلیل وجود سنگ‌های بازالت سیاهی که بسیاری از خانه‌ها، کلیساها، سربازخانه‌ها و قلعه‌های‌ این شهر از آن ساخته شده است. قدمت ام الجمال دقیق مشخص نیست، ولی مورخان معتقدند که‌ این شهر در اصل توسط نبطیان ساخته شده که در حدود 2000 سال پیش در‌این مکان ساکن بودند.


در این زمان در شمال اردن قبایل عربی همچون غساسنه ساکن بودند و آن ها کسانی بودند که برای بیزانس ها، هم پیمانانی قوی محسوب می شدند که برای جنگ با ایرانیان در زمان ساسانیان مورد اعتماد بودند و همچنین هم پیمانان روم هم بودند که با یکدیگر متحد شدند و با ایرانیان و هم پیمانان آن ها یعنی مناذره جنگیدند.  
==== [[خرابه های مفجر اردن|خرابه‌های مفجر اردن]] ====
در مناطق شبه استپی در شرق [[اردن]] و تپه‌های مرکزی ویرانه‌های تاریخی متعددی از جمله قلعه‌ها، دژها، برج‌ها، حمام‌ها، کاروانسراها و کاخ‌های مستحکم به چشم می‌خورد. مجموعه‌ای که با عنوان قلعه‌های بیابان یا قصرهای بیابان شناخته می‌شوند. در واقع ادامه زنجیره‌ای است که از شمال دمشق تا جنوب [[خرابه های مفجر اردن|خرابه‌های مفجر]] (Khirbet al - Mafjar) در نزدیکی اریحا (یا جریکو) کشیده شده است. در مسیر رفتن به امان از طریق ازرق می‌توان بیشترین قصرها و قلعه‌های بیابانی را بازدید نمود<ref>Seyd. M.H.(2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 473 -474</ref>، قصر الحرانه، قصر الحلابات، حمام الصرح، قصر السل، قصر الطوبه، قصیر عمره، قصر القسطل، قصر المشاش، قصر المشتی، قصر الموقر<ref>معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة(1415)، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، ص5</ref>.


غساسنه 600 سال، از اوایل قرن اول میلادی تا ظهور اسلام حکومت کردند. اولین پادشاه آن ها "جفنة بن عمرو" بود و حکومتشان بر بخش بزرگی از بلاد شام مانند تدمر و الرصافه در مرکز سوریه و البلقا و الکرک در اردن و تادریا ادامه داشت و پایتختشان در جابیه در جولان بود. شاید بسیاری از آثار تمدنی که برخی از شهرهای اردن شامل آن است در دوره بیزانس ساخته شده مانند مادبا، تعدادی از کلیساهای مزیّن به کاشی کاری و گچ بری های چشم نواز که در داخل آن ها گرانبها ترین و زیبا ترین تابلوهای کاشی کاری شده جهان قرار دارد. از مهم ترین آن ها نقشه مشهور مادبا است که به قرن ششم میلادی برمی گردد و از قدیمی ترین نقشه های سرزمین مقدس به خصوص سرزمین قدس است. این نقشه شامل اماکن واقع شده در بین بیبلوس (جبیل)، شمال دمشق و جنوب مصریعنی منطقه تیبه است و از غرب به دریای مدیترانه و از شرق به عمان و پترا می رسد.  
==== [[قصر حلابات اردن|قصر حلابات]] ====
[[قصر حلابات اردن|قصر حلابات]] (Qasr al - Hallabat)در 30 کیلومتری شرق جاده اصلی به سمت ازرق واقع شده است.‌ این قصر در دوران کاراکالا (Caracalla) 217 - 198 میلادی ساخته شده و در طول قرن هفتم تبدیل به صومعه شده و امویان آن را با نقاشی دیواری و حجاری مزین کرده‌اند. دو کیلومتر بعد از قصر، خرابه‌های مجموعه حمام‌هایی به نام حمام صرح (Hammam al - sarah) به چشم می‌خورد.  


در سال 542 میلادی بیماری طاعون بیشتر مناطق اردن را فرا گرفت و در ادامه ساسانیان در سال 614 م توانستند باقی مناطق را اشغال کنند. ساسانیان اردن، فلسطین، و سوریه را به مدت 15 سال اشغال کردند تا اینکه امپراطور هرقل با تمامی سپاهیانش در سال 629 م به منطقه بازگشت. اما زمان طولانی نتوانست در مقابل لشکر اسلام دوام بیاورد و این اولین برخورد عرب و روم بود که پس از آن مسلمانان جنگ مؤته را به فرماندهی زید بن حارثه انجام دادند ولی با شکست مواجه شدند. سپس در ادامه آن، جنگ تبوک بود که پیامبر اسلام خود فرمانده بود در آن جنگ حادثه ای خطیر واقع نشد. قبل از وفات پیامبر اسلام لشگر دیگری به فرماندهی اسامة بن زید سازمان دهی شد ولی قبل از شروع جنگ پیامبر اسلام وفات یافت.  
==== [[قصر ازرق]] ====
حدود 13 کیلومتری شمال تقاطع ازرق، در بزرگراهی به سمت عراق قلعه بزرگ سیاهی به نام [[قصر ازرق]] به چشم می‌خورد که حالت کنونی آن به قرن 13 میلادی بازمی‌گردد. ساخت اولیه آن به سال 300 میلادی در دوران سلطنت دیوکلتیان (Diocletian) بازمی گردد<ref>Seyd. M.H.(2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 475 , 476</ref>.


مسلمانان حملاتشان را بر بلاد شام ادامه دادند و لشگریانی برای فتح سرزمین هایی از جمله اردن و فلسطین و دمشق و قنسرین حرکت کردند. ابو عبیدة بن الحراج به رغم تلاش های بیزانس برای بازگرداندن سیطره خود بر منطقه توانست در سال 624 م بر "بصری" در مرز شام شرقی تسلط یابد ولی بعد از جنگ اَجنادین شکست خوردند. شکست روم در اجنادین خشم هرقل را برانگیخت و او را برای ارسال لشگر برای بازپس گیری آن جا تحریک کرد. سپاهیان از رود اردن عبور کردند و در رود یرموک با سپاه مسلمانان رو به رو شدند. جنگ سختی بین دو طرف درگرفت که به جنگ یرموک معروف شد و با شکست سخت برای حکومت بیزانس به پایان رسید.  
==== [[شهر جرش اردن|جرش]] ====
[[شهر جرش اردن|شهر جرش]]، که به خاطر معماری رومی‌باستانی اش مشهور است<ref>معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة(1415)، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، ص 63</ref> در 48 کیلومتری شمال امان واقع شده،‌ این شهر یکی از بزرگ ترین مناطق به خوبی حفاظت شده معماری رومی‌ خارج از کشور‌ایتالیا می‌باشد. با توجه به دیوارهای باقیمانده شهر، باستان شناسان قدمت خرابه‌های شهرک را به دوره نوسنگی مربوط می‌دانند که نشان می‌دهد که بیش از 6500 سال است که در‌این مکان زندگی جریان دارد. از آنجا که ارتفاع [[شهر جرش اردن|جرش]] 500 متر بوده و دید عالی بر محیط اطراف و کم ارتفاع خود دارد در طول سال با آب فراوانی سیراب می‌شود و آب و هوای معتدل دارد<ref>Seyd. M.H.(2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 476 - 479</ref>.  


بعد از شکست در جنگ، حکومت بیزانس بسیاری از سرزمین های شرق رود اردن را از دست داد و سپس دمشق تسلیم شد. شهرهای بیزانس در شام به دنبال هم سقوط کردند و بعد از آن ها قدس، انطاکیه و سوریه شمالی به صورت یکجا به دست مسلمانان فتح شدند.
==== [[دير العين ابطا|دیر العین ابطا]] ====
از جالب‌ترین آثار باستان شناسی که اخیرا کشف شده در دیرالعین ابطا (Deir Ain Abata) قرار دارد؛ غاری که حضرت لوط و خانواده‌اش در پی ویرانی سدوم (Sodom) و عموره (Gomorrah) به آنجا پناه بردند. یک ستون نمکی در دیرالعین ابطا وجود دارد که گفته می‌شود همسر لوط است، هنگامی‌که برگشت تا نابودی سدوم را ببیند. مسیحیان اولیه در پناهگاه حضرت لوط صومعه‌ای ساخته بودند که به تازگی کشف شده است.


[[فتح اسلامی و اختلافات عربی]]:
==== [[دير آليا در اردن|دیر آلیا در اردن]] ====
[[دير آليا در اردن|دیر آلیا]] در شمال غور، در امتداد جاده اصلی [[دره اردن]]، با فاصله کوتاه در جنوب غربی عجلون و 50 کیلومتری شمال [[دریای مرده]] واقع شده است. بر روی تپه دیر آلیا معبد چشمگیری قرار دارد که قدمت آن به 1500 ق.م بازمی‌گردد.‌ این محراب تا سال 1200 ق.م، زمانی که توسط زمین لرزه یا سپاه فرعون از بین رفت، استفاده می‌شد.


اردن تا زمان فتح بلاد شام به دست مسلمانان، تحت سیطره روم بود. پایان یافتن حکومت بیزانس به دست عرب مسلمان در شبه جزیره عرب صورت گرفت. در خلال حکومت اسلامی این منطقه تحت سیطره قرار گرفت. بلاد شام از بخش های نظامی (اَجناد) مختلفی در زمان خلافت عمر بن الخطاب تشکیل می شد که به هر یک از آن ها جُند می گفتند و در بین آن ها جُند اردن نیز جای داشت. بعد از وفات خلیفه دوم، حکومت به عثمان بن عفان رسید که حکومتش تا سال 33 هجری (656 م) ادامه داشت. همانطوریکه معاویه در زمان خلیفه دوم در سال 640 م به عنوان والی شام تعیین شده بود، در زمان خلیفه سوم هم والی شام باقی ماند.  
==== [[شهر باستانی پلا]] ====
در [[شهر باستانی پلا]] که در زبان عربی با عنوان طبقات فحل شناخته می‌شود، از 5000 ق.م زندگی جریان داشته است. در دوران یونان / روم‌این شهر در اوج شکوفایی خود بوده است. در سال 83 ق.م رهبر یهودی حسمونی الکساندر یانائوس ، چون شهروندان یهودیت را نپذیرفتند شهر را به کلی نابود کرد. پِلا یکی از شهرهای کرانه شرقی [[رود اردن]] بود که مد نظر یانائوس بود. دولت مملوکان‌ این شهر را در قرن 13 و 14 اشغال کردند، اما حدود 5 قرن‌ این شهر متروک ماند. امروزه پِلا توسط تیم باستان شناسی امریکایی و استرالیایی حفاری شده است.


بعد از کشته شدن عثمان، علی بن ابی طالب به عنوان خلیفه مسلمین انتخاب شد اما در این زمان معاویه از بیعت با او سرباز زد و جنگ هایی بین دو گروه در گرفت تا اینکه علی بن ابی طالب به شهادت رسید و مردم با حسن بن علی بیعت کردند و او به نفع معاویه از خلافت کناره گیری کرد. معاویة بن ابی سفیان حکومت اموی را تاسیس کرد و دمشق را به عنوان پایتخت خود قرار داد و در این زمان اردن به خاطر نزدیکی به پایتخت حکومت اسلامی و بهره مندی اش از موقعیت جغرافیایی متمایز، تبدیل به گذرگاه حاجیانی شد که از سرزمین های مقدس (مکه و مدینه) دور بودند. در این هنگام زندگی در اردن شکوفا شد و شهرها و قصرهای زیادی از جمله قصر الحلابات و قصر الحرانة و  قصر المشتی و قصر عمرة در آن جا ساخته شد.  
==== [[قصرکوچک عمره]] ====
در فاصله 28 کیلومتری از ازرق واقع شده است.‌ این قصر سالم‌ترین بازمانده قلعه بیابانی و احتمالا جذاب‌ترین آن‌ها می‌باشد که در زمان خلیفه ولید اول (715 - 705 میلادی) به عنوان حمامی‌ مجلل و لوکس ساخته شده است.  


اموی ها تا سقوط حکومتشان در سال 749 م به دست ابی عباس ملقب به سفاح در آن جا باقی ماندند. اولین کاری که ابوعباس انجام داد این بود که مقر خلافت را از دمشق به بغداد منتقل کرد و با انتقال یافتن پایتخت خلافت به بغداد، موقعیت اردن در مقایسه با خلافت پیشین به شکلی حاشیه ای تقلیل یافت. در نتیجه بسیاری از قصرها و مکان هایی که اُموی ها برای شکار ساخته بودند به پایتخت جدید انتقال یافتند و ساخت مکان هایی که کاروان های تجاری و قافله های حجاج از آن جا گذر می کردند و به سرزمین های مقدس می رفتند، متوقف شد.  
==== [[قلعه حرّانه]] ====
که به خوبی حفظ شده است در 16 کیلومتری غرب قصر عمره و 55 کیلومتری شرق امان واقع شده است.‌این مکان برای باستان شناسان به صورت یک معما درآمده است. برخی از کارشناسان اعتقاد دارند که‌این مکان یک دژ دفاعی بوده، در حالی که عده‌ای دیگر اعتقاد دارند کاروانسرایی برای قافله شتران بوده است. نظریه دیگر‌ این است که مکان امنی برای انجام بحث‌ها و مذاکرات دولتی رهبران اموی بوده. اما با وجود دیوارهای بلند، برج‌هایی در چهار گوشه و شکل مربعی رومی‌اش یک قلعه دفاعی به نظر می‌رسد.


دو قرن دهم و یازدهم با افزایش نفوذ فاطمی ها که بر مصر حکومت می کردند همراه شد تا اینکه توانستند در سال 969 م بر اردن دست یابند.
==== [[قصر مشتی اردن|قصر مشتی]] ====
قصر مشتی (Qasr al - Mushatta)، دقیقاً در جنوب امان واقع شده است که نمونه‌ای بی‌نظیر از معماری امویان است.‌این قلعه مربع ناقصی است که دکوراسیون استادانه و طاق قوسی دارد. دارای دیوارهای عظیم آجری است که در هر جهت 144 متر بوده و حداقل 23 برج گرد در طول‌ این دیوارها قرار‌دارند. مورخان بر‌این باورند که‌این قصر، بزرگ‌ترین و پرخرج ترین قلعه امویان است که ساخت آن توسط خلیفه ولید دوم آغاز شد.‌ این قصر بین سال‌های 744 - 743 میلادی ساخته شد، اما هیچ وقت به طور کامل به پایان نرسید.


در آغاز قرن سیزدهم میلادی، بلاد شام با حملات سنگین صلیبی ها مواجه شد که اردن را به میان آتش برافروخته شده از جنگ سوق داد. "بالدوین اول" از قلعه های اردن که در واقع ستون فقرات اردن شناخته می شد، به هدف حمایت از راه های منجر به قدس عبور کرد و سپس سوریه و مصر را تحت سیطره خود قرار داد. با این وجود صلاح الدین ایوبی در سال 1187 میلادی صلیبی ها را از قدس خارج کرد، بعد از آنکه آن ها را در جنگ "حطین" شکست داد و کشور را از وجود افراد خارجی آزاد کرد و اردن را نیز از سیطره خارجی خلاص کرد.  
==== [[قصر قسطل]] ====
[[قصر قسطل]]، از قدیمی‌ترین قصرهای امویان است که به نحو بسیار خوبی از آن حفاظت و نگه داری شده است. باقی مانده‌های قسطل (Qastal) شامل بخش‌هایی نظیر کاخ مرکزی، حمام، مخزن آب، مسجد، خانه‌های کوچک، یک قبرستان، که قدیمی ترین قبرستان [[اردن]] است و یک سد می‌باشد. کاخ مرکزی تزئینات کنده کاری سنگی دارد و دوازده برج نیم دایره تقویت شده برای محافظت از دیوار دیده می شود. در حیاط قصر یک مخزن آب وجود دارد. در شمال قصر مرکزی باقیمانده‌های مسجد دیده می‌شود. در یک کیلومتری شرق مجموعه اصلی بازمانده سنگ‌های سد، که برای حفظ آب باران ساخته شده به چشم می‌خورد. سد از معدنی ساخته شده که سنگ‌های مورد نیاز [[قصر قسطل]] را تامین می‌کرده،‌ این سد ظرفیتی حدود 2 میلیون مترمکعب دارد. به احتمال زیاد‌ این قصر در اوایل دوران اسلامی‌ توسط خلیفه عبدالملک بن مروان ساخته شده، که به عنوان بنیان‌گذار ساخت گنبد باشکوه مسجد صخره (Rock) در اورشلیم شناخته می‌شود.


اردن در دوره ایوبی و مملوکی به شکوفایی رسید، با مصر و سوریه متحد شد و جایگاه ویژه ای در بین همسایگان خود به دست آورد. سپس به بازسازی دژها و قلعه ها و راه های خود پرداخت تا دوباره حاجیان از آن جا عبور کنند و به مکه و مدینه برسند و همچنین برای رونق گرفتن راه تجارت و ارتباطات با دیگر سرزمین ها به بازسازی هایی دست زد. در این دوره در وادی اردن مکان هایی برای پاکسازی شِکَر به وسیله آب ساخته شد.  
==== [[قلعه مکارئوس]] ====
یکی از جواهرات کشف نشده [[اردن]]، قلعه باستانی و بزرگ مکارئوس (Machaerus) واقع در روستای مکاور(Mkawer) می‌باشد. گفته می‌شود در آن‌جا، سالومه زیبا برای هیرودیس آنتی پاس (Herod Antipas) رقصید و سر یحیی را به عنوان پاداش از هیرودیس خواست. بنابر انجیل متی 9-12:<blockquote>«پادشاه غمگین بود، اما به خاطر قولی که در برابر تمامی‌ میهمانان داده بود که سالومه را به خواسته اش برساند، یحیی را در زندان سر بریدند. سربریده شده را در ظرفی به دختر تقدیم کردند و او آن را برای مادرش به هدیه برد».‌</blockquote>این قلعه بر روی تپه‌ای به ارتفاع 700 متر در سال 100 ق.م بنا و 70 سال بعد توسط هیرودیس گسترش داده شد. بزرگ‌ترین جاذبه مکارئوس، نمایش پانورامای خیره کننده‌ای از حومه اطراف دریای مرده و کرانه باختری می‌باشد. در شب‌هایی که هوا صاف باشد به راحتی می‌توانید چراغ‌های قدس (اورشلیم) و اریحا (جریکو) را ببینید.


پس از این کارها منطقه با هجوم جدیدی به وسیله تاتار در سال 1401 م مواجه شد و منجر به ضعیف شدن حکومت ها و انتشار بیماری در مناطق مختلف شد که به ضعف همه منطقه منجر شد. طولی نکشید که ترک های عثمانی، ممالیک را در سال 1516 م شکست دادند و به این ترتیب اردن جزئی از حکومت عثمانی شد که به مدت 400 سال ادامه داشت. بادیه شرقی اردن و مناطق کوهستانی خاورمیانه در عصرهای مختلف اسلامی آکنده از آثار تاریخی شد؛ جایی که آثار و قصرهای مستحکم و قلعه ها و برج ها به صورت آثار بزرگی در طول تاریخ بنا گردید، قلعه هایی که در طول زمان محلی امن برای دفاع از سرزمین اردن بودند، از آن جمله می توان "قلعه الأرزق" را نام برد که تاریخ ساخت آن به دوران رومی ها و عرب برمی گردد، و "قلعه الربض" که از برترین آثار معماری نزد مسلمانان عرب به شمار می رود و هدف از ساخت آن رصد کردن صلیبی ها از دژ "کوکب الهواء" و استفاده از معادن آهن در کوه های عجلون است که "مغارة وردة" نامیده شده است و نیز باقی ماندن راه های تجاری با دمشق و شمال سوریه، دو [[قلعه الکرک]] و الشوبک که به دوره جنگ های صلیبی برمی گردد که در مناطق کوهستانی ناهموار قرار دارند و در داخل آن ها رواق ها و برج ها و تجهیزات جنگی وجود دارد که نمایانگر هنرهای جنگی در قرون وسطی است. همچنین قلعه های دیگری در العقبه و الحسا و القطرانه وجود دارد که نمایانگر هنر عصرهای مختلف اسلامی است.
==== [[چشمه ماعين|چشمه ماعین]] ====
[[چشمه ماعين|چشمه ماعین]] (Main)، با چشم انداز بی نظیرش در 60 کیلومتری جنوب و غرب امان واقع شده است. هزاران سال است که مردم بدن‌های خسته و بیمار خود را به آب‌های معدنی و شفابخش می‌سپارند تا به آرامش برسند. شواهد باستان شناسی نشان می‌دهد که در عصر نوسنگی و برنز، مردم کشورهای‌ ایتالیا، [[فرانسه]] و سوئیس در حمام‌های آب گرم، عبادت می‌کردند. یونانیان باستان معبدی برای آسکلپیوس (Asclepius) خدای طب و شفا در کنار چشمه‌های طبیعی بنا نهادند و یک فرقه رومی‌ با هدف کمک رسانی به طاعون‌زدگان حدود 293 میلادی در اطراف‌این چشمه‌ها حضور داشتند. چشمه‌های ماعین برای یونانیان شناخته شده بود و مورخ رومی‌جوزفوس (Josephus) از آن‌ها با عنوان آب‌های حرارتی زیبا نام برده است<ref>Seyd. M.H.(2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 482- 489</ref>.  


==== [[قلعه الکرک]] ====
قلعه الکرک (Karak)، کاخی مهم و متعلق به زمان صلاح‌الدین است<ref>معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة(1415)، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، ص 63</ref>. در طول تاریخ با نام‌های متفاوت قیرحرس (Qir Heres)، قیرموآب (Qir Moab) و حارسث (Hareseth) از آن یاد شده است. کرک برای تمدن‌های مختلف جایگاه باارزشی بوده است.‌ این شهر در مسیر کاروان‌های باستانی موآب بوده و توسط یونانیان و رومیان نیز استفاده شده است. در دوره رومیان با نام کرک موبا (Characmoba) شناخته می‌شد.‌ این شهر پیش از جنگ‌های صلیبیون در قرن 12 به اوج شکوفایی خود رسید. گفته شده است که پادشاه صلیبیون اورشلیم بتوینگ اول (Batwing I) این قلعه را در سال 1132 میلادی ساخت. جایگاه آن، میان راه شوباک و اورشلیم، کرک را به بخشی از قلعه‌های عظیم صلیبیون که از عقبه تا ترکیه کشیده می‌شد تبدیل کرد. کرک پایتخت منطقه صلیبی فرا اردن شد، مالیات عبور کاروان‌ها و موادغذایی که در آن منطقه رشد می‌کردند، کمک کردند تا شهر اورشلیم دوباره رونق بیابد.


==== [[پترا]] ====
بی‌شک معروف‌ترین جاذبه [[اردن]] می باشد که در صخره‌های جنوب دریای مرده واقع شده است. [[پترا]] به معنی «سنگ» در زبان یونانی احتمالا دیدنی‌ترین شهر باستانی جهان در دنیای مدرن و قطعا پربازدید کننده‌ترین شهر در [[اردن]] و خاورمیانه است. [[پترا]] پایتخت نبطیان - اعراب می‌باشد، کسانی که درطول دوران پیش از رومیان بر [[اردن]] تسلط داشته اند. در‌این سرزمین عجایب معابد، مقبره­‌ها و ساختمان‌هایی است که استادانه از صخره‌های سنگی در کوه حفر کرده‌اند. مسافران انگلیسی و دین بورگن (Dean Burgen)  شاعر توضیحاتی در مورد [[پترا]] داده‌اند:<blockquote>«با من همخوان شو، مانند عجایبی که در شرق نهفته است، نیم شهر رز سرخ به قدرت زمان»</blockquote>البته‌ این کلمات نمی‌توانند عمق شکوه و زیبایی [[پترا]] را بیان کنند. برای پی‌بردن به فضای واقعی‌ این شهر بی‌نظیر باستانی، باید در سکوت صبح زود یا اواخر بعد از ظهر از آن بازدید کرد، زمانی که صخره‌های ماسه سنگی درخششی سرخ و عظمتی با شکوه دارد. بسیاری از زیبایی‌های [[پترا]] به دلیل قرار گرفتن آن بر لبه وادی عربه است. تپه‌های ماسه سنگ‌های ناهموار در کنار دره‌های عمیق، دلیل عدم دسترسی آسان به‌ این منطقه بوده است. راحت‌ترین دسترسی به [[پترا]] از طریق مسیر سیق (Siq) می‌باشد؛ شکافی پیچ در پیچ در صخره‌ها که عرض آن بین 5 تا 200 متر است. موقعیت عالی حفاظت شده [[پترا]] از آنجا ناشی می‌شود که صدها ساختمان درون صخره کنده و ساخته شده‌اند، تنها چند ساختمان مستقل در‌ این شهر وجود دارد. تا سال 1984، بسیاری از‌این غارها مسکن اعراب بدوی بود.


عهد عثمانی:
نگرانی از تخریب بناهای تاریخی، باعث شد تا دولت - البته به صورت غیر قانونی - اعراب را به شهری در مجاورت وادی موسی انتقال دهد. باستان شناسان براین باورند که [[پترا]] از پیش از تاریخ سکنه داشته است. دقیقا در شمال شهر در بیضاء باقیمانده‌های 9000 ساله شهری کشف شده است که به عنوان یکی از اولین سکونتگاه‌ها در خاورمیانه از آن یاد می‌شود<ref>Seyd. M.H.(2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 492- 500</ref>. هم اکنون سازمان عجایب هفت گانه، [[پترا]] را به عنوان یکی از نامزد‌های فهرست عجایب هفتگانه جدید قرار داده است<ref>معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة(1415)، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، ص 63</ref>.


سرزمین های اردن به دنبال شکست ممالیک مقابل عثمانی ها در سال 1516 م در جنگ "مرج دابق" تحت سیطره عثمانی ها قرار گرفت و اردن از سال 1516 م تا 1918 م جزئی از این امپراطوری گردید. سرزمین های عربی به صورت مستقیم تحت سیطره حکومت عثمانی قرار گرفتند و تنها سوریه به صورت خودگردان اداره می شد.
==== [[خليج عقبه|خلیج عقبه]] ====
علاوه بر آن که دارای آب و هوای خوشبوی زمستانی و محیط روستایی و یکی از مکان‌های طبیعی جذاب است، دارای ارزش تاریخی نیز هست. در یکی از اکتشافات هیجان انگیز باستان شناسان در عقبه کلیسایی یافته‌اند که گمان می‌رود اولین ساختمان بوده که به عنوان کلیسا ساخته شده است. گمان می‌رود که حتی قدیمی‌تر از کلیسای مقدس (Church of Holy Sepulcher) در اورشلیم و کلیسای مهد در بیت اللحم باشد که هر دوی آن‌ها در قرن چهارم میلادی ساخته شده‌اند.  


"سلطان سلیم" والی ای برای آن جا به نام "جان بردی الغزالی" تعیین کرد ولی پس از مرگ سلطان سلیم، وی خود را والی بلاد شام و مستقل از حکومت عثمانی اعلام کرد. عثمانی ها سپاهی به سوی او روانه کردند ولی نتوانستند بر او دست یابند تا اینکه در سال 1521 م تسلیم و اعدام شد. به این ترتیب دوباره بلاد شام زیر نظر والیان عثمانی قرار گرفت و به صورت مستقیم تحت سیطره "باب العالی" قرار گرفت.  
در حدود 24 کیلومتری جنوب شرقی امان، فلات کویر مرتفع به شکلی غافل­گیرانه به مکانی شاداب منتهی می‌شود؛ دره‌ای پوشیده از درخت به نام وادی سیر! حدود 10 کیلومتر پس از روستای وادی سیر (Wadi seer) که توسط چرکس‌های موقرمز بنا نهاده شده، جاده‌ای است به سمت خرابه‌های قصر عبد (Qasr al - Abd) (قصر برده‌ها) و غار باستانی عراق الامیر (Iraq al - Amir) (غار شاهزاده). در افسانه‌های محلی چنین آمده است که‌این قصر را برده عاشقی به نام طوبیه ( Tobia) ساخته است. هنگامی‌ که سرور طوبیه در سفر بوده، وی‌ این قصر زیبا را ساخته و نقش‌هایی از شیر، پلنگ و عقاب بر در و دیوار آن حکاکی کرده تا بتواند دل دختر وی را به دست آورد. متاسفانه سرور وی قبل از به اتمام رسیدن قصر بازمی‌گردد و زحمات طوبیه بی‌پاداش می‌ماند. درباره تاریخ دقیق ساخت‌ این قصر اطلاعات ناچیزی وجود دارد، اما اعتقاد عمومی‌ بر‌ این باور است که در قرن دوم ق.م توسط هورکانوس، رئیس خاندان قدرتمند توبیاد (Tobiad) و فرماندار آمون ساخته شده است. نام قلعه برده ممکن است به شخص هورکانوس بازگردد، فرمانداری که خود را برده مردمانش می‌دانست. به لطف تلاش‌های یک باستان شناس فرانسوی که سه سال برای ترمیم نقش و نگارهای سنگ‌های شکسته شده وقت صرف کرد، خرابه‌های قصر العبد تا حدی ترمیم شده است. وی پس از انجام برش‌هایی بر روی طرح مقوایی هر سنگ و قطعه، قطعات پازل را در کنار هم چید و برای مرمت کامل‌ این بنا، هفت سال وقت گذاشت. نتیجه اثر تاریخی زیبایی است که هنوز هم بخش‌هایی از آن ناشناخته باقی مانده است<ref>Seyd. M.H.(2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 501- 504</ref>.


حکومت عثمانی بلاد شام را به سه ولایت تقسیم کرد که عبارت بود از: دمشق، حلب و طرابلس. اردن زیر مجموعه دمشق قرار گرفت. محمد علی پاشا والی مصر در سال 1831 م، پسرش ابراهیم پاشا را به بلاد شام فرستاد و او در راس قدرت قرار گرفت و توانست بر سپاه عثمانی پیروز شود و بر بلاد شام سیطره یابد.
برخی دیگر از اماکن مذهبی تاریخی بدین شرح است: آرامگاه جعفر پسر ابی طالب، آرامگاه زید پسر حارثه، آرامگاه عبدالله پسر رواحه، آرامگاه سعد پسر ابی وقاص، آرامگاه ابوعبیده عامر جراح، آرامگاه شرحبیل پسر حسنه، آرامگاه معاذ پسر جبل، آرامگاه ضرار پسر ازور، مقام پیغمبر‌ایوب، مقام پیغمبر شعیب، مقام پیغمبر یوشع بن نوح، مقام پیغمبر‌ هارون و غار اصحاب کهف <ref>برگرفته از ویكی پدیای فارسی</ref>


حکومت محمد علی در زمینه های مختلفی اصلاحات انجام داد و به تعلیم و سواد آموزی اهتمام گذاشت و سیستم مالیات گیری را بازسازی کرد. با این وجود طولی نکشید که به خاطر تهدیدات از حکومت دست کشید. بعد از اینکه طرف هایی از بریتانیا، [[روسیه]] و اتریش و حکومت عثمانی در سال 1840 م با یکدیگر نشست هایی داشتند، محمد علی  در سال 1841 م به عقب نشینی دست زد و مجبور به ماندن در [[سودان]] و مصر شد.  
=== [[تاریخ معاصر اردن|تاریخ معاصر]] ===
ریشه بسیاری از ناملایمات و آسیب‌های وارده بر مردم خاورمیانه در قرن بیستم را باید در حوادث جنگ جهانی اول جست‌وجو کرد. شریف حسین بن علی امیر مکه و پادشاه اعراب با مناسب دیدن موقعیت برای بازپس‌گیری سرزمین‌های اعراب از حکومت ترک‌ها و اعتماد به مقامات انگلیسی و تعهد آن‌ها مبنی بر حمایت از پادشاهی متحد عربی شورش بزرگ اعراب را به راه انداخت. اما بعد از پایان نتایج جنگ، مقامات انگلیسی بر معاهدات خود با اعراب عمل نکردند<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>. به منظور درک انگیزه خاندان‌ هاشمی از قبول قیام، باید سیاست اتخاذ شده توسط امپراطوری عثمانی در سال‌های منتهی به جنگ جهانی اول را درک کنیم.  


به صورت عمومی اردن از کم کاری هایی که در عهد عثمانی در تحول زیرساخت ها صورت گرفت دچار ضعف شد. این امر به چندین امر مختلف برمی گردد که از جمله آن ها می توان کارهای ساختاری حکومت عثمانی را نام برد که فقط ساختمان هایی ساخته می شد که دلیل دینی داشت مانند ساخت قصر القطرانه که فقط برای قافله های حاجیان ساخته شد. اما بیشتر مدارس و بیمارستان ها و حمام ها و چاه ها و دارالایتام ها ناتمام ماندند.  
[[اردن]] که در سده شانزدهم میلادی، به بخشی از امپراتوری عثمانی مبدل گردیده و ضمیمه استان دمشق شده بود همچنان تا سال 1918 تحت تسلط عثمانی‌ها ماند<ref>اطلس گیتاشناسی نوین کشورها، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ترجمه عباس جعفری، ص 83</ref>. به دنبال کودتای سال 1908، عثمانی‌ها سیاست متعهدانه و اسلام خواهانه خود را رها کردند و به جای آن سیاست سکولار ملی‌گرایانه ترک را دنبال کردند. امپراطور عثمانی چند ملیتی و بردبار پیشین، اکنون آشکارا شروع به تفکیک ساکنان غیر ترک خود کرد. اعراب به طور خاص با آزارهای سیاسی، فرهنگی، و زبانی رو در رو شدند. در‌این زمان گروه‌های ملی‌گرا در [[سوریه]]، عراق و عربستان شروع به پشتیبانی و صف آرایی به پرچم داری عبدالله و فیصل، پسران حسین بن علی پادشاه اعراب کردند. هنگامی که عثمانی‌ها در سال 1914 به نفع ابر قدرت‌ها وارد جنگ جهانی اول شدند، قوانین مبنی بر منع استفاده رسمی از زبان عربی و تدریس آن در مدارس را تقویت کردند. در‌این دوره بسیاری از شخصیت‌های ملی‌گرای عرب در دمشق و بیروت دستگیر شدند. از سویی اعراب همچنین به وسیله راه آهن حجاز که دمشق را به مکه متصل می‌ساخت و حرکت لشکریان ترک به قلب سرزمین اعراب را تسهیل می‌کرد تهدید می‌شدند. در نتیجه در سال 1916، شریف حسین رهبر ملی‌گرای عرب با کمک انگلستان و [[فرانسه]] شورش بزرگ اعراب بر ضد حکومت عثمانی را به‌ راه انداخت.


از مهم ترین کارها و طرح های ساختاری در آن زمان، طرح ساخت راه آهن حجاز بود که از دمشق آغاز و تا مدینه منوره ادامه داشت. این راه آهن وسیله مفیدی برای انتقال سربازان عثمانی شد و برای آذوقه رسانی در خلال جنگ جهانی اول استفاده شد که تا قلب سرزمین های حجاز می رفت و در نتیجه با هجوم های زیادی در خلال انقلاب بزرگ عربی مواجه شد. در آن زمان مرحله جدیدی در تاریخ اردن و به صورت کلی در منطقه رقم خورد. (7)
عبدالله و فیصل، پسران شریف که هدایت نیروها را بر عهده داشتند، در سال 1918 میلادی توانستند دمشق را از سلطه عثمانی­‌ها رها کنند. در پایان جنگ نیروهای عرب تمام [[اردن]]، بسیاری از مناطق شبه جزیره عربستان و بسیاری از مناطق جنوب [[سوریه]] را در کنترل خود داشتند. هدف شریف حسین از به عهده گرفتن شورش بزرگ اعراب تأسیس دولت خودمختار و متحد عربی از آلپو ([[سوریه]]) تا آدن (یمن) بر اساس سنن و فرهنگ باستانی مردم عرب بود<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>.


آثار باستاني و تاريخي:
دولت بریتانیا در توافق نامه مشهور به حسین - مَک ماهُن، متعهد شد که به شرط‌ این‌که نیروهای شریف حسین شورش کنند از آن‌ها پشتیبانی می‌کنند. در اصل، انگلستان در آن چه امروز به مکاتبات حسین - مک ماهُن، شناخته می‌شود متعهد شد که اگر حسین برعلیه ترکیه شورش کند اعراب را در برقراری استقلال حمایت خواهد کرد.‌ این تعهدنامه سه بخش را مستثنی کرد: ولایات (استان‌های عثمانی) بصره و بغداد، مناطق ترکیه از الکساندرتا و مرسین و از همه مهم‌تر بخش‌هایی از [[سوریه]] که در کنار منطقه دمشق قرار دارد، حمص، حما و حلب. بریتانیا بعداً مدعی شد که منظور از مناطق غربی دمشق، فلسطین بوده است. به دلایل روشن صهیونیست‌ها هم موضعی موافق بریتانیا اتخاذ کردند. در حقیقت اعراب توافق‌نامه را همان طور که خوانده می‌شد: «[[لبنان]]، و نه فلسطین، منطقه شرق دمشق هستند و سایر مناطقی که ذکر شد» تعبیر و تفسیر کردند. ترجمه و تفسیر آخرین بند از توافق نامه علت اختلاف‌های بزرگ گردید.


با عنايت به دوران مختلف تاريخي که بر اردن گذشته، مي توان انتظار وجود آثار باستاني و تاريخي متنوعي را در اين کشور داشت؛ این سرزمین در طول تاریخ شاهد تسلط سلسله های قومی مختلفی چون کنعانیان، مصریان، بابلیان، آشوریان، کلدانیان، ایرانیان، یونانیان و روس ها و بالاخره اعراب مسلمان بوده است که هر یک آثاری از تمدن خود را در این کشور برجای نهاده اند، اهم آثار تاریخی اردن به این شرح است:
در هر صورت علایق قدرت‌های استعمارگر بر تعهدات آن‌ها نسبت به اعراب غلبه کرد، درحالی که طبق توافق نامه حسین - مک ماهُن استقلال اعراب مورد قبول بود، انگلستان، [[فرانسه]] و روسیه در توافق نامه سیکس- پیکت منطقه را با مرزهای دائمی استعماری تقسیم کردند. در توافقنامه سیکس - پیکت آورده شده است که بخش اعظم فلسطین باید به [https://www.un.org/en/ سازمان ملل] واگذار شود که آشکارا تعهدات داده شده به شریف حسین را نقض می‌کرد.


[[عين الغزه]]
در سال 1917 آرتور جیمز بالفور منشی خارجه بریتانیا در حرکتی فریبکارانه نامه‌ای به یک یهودی مشهور انگلیسی به نام لُرد راسچلد که متعهد و پشتیبان انگلیسی خانه یهودیان در فلسطین بود ارسال کرد. در بخشی از‌ این نامه مشهور به اعلامیه بال فور، آمده است: «در تأسیس خانه ملی برای مردم یهودی ساکن فلسطین و ...‌این موضوع به وضوح درک می‌شود که هیچ کاری در جهت تحریک تعصبات جمعیت‌های غیر یهودی ساکن و نقض حقوق مذهبی آن‌ها در فلسطین انجام نخواهد شد ...»


گسترده ترین مکان به جا مانده از عصر نو سنگی در اردن در عین الغزه قرار گرفته است و شامل شمار زیادی از ساختمان هاست که به سه حوزه مجزا تقسیم شده اند، ساختمان های مستطیل با چندین اتاق که بعضی از آن ها دارای سقف هایی گچ اندود شده اند.  
امیر فیصل در سال 1918 حکومتی مستقل در دمشق تأسیس کرد اما تقاضای او برای استقلال در کنفرانس صلح [[پاریس]] در سال 1919 با مخالفت قدرت‌های استعماری رو به رو شد. امارت امیرعبدالله بر عراق نیز که منتخب نمایندگان عراقی بود توسط حاکمان انگلیسی مورد مخالفت واقع شد. مدت کوتاهی بعد از آن، جامعه مللِ تازه تأسیس اختیار [[اردن]]، فلسطین و عراق را به انگلستان و اختیار [[سوریه]] و [[لبنان]] را به [[فرانسه]] واگذار شد. [[فرانسه]] با توسل به زور شاه فیصل را از حاکمیتش که به وسیله انتخاب کنگره عمومی [[سوریه]] در سال 1920 به او داده شده بود، خلع کرد. امیر عبدالله در نوامبر سال 1920 نیروهای خود را برای احیای حکومت برادرش روانه [[سوریه]] کرد، اما به هر حال تسلط [[فرانسه]] بر [[سوریه]] به خوبی طرح ریزی شده بود و شاه عبدالله مجبور بود اهداف خود را مبنی بر تشکیل دولت عربی به تعویق بیندازد و بر تشکیل دولت در امان متمرکز شود. در پایان جنگ، انگلستان [[اردن]] را به سه بخش اداری مجزا تقسیم کرد: ناحیه شمالی عجلون که اداره مرکزی آن در‌ایربد بود، ناحیه مرکزی بلکا در سلت واقع بود و ناحیه جنوبی که به وسیله دولت مؤابی عرب اداره می‌شد و در کراک مستقر بود<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>. پس از ظهور حکومت‌های نامنظم محلی، بریتانیا راه نفوذ دیگری را آزمود. رویکرد جدید آن‌ها‌ این بود که برای حفظ تسلط غیر مستقیم، به جای انتقال قدرت به واحدهای محلی، قدرت را تنها به یک حکومت تفویض کند: حکومت عبدالله بن حسین، که در ابتدا مسئولیت دولت موقت شش ماهه را پذیرفته بودن<ref>Yoav Alon(2009), The Making of Jordan, I.B.TAURIS, , p. 37 , 38</ref>.


باستان شناسان به تازگی کار بازیافت مجسمه ای را به پایان رسانده اند که ممکن است که قدیمی ترین مجسمه در جهان باشد. این اثر باستانی کشف شده در عین الغزه احتمالاً حدود هشت هزار سال قدمت دارد. این مجسمه که ارتفاعش بالغ بر یک متر است، مربوط به زنی است با چشمانی بسیار بزرگ و دست هایی لاغر و زانو هایی برآمده و انگشتانی که به دقت نقاشی شده اند. (8)
به‌این ترتیب هنگامی که دولت بریتانیا با تصمیم امیرعبدالله برای اتحاد سرزمین‌های عربی زیر پرچم‌ هاشمی رو به رو شد، امیرعبدالله را حاکم هر سه منطقه (فرا اردن) اعلام کرد. اراده او برای اتحاد ملت عرب سرانجام به ثمر رسید و امیرعبدالله در سال 1921 نخستین نظام حکومتی متمرکز را در آنچه امروز، اردن مدرن می خوانیم تأسیس کرد<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>. چیدمان‌ این حکومت به نحوی بود که وی، تحت حمایت قدرت حاکمه بریتانیا در فلسطین، حاکم فرا اردن می شد، حکومتی که در نهایت بتواند سبب تأسیس پادشاهی‌ هاشمی اردن به عنوان حکومتی دائمی‌ شود. تجربه‌ای که در سه سال نخست پادشاهی بریتانیایی‌ هاشمی، نقش تعیین کننده‌ای بر آینده حکومت [[اردن]] گذاشت. عدم وجود نقشه (پیش طرح) مشخص برای توسعه حیات سیاسی جدید از سوی بریتانیا و ارائه دستور کارهای متفاوت از جانب بازیگران سیاسی گوناگون، سبب بالا رفتن میزان شورش‌های شدید بومی شد. تکرار و تعداد شورش‌ها باعث برخورد شخصی بین عبدالله و مقامات بریتانیایی گردید که ریسک نادیده گرفته شدن اصل ماجرا را به دنبال داشت. به نظر می رسید‌این برخورد، چیزی بیش از یک اختلاف نظر شخصی و در حقیقت اختلاف نظری اساسی در مورد توسعه کشور باشد.


جریکو/ جراش/ جريش :
تعدد مراکز قدرت در فرا اردن، رقابت و کشمکش بین نیروها در جهات مختلف را به دنبال داشت. اجزاء گوناگون حکومت جدید، هر یک انتظارات، دستور کارها و روش‌های اجرایی خود را مطرح می‌کردند. عبدالله به فرا اردن به عنوان ریاستی موقتی و سکوی پرشی برای احیای مابقی [[سوریه]] می‌نگریست. ضمناً علاقه‌مند بود به منظور تأمین امنیت قبایل، یک حکومت ائتلافی از قبایل معتمد، به عنوان شاخه‌­ای از شورش‌های عربی تأسیس کند. معتمدان ملی‌گرای او که کهنه سربازان سوریه‌ای و فلسطینی حکومت فیصل بودند، مطالبات خود مبنی بر بازگشت به دمشق را اعلام کردند. قاطعیت آنان در انجام‌ این امر، از عبدالله بیشتر بود. آنان تلاش می‌کردند فرا اردن را به عنوان سکوی پرتابی برای فعالیت‌های ضد ارتش فرانسه‌شان به کار گیرند. و با اشغال کردن اکثر سمت‌های دولتی، موقعیت تحقق دولت مدرن و قومی‌ای که در نظر داشتند را هم به دست می‌آورند.


طبق نظر باستان شناسان، کشور اردن از قدیمی ترین مناطق مسکونی جهان بوده و [[شهر اریحا یا جریکو]] واقع در کنار بحر میت از قدیمی ترین شهرهای محصور جهان می باشد.
عوامل بریتانیا در اَمان و اورشلیم با وجود‌این که تصور واضحی از آینده وضع مملکت نداشتند، نقشه جاه طلبانه‌ای برای دولت در ذهن می‌پروراندند و در جهت ترویج مفهوم حکومت مشروطه که از طریق مؤسسات مرکزی معرفی شده بود و حکومتی قانون مدار و جواب‌گو بود، تلاش می‌کردند و در نهایت، به دنبال تقسیم جمعیت کشور در استان‌های مجزا بودند.‌ این امر ریشه در تجربه حکومت‌ ایالتی کهن عثمانی‌ها داشت. بازیگران سیاسی مختلف در موضوعاتی که اسباب تکامل و عملکرد بهتر دولت را فراهم می‌نمود، رقابت می‌کردند: روابط با قدرت مرکزی، چگونگی و میزان قدرت امیر در نظام دولتی، محدود نمودن نفوذ بوروکراسی و کار مؤسسات در چارچوب مشخص شده از سوی حکومت و بالاخره بحث حول محور روابط دولت با قبایل (چه عشایر و چه یک‌جا نشین) و کنترل آن‌ها. در حقیقت رویکرد قانون گذارانه برای قبایل، تبدیل به یکی از بزرگترین ارکان مشاجره بین بازیگران سیاسی شد.


برج سنگی و دیوارهای یافت شده در جریکو حاکی از آن است که امر دفاع، موضوعی مهم برای روستاییان عصر نو سنگی بوده است.
روابط پرتنش و بحران‌های گاه به گاه، کل چیدمان حکومت را تهدید می‌کرد.‌این بحران‌ها در تابستان 1924 با رویارویی جدی میان دولت بریتانیا و عبدالله، به اوج خود رسید. پس از‌ این زمان، دولت بریتانیا چارچوب حکومتی را تحمیل کرد که در عین تمام رقابت‌ها و چالش‌ها، در نهایت سبب اصلاح امور می‌شد. در طول‌ این سال‌ها اگرهای مختلف تشکیل حکومت و اداره جامعه ظهور کرد که راه توسعه کشور را مشخص می‌نمود.  


به نظر می رسد مردم عصر نو سنگی همانند اجداد خود نیایش و عبادت می کرده اند. در ارتباط با این موضوع باستان شناسان جمجمه هایی پوشیده از خمیر که در قسمت چشم ها به همراه قیر طبیعی بودند را در قسمت هایی از اردن (واقع در عین الغزه و بید ها) و فلسطین و سوریه کشف کرده اند.
در ابتدای‌ این دوره، قدم‌های اولیه در جهت تشکیل دولت برداشته شد، اگر چه مرددّ و به شکل محدود. دولت همچنان ضعیف بود و ریاست قبایل اجازه دخالت در ساختار‌ این دولت تازه تأسیس را داشتند و از اِعمال نفوذ در آن سود می‌بردند. به همین ترتیب تشکیل چنین دولتی در قبایل عشایری و نیمه عشایری تأثیر عمیقی نگذاشت و آنان همچنان از مزایای وجود یک دولت ضعیف و محدود برخوردار بودند و در بیابان‌ها کاملاً خودمختار عمل می‌کردند؛ بیابان‌هایی که 80 درصد کشور را تشکیل می‌داد. در‌اینجا قدرت دولتی تنها از طریق نفوذ شخصی عبدالله، تأمین می‌شد<ref>Yoav Alon(2009), The Making of Jordan, I.B.TAURIS, , p. 37 , 38</ref>.  


باب الدهرا:
به دنبال آن در 15 می‌1923 انگلستان طی معاهده انگلوترانسجردن، فرا اردن را دولتی تحت رهبری امیرعبدالله اعلام کرد که موجب خشم صهیونیست‌ها گردید و در سال 1925 معان وعقبه بخشی از [[اردن]] گردید. در همین زمان شاه فیصل اول پادشاهی عراق را به عهده گرفت. خاندان‌ هاشمی تا زمان شاه فیصل دوم بر عراق حکومت کرد. بعد از به قتل رسیدن شاه فیصل دوم و خانواده‌اش در جولای سال 1958، خاندان‌ هاشمی دومین ضربه را هنگام سقوط علی بن الحسین برادر بزرگ تر عبدالله و فیصل از پادشاهی حجاز توسط عبدالعزیز از نجد متحمل شد. شکستی که باعث اتحاد ابن سعود و پیروان وهابی و تأسیس پادشاهی عربستان سعودی و خاتمه دادن به بیش از هزار سال حکومت خاندان‌ هاشمی بر مکه بود<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.


باستان شناسان در منطقه باب الدهرا که مکانی حفاظت شده در وادی عرب است، بالغ بر 20 هزار قبر استوانه شکل را با حجره های متعدد کشف کرده اند و گفته می شود که این قبور، اجساد 20 هزار تن را در خود جای داده اند.
سال‌های بین جنگ‌های جهانی اول و دوم دوره تثبیت و تحکیم در [[اردن]] بود. عبدالله به نیرویی امنیتی به جهت‌ ایجاد و تثبیت قدرت حکومت در دفاع، مالیات و سایر مسائل را اساسی تشخیص داد، بنابراین سپاه افسانه‌ای عرب را به عنوان عنصری اساسی برای دولت نوپای خود تأسیس کرد. سپاه عرب با کمک افسران انگلیسی که مشهورترین شان جی.بی.گلاب بود، به وجود آمد. هرچند سپاه عرب قدرت و تسلط شاه عبدالله را در [[اردن]] تأمین می کرد، اما او به فکر تأسیس یک مجلس قانون‌گذاری افتاد.‌ این مجلس در سال 1929 تشکیل شد که اعضای آن 21 نفر بودند.


همچنین مقبره هایی از گل و آجر وجود دارند که مدفن استخوان های انسانی، دیگ ها، جواهرات و سلاح های جنگی اند.
بین سال‌های 1928 و 1946 مجموعه‌ای از معاهدات انگلستان و فرا اردن منجر به استقلال کامل فرا اردن شد. درحالی که انگلستان درجه‌ای از کنترل بر امور خارجی، نیروهای مسلح، ارتباطات و امور مالی دولت را حفظ می‌کرد، امیرعبدالله فرماندهی تشکیلات اداری و نظامی‌دولت را در دست گرفت. وی در تاریخ 22 مارس 1946 معاهده جدید انگلستان - فرا اردن را به پای میز مذاکره برد که در نتیجه آن به قیمومت انگلستان پایان داد و فرا اردن به استقلال کامل رسید. در زمانی که فرا اردن امکانات نظامی‌اش را ارتقاء می‌داد، انگلستان همچنان به پرداخت یارانه‌های مالی و حمایت از سپاه آن‌ها می‌پرداخت. دو ماه بعد در تاریخ 25 ماه می‌1946 پارلمان فرا اردن، عبدالله را شاه اعلام کرد.


صدها ساختمان سنگی حفر شده در دل کوه های اردن به عصر اکتشافات مس و عصر آغازین برنز متعقلند.
در سال 1949 با الحاق کرانه باختری، نام‌این کشور از فرا-اردن به پادشاهی اردن تغییر کرد. در سال 1951، شاه عبدالله، در مقابل مسجد الاقصی در اورشلیم توسط نیروهایی که گمان می کردند عبدالله در تلاش برای مصالحه با اسرائیل است ترور شد. نوه‌ی 14 ساله عبدالله، حسین در لحظه ترور در کنارش بود<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>. پس از او طلال پسرش به پادشاهی رسید ولی به دلیل بیماری و تحت فشار انگستان و خانواده‌ هاشمی، به نفع پسر بزرگ خود حسین در سال 1952 از قدرت کناره گرفت<ref>Seyd. M.H.(2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 13 , 14</ref>. مجلس اردن پس از بیماری ملک طلال در 11 اوت 1952 او را از پادشاهی خلع کرد و حسین را که هنوز به سن قانونی نرسیده بود، به پادشاهی برگزید. شورای سلطنتی تا رسیدن وی به سن قانونی، تصدی امور را بر عهده گرفت و [[حسين بن طلال|حسین بن طلال]] در 2 مه 1953 رسماً پادشاه اردن شد. بعد از به قدرت رسیدن حسین بن طلال، توفیق عبدالهدی، نخست وزیر و از رجال با نفوذ اردن در مه 1953 از مقام خود کناره گرفت و حسین، فوزی المُلتقی را به‌ این مقام منصوب کرد.  


این احتمال وجود دارد که ساختمان های سنگی بقایایی از افراد تازه وارد از شمال باشند که همراه خود سنت های خاک سپاری متفاوتی را به این ناحیه آورده اند.
از اقدامات مهم حسین، عزل گلوب پاشا، فرمانده انگلیسی کل [[نیروهای مسلح اردن]] بود. گلوب که سال‌ها‌ این سمت را بر عهده داشت به دستور ملک حسین در مارس 1956 از [[اردن]] اخراج شد. حسین اعلام کرد‌ این اقدام به منظور عربی کردن رهبری ارتش اردن و کاستن مداخلات انگلیس در فرماندهی تشکیلات امنیتی بود. با‌این اقدام، او نزد مردم [[اردن]] و بسیاری از کشورهای عربی وجهه‌ای کسب کرد. در 1956 اولین انتخابات مجلس در کشور برگزار شد و حسین بن طلال که ابتدا از دخالت مجلس در امور سیاسی چندان استقبال نمی‌کرد، قدرت بیشتری به مجلس بخشید. اما با تشدید مشکلات داخلی و افزایش تهدیدات خارجی، وی در نوامبر 1958 با صدور فرمانی، مجلس و فعالیت‌های قانونگذاری را تعطیل کرد که وظیفه آن را دولت بر عهده گرفت و برای اداره امور قوانین موقت صادر کرد<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.


استحکامات جدید و متفاوتی در مناطقی همچون قلعه نظامی امان، ایربد و تبکات فهل نيز به چشم می خورند. (9)
حسین از سال 1953 تا زمان مرگش 1999 بر [[اردن]] حکمرانی کرد و کشورش را بیش از چهار دهه، از جنگ و بحران‌ها حفاظت کرد که شبیه راه رفتن روی طناب ظریف میان قدرت‌های بزرگ در خاورمیانه بود. در طول‌این مدت، اردن بیش از یک میلیون پناهنده از جنگ 1948 و 1967 پذیرفته و به آن‌ها تابعیت داده است. همان گونه که به بیش از 300 هزار فلسطینی که پس از درگیری‌های جنگ خلیج فارس سال 1991 که از کویت و دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس اخراج شده بودند، پناه داد<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>. پس از او پسرش عبدالله که تحصیل کرده غرب است به قدرت رسید و تا کنون زمام قدرت را به دست دارد به نظر می رسد که او مصمم است سیاست‌های پدر را در ارتباط با مسئله فلسطین و اسرائیل در منطقه تعقیب کند. در سرزمینی عاری از نفت و با منابع طبیعی محدود، اردن به یکی از جوامع مترقی و پرانرژی در خاورمیانه تبدیل شد، اما با قبول و جذب تعداد زیادی پناهنده، بدون دریافت کمک از جهان خارج، درآمد سرانه سالانه از حدود 2000 دلار در 1990، به کمتر از 1400 دلار در سال بعد نزول کرد<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.


[[جبل القلعه]]:
=== [[تحولات سياسی، اجتماعی و فکری در تاريخ معاصر اردن|تحولات مهم سیاسی اجتماعی و فکری در تاریخ معاصر]] ===


اموني ها کوه القلعه در امّان را پايتخت خود قرار دادند. هم اکنون بقاياي قصرهاي اموني ها در کوه القلعه موجود است و از آن جمله مي توان از ديوارهاي الأسوار<sup>9</sup> و چاه المحفوره <sup>10</sup> در الصخر الجيري را نام برد.
==== [[اعلاميه بالفور در تاریخ معاصر اردن]] ====


تئاتر رومی ها در امان، در یکی از کوهپایه های شهر امان واقع شده و گنجایش چهارهزار نفر تماشاچی را دارد.
===== تراژدی فلسطین =====
اعلامیه بالفور به خانه ملی یهود در منطقه تحت سلطه انگلستان خیلی زود به مسئله بین انگلستان و اعراب مبدل شد. اعراب از‌ این که مهمان ناخوانده فلسطین معرفی شدند بسیار خشمگین شدند. جمعیت اعراب در پایان جنگ جهانی دوم حدود 90 درصد جمعیت فلسطین را تشکیل می‌داد.‌ این در حالی بود که مهاجرت یهودیان به فلسطین در سال 1920 اعلان خطرهای اندکی را برانگیخت، اما با ظهور آزار و اذیّت‌های نازی‌ها در اروپا کم رنگ جلوه کرد. سیل جمعیت یهودیان اروپایی به سمت فلسطین باعث نگرانی و سرانجام قیام مردم فلسطین شد.‌ این قیام که شبیه به انتفاضه مردم در سال 1980 بود اولین برخورد فلسطینیان و یهودیان به شمار می‌رود. تلاش‌های شاه عبدالله برای جلوگیری از اختصاص زمین‌های اعراب به یهودیان مهاجر توسط خانه ملی یهودیان و گسترش شمار یهودیان در فلسطین بالا گرفت. هر دو طرف انگلستان را مقصر می‌دانستند. اختلافات با شروع جنگ جهانی دوم و به دلیل‌این که هر دو طرف با انگلستان همکاری می کردند کاهش یافت.


قلعه امان، این قلعه نیز یادگار رومی هاست که در بالای یکی از تپه های معروف به تپه قلعه یا جبل حسین واقع شده و آثار یکی از معابد قدیم و همچنین خرابه هایی از عمارتی که موسوم به قصر و از یادگارهای خلفای بنی امیه در آن مشاهده می شود.
بحران فلسطین یک سال بعد از جنگ به سرعت بالا گرفت. سران صهیونیست از همدردی جامعه بین الملل برای فشار انگلستان و پذیرش هزاران یهودی بدون مکان توسط انگلستان استفاده کردند. در همین زمان گروه‌های مخفی همچون‌ ایرگان و استرن گنگ شروع به یک مبارزه تروریستی علیه انگلستان کردند. در دهه 20 مهاجرت یهودیان به فلسطین افزایش چشمگیری داشت. انگلستان برای مبراکردن خود از مشکلات به وجود آمده اعلام کرد که سلطه او بر فلسطین در 14 می‌سال 1948 پایان خواهد یافت. پس از اعلام پایان تسلط انگلستان بر فلسطین، یهودیان بلافاصله استقلال دولت اسرائیل را اعلام نمودند. [https://www.un.org/en/ سازمان ملل] پس از طرح‌های بسیار سرانجام به تقسیم فلسطین بین اعراب و یهودیان رأی داد. قدس (اورشلیم) تحت قیمومت [https://www.un.org/en/ سازمان ملل متحد] درآمد.


شهربیت المقدس، این شهر همیشه پایتخت فلسطین بوده و در سال 1948 نیمی از آن که معروف به شهر جدید است، تحت اشغال اسرائیل و نیمی دیگر که معروف به شهر قدیم است به دست اردن افتاده و کلیه اماکن مقدسه و آثار تاریخی این شهر در قسمت قدیمی قرار دارد. (10)
بیش از نصف فلسطین از جمله نوار ارزشمند ساحلی به یهودیان که تنها 6 درصد سرزمین فلسطین را مالک بودند واگذار شد. جماهیر شوروی اولین کشوری بود که اسرائیل را به رسمیت شناخت و بلافاصله بعد از آن‌[[ایالات متحده]] [[آمریکا]] اسرائیل را قانونی اعلام کرد و تراژدی فلسطین متولد شد. اعراب شوکه شدند و درگیری اجتناب ناپذیر شد<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.  


==== [[جنگ اعراب و اسرائيل 1948|جنگ اعراب و اسرائیل 1948]] ====
پیش از تصمیم مجمع عمومی‌[https://www.un.org/en/ سازمان ملل] مبنی بر تقسیم کشور فلسطین، ملک عبدالله سپاه خود را برای دفاع از اعراب فلسطین به آن کشور فرستاد. در واکنش به تصویب طرح تقسیم بندی فلسطین، وی اعلام آمادگی برای اعزام تمام قوای لشکر کشورش برای حمایت از فلسطین نمود. دو روز قبل از پایان قیمومت بریتانیا نشست اتحادیه عرب در امان برگزار شد که در نتیجه آن کشورهای عربی نیروهای نظامی‌خود را به فلسطین برای کمک به ارتش [[اردن]] فرستادند. بلافاصله بعد از اعلام استقلال دولت اسرائیل، [[لبنان]]، [[مصر]] و عراق لشکریان خود را برای پیوستن به نیروهای اردنی به منظور دفاع از ساکنین حقیقی فلسطین اعزام کردند. در هر صورت به علل زیادی، همچون بی نظمی‌ نیروهای عرب، لشکر بی شمار اسرائیل که حدود 80/000 نفر بودند و آزمودگی نیروهای اسرائیلی در جنگ جهانی دوم، جنگ به سرعت به نفع اسرائیل به پایان رسید. تشکیل خشونت بار دولت اسرائیل به آواره شدن پانصد هزار فلسطینی از خانه‌هایشان ختم شد. کشتارهای دسته جمعی 245 فلسطینی در دیر یاسین و همچنین کشتار مردم در کَفَر قاسم از جمله جنایات اسرائیل به منظور ترساندن مردم فلسطین و فراری دادن آن‌ها بود.


==== هنگ اعراب و دفاع اورشلیم ====
قدس سومین شهر مقدس مسلمانان بعد از مکه و مدینه است و مکانی است که پیامبر اسلام (ص) از آنجا به معراج رفت و به عقیده عیسویان مسیح (ع) در آن جا به صلیب کشیده شد. در جنگ سنگین اعراب و یهودی‌­ها بر سر شهر اورشلیم (قدس) نیروهای سپاه عرب توانستند نیروهای یهودی را از آن جا بیرون کنند. جنگ اعراب و اسرائیل سرانجام با توافق نظامی‌اعراب و اسرائیل در سال 1948 به پایان رسید. به طور خاص در نبرد اورشلیم، ارتش [[اردن]] توانست توانایی‌های حرفه‌ای خود را به نمایش بگذارد. مسیحیان عرب و مسلمانان با هم در دفاع از اورشلیم در برابر تهاجم صهیونیست‌ها متحد شدند و جنگیدند<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.


==== [[تاریخ اتحاد دوکرانه اردن|اتحاد دوکرانه]] ====
پس از جنگ، اعراب فلسطینی ساکن در مناطق تحت کنترل [[اردن]] به‌ این نتیجه رسیدند که اتحاد با [[اردن]] برای حفظ و نگهداری کرانه باختری تحت کنترل خود که هنوز به اسرائیل نسپرده‌­اند، ضروری به نظر می‌رسد. در نتیجه در دسامبر 1948 گروهی از رهبران فلسطینی و افراد برجسته از کرانه باختری کنفرانسی در جریکو برگزار کردند، جایی که از ملک عبدالله خواسته شد تا اقدامات فوری برای متحد کردن دو کرانه [[اردن]] و تبدیل آن یک دولت واحد و تحت رهبری وی را به انجام رساند. در تاریخ 11 آوریل 1950، انتخابات برای پارلمان جدید [[اردن]] که در آن اعراب فلسطینی کرانه باختری هم حضور داشتند برگزار شد. سیزده روز بعد پارلمان، به اتفاق آرا برای اتحاد دو کرانه [[رود اردن]] مصوبه‌­ای صادر کرد که بر طبق قانون، پادشاهی اردن‌هاشمی‌ را به منظور حفاظت از آنچه به عنوان قلمرو عربی فلسطین در برابر گسترش قلمرو صهیونیست باقی‌مانده‌بود، گسترش می‌داد.


پترا:
==== [[کشته شدن شاه عبدالله|کشته شدن ملک عبدالله]] ====
پس از دفاع موفقیت آمیز از اعراب شرق اورشلیم توسط ارتش اعراب، ملک عبدالله به طور منظم برای شرکت در نماز جمعه به مسجد الاقصی می‌رفت. جمعه 20 جولای 1951 هم از‌این قاعده مستثنی نبود. پادشاه [[اردن]] در‌این نماز با نوه‌اش (پادشاه آینده) حسین شرکت کرد. در حالی که به مسجد نزدیک می‌شدند، ضاربی به سمت ملک عبدالله آمد و پادشاه را به ضرب گلوله از‌ پای درآورد. وی همچنین گلوله‌ای به سمت شاهزاده جوان شلیک کرد، اما گلوله به مدالی که روی سینه وی بود برخورد کرد.


قبل از غلبه اسکندر کبير، يک تمدن جديد در جنوب اردن سر برآورد. به نظر مي رسد که قبايل عشايري که به نام نبطيان شناخته مي شدند حدود قرن 600 قبل از ميلاد به تدريج از عربستان مهاجرت کردند. پس از گذشت مدت ها آن ها زندگي عشايري را رها کردند و در مناطق جنوبي اردن سکني گزيدند. اين مناطق سرزمين هاي صخره اي و سنگي بودند که در بعضي نواحي خاک حاصلخيز و آب فراوان داشتند.
==== [[سلطنت شاه حسین بن طلال|سلطنت شاه طلال]] ====
پس از به قتل رسیدن ملک عبدالله تاج و تخت پادشاهی [[اردن]] به ولیعهد طلال، پسر ارشد پادشاه رسید. شاه طلال در تاریخ 5 سپتامبر 1951 سلطنت را به عهده گرفت. به دلایل پزشکی شاه طلال در تاریخ 11 آگوست 1952 از پادشاهی کناره گرفت و سلطنت را به پسر ارشد سپرد که در تاریخ 9 سپتامبر 1951 به صورت علنی وارث پادشاه معرفی شد. شورای سلطنتی تا رسیدن شاهزاده حسین به سن قانونی، تصدی امور را به عهده گرفت و حسین بن طلال در 2 می‌1953 رسماً پادشاه [[اردن]] شد. شاه طلال در زمان تصدی خود، توسعه قوانین لیبرال را بنیان نهاد.‌ این سند دولت را در مجموع و وزیران را به صورت جداگانه، قبل از پارلمان مسئول می‌داند.‌ این طرح در تاریخ 1 ژانویه 1952 به تصویب رسید.  


پايتخت آن ها شهر افسانه اي "پترا" بود که در حال حاضر مشهورترين قطب گردشگري در اردن است.  
==== ترسیم یک دوره سخت ====
[[اردن]] در دهه 50، دهه 50 دوره‌ای از تحولات پر سر و صدا در سراسر جهان عرب بود. بخش عمده‌ای از‌ این آشفتگی و نارضایتی­‌ها، ناشی از تشکیل کشور اسرائیل و شکست فلسطین در سال 49 - 1948 است. قدرت­های استعماری همچنان بر ملت‌های عرب نفوذ داشتند، شرایطی که در میان توده‌های جمعیت‌ ایجاد خشم می‌کرد. نارضایتی عمومی‌منجر به رشد سریع چندین‌ ایدئولوژی افراطی عرب شد، حزب بعث در [[سوریه]] در اواخر دهه 40 به رهبری دو تن از معلمان دمشق، میشل عفلق و صلاح البیتار پایه گذاری شد و وحدت سیاسی تمام کشورهای عربی را با شعار «وحدت، آزادی و سوسیالیسم» دربرگرفت. یکی از بازیگران اصلی در سیاست‌های اعراب در دهه 1950 و 1960 رئیس جمهور [[مصر]] جمال عبدالناصر بود. اساساً پیشنهاد وحدت از طرف ناصر، رئیس جمهور [[مصر]] و بعثی‌ها به دنبال سلطه یک دولت بر دیگر دول عربی بود. جمهوری متحده عربی، متشکل از کشورهای [[مصر]] و [[سوریه]]، عمر کوتاهی داشت (61 - 1958) و کاستی‌های طرح اتحاد را نشان داد.


پترا شهری است کامل که در کوه و تخته سنگ هایی به رنگ گُل سرخ یا رنگ صورتی تراشیده شده‌ است. به همین علت این شهر زیبا را پترا نامیده اند. واژه پترا به زبان یونانی به معنی صخره است و چون این شهر باستانی کاملاً درصخره تراشیده شده ‌است آن را پترا می نامند. نام قدیم این شهر سلع بوده است.
شاه حسین در 1956 با لغو پیمان 1948 [[اردن]] و انگلیس، دخالت‌ این کشور را در امور [[اردن]] کاهش داد و کمک‌های مالی کشورهای عربی، به ویژه عربستان سعودی، [[مصر]] و [[سوریه]] را جانشین آن نمود. وی در مه 1956 درباره تشکیل فرماندهی مشترک نظامی با [[مصر]] و سپس [[سوریه]] پیمان بست. حسین در جریان بحران سوئز، برای اجرای تعهداتش در قبال [[مصر]] در 31 اکتبر 1956 رابطه سیاسی خود را با [[فرانسه]] قطع کرد و آمادگی ارتش [[اردن]] را برای جنگ با اشغالگران اعلام نمود.  


در 31 آوریل 1957 برخی نیروهای ارتش با هدف ترور حسین بن طلال و براندازی نظام پادشاهی، کودتای معروف به الزرقاء را شکل دادند. میان دو گروه ارتش در پادگان شهر الزرقاء درگیری خونینی رخ داد که به شکست عوامل کودتا انجامید. پس از درخواست حسین مبنی بر خروج نیروهای سوری، مناسبات دیپلماتی [[اردن]] با [[مصر]] تقریبا به حالت تعلیق درآمد. اما روابط خوب [[اردن]] با عربستان سعودی همچنان ادامه یافت.


حسین بن طلال و ملک فیصل دوم، پادشاه عراق در واکنش به تأسیس جمهوری متحد عربی و دستیابی به پیوندهای مشترک خارجی و دفاعی و گمرکی و آموزشی ، فدراسیون عربی را در امّان تشکیل دادند.‌ این فدراسیون که مورد تایید آمریکا و انگلیس بود، در پی کودتای عبدالکریم قاسم در عراق در اوت 1958 به فرمان حسین بن طلال منحل شد. از 20 اوت 1963 حسین با شوروی و برخی کشورهای بلوک شرق مناسباتش را آغاز کرد و در 30 مارس 1964، نخستین سفیر [[اردن]] به شوروی اعزام شد. در 1964 م حسین بن طلال در دو کنفرانس سران عرب که به ترتیب در [[قاهره]] و اسکندریه برگزار شدند، شرکت نمود و پس از دیدار با جمال عبدالناصر، مناسبات دو کشور بهبود یافت.


در ژوئیه 1966 حسین بن طلال حمایت خود را از [https://www.plo.ps/en سازمان آزادی بخش فلسطین (ساف)]، با‌ این اتهام که احمد شقیری دبیر‌ این سازمان، از کمونیست‌ها هواداری می‌کند، قطع کرد. در 30 مه 1967 م به دنبال تشدید تهدید‌های اسرائیل در خاورمیانه، حسین بن طلال به قاهره رفت و پس از مذاکراتی با جمال عبدالناصر، بین دو کشور برای پنج سال معاهده دفاعی مشترکی بسته‌شد. در پی حمله رژیم اسرائیل به [[مصر]] در ژوئن 1967، ارتش [[اردن]] در جنگ شش روزه شرکت نمود که به شکست [[اردن]] و اشغال کرانه باختری [[رود اردن]] انجامید.


==== [[دهه ثبات و رشد اقتصادی اردن|دهه ثبات و رشد اقتصادی]] ====
دهه 60 با رشد اقتصادی بسیار خوب خود [[اردن]] همراه بود. ستون اصلی اقتصاد مدرن [[اردن]] - صنعت پتاس، فسفات و سیمان - در‌ این دوران پیشرفت کرد. در زرقاء، در شرق امان، یک پالایشگاه نفت ساخته شد. کشور توسط شبکه‌ای از بزرگراه‌ها با هم مرتبط شدند و سیستم مهندسی جدیدی به کشور معرفی شد. در سال 1962، اولین دانشگاه ملی در [[اردن]] بنا شد: دانشگاه اردن در جبیهه (Jubeiha) در حومه شهر امان. قبل از جنگ 1967، [[اردن]] شاهد رشد نرخ اقتصادی بالاتر نسبت به سایر کشورهای در حال توسعه بود. صنعت پر رونق ساخت و ساز فرصت‌های شغلی فراوانی در [[اردن]] پدید آورد، از طرف دیگر گردشگری از اورشلیم، بیت اللحم و بسیاری از جاذبه‌های کرانه‌های شرقی‌ این کشور درآمد ارزی را افزایش داد. اقتصاد [[اردن]] همچنین به لطف پول‌های ارسالی مهاجرانی که در کشورهای عربی حوزه خلیج فارس کار می کردند، پررونق‌تر شد.


===== [[تحولات تاریخی سال 1967 در اردن|فاجعه 1967]] =====
در اوایل سال 1963، اسرائیل اعلام کرد که قصد دارد بخشی از آب [[رود اردن]] را جهت آبیاری کویر نقب (Naqab) (که همچنین به نام صحرای نقب نیز شناخته می‌شود) به سمت اسرائیل منحرف کند. در پاسخ، رهبران عرب در اجلاس 1964 قاهره تصمیم به کاهش جریان آب به دریاچه طبریه و انحراف برخی از شاخه‌های فرعی در لبنان و [[سوریه]] گرفتند و برای آمادگی جهت دفاع به حمله احتمالی اسرائیل به خاطر‌این تقسیم آب، یک نیروی مشترک عربی‌ ایجاد شد؛ ارتش متحد عربی از کشورهای [[مصر]]، [[سوریه]]، [[اردن]] و [[لبنان]] به سرکردگی سپهبد علی عامر از [[مصر]] تشکیل شد.


یکی دیگر ازنتایج نشست قاهره استقرار سازمان آزادی بخش فلسطین بود. همزمان با دیگر رهبران عرب، شاه حسین نیاز به یک سازمان که می‌تواند تلاش‌های فلسطینان را هماهنگ کند تشخیص داد. تنها نگرانی او‌ این بود که سازمان آزادی بخش فلسطین باید با [[اردن]] همکاری کند و فعالیت‌های نظامی‌ خود را تحت کنترل شدید فرماندهی متحده عربی انجام دهد، تا مبادا سهوا اعراب را بدون آمادگی به جنگ با اسرائیل سوق دهد.


آورده اند که حضرت موسی از صحرای بی آب و علف "اراباح" در جنوب غربی اردن می گذشت از شدت گرمای خورشید و خستگی ناشی از پیاده پیمودن این بادیه از پای درآمد. موسی به هر سوی از بیابان سوزان چشم انداخت تا شاید نشانی از آب بیابد و سایبانی برای استراحت بجوید که ناگهان از دور تخته سنگی عظیم و گنبدی شکل دید که به رنگ سفید بود و زیر تابش نور خورشید چون الماس می درخشید. موسی به سوی سنگ رفت و چون نزدیک رسید با عصای خویش بر سنگ کوبید و سنگ شکافت و آبی زلال از دل سنگ جاری شد. موسی از آن آب گوارا نوشید و چون مدتی در سایه آن استراحت کرد، جانی دوباره یافت و در پی مأموریت الهی خویش روان شد. اما آن آب از جریان نایستاد و همچنان جاری بود تا چشمه امیدی در آن صحرا باشد و دلیلی بود برای به وجود آمدن تمدنی شگفت انگیز موسوم به تمدن "پترا" در صحرایی که بعدها به "وادی موسی" شهرت یافت و چشمه اش با سادگی و جذابیتی روحانی زیارتگاه معتقدان و زائران گردید.
اواسط دهه 60 شاهد ظهور گروه‌های مستقل چریکی فلسطینی (در زبان عربی با نام فدائیان شناخته می شدند) و از جمله قابل توجه ترین آن‌ها جنبش فتح یاسرعرفات بود. دولت [[سوریه]] در تلاش بی وقفه خود برای برتری نسبت به ناصر، حمله پارتیزانی به اسرائیل را مورد حمایت قرار داد - نه از طرف [[سوریه]]، بلکه از طرف [[لبنان]] و [[اردن]]. اقدامات تلافی جویانه اسرائیل به‌این حمله نظامی‌ کاملا قابل پیش بینی بود و رهبری چریک‌ها را به [[اردن]] نسبت داد. به همین دلیل [[اردن]] دوباره در قاهره، دمشق و بغداد مورد حمله تبلیغاتی قرار گرفت. در 1966 اسرائیل طی حمله موفقی به سامو به حمله فداییان فلسطینی پاسخ گفت که بار دیگر [[اردن]] در دفاع از‌ این تجاوز با شکست مواجه شد.


با گذشتن از کنار این چشمه و با پیشروی در وادی موسی می توان به خطه ای قدم نهاد که از دیدنی ترین مکان های خاورمیانه و یکی از شگفت انگیزترین آثار به جای مانده از تمدن های باستانی اعراب است.
رقابت احزاب عرب با یکدیگر‌ این اجازه را به اسرائیل داد که برای از بین بردن نیروی هوایی [[مصر]] در تاریخ 5 ژوئن 1967 حمله غافلگیرانه‌ای به انجام برساند. در پاسخ نیروهای [[اردن]] به اسرائیل حمله کردند، اما با ضد حمله نیروهای اسرائیل به کرانه باختری و شرق عرب نشین اورشلیم، مجبور به عقب نشینی شدند. پس از نابودی نیروی هوایی [[مصر]]، اسرائیل با تسلط کامل بر آسمان [[مصر]]، بمب‌های ناپالم را بر سر نیروهای عرب فرو ریخت. هنگامی‌ که در تاریخ 11 ژوئن [https://www.un.org/en/ سازمان ملل] آتش بس را بر طرفین تحمیل کرد، اسرائیل بخش وسیعی از سرزمین عرب را تحت تصرف خود داشت که شامل صحرای سینا در [[مصر]]، بلندی‌های جولان [[سوریه]] و مهم‌تر از همه بخشی از فلسطین که متعلق به اعراب بود: کرانه باختری که شامل شرق عربی بیت المقدس و نوار غزه بود.


جاده ای که به شهر کهن سلع ختم می شود از میان بیابانی خشک می گذرد. این بیابان در روزگار باستان دارای پوششی از درختان بلوط بوده است. راه دسترسی به سلع، یک دره سنگی عمیق است؛ دره ای تنگ و باریک به نام "ضمیق" یا تنگه، به طول تقریبی 3000 متر و عمق 100 متر که پهنای آن در بیشتر نقاط از 3 متر تجاوز نمی کند. این دره بسیار کم نور و هراس انگیز داراي پیچ های ناگهانی و تند است. با گذشتن از پیچ و خم های این گذرگاه سر به فلک کشیده که خود از عجایب طبیعت است، به ناگاه نمایی از یک کوهستان خاموش نمایان می شود. پس از گذر از شیب کوهستان محوطه ای شبیه به کره ماه به چشم می خورد. برهوت، با شکوه و خشک با گستره ای پهناور و پر از برآمدگی ها و ماسه و سنگ های زرد و رنگی. با کمی پیشروی در منطقه، سنگ های زرد و سفید به تدریج جای خود را به خورده سنگ های سرخ رنگ می دهند. رنگ اصلی بیشتر سنگ های این منطقه سرخ و صورتی است. سرانجام به فرورفتگی عظیمی می رسیم که پیرامون آن را کوه های سنگی و صخره های بزرگ احاطه کرده اند. به هر سو که بنگریم منظره ای از سنگ های شیار خورده و حفره های کوچک و بزرگ در دل صخره ها می بینیم. کتیبه های باستانی حکاکی شده و صدها ساختمان، آرامگاه، سالن و تالارهای مربوط به تدفین مردگان، معابد، پرستشگاه ها و تخته سنگ های کنده کاری شده از دوران های کهن به چشم می خورد.
گفتنی است که [[اردن]] طی‌ این درگیری‌­ها هزینه سنگینی پرداخت که دارای ابعاد اقتصادی و اجتماعی بود؛ از جمله 300/000 فلسطینی به [[اردن]] پناهنده شدند. حدود 70 درصد از زمین‌های کشاورزی [[اردن]] در کرانه غرب قرار داشت که 60 تا 65 درصد از میوه‌ها و سبزیجات [[اردن]] را تولید می کرد. به علاوه نیمی‌ از بنگاه‌های صنعتی نیز در کرانه غربی قرار داشت و در همین حال با اشغال اورشلیم و مکان‌های مذهبی درآمدهای توریسم نیز از میان رفت. در نهایت 38 درصد از تولید ناخالص ملی [[اردن]] کاهش یافت. علیرغم‌ این کاهش همچنان مسئولیت پرداخت حقوق و اداره کرانه غربی که شامل هزینه‌های آموزشی وحقوق کارکنان و بازنشستگان بود همچنان بر عهده دولت سنگینی می‌کرد<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.  


هنگام طلوع و غروب آفتاب، سنگ های قرمز شهر پترا با تغيير رنگ‌ مناظر زيبايي‌ را به‌ وجود مي‌آورند.  
===== [[طرح‌های ديپلماتيک و نظامی اردن|طرح‌های دیپلماتیک و نظامی]] =====
بین سال‌های 70 - 1967 [[اردن]] استراتژی دوگانه‌ای از طرح‌های سیاسی و نظامی‌برای بازپس گرفتن سرزمین‌های عربی که در جنگ 1967 از دست داده بود، در پیش گرفت. در 22 نوامبر 1967، شورای امنیت [https://www.un.org/en سازمان ملل] متحد به اتفاق آرا قطعنامه 242 را به تصویب رساند که در آن از اسرائیل دعوت می شد تا از مناطقی که در جنگ اخیر اشغال کرده بود بیرون رود و از تمامی‌ ساکنین خاورمیانه درخواست شد به حقوق دیگران احترام گذاشته «درون مرزهای امن و شناخته شده و در صلح زندگی کنند». تدوین‌ این قطعنامه مهم، که هنوز هم نقطه مرجع اصلی برای‌ ایجاد صلح در خاورمیانه می‌باشد، ابتکار ملک حسین بود<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.  در‌این فاصله ارتش اسرائیل به سمت [[اردن]] نشین [[رود اردن]] حمله کرد که توسط نیروهای مشترک فلسطین و [[اردن]] در جنگ کرامه شکست خورد و ضربات سنگینی به نیروهای اسرائیلی وارد آمد<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 24</ref>.  


در ارتفاعات‌ جبل‌ هارون‌، آرامگاه‌ هارون ‌برادر حضرت‌ موسي‌ قرار دارد. (11)
==== [[درگيری سال 1970 اردن|درگیری سال 1970]] ====
همکاری با فلسطینی‌ها که روزی مورد تأیید ملک حسین بود، در سپتامبر 1970 به جدایی منجر شد. حضور فراگیر و پر هرج و مرج گروه­‌های مسلح فدائیان فلسطینی که انتظار مصونیت از قوانین [[اردن]] را داشتند، در سرتاسر [[اردن]] بی نظمی‌ ایجاد کرد. رهبران میانه رو فلسطین قادر به مهار عناصر افراطی نبودند، افرادی که دوبار به کاروان موتوری شاه حمله کردند و مرتکب چندین عملیات هواپیما ربایی شدند<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>. در نهایت در سپتامبر سیاه ارتش [[اردن]] جنگنده‌های فلسطین را شکست داد و آن‌ها را از [[اردن]] اخراج کرد. در 1971 نیروهای ارتش [[اردن]]، فلسطینی‌های مسلح را از کشور بیرون کردند که بسیاری از آن‌ها به [[لبنان]] پناهنده شدند<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 24</ref>. 


پترا شهری تاریخی در کشور پادشاهی اردن است که پایتخت حکومت باستانی نَبَطی‌ها بود. این شهر باستانی در 262 کیلومتری جنوب شهر عمان پایتخت اردن واقع شده است.
==== [[تاریخ اردن در دهه 70|اردن در دهه 70]] ====


این شهر پایتخت حکومتی مقتدر بود که با جسارت هر چه تمام تر به متجاوزین اجازه نمی داد از آن دره سنگی عمیق عبور کنند و همچنین در برابر قدرت امپراطوری رم باستان ایستادگی می کرد.
===== تلاش‌های اقتصادی =====
بعد از حوادث  1970 تا 1971 سیاست‌های داخلی به سمت ترویج وحدت ملی در میان مردم [[اردن]] پیش رفت.‌ این وحدت مورد تضمین نهایی برای بقا و امنیت [[اردن]] محسوب می‌شود. در‌این زمان، نگرانی اصلی رژیم نظم و امنیت [[اردن]] بود. برای بازگشت تدریجی ثبات سیاسی، دوباره سرمایه گذاری در [[اردن]] از سر گرفته شد. در‌ این سال‌­ها اردن شاهد رشد بی‌سابقه در تعدادی مناطق، مخصوصا بخش خدمات، ساخت و ساز و بخش مالی بود. توسعه اقتصادی و اجتماعی سریع [[اردن]]، همچنین مدیون رونق نفت در سراسر خاورمیانه در اواسط و اواخر دهه 70 می‌باشد. وجوه ارسالی فراوان که توسط 400 هزار یا تعداد بیشتری از شهروندان اردنی که به عنوان نیروی کار ماهر در کشورهای عربی حوزه خلیج فارس کار می‌کردند نیز به رونق اقتصادی [[اردن]] کمک کرد. در نتیجه جنگ داخلی [[لبنان]] در سال 1975 که منجر به جنگ در پایتخت بیروت شد، بسیاری از بانک‌ها و زیر ساخت‌های کشور از بین رفت، به همین سبب، بسیاری از‌این بخش‌ها به امان نقل مکان کردند که باعث رونق صنعتی در امان شد. در اوایل دهه 80 امان به یکی از پویاترین پایتخت‌های دنیای عرب تبدیل شد<ref>برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo</ref>. در همین دهه در 1972 طرح حسین در خصوص اتحاد کرانه غربی و شرقی مورد قبول واقع نمی شود<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>. [[اردن]] در 1973 مستقیماً وارد جنگ نمی‌شود و تنها با اعزام نیرو به [[سوریه]] کمک می کند. جنگ 1973 و به دنبال آن کمپ دیوید 1976 را می توان مهم‌ترین حادثه‌ این دهه به شمار آورد<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 24</ref>. شاه حسین و بسیاری از رهبران عرب‌ این معاهده را عامل بی‌ثباتی منطقه شمرده و آن را نپذیرفتند<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>. طی همین سال‌ها نشست اتحادیه عرب، سازمان آزادی بخش فلسطین را به عنوان نماینده قانونی مردم فلسطین - به جای [[اردن]] - معرفی کرد.  


از قرن چهارم تا قرن دوم پیش از میلاد، این شهر به مدت 200 سال پایتخت پادشاهی نبطی ها بود که در این دوران به اوج شکوفایی و تمدن خود رسید.
==== [[اردن در کنار عراق و غرب عليه ايران|اردن در کنار عراق و غرب علیه‌ایران]] ====
در سال 1980 نگاه‌ها از جنگ اعراب و اسرائیل به خلیج فارس معطوف شد، هنگامی‌ که جنگ بین‌ایران و عراق درگرفت. در طول جنگ 8 ساله، اردن در کنار‌ایالات متحده، [[فرانسه]] و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس از عراق در برابر‌ ایران حمایت می کرد. با‌این وجود، [[اردن]] همیشه در پی حل و فصل مسالمت آمیز جنگ بود. در همین زمان بود که تجارت بین دو کشور [[اردن]] و عراق رونق گرفت.  


تاریخ نویسان درباره نبطی ها می نویسند: احتمالاً این قوم از عربستان جنوبی برخاسته و به مرور زمان راه به خاورمیانه برده بود. اینان جمعیتی نزدیک به ده هزار نفر را تشکیل می دادند که به صورت بادیه نشین در صحرای "اراباح" پراکنده بودند.
به طور خاص، خط عرضه از بندر دریای سرخ [[اردن]]، عقبه به مناطق استراتژیک عراق، باعث پیشرفت و ترقی اقتصادی [[اردن]] شد.‌این جریان در خلال مشکلات اقتصادی بین [[سوریه]] و عراق رخ داد. هنگامی‌که [[سوریه]] با‌ ایران متحد شد و تجارت با عراق را متوقف ساخت<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>. در 1985 بار دیگر طرح شاه حسین در ارتباط با فلسطین و کرانه غربی و نوار غزه علیرغم توافق [[اردن]] و فلسطین بر هماهنگی در روند صلح نه تنها توسط اسرائیل رد شد<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 24</ref> بلکه از درون سازمان آزادی­‌بخش فلسطین نیز مورد مخالفت واقع شد<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.


نبطی ها صحرا را وطن خود می دانستند و با شجاعت از آزادی و امنیت آن پاسداری می کردند، به همین علت بازرگانان علاقه مند بودند که کاروان خود را از این صحرای امن عبور دهند و از چشمه موسی آب بنوشند و از آن بازدید کنند.
1987 شاهد اولین انتفاضه فلسطین است و در 1988 [[اردن]] تمام روابط اداری و حقوقی خود را با کرانه باختری قطع می کند<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 24</ref>. در پایان‌ این دهه اردن اجرای قوانین صندوق بین المللی پول برای تنظیم مجدد اقتصاد را شروع می کند و با ظهور شورش در معان اولین انتخابات عادلانه و آزاد برگزار شده و اسلامگرایان پیروز می‌شوند<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 24</ref>. همچنین در پی حمله عراق به کویت [[اردن]] به دنبال راهی مسالمت آمیز است و سلطان حسین تلاش می کند تا میانجیگری کند<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 24</ref>.


به تدریج پترا تبدیل به مسیری تجاری بازرگانی شد که بسیار حیاتی بود و سوریه را به دریای سرخ و هندوستان را به خلیج فارس و مدیترانه مربوط می کرد. این موقعیت به حکمرانان پترا امکان داد تا پایتخت خود را به مرکز مهم داد و ستد ادویه، عاج هندی، بخور عربی، ابریشم چینی، طلای مصری وفلفل فینیقی تبدیل کنند.
==== [[انتخابات آزاد اردن]] ====
در سال‌های اخیر، چنانکه گفته شد پادشاهی [[اردن|اردن‌]] هاشمی، پیشرفت چشمگیری در جهت استقرار پایه‌های کثرت گرایی انجام می‌­دهد<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>. هنگامی‌ که [[اردن]] تعهدات خود را به سیاست پارلمانی از سرگرفت، اصلاحات گسترده­‌ای، برای اطمینان از سرمایه گذاری امن به تصویب رسید. قابل توجه ترین رویداد‌ این دوره، بازگشت مجدد احزاب سیاسی به پارلمان، تهیه پیش نویس قانون اساسی، گسترش آزادی مطبوعات و تعهدی استوار به کثرت گرایی و حقوق بشر می‌باشد. در سال 1989 اصلاحات سیاسی با انتخابات مجلس شروع شد. پارلمان جدید به عنوان یک نیروی سیاسی که قدرت کامل قانون‌گذاری داشت، ظهور یافت. علاوه بر‌این، تدوین قانون اساسی برای فعالیت‌های سیاسی سازمان یافته در کشور چارچوب تعیین کرد.‌ این منشور، که از حقوق بشر حمایت می‌کند، یک مدل بومی‌ از کثرت گرایی دموکراتیک بر اساس تنها ضامن واقعی ثبات: مشارکت عمومی‌ و مسئولیت جمعی می‌باشد<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.


بدین ترتیب نبطی های چادرنشین و صحراگرد به شهرنشینانی تبدیل شدند که در قصرهایی ساخته شده در دل تخته سنگ ها و صخره های عظیم زندگی می کردند، و پایتخت آن ها، پترا، از زیبا ترین و تماشایی ترین شهرهای دنیای باستان بود.
==== [[شورای مشاوره ملی اردن|شورای مشاوره ملی]] ====
در ماه آوریل سال 1975، به فرمان ملک حسین شورای مشاوره ملی تشکیل و به صورت موقت جایگزین پارلمان شد. بین سال‌های 1978 تا 1984 سه شورا تشکیل شدند که اعضای آن نمایندگان انتخابی ملک حسین بودند که از بخش‌های مختلف [[جامعه اردن]] انتخاب شده بودند<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>. بنا بر اظهارات سایت‌های دولتی اردن‌ این شوراها به عنوان جایگزین برای پارلمانی که آزادانه انتخاب شوند در نظر گرفته نشده بود و تنها یک اقدام موقت در مقابل پارلمانی بود که بیشتر کرسی‌های آن از کرانه باختری دراشغال اسرائیل بود. آخرین شورای مشاوره ملی در ژانویه 1984 توسط فرمان سلطنتی منحل شد<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.


شکوه خیره کننده پترا و آوازه ثروت آن سرانجام امپراطوری رم را به طمع تصرف آن انداخت و در سال 106 بعد از میلاد "ترابانوس" امپراطور رم یکی از سرداران خود را با لشگری عظیم روانه وادی موسی کرد. با پیروزی رومیان، پترا جزئی از امپراطوری رم شد و دوره ای دیگر از عظمت را طی کرد. این شهر به تدریج رومی شد و اندک اندک خصوصیات فرهنگ نبطی را از دست داد. در سال 636 میلادی عرب ها توانستند شهر پترا را از نفوذ رومی ها برهانند. پس از آن ساکنان شهر پترا به کشاورزی مشغول شدند. اما زلزله ای که در سال های 746 و 748 به این شهر وارد آمد، ساکنان پترا را وادار نمود تا به مناطق اطراف کوچ کنند. آثار این شهر باستانی همچون دُری در کوه می درخشد و یادگاری از دوران نبطی هاست که بسیار تماشایی است. (12)
==== [[جدايی اردن از کرانه باختری|جدایی از کرانه باختری]] ====
پیش از سال 1989، دو ماه قبل از‌این که اسرائیل کرانه باختری را اشغال کند؛ آخرین انتخابات پارلمانی اردن در آوریل 1967 برگزار شد از زمان اتحاد دو کرانه در سال 1950، شرق و غرب در پارلمان حضور برابر داشتند؛ هرکدام سی نماینده در مجلس نمایندگان داشتند. در سال 1967 اسرائیل کرانه باختری را اشغال کرد، همچنین قطعنامه نشست سران عرب در رباط در سال 1974 که [https://www.plo.ps/en ساف (PLO: Palestine Liberation Organization) (سازمان آزادی بخش فلسطین)] را به عنوان «نماینده انحصاری مشروع» از مردم فلسطین تعیین کرده بود، موانع قانونی و عملی برای برگزاری انتخابات عمومی ‌را نشان داد<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>. در 1988 [[اردن]] تمام روابط اداری و حقوقی خود را با کرانه باختری قطع می‌کند<ref>Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 24</ref> و به دنبال موج شورش در برخی از مناطق که سایت ملک حسین آن را ناشی از مشکلات اقتصادی می داند، نخستین انتخابات پس از 1966 در کرانه شرقی انجام می‌پذیرد<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.


آمفي تئاتر رومي ها
==== [[انتخابات 1989 اردن|انتخابات 1989]] ====
در ماه آوریل 1989، دولت موقت به شریف زید بن شاکر به عنوان رئیس برای نظارت بر انتخابات دموکراتیک برای مجلس نمایندگان [[اردن]] سپرده شد و بدین وسیله اصلاحات سیاسی کشور را تقویت کرد. سانسور برداشته‌شد، کاندیداها برای انتخابات مجلس شروع به مبارزات انتخاباتی مستقل کردند هرچند دیدگاه‌های‌ ایدئولوژیکی متفاوتی داشتند. در 8 نوامبر 1989 اردنی‌ها به پای صندوق‌های رأی رفتند و پس از 22 سال در اولین انتخابات عمومی‌ شرکت کردند. تمام شهروندان بالای 19 سال حق رای داشتند. زنان [[اردن]] هم می‌توانستند رأی بدهند، حقی که در سال 1974 به آن‌ها اعطا شده بود.<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.


آمفي‌ تئاتري‌ با گنجايش‌ سه‌ هزار نفردر بخش‌ ديگر شهر واقع‌ است‌ اما شگفت آورتر از همه، قصر ها و معبد های با شکوهی است که معماران باستانی عرب بر سطح صخره ها و در دل کوهها پدید آورده اند. خانه های این شهر مجلل سنگی را معمارها و سنگ تراشان عرب باستان  در دل سنگ های زیباي صورتی رنگ به قدری استادانه و هنرمندانه طراحی کرده اند که حتی امروزه پس از گذشت بیش از 2300 تا 3000 سال<sup>1</sup>، همچنان چشم اندازی با شکوه و خیره کننده دارند. بی شک منظره ای گیراتر از سلع (پترا) وجود ندارد. هر یک از اطاق ها و سرستون ها  در ترکیب رنگ های قرمز، سیاه، سفید و زرد یک اثر هنری کامل است.  
انتخابات پارلمانی در سال 1993 و 1997 برگزار شد بیش از 640 نامزد از جمله 12 زن، برای تصاحب کرسی در مجلس نمایندگان، که از 60 به 80 عضو افزایش یافت به رقابت پرداختند. تعداد اعضای مجلس سنا نیز به 40 عضو افزایش یافت. برای اولین بار در تاریخ‌ این کشور، تمام طیف­‌های جامعه [[اردن]] در قوه مقننه شرکت کردند. پس از انتخابات سال 1989، شاه حسین حکومت نظامی‌ بیست ساله را لغو اعلام کرد. با کاهش تنش‌ها، مقررات وضعیت اضطراری نیز که در سال 1989 متوقف شده بود، به طور رسمی‌ در ماه آوریل سال 1992 برداشته شد.‌ این آزادی جدید راه را برای قانونی کردن احزاب سیاسی و معرفی قوانین مطبوعات جدید باز کرد. در 5 ژوئیه سال 1992، پارلمان به طور رسمی‌ احزاب سیاسی را قانونی اعلام کرد<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.


این شهر با مساحت 45 کیلو متر مربع  بیش از 500 اثر بزرگ تاریخی را در خود جای داده است که به دست هنرمندان عرب باستان که حجار بوده اند ساخته شده است. اکنون‌ باستان‌ شناسان‌ پس از تحقيق‌ و بررسي فراوان ‌توانسته‌اند در اين‌ شهر سنگي‌ انواع‌ ‌وسايل‌ زندگي‌ و مجسمه‌هاي‌ مربوط به‌ دوران‌ قبل‌ از ميلاد را کشف کنند.  
==== [[منشور ملی در اردن|منشور ملی]] ====
به منظور جلوگیری از مشکلات دهه 50، در ماه آوریل سال 1990 کمیسیون سلطنتی‌ای متشکل از شصت عضو با هدف تهیه پیش نویس دستورالعمل برای فعالیت احزاب سیاسی در [[اردن]] توسط شاه حسین منصوب شد.‌ این کمیسیون از اعضایی تشکیل شده بود که نماینده همه گروه‌های سیاسی در‌این کشور محسوب می شدند و طی چند ماه اجماع خود را در قالب یک منشور ملی ارائه دادند که در ماه ژوئن سال 1991 در یک کنفرانس ملی با حضور 2000 تن از رهبران اردنی به تصویب رسید<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.  


[[قصر البنت]]
[[منشور ملی در اردن|منشور ملی]] به تشریح دستورالعمل‌های عمومی‌ برای گفتگوی سازنده بین ارگان‌های اجرایی و مقننه و همچنین بین تصمیم گیرندگان و نخبگان سیاسی و فکری درارتباط با مسائل قدرت، حقوق و مسئولیت می پردازد<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>. به نظر می‌رسد که تدوین‌ این منشور و طرح‌های مشابه در پاسخ به نیازهای مشروع مردم برای آزادی عمل سیاسی بیشتر و پیشگیری از بحران‌هایی است که تقریبا تمام کشورهای عربی را درسال‌های اخیر در برگرفته است.


"قصرالبنت‌" در شهر سلع از مکان‌هايي‌ است‌ که عظمت و شکوه آن از دیدنی ترین مناطق باستانی است. این شهر دارای تونل های معروف آب و شبکه های آب رسانی است که تا خانه ها انشعاب یافته است. (14)
==== [[اردن در بحران خليج فارس و جنگ کويت|بحران خلیج فارس و جنگ کویت]] ====
تحولات سیاسی و اجتماعی بار دیگر جهان عرب را تکان داد، زمانی که در تاریخ 2 اوت 1990، نیروهای عراقی به کشور همسایه، کویت حمله کرده و قصد اشغال آن را داشتند. با توجه به نزدیکی [[اردن]] به‌ این بحران و موضع سیاسی و تجاری‌اش به عنوان شریک تجاری اصلی عراق، در طول جنگ در هر دو جبهه سیاسی و اقتصادی ضرر و زیان فوق‌العاده‌­ای را متحمل شد. موقعیت سیاسی [[اردن]] در‌این دوران بسیار نامناسب بود. [[اردن]] در توافق با جامعه بین‌المللی قرار گرفت که تهاجم و حمله عراق به کویت نقض قوانین بین‌المللی می‌باشد. با‌ این حال از نظر اردن‌ این مشکلات باید به صورت منطقه‌ای حل و فصل می‌شد. [[اردن]] در تلاش برای حل مشکل از طریق دفاتر اتحادیه عرب بود و ملک حسین شخصا از صدام خواست تا به درخواست جامعه بین‌المللی عمل کند. از آنجا که عراق یکی از شرکای تجاری [[اردن]] محسوب می‌شد، بحران‌های خلیج فارس و تحریم‌های بین المللی علیه عراق، [[اردن]] را با مشکلات اقتصادی شدیدی روبه‌رو کرد. برآورد شده است که بحران از دست دادن تجارت و یا کاهش آن، هزینه‌ای بیش از سه میلیارد دلار برای اردن در برداشته است. [[اردن]] با تمام ضرر و زیان‌هایی که متحمل شد، از تحریم‌های عراق حمایت کرد. هرچند‌ این عمل باعث فلج شدن تجارت در بندر عقبه و قطع مسیر تجارت زمینی به عراق شد. روابط اقتصادی عراق و [[اردن]]، که زمانی رونق فراوان داشت، کاملاً قطع شده و‌ این به ضرر هر دو ملت بود<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.  


در اوایل قرن نوزدهم میلادی (1812) یک مسافر سوئیسی به نام " لودویک بورکهارت" در حالی که با نام مستعار "شیخ ابراهیم" عازم مکه بود تا بتواند شهر مقدس مسلمانان را مشاهده کند، نظرش به "شهر سنگی پترا" جلب شد. او در بازگشت از جهانگردی خود نوشت: در میان صحرایی بی حفاظ که هیچ مسافری بدان پای نمی گزارد، در اعماق وادی موسی یکی از شگفت انگیز ترین آثار باستانی با خصوصیاتی باور نکردنی وجود دارد. این گزارش باعث شد که مسافران دیگری نیز راه "بوگهارت" را طی کنند. در سال 1893 یک هنرمند نقاش به نام "دیوید رابرتز" به پترا رفت و آثاری زیبا و گویا از این شهر تهیه کرد که نام پترا را جهانی کرد.
گذشته از عراق و کویت، هیچ دولتی بیش از [[اردن]] از بحران خلیج زیانمند نشد. با جمعیتی تنها حدود سه و نیم میلیون نفر در آن زمان، میزبانی بیش از یک میلیون پناهنده را عهده­‌دار گشت که بسیاری از‌این اتباع که میان خلیج و [[اردن]] تردد داشتند به شکل دائمی‌ در [[اردن]] اقامت گزیدند. بسیاری از‌این پناهندگان فلسطینی بودند. هجوم‌ این پناهندگان به افزایش تقاضا در منابع آب محدود کشور و زیرساخت‌ها منجر شد که افزایش فقر و بیکاری را به حدود 30 درصد در پی‌ داشت<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.  


بدین ترتیب پترا دوباره متولد شد و به عنوان یکی از جاذبه های توریستی خاورمیانه درهای خود را به سوی مردم جهان گشود. اما این شهر زیبا در خطر نابودی است. طوفان های شن، افزایش رسوب نمک در سنگ ها و باران های موسمی به بناهای سنگی پترا آسیب می زنند و این یادگار برجسته بشری را پیوسته در معرض خطر نابودی قرار می دهند.
==== [[صلح مادرید در اردن|روند صلح مادرید]] ====
اوایل دهه 90 در تاریخ درگیری‌های اعراب و اسرائیل نقطه عطفی محسوب می‌شود. پس از آزادسازی کویت،‌ایالات متحده و فدراسیون روسیه، بانیان کنفرانس صلح مادرید در اکتبر 1991 شدند. در طی مذاکرات مادرید، [[اردن]] هیأت فلسطینی را تحت حمایت قرار داد تا با اسرائیل برای اولین بار، به صورت مستقیم وارد مذاکره شوند. تقریبا دو سال بعد، در تاریخ 13 سپتامبر 1993، ساف و اسرائیل توافقنامه‌ای را امضا کردند که منجر به وضعیت کنونی فلسطین و اسرائیل شد.‌ این معاهده راه را برای [[اردن]] جهت مذاکره با اسرائیل باز کرد، دستور کار مشترک [[اردن]] - اسرائیل یک روز پس از معاهده ساف - اسرائیل شروع شد. 25 جولای 1994، ملک حسین، نخست وزیر اسرائیل رابین را در کاخ سفید ملاقات کرد و معاهده واشنگتن به امضا رسید که به جنگ 46 ساله بین [[اردن]] و اسرائیل خاتمه داد. پیمان صلح [[اردن]] و اسرائیل در 26 اکتبر 1994 در مرز جنوبی وادی عربه امضا شد.‌این معاهده به [[اردن]] ضمانت داد تا مناطق اشغالی (حدود 380 کیلومتر مربع) بازسازی شود و تضمین کرد تا پادشاهی [[اردن]] سهم عادلانه آب از رودخانه‌های یرموک و [[اردن]] داشته باشد.‌ این معاهده مرزهای غربی [[اردن]] را برای اولین بار به وضوح تعریف می‌کند و به پیشنهاد صهیونیست‌ها مبنی بر «[[اردن]]، فلسطین است» خاتمه داد<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.


پترا در فهرست "میراث فرهنگی جهان" قرار دارد و یکی از عجایب هفتگانه جدید به شمار می رود و به عنوان گنجینه ای با ارزش به ثبت رسیده است. به این علت تلاش همه جانبه ای صورت می گیرد تا از نابودی نجات یابد. اما عوامل فرسایش و تاثیرات شدید آن ها هر تلاشی را با دشواری روبرو می سازد.
==== [[تحولات تاریخی اردن بعد از 2000 میلادی|تحولات بعد از 2000 میلادی]] ====
هنگامی که در پایان سال 2009 میلادی و پس از استعفای نادر ذهبی، عبدالله دوم پادشاه [[اردن]] دوست صمیمی خود سمیر رفاعی را به عنوان نخست وزیر جدید انتخاب کرد، بسیاری از شهروندان و احزاب [[اردن]] از‌این انتخاب ابراز نارضایتی کردند. پس از گذشت تقریباً 4 ماه از روی کارآمدن سمیر رفاعی در پی عملکرد ضعیف وی در زمینه اقتصادی و معیشتی، اعتراضات شهروندان و احزاب اردنی بیشتر شد و پس از شعله‌ور شدن آتش اعتراضات در تونس، اعتراضات شهروندان اردنی نیز به اوج خود رسید. در همین راستا شهروندان اردنی، احزاب و اتحادیه‌های صنفی‌این کشور با برپایی تظاهرات، تحصن و اجتماع، خشم و نارضایتی خود را از عملکرد دولت رفاعی اعلام کردند. شهروندان و احزاب اردنی معتقدند که سمیر رفاعی با سیاست­‌های غلط و ناکارآمد خود ضربه عظیمی به کشور وارد کرده و سبب افزایش فقر، بیکاری، تورم، فساد و بسیاری از ناهنجاری‌های دیگر در کشور گردیده‌است. از‌ این رو، شهروندان و احزاب اردنی در اعتراضات خود خواستار برکناری دولت رفاعی و تشکیل حکومتی مردمی شدند.  


کنترل مسافران و رفت و آمد توریست ها به آسانی ممکن نیست. افرادی که به منظور گردشگری به پترا می آیند، خود عواملی برای ویران تر شدن این مکان زیبا هستند.
در نهایت پادشاه [[اردن]] برای جلوگیری از فروپاشی در نخستین ماه سال 2011 میلادی، دوست قدیمی خود را از کار بر کنار کرد و معروف بخیت نخست وزیر سابق‌ این کشور را به عنوان جانشین وی معرفی کرد. البته از نخستین ماه‌های روی کار آمدن معروف بخیت، نه تنها اعتراضات متوقف نشد بلکه بیشتر نیز شد. کارنامه سیاه معروف بخیت از جمله دست داشتن در بزرگ‌ترین پرونده فساد مالی‌ این کشور (به نام پرونده کازینو)، مخالفت آشکار با اسلام‌گرایان و زمینه سازی برای انجام تقلب در انتخابات پارلمانی سال 2007 برای جلوگیری از به قدرت رسیدن اسلام‌گرایان، سبب شد که‌ این انتخاب شاه [[اردن]] از ابتدا با مخالفت شدید احزاب و شهروندان رو به رو شود، با تغییر پست مقامات جهت فرونشاندن آتش خشم مردمی طی سال 2011، نظام [[اردن]] کوشید تا مانع از افزایش اعتراضات مردمی‌ شود و در‌این راستا اقداماتی نیز انجام داد، اما هیچ یک از‌این اقدامات به کاهش نارضایتی‌های شهروندان نیانجامید.  


بررسی های باستان شناسی انواع چسب هایی را که می تواند به استحکام سنگ ها کمک کند و در مقابل آب غیر قابل نفوذ باشند به کار گرفته است. درضمن جهت وزش باد و میزان قدرت تخریبی آن در منطقه پترا اندازه گیری شده است.
حکومت [[اردن]] ابتدا سعی کرد با تشکیل کمیته‌های مختلف از جمله کمیته تعدیل قانون اساسی، کمیته گفت و گوهای ملی و کمیته گفت و گوهای اقتصادی به شهروندان نشان دهد که به دنبال جلب رضایت آنان است اما خروجی‌ این کمیته‌ها چیزی نبود که احزاب و شهروندان می‌خواستند. جنبش اعتراضی [[اردن]] به دنبال کاهش صلاحیت‌های پادشاه، تبدیل نظام از پادشاهی مطلقه به پادشاهی مشروطه، تغییر قانون اساسی، تشکیل دولت پارلمانی، مبارزه با فساد و مفسدان، تحقق فوری و جامع اصلاحات اقتصادی و سیاسی، جلوگیری از موروثی شدن پست‌ها و بسیاری مسائل دیگر بود ولی هیچ یک از‌ این خواسته‌ها تأمین نشد.


از سوی وزارت جهانگردی و دانشگاه یرموک (اردن) و سازمان آثار باستانی در [[ایالات متحده]] آمریکا، جهت کنترل مسافران و محدود کردن تعداد بازدید کنندگان تدابیری صورت گرفته است.
سرانجام پس از گذشت 10 ماه از آغاز اعتراضات شهروندان اردنی، پادشاه [[اردن]] معروف بخیت، نخست وزیر پیشین‌ این کشور را برکنار و عون خصاوئه رئیس اسبق دربار پادشاهی [[اردن]] را به جای او انتخاب کرد. وی همچنین بلافاصله پس از‌این انتخاب، محمد رقاد رئیس دستگاه اطلاعاتی کشورش را نیز برکنار و فیصل شوبکی را به جای او بر سر کار نهاد. تغییر رئیس دربار پادشاهی، رئیس پارلمان و بسیاری از استانداران و مقامات بلندپایه اردنی از دیگر تغییراتی بود که صورت گرفت. کارشناسان انتظار داشتند که با‌ این تغییرات در کشور فعالیت‌های اعتراضی شهروندان متوقف و فضای متشنج کشور آرام شود. اما‌ این تغییرات نه تنها نتوانست از میزان خشم و نارضایتی شهروندان بکاهد بلکه سبب افزایش نارضایتی آنان نسبت به عملکرد نظام شد. تا پایان سال 2011 هیچ یک از خواسته‌های شهروندان و معترضین اردنی برآورده نشد. بسیاری از کارشناسان بر‌این عقیده‌اند که عدم اتحاد و انسجام انقلابیون و مخالفان دولت [[اردن]] از اصلی‌ترین دلایل محقق نشدن خواسته‌های آنان است و از همین رو مخالفان دولت تصمیم گرفتند یک جبهه ملی به منظور تحکیم نیروهای مخالف در راستای دستیابی به اصلاحات در کشور تشکیل دهند.


با این وجود پترا همچنان در خطر است و این پایتخت سرخ که ساخته دست دوره بيزانس از سال 324 ميلادي هنگامي که پادشاه کنستانتين اول استانبول را پايتخت روم شرقي يا همان امپراطوري بيزانس قرار داد شروع شد. همينطور که مسيحيت به آرامي دين غالب نواحي مي شد، کليساهاي بزرگ و کوچک در اغلب نواحي پراکنده مي شدند.  (15)
در سال 2010 میلادی مخالفان دولت [[اردن]] یک گردهمایی برگزار کردند که در آن گام‌های اولیه تشکیل‌ این جبهه برداشته شد. در‌این گردهمایی تمامی گروه‌های مخالف دولت از جمله اسلامگرایان، چپگرایان، جوانان و نیروهای قبیله‌ای حضور داشتند و به یکسان سازی دیدگاه‌های سیاسی خود به ویژه در زمینه تعدیل قانون اساسی پرداختند. در‌این گردهمایی مقرر شد جبهه ملی اصلاحات به ریاست احمد عبیدات نخست وزیر سابق [[اردن]] برگزار شود. در‌ این جبهه بیش از 250 تن از شخصیت‌های سیاسی و حزبی [[اردن]] حضور داشتند. عمل در راستای تصویب قانون جدید انتخاباتی، بازنگری و تعدیل قانون اساسی‌ این کشور به منظور رسیدن به پادشاهی مشروطه که در آن نخست وزیر توسط نمایندگان ملت انتخاب شود و کاهش میزان دخالت نیروهای امنیتی در زندگی سیاسی و اجتماعی شهروندان، مسئولیت اصلی‌ این کمیته بود.‌ این جبهه درحالی تشکیل شد که مخالفان دولت [[اردن]] در برخی موارد با یکدیگر به اختلاف نظر رسیده بودند. از جمله اختلافات میان معارضان اردنی، اختلاف پیش آمده در پایان سال 2010 میلادی و جریان مشارکت در انتخابات یا تحریم آن بود.


يکي از شاخصه هاي پيشرفت در اين دوران را مي توان در سنگ فرش بسياري از اماکن و معابد تازه ساز مشاهده کرد.
در انتخابات پارلمانی شانزدهم [[اردن]] که در روزهای پایانی سال 2010 برگزار شد، از مجموع 7 حزب عضو کمیته عالی احزاب مخالف دولت [[اردن]]، احزاب چپگرا و ملی در انتخابات شرکت کردند اما جبهه عمل اسلامی و حزب وحدت مردمی‌ این کشور آن را تحریم کردند. همچنین یکی دیگر از اختلاف نظرهای میان مخالفان دولت [[اردن]] پیرامون موضع آنان در قبال انقلاب‌های مردمی در کشورهای مختلف عربی بود. شورای همکاری خلیج فارس در نیمه نخست سال 2011 با درخواست [[اردن]] برای پیوستن به‌این شورا موافقت کرد و از وزرای خارجه خود خواست تا جهت پذیرفتن شروط عضویت با اَمان وارد مذاکره شوند. اردن نیز ضمن استقبال از پذیرفته شدن در شورای همکاری خلیج فارس، اعلام کرد به زودی ناصر جوده وزیر امور خارجه‌این کشور، جهت بررسی شروط عضویت با وزرای خارجه شورای مذکور وارد مذاکره خواهد شد. بلافاصله پس از اعلام موافقت شورای همکاری خلیج فارس با پیوستن [[اردن]] به‌این شورا، مقامات اردنی رایزنی‌های خود را به منظور تقویت روابط با کشورهای عضو‌ این شورا آغاز کردند. در نهایت تلاش‌های آنان بی ثمر ماند و‌این گونه رویای پیوستن [[اردن]] به شورای مذکور تبدیل به سراب شد.  


مدابا
پس از مخالفت شورای همکاری خلیج فارس با عضویت [[اردن]] و مغرب، سران کشورهای عضو‌ این شورا به منظور دلجویی از [[اردن]] و مغرب از تأسیس صندوق توسعه با سرمایه 5 میلیارد دلار برای حمایت از [[اردن]] و مغرب خبر دادند. در‌ این راستا عبداللطیف بن راشد انریانی دبیر کل شورای همکاری خلیج فارس یادآور شد کشورهای عضو‌ این شورا توافق کردند که زمینه همکاری مشترک و تشکیل کمیته‌های همکاری تخصصی برای رسیدن به شراکت مناسب را مورد بررسی قرار دهند.


[[شهر مدابا]] به سنگ فرش ها و کليساهاي قديمي خود مشهور است. سنگ فرش هاي اين شهر بسيار کمياب بوده و تاريخ آن به دوران بيزانس و کليساي روم ارتودکس بازمي گردد که در آن قديمي ترين نقشه اين سرزمين به چشم مي خورد.  
دولت [[اردن]] در سال 2008 با اخراج رهبران حماس از‌این کشور به خواست صهیونیست­‌ها پاسخ داد و پرونده ارتباط خود را با جنبش مقاومت اسلامی فلسطین (حماس) بست. در سال 2012 پس از گذشت یک دهه از قطع ارتباط اردن با حماس،‌این کشور تلاش بسیاری در راستای از سرگیری روابط خود با جنبش مقاومت اسلامی فلسطین به انجام رساند.


در سال 560 ميلادي صنعت سنگ فرش به اوج خود در مدابا رسيد که به همين دليل در اين شهر همچنان آثار زيادي از آن دوران به جا مانده است.
محمد نزال و محمد نصر از رهبران جنبش حماس در ابتدای سال 2011 میلادی در شهر امان با مسئولان‌ این کشور ملاقات کردند که در آن مسئله صلح گروه‌های فلسطینی و برخی مسائل دیگر مورد بحث و بررسی قرار گرفت. از ابتدای سال 2011 مسئله سرگیری روابط [[اردن]] و حماس همواره به عنوان یکی از سوژه‌های مهم، در رسانه‌ها و محافل سیاسی مطرح شد، اما به دلایل مختلف از جمله روند اعتراضات مردمی و تغییر دو دولت در فاصله کمتر از یک سال به تعویق افتاد.  


به غير از سنگ فرش و کليساهاي قديمي در شهر مدابا آبشارهاي چشم نوازي وجود دارد که باعث رونق گردشگري در اين منطقه شده است. (13)
در تحلیل علت تمایل اردن به برقراری روابط با حماس، مسائل متعددی وجود دارد. به طور مثال کارشناسان معتقدند به دلیل شرایط حساس منطقه و افزایش روز افزون اعتراضات شهروندان اردنی به عملکرد نظام، حکومت‌این کشور به دنبال برقراری ارتباط با حماس در راستای کسب مشروعیت است. مسئله از سرگیری رابطه [[اردن]] با حماس همواره به عنوان یکی از شعارهای معترضین اردنی در اواخر سال 2011 مطرح بود<ref>برگرفته از http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13901012000166#sthash.38xOHiKU.dpuf</ref>. همزمان با ادامه اعتراضات در سال 2012، الخصاونه استعفا داد و پادشاه، فایز طراونه را رئیس دولت اعلام کرد. اما بار دیگر شهروندان اردنی در اعتراض به تصمیم دولت برای افزایش قیمت‌ها با برپایی تظاهرات در سراسر‌ این کشور خواستار سرنگونی حکومت فایز الطراونه شدند.  


جالب توجه ترين نمونه هاي هنر موزائيک کاري بيزانسي را مي توان در مدابا مشاهده کرد. برجسته ترين آن ها نقشه مشهور سرزمين مقدس در قرن ششم است که به نام نقشه موزائيک فلسطين هم شناخته مي شود.
جماعت اخوان المسلمون [[اردن]] نیز که بزرگ‌ترین گروه سیاسی معارض در‌این کشور به حساب می‌رود اعتراضات متعددی را در امان پایتخت [[اردن]] برگزار کرد. ده‌ها فعال اخوانی با برپایی تظاهرات خواستار انحلال پارلمان و محاکمه عادلانه نمایندگان پارلمان و مقاماتی شدند که ملیون‌ها دلار از اموال دولتی اختلاس کرده‌اند<ref>برگرفته از http://www.entekhab.ir/fa/news/66526</ref>.  


[[امّ قيس]]
در نهایت دولت طراونه در اکتبر 2012 استعفای خود را تسلیم ملک عبدالله نمود <ref>برگرفته از http://www.shafaqna.com/persian/general/item/24441</ref> و پادشاه در پی پذیرش آن طی حکمی‌ وزیر پیشین امور خارجه‌این کشورعبدالله نسور را به عنوان نخست وزیر جدید [[اردن]] منصوب کرد و وی را مسئول تشکیل دولت جدید کرد، دولتی که مسئولیت آن، فراهم کردن شرایط برگزاری انتخابات آینده پارلمانی در‌ این کشور است. نخست وزیر جدید اردن که در سال 2009 از سوی پادشاه‌ این کشور به عنوان یکی از اعضای مجلس اعیان منصوب شده بود، پس از یک سال فعالیت، از‌ این سمت استعفا داد و در انتخابات سال 2010 مجلس نمایندگان [[اردن]] توانست به پیروزی برسد و بار دیگر وارد پارلمان‌ این کشور شود.


امّ قيس يا ديواره امّ قيس هم اکنون در شمال اردن و مشرف به درياچه طبريا و بلنديهاي جولان واقع شده است. اين منطقه از مشهورترين آثار گردشگري در اردن به شمار مي رود و به پله هاي رومي و يوناني خود شهره شده است.
[[عبدالله النسور]] طی دوره حضور خود در دو بخش انتصابی و انتخابی پارلمان [[اردن]] (مجلس اعیان و مجلس نمایندگان)، همواره از سیاست‌ها و اقدامات دولت‌های معروف البخیت و فایز الطراونه، نخست وزیران پیشین‌ این کشور انتقاد می‌کرد<ref>برگرفته از http://www.shafaqna.com/persian/general/item/24441</ref>. پس از عبدالله النسور به ترتیب‌ هانی الملقی و [[عمر رزاز]] نخست وزیران انتصابی بودند. سپس از اکتبر 2020 بُشیر خصاونه سمت نخست وزیری [[اردن]] را تاکنون عهده‌دار است. به هر حال به نظر می‌­رسد که اردن توانسته تا‌کنون از [[بهار عربی]] جان سالم بدر برد. در همان سال‌­ها نورمن موراد، طی یادداشتی که در الجزیره منتشر شد به‌ این مسئله اشاره کرد و نوشت برخی معتقدند [[اردن]] به دلیل بلوغ مردمش تحت تأثیر [[بهار عربی]] قرار نگرفته است، اما در‌ این میان برخی دیگر از تحلیلگران نجات [[اردن]] از [[بهار عربی]] را ناشی از کمک‌های مالی غرب، جنگ داخلی [[سوریه]] و معضل پناهندگان و مدیریت هدفمند فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی عنوان کرده‌اند. در حقیقت باید گفت که تمامی‌ عوامل فوق مانع از تحقق [[بهار عربی]] در‌ این کشور کوچک شد. کشوری که مانند سایر کشورهایی که انقلاب‌های عربی را تجربه‌ کردند در مرحله گذار دموکراتیک قرار داشت و مردمش بر خواسته‌ها و مطالبات دموکراتیک تأکید داشتند. اما دولت‌مردان [[اردن]] محدودیت‌های بسیاری را بر مطبوعات اعمال کردند. در ژوئن 2013 دولت‌مردان‌ این کشور طی دستوری 200 وب سایت را به بهانه نداشتن مجوز رسمی‌ از نهادهای دولتی تعطیل کردند.


امّ قيس در نزديکي شهر اربد اردن واقع شده و بزرگ ترين شهر منطقه بني کنانه در استان اربد است.
اقدامات دولت صرفا محدود به اعمال محدودیت بر فضای مجازی و مقابله با روزنامه نگاران و خبرنگاران نبود. [[اردن]] از دادگاه‌های نظامی‌ و نهادهای امنیتی برای سرکوب تجمعات مسالمت آمیز استفاده کرد. به عنوان نمونه در سال 2012 جوانی به اتهام در دست داشتن عکس پادشاه و به جرم توهین به پادشاه محاکمه شد. بسیاری از فعالان به اتهامات گوناگونی چون اخلال در نظم عمومی، تخریب اموال دولتی و توهین به مقام‌های دولتی محکوم شده و در دادگاه‌های فرمایشی محاکمه شدند.


ارتفاع امّ قيس 364 متر بالاتر از سطح دريا قرار گرفته و از شمال به بلندي هاي جولان و نهراليرموک و از جنوب به وادي العرب مي رسد.
دولت [[اردن]] با تکیه بر تاکتیک‌ها و با مهارت زیاد تلاش دارد تا بحران‌های داخلی کشورش را مدیریت کند. نیروهای امنیتی بر بسیاری از نهادهای کلیدی‌ این کشور خیمه زده‌اند، در برابر دولت با در دست گرفتن رسانه‌های اصلی و اعمال محدودیت بر سایر ابزارهای ارتباطات جمعی تلاش دارد نقش مترسک در یک مزرعه را‌ ایفا کند. بنابراین دولت [[اردن]] در حوزه داخلی با تکیه بر سیاست رعب و وحشت تاکنون توانسته اهدافش را محقق کرده و پایه‌های حکومتش را مستحکم کند. تحولات و هرج و مرج‌های منطقه نیز توسط مقام‌های [[اردن]] مورد استفاده قرار گرفته است. [[اردن]] به شکل ماهرانه‌ای توانسته ثبات اقتصادی و سیاسی خود را در یک مثلث خونین حفظ کند. هجوم پناهجویان از [[سوریه]] و عراق، توجه جامعه بین‌الملل به حوادث خونین [[سوریه]] و گسترش موج افراط‌گرایی در منطقه موجب شده است که توجه جامعه بین الملل به مسائل [[اردن]] کم‌تر شود<ref>برگرفته از http://www.tadbirkhabar.com/world/17220</ref>.


بر اساس گزارش هاي موجود از وزارت گردشگري اردن اقدامات براي حفاري و ترميم امّ قيس از سال 930 ميلادي آغاز شده است. در سده اخير در سال 1961 انستيتويي به نام dei پروتستان آلمان به حفاري هاي جديدي در اين منطقه پرداخت و پس از آن در سال هاي 92 – 1991 اقداماتي ديگر براي شناسايي امّ قيس توسط گروه هاي خارجي صورت گرفت.
=== [[شخصيت های موثر سياسی و اجتماعی اردن|شخصیت‌های مؤثر سیاسی و فرهنگی معاصر]] ===
شخصیت های موثر سیاسی و فرهنگی کشور اردن عبارت است از :


هم اکنون امّ قيس به آثار مختلفي همچون کليساي بيزانس، پلکان شرقي، بازارها و مخازن، کليساي پازيليکا و موزه امّ قيس تقسيم شده است.
==== [[عبدالله بن حسین‌ هاشمی|عبدالله بن حسین‌هاشمی‌]] ====
[[عبدالله بن حسین‌ هاشمی|عبدالله بن حسین‌هاشمی‌]] (1882 تا 1951 )، پسر شریف حسین از مکه (1851 تا 1931)، خانواده اردنی خود را در سال 1921، تأسیس کرد، پس از آن‌که انگلستان قیمومت فرا اردن را به وجود آورد و وی را امیر لقب داد. عبدالله در سال 1946 زمانی که به فرا اردن آزادی اعطا شد لقب خود را از امیر به پادشاه تغییر داد. پس از ترور او در سال 1951، پسرش طلال ( 1909 تا 1972) به مدت کوتاهی سلطنت کرد.


در پايان مي توان سيستم هاي آبرساني، چاه ها و تپه ماهورهاي امّ قيس را که به جا مانده از قديم است به عنوان ديگر مکان هاي ديدني در اين منطقه قلمداد کرد. (13)
==== [[حسين بن طلال|حسین بن طلال]] ====
[[حسين بن طلال|حسین بن طلال]] بزرگ ترین پسر طلال، پیش از موفقیت پدرش به عنوان پادشاه در سال 1953، در کالج ویکتوریا در اسکندریه، [[مصر]] و مدرسه‌ هارو در انگلیس و آکادمی‌ نظامی‌ سلطنتی سندهرست ( Royal Military Academy Sandhurst) مانند پدرش تحصیل کرده‌ بود. در سال 1955 با اولین همسرش دینا عبدالحمید العون، یک مصری با اصل و نسب‌ هاشمی‌ ازدواج کرد. ثمره‌ این ازدواج یک دختر بود. همسر دوم وی آنتوانت گاردینر ( Antoinette Gardiner ) از انگلستان بود که به اسلام گروید و نامش را به منا الحسین تغییر داد. حاصل‌این ازدواج چهار فرزند، دو دختر و دو پسر بود. حسین در سال 1973 از شاهزاده خانم منا جدا شد و با سومین همسرش، آلیا توکان ( Alia Tukan) فلسطینی ازدواج کرد؛ حاصل‌ این ازدواج یک دختر و یک پسر بود. وی در تاریخ فوریه 1977 در حادثه سقوط هواپیما درگذشت. وی در ژوئن 1978 با همسر چهارم خود الیزابت حلبی (Elizabeth Halaby) یک امریکایی با تبار عرب و سوئد ازدواج کرد. حسین وی را نورالحسین نامید. حاصل‌این ازدواج چهار فرزند، دو دختر و دو پسر بود.


آثار دوره اسلامي:
==== [[ملکه نور]] ====
[[ملکه نور]]، در طول دهه 80 میلادی، نقش بسیار مؤثری در زمینه ترویج آموزش، فرهنگ، رفاه اجتماعی و پروژه‌های برنامه ریزی شهری در [[اردن]] داشت. وی آخرین همسر شاه حسین و ملکه [[اردن]] در خلال سال‌های 1978 تا 1999 بود و تا هنگام مرگ همسر خود در سال 1999 در‌این مقام باقی ماند. [[ملکه نور]] که متولد‌ ایالات متحده آمریکا بود و اصلیتی سوری، انگلیسی و سوئدی داشت، در هنگام ازدواج تابعیت اردنی اختیار کرد. وی هم اکنون رئیس جنبش دهکده واحد جهانی و مدافع و طرفدار منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای است.


در زمان حکومت امويان اردن به خاطر نزديکي به پايتخت حکومت اموي و داشتن موقعيت جغرافيايي مناسب به گذرگاهي براي حاجياني مبدل شد که از مناطق مقدس مکه و مدينه دور بودند.
==== [[حسن بن طلال]] ====
[[حسن بن طلال]]، برادر جوان‌تر حسین مهم‌ترین‌ هاشمی، پس از حسین می‌باشد که از طریق فرمان سلطنتی، در سال 1965 به عنوان ولیعهد معرفی شد. محمد برادر حسین یک تاجر بود و فعالیت سیاسی پشت پرده داشت.


در مناطق شرقي بيابان اردن کاروان سراها، حمام هاي عمومي، شکارگاه ها و قصرهايي بنا شدند. اين مجموعه قصرها که به نام "قصرهاي کوير" شناخته مي شوند بهترين نمونه هاي هنري در دوره اموي هستند.
==== [[شریف عبدالحمید شرف]] ====
[[شریف عبدالحمید شرف]]، پسرعموی حسین در دهه 70 مشاور سیاسی نزدیک وی بود و در سال 1980 مدت کوتاهی به عنوان نخست وزیر خدمت کرد.


بزرگ ترين سازه زمان اموي ها "گنبد مسجد سنگي" در قدس است که به وسيله خليفه عبدالملک بن مروان در سال 691 ميلادي ساخته شده است.
==== [[ليلا شرف|لیلا شرف]] ====
[[ليلا شرف|لیلا شرف]]، از دیگر اعضای خانواده‌هاشمی‌ می‌باشد. وی اولین افسر زن کابینه و طی سال‌های 1985 - 1984 وزیر فرهنگ و اطلاعات بود.


قلعه الکرک
==== [[شریف زیاد بن شاکر]] ====
[[شریف زیاد بن شاکر]] (Field Marshal Ash Sharif Ziad ibn Shakir)، پسرعموی دیگر حسین برای مدت زیادی محرم سیاسی پادشاه بود و به وی در موقعیت‌های حساس خدمت کرد. حسین در دسامبر 1988، شاکر را به عنوان رئیس دربار سلطنتی و رئیس پلیس مخفی منصوب کرد. وی در اواخر آوریل سال 1989 به مدت 7 ماه نخست وزیر [[اردن]] بود.


ساخت قلعه الکرک به سال 860 ق.م و در زمان الموابيون باز مي گردد. نبطي ها به دليل وجود مجسمه هاي زياد اين منطقه را قلعه ناميدند. در عصر بيزانس قلعه الکرک به عنوان سپري بازدارنده، اردن را از هجوم دشمنان نگهداري مي کرد.
==== [[زید الرفاعی]] ====
[[زید الرفاعی]] (Zaid ar Rafia)، از افراد سیاسی با نفوذ از خانواده‌های قدیمی‌ کرانه شرقی بود که در سال 1985 به عنوان نخست وزیر انتخاب شد. وی پسر سمیر الرفاعی سیاستمداری بود که چندین دوره به عنوان نخست وزیر در حکومت عبدالله طی دهه‌های 30 و 40 و پس از آن در دوران حسین، نخست وزیر وی بود<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>.


در عصر اسلامي اين قلعه نقش مهمي در پيروزي مسلمانان به فرماندهي ابي عبيده عامربن جراح ايفا کرد.
==== [[عبدالله بن حسین]] ====
[[عبدالله بن حسین]]، زاده 30 ژانویه 1962 در امّان پادشاه کنونی اردن‌ هاشمی‌ است. وی پس از مرگ پدرش، شاه حسین بن طلال در سال 1999 به پادشاهی رسید. مادر او ملکه مُنا آل یاسین نام داشت. عبدالله در کودکی، آموزش ابتدایی خود را در مدرسه اسلامی‌ پایتخت [[اردن]] گذراند و پس از آن تحصیلات خود را در مدرسه سنت ادموند(Edmund school) در سوری انگلستان ادامه داد. سپس تحصیلات خود را در آکادمی‌ دیرفیلد (Dear Field Academy) ایالات متحده آمریکا به پایان رساند. وی در سال 1980 به دانشکده افسری سلطنتی پمبروک (Pembroke College Oxford) آکسفورد وارد شد. عبدالله در سال بعد با درجه ستوان دوم وارد سواره نظام سلطنتی سیزدهم/هیجدهم ملکه مری شد. او در سواره نظام سیک، که یک هنگ زرهی است به درجه سرهنگی رسید و جانشین فرمانده سواره نظام سلطنتی شد. شاه حسین بن طلال در بستر بیماری عبدالله را ولیعهد خواند و او را جایگزین برادرش شاهزاده حسن کرد که سال‌های زیادی‌ این منصب را در اختیار داشت.‌ این تصمیم شاه به‌این علت که مادر عبدالله شاهزاده مُنا معروف به تونی آوریل گاردینر اصالتاً انگلیسی بود، مطلوب عموم واقع نشد. در هر صورت عبدالله در 7 فوریه سال 1999 به پادشاهی رسید. اقتصاد [[اردن]] پس از به قدرت رسیدن ملک عبدالله به سرعت توسعه یافت. در نتیجه‌این اصلاحات، رشد اقتصادی اردن به سالیانه 6 درصد افزایش یافت و سرمایه گذاری مستقیم خارجی غرب و کشورهای حاشیه خلیج فارس افزایش یافت. وی توافقنامه تجارت آزاد با‌ ایالات متحده آمریکا را اعلام کرد و [[اردن]] اولین کشور عربی بود که چنین مناسبات اقتصادی با آمریکا برقرار می‌کرد. ملک عبدالله پروژه صلح اسرائیلی فلسطینی را دنبال می‌کند و تا به حال دیدارهای بسیاری برای‌ این منظور انجام داده است. منتقدان، حکومت عبدالله را حکومتی استبدادی می‌دانند که آزادی‌های اولیه همچون آزادی بیان، آزادی مطبوعات و حق اعتراض را محدود کرده است. دیدبان حقوق بشر در نشریات گوناگون خود، سیاست داخلی ملک عبدالله و به ویژه دیدگاه وی در مورد شکنجه و آزار و اذیت انسان را محکوم کرده است و‌ این امر نام وی را نزد بسیاری از جوامع و سازمان‌های بین المللی خدشه‌دار کرده است.


ابن بطوطه هم در کتاب خود به نام غرائب الامصار و عجائب الاسفار از منطقه الکرک به عنوان منطقه اي نام برده که پر از ديوارهاي بلند و قلعه است.
==== [[رانيا العبدالله|رانیا العبدالله]] ====
[[رانيا العبدالله|رانیا العبدالله]]، متولد آگوست سال 1970، ملکه کنونی [[اردن]] و همسر ملک عبدالله دوم، پادشاه [[اردن]] است. وی بر استعداد و کیفیت آموزش کودکان اردنی تأکید دارد و در خارج از [[اردن]] مدافع آموزش جهانی است، ملکه رانیا اصالتاً فلسطینی است. وی در خارج بسیار مورد تشویق و تمجید است اما در داخل [[اردن]] مورد انتقاد است؛ ملکه به دست داشتن و کنترل احکام قضایی به نفع خانواده خود متهم است. همچنین به سبب بی­‌مبالاتی در رفتار و اعمالش مورد نقد است، به طور مثال او در سال 2010 میهمانی‌ای در منطقه وادی الروم ترتیب داد که 600 میهمان داخلی و خارجی در آن دعوت بودند. قریب به 40 تپه از تپه‌های واقع در منطقه با روشنایی برق تزئین شده بود درحالی که مردم منطقه در بعضی نواحی از داشتن برق محروم بودند.  


از سال 1980 ميلادي به بعد قلعه الکرک به موزه اي باستاني مبدل شده است و در آن بسياري از آثار مسلمانان درعصور مختلف مانند مملوکي و عثماني نگهداري مي شود.
==== [[عمر رزاز]] ====
[[عمر رزاز]] که اخیراً (اکتبر 2020) از سمت نخست وزیر [[اردن]] استعفا داد و مورد قبول ملک عبدالله قرار گرفت. پس از استعفای‌ هانی مُلقی به دلیل اعتراضات گسترده مردم علیه اقدامات ریاضت اقتصادی وی به‌ این سمت منصوب شد. رزاز پیش از‌ این سمت وزیر آموزش و پرورش را به عهده داشت. او دارای مدرک دکتری برنامه ریزی و مطالعات اقتصادی و پسادکترای حقوق از دانشگاه‌ هاروارد است. پیش از آن نیز مدرک کارشناسی خود را از ام آی تی دریافت کرده است.


همچنين پس از بازگشايي دوباره قلعه الکرک از سال 2004 ميلادي به روي بازديدکنندگان آثار ديگري از دوران نبطي ها، روم، بيزانس و صليبيون به نمايش گذاشته شد. (13)
==== [[هانی ملقی]] ====
[[هانی ملقی|هانی مُلقی]]، سیاست مدار اردنی که در فاصله سال­‌های 2016 تا 2018 پس از [[عبدالله النسور|عبدالله نسور]] به نخست وزیری منصوب گردید. سمت‌های اجرایی و سیاسی سابق وی کمیسر ارشد منطقه ویژه اقتصادی، وزیر صنعت و تجارت، وزیر امور خارجه، وزیر آب و آبیاری، وزیر انرژی و منابع معدنی، وزیر صنعت، تجارت و آذوقه می‌باشد. وی کارشناسی خود را در مهندسی از دانشگاه قاهره و کارشناسی ارشد را در مهندسی مدیریت از‌ ایالات متحده و دکتری را در مهندسی سیستم و صنعت نیز از‌ ایالات متحده گرفته است.  


عجلون نام شهري در شمال اردن است. اين شهر که برروي تپه ماهورها قرار گرفته مرکز استاني به همين نام است. در عجلون آثار کاخي با شکوه از سده 12 ميلادي ديده مي شود.
==== [[عبدالله النسور]] ====
[[عبدالله النسور]]، از نخست وزیران [[اردن]] که از سال 2012 پس از استعفای دکتر فایز طراونــه جانشین وی شده و سمت نخست وزیری را برعهده گرفت. وی متولد سال 1939 در شهر سلط می‌باشد و دارای مدرک دکترای برنامه ریزی از دانشگاه سوربن [[پاریس]] است. در سال‌های 1989، 1993 و 2010 عضو مجلس نمایندگان [[اردن]] بود و علاوه بر عضویت در کمیته‌های امور خارجه و آموزش و پرورش و آموزش عالی، ریاست کمیته مالی و اقتصادی آن را نیز بر عهده داشت. وی در سال‌های 1997 و 2009 عضو مجلس سنا بود. هم­چنین سمت وزیر را در وزارت خانه‌های برنامه ریزی، آموزش و پرورش، رسانه‌ها، آموزش عالی، صنعت و تجارت، امور خارجه و توسعه اداری بر عهده داشت. وی تاکنون مدال‌های افتخار بسیاری کسب کرده است<ref>موقع رئاســة الوزراء المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة</ref>.  


عجلون
==== [[فایز الطراونــه]] ====
[[فایز الطراونــه]] از نخست وزیران [[اردن]]؛ یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های اردنی است که نقش تأثیرگذاری در گذر از بحران‌های سیاسی [[اردن|اردن‌]] ایفا نمود. [[فایز الطراونــه|فایز الطراونه]] در سال 1949 در یک خانواده سیاسی در عمان متولد شد. پدرش احمد طراونه نیز بیش از نیم قرن در مشاغل سیاسی، اداری و قانونگذاری مشغول به فعالیت بود. دکتر فایز طراونه دارای دکترای اقتصاد از دانشگاه کالیفرنیاست. وی در سال‌های 1998، 1999 و 2012 نخست وزیر اردن بود. در عهد وی ملک حسین الطلال درگذشت و حکومت به [[ملک عبدالله دوم]] منتقل شد.‌ این انتقال قدرت فقط سه ساعت و هفده دقیقه به طول انجامید. وی در سال­های 1997-1993 سفیر [[اردن]] در کشور امریکا بوده است<ref>برگرفته از https://www.addustour.com/<nowiki/>الدستور</ref>.


عجلون شهري در شمال غرب اردن استکه از سلسله جبال مرتفعي موسوم به عوف تشکيل شدهو در نزد گذشتگان به جلعاد مشهور است.
==== [[علی سحیمات]] ====
[[علی سحیمات]]، مهندس، سیاستمدار و مسئول اردنی است که مناصب متعدد سیاسی و اجرایی را به عهده داشته است. او در شهر کراک متولد شد. در کارنامه او مناصبی همچون معاون نخست وزیری، شهرداری امان، وزیر ارتباطات و سایر مسئولیت‌های سیاسی دیده می‌شود.


عجلون حلقه متصل کننده بلاد شام و سواحل درياي مديترانه به شمار مي آيد.
==== [[طارق السحیمات]] ====
[[طارق السحیمات]]، پزشک (متخصص کلیه)، ژنرال نظامی و سیاستمدار اردنی است. او در شهر تاریخی کراک در جنوب اردن متولد شد. در مدارس امان درس خواند و پزشکی را در دانشگاه‌ها، مؤسسات و بیمارستان‌های انگلستان و‌ایالات متحده آمریکا فراگرفت. او مسئولیت‌های متعددی در پزشکی و سیاست به عهده داشته است.


فاصله عجلون تا عمان پايتخت اردن 76 کيلومتر است و در شمال اين کشور واقع شده است. به دستور صلاح الدين ايوبي فرمانده مسلمانان  در جنگ صليبي در سال 580 ق 1184 م قلعه اي بلند توسط عزالدين اسامه يکي از فرماندهان ارتش خود برفراز قله سلسله جبال عوف بنا نهاده شد.
==== [[عبد السلام المجالی]] ====
[[عبد السلام المجالی]]، در فواصل سال‌های 1993 تا 1995 و 1997 تا 1998 دو بار نخست وزیر اردن شد. وی مدرک پزشکی خود را از دانشگاه [[سوریه]] در سال 1949 اخذ کرد و مناصبی چون مدیر خدمات پزشکی نیروهای نظامی اردن، رئیس دانشگاه [[اردن]] (1971 تا 1976)، وزیر سلامت (1969 تا 1970 و 1970 تا 1971) را به عهده داشته است. او همچنین مشاور ملک حسین در اواخر دهه 1980 بود.


برخي مورخان علت نامگذاري عجلون به اين نام را، پادشاهي فردي به نام عجلون در زمان موابيان در اردن دانستند.
==== [[علی خلقی الشرایری]] ====
[[علی خلقی الشرایری]]، از اولین سیاستمداران اردنی است و به دلیل تجربه نظامی و سیاسی از افراد تأثیرگذار در تأسیس [[اردن]] بود.


هم اکنون آثار باستاني استان عجلون داراي باغ هاي زيتون زيادي است و اين محصول داراي کيفيت بالا و يکي از منبع درآمدهاي کشاورزان اين منطقه به شمار مي رود.
==== [[فیصل الفایز]] ====
[[فیصل الفایز]]، وی نخست وزیری [[اردن]] را بین سال‌های 2003 تا 2005 در دست داشت. قبل از آن وزیر دفاع بود و روابط نزدیکی با پادشاه داشت.


گفتني است حسين بن طلال پادشاه اردن در بين سال هاي 1952 تا 1999 استان عجلون را زيباترين منطقه کشورش خوانده بود.
==== [[علی ابو الراغب]] ====
[[علی ابو الراغب]]، نخست وزیر [[اردن]] بین سال‌های 2003 تا 2005 بوده است. او در سال 1946 در [[اردن]] متولد شد. او مدرک مهندسی عمران خود را از دانشگاه تنسی‌ ایالات متحده آمریکا دریافت کرد.


'''- تاريخ معاصر'''
==== [[بشر حضاونه]] ====
[[بشر حضاونه|بُشر حضاونه]] نخست وزیر کنونی [[اردن]]، دیپلمات و سیاستمدار اردنی متولد نیویورک می باشد. وی که پس از رزاز عهده‌دار‌این سمت شده پیشتر به عنوان سفیر [[اردن]] در [[مصر]]، [[فرانسه]]، کنیا و [[اتیوپی]] خدمت کرده است. همچنین نماینده [[اردن]] در مجمع کشورهای عربی بوده و نماینده دائمی‌ [[اردن]] در [https://www.unesco.org/en یونسکو] می باشد و سمت‌های متعدد دیگر را نیز عهده‌دار بوده است. دارای مدرک لیسانس حقوق از دانشگاه [[اردن]] و فوق لیسانس حقوق بین المللی از دانشکده اقتصاد لندن است. همچنین دارای فوق لیسانس روابط بین المللی و اقتصاد از مدرسه مطالعات شرقی و آفریقای دانشگاه لندن و مدرک مدیریت از دانشکده کندی دانشگاه‌‌ هاروارد است.


[[شورش بزرگ اعراب]]:
افزون بر‌این‌ها بسیاری از اعضای خانواده­‌های عبدالهدی (Abdul Huda)، مجالی، بدران،‌ هاشم، تل و خانواده‌های قاسم وفادارانه به‌ هاشمیان خدمت کرده‌اند.


ريشه بسياري از ناملايمات و آسيب هاي وارده بر مردم خاور ميانه در قرن بيستم را بايد در حوادث جنگ جهاني اول جستجو کرد. شريف حسين بن علي امير مکه و پادشاه اعراب با مناسب ديدن موقعيت براي بازپيگيري سرزمين هاي اعراب از حکومت ترک ها و اعتماد به مقامات انگليسي و تعهد آن ها مبني بر حمايت از پادشاهي متحد عربي شورش بزرگ اعراب را به راه انداخت.
همچنین از جمله سیاستمداران دیگر معاصر [[اردن]] می‌توان ازشیخ علی ابو روبیها و شیخ عطاالله سحیمات و صلاح الدین عطاالله السحیمات و نایف الکاوی و بهجت تلهونی و عیسی الور تورکی الغلایینی: رئیس گروه سابق الغلایینی و تورکی التلفها: فرمانده ارشد پلیس (سابق) و غوتیبا التلفها: رئیس جوان سابق [https://www.unicef.org/ یونیسف] فیصل الفایزو علی ابو الراغب نام برد<ref>برگرفته از https://www.addustour.com/<nowiki/>الدستور</ref>.


اما بعد از پايان نتايج جنگ، مقامات انگليسي بر معاهدات خود با اعراب عمل نکردند و در حالي که قدرت هاي استعماري معاهدات خود با اعراب مبني بر حکومت واحد عربي را انکار کردند و اين خود برهاني بود بر تاثيرگذاري شورش بزرگ اعراب و اين که خاندان هاشميه توانايي لازم براي حفظ قدرت اعراب در اردن، سوريه و عربستان را دارا هستند. به منظور درک انگيزه خاندان هاشميه از قبول قيام، بايد سياست اتخاذ شده توسط امپراطوري عثماني در سال هاي منتهي به جنگ جهاني اول را درک کنيم.
از دیگر عناصر نخبه سیاسی چرکس‌های غیر عرب بودند، فرزندان مهاجران مسلمانی که اواخر قرن 19 از کوه‌های قفقاز آمده و در امان و اطراف آن ساکن شدند. چرکس‌ها در سال 1920 با‌هاشمیان متحد شدند و از آن زمان سیاستمداران برجسته چرکس در دولت و ارتش [[اردن]] پست‌های مهم و حساسی گرفته‌اند. خانواده المفتی یکی از مهم‌ترین خانواده‌های سیاسی چرکس‌ها بود و یکی از اعضای آن، سعید مفتی به عنوان نخست وزیر خدمت کرده است<ref>برگرفته از [http://www.kinghussein.gov.jo/ http://www.kinghussein.gov.jo]</ref>. همچنین شیخ علی ابو رهیبا، شیخ سعود الکادی، شیخ میتقل الفایز، شیخ فیصل الجازی رؤسای قبایل اردنی می‌باشند<ref>لایقی، غلامرضا (1402). جامعه و فرهنگ [[اردن]]. تهران: [https://www.icro.ir/ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی](در دست انتشار)</ref>.  


به دنبال کودتاي سال 1908، عثماني ها سياست متعهدانه و اسلام خواهانه خود را رها کردند و به جاي آن سياست سکولار ملي گرايانه ترک را دنبال کردند.
== نیز نگاه کنید به ==


امپراطور عثماني چند مليتي و بردبار پيشين، اکنون آشکارا شروع به تفکيک ساکنان غير ترک خود کرد.
[[تاریخ روسیه]]؛ [[تاریخ سودان]]؛ [[تاریخ کانادا]]؛ [[تاریخ ژاپن]]؛ [[تاریخ لبنان]]؛ [[تاریخ تونس]]؛ [[تاریخ مصر]]؛ [[تاریخ چین]]؛ [[تاریخ کوبا]]؛ [[تاریخ لبنان]]؛ [[تاریخ افغانستان]]؛ [[تاریخ سنگال]]؛ [[تاریخ ساحل عاج]]؛ [[تاریخ مالی]]؛ [[تاریخ فرانسه]]؛ [[تاریخ سودان]]؛ [[تاریخ سوریه]]؛ [[تاریخ آرژانتین]]؛ [[تاریخ اسپانیا]]؛ [[تاریخ قطر]]؛ [[تاریخ امارات متحده عربی]]؛ [[تاریخ سیرالئون]]؛ [[تاریخ اوکراین]]؛ [[تاریخ زیمبابوه]]؛ [[تاریخ تایلند]]؛ [[تاریخ اتیوپی]]؛ [[تاریخ گرجستان]]؛ [[تاریخ قزاقستان]]؛ [[تاریخ تاجیکستان]]؛ [[تاریخ بنگلادش]]
== پاورقی ==
<small>[I] (ستون سنگی که حدود 840 ق.م به دستور مشا پادشاه موآب حکاکی شده است - مترجم)</small>


اعراب به طور خاص با آزارهاي سياسي، فرهنگي، و زباني رو در رو شدند. در اين زمان گروه هاي ملي گرا در سوريه، عراق و عربستان شروع به پشتيباني و صف آرايي به پرچم داري عبدالله و فيصل، پسران حسين بن علي پادشاه اعراب کردند. هنگامي که عثماني ها در سال 1914 به نفع ابر قدرت ها وارد جنگ جهاني اول شدند قوانين خود مبني بر منع استفاده رسمي از زبان عربي و تدريس آن در مدارس را تقويت کردند. در اين دوره بسياري از شخصيت هاي ملي گراي عرب در دمشق و بيروت دستگير شدند.
<small>[II] نفر ساعت یا انسان ساعت مقدار کاری است که به طور متوسط هر کارگر در یک ساعت انجام می‌دهد (مترجم)</small>


اعراب همچنين به وسيله راه آهن حجاز که دمشق را به مکه متصل مي ساخت و حرکت لشکريان ترک به قلب سرزمين اعراب را تسهيل مي کرد تهديد مي شدند.
== کتاب‌شناسی ==
 
<references />
در نتيجه در سال 1916، شريف حسين رهبر ملي گراي عرب با کمک انگلستان و فرانسه شورش بزرگ اعراب بر ضد حکومت عثماني را به راه انداخت.
[[رده:تاریخ]]
 
عبدالله و فيصل، پسران شريف که هدايت نيروها را بر عهده داشتند، در سال 1918 ميلادي توانستند دمشق را از سلطه عثماني ها رها کنند. در پايان جنگ نيروهاي عرب تمام اردن، بسياري از مناطق شبه جزيره عربستان و بسياري از مناطق جنوب سوريه را در کنترل خود داشتند.
 
مقصود شريف حسين از به عهده گرفتن شورش بزرگ اعراب تأسيس دولت خودمختار و متحد عربي از آلپو (سوريه) تا آدن (يمن) بر اساس سنن و فرهنگ باستاني مردم عرب بود.
 
تقابل تعهدها و علايق:
 
دولت بريتانيا در توافق نامه مشهور به حسين - مَک ماهُن<sup>11</sup>، متعهد شد که به شرط اينکه نيروهاي شريف حسين شورش کنند از آن ها پشتيباني مي کنند. اما اين توافق نامه سه منطقه بصره، بغداد، و از همه مهم تر مناطقي از سوريه که در غرب دمشق بودند يعني حُمص، حاما و آلپورا شامل نمي شد. ترجمه و تفسير آخرين بند از توافق نامه علت اختلاف هاي بزرگ بود.
 
بريتانيا بعداً مدعي شد که منظور از مناطق غربي دمشق، فلسطين بوده است. به دلايل روشن صهيونيست ها هم موضعي موافق بريتانيا اتخاذ کردند. در حقيقت اعراب توافق نامه را همان طور که خوانده مي شد: "لبنان، و نه فلسطين، منطقه شرق دمشق هستند و ساير مناطقي که ذکر شد" تعبير و تفسير کردند.
 
در هر صورت علايق قدرت هاي استعمارگر بر تعهدات آن ها نسبت به اعراب غلبه کرد، در حالي که طبق توافق نامه حسين-ملک ماهن استقلال اعراب مورد قبول بود، انگلستان، فرانسه و روسيه در توافق نامه سيکس- پيکت منطقه را با مرزهاي دائمي استعماري تقسيم کردند.
 
در اين توافق نامه علاقه فرانسه به سوريه و شمال عراق و برنامه ريزي هاي انگلستان بر مديترانه به خليج فارس به منظور حمايت از تجارت و رابطه خود با شبه قاره هند مشهور بود.
 
در توافق نامه سيکس-پيکت آورده شده است که بخش اعظم فلسطين بايد به سازمان ملل واگذار شود که آشکارا تعهدات داده شده به شريف حسين را نقض مي کرد.
 
در سال 1917 آرتور جيمز بالفور<sup>12</sup> منشي خارجه بريتانيا در حرکتي فريبکارانه نامه اي به يک يهودي مشهور انگليسي به نام لُرد راسچلد<sup>13</sup> که متعهد و پشتيبان انگليسي خانه يهوديان در فلسطين بود ارسال کرد.
 
در بخشي از اين نامه که مشهور است به اعلاميه بال فور، آمده است: "در تاسيس خانه ملي براي مردم يهودي ساکن فلسطين و ... اين موضوع به وضوح درک مي شود که هيچ کاري در جهت تحريک تعصبات جمعيت هاي غير يهودي ساکن و نقض حقوق مذهبي آن ها در فلسطين انجام نخواهد شد ..."
 
امير فيصل در سال 1998 حکومتي مستقل در دمشق تاسيس کرد اما تقاضاي او براي استقلال در کنفرانس صلح پاريس در سال 1919 با مخالفت قدرت هاي استعماري رو به رو شد. با اين وجود حاکمان انگليسي با پيشنهاد مردم عراق مخالفت کردند. مدت کوتاهي بعد از آن، جامعه مللِ تازه تاسيس اختيار اردن، فلسطين و عراق را به انگلستان تقديم کرد و اختيار سوريه و [[لبنان]] به فرانسه واگذار شد.
 
فرانسه با توسل به زور شاه فيصل را از حاکميتش که به وسيله انتخاب کنگره عمومي سوريه در سال 1920 به او داده شده بود، خلع کرد.
 
امير عبدالله در نوامبر سال 1920 نيروهاي خود را براي احياي حکومت پدرش روانه سوريه کرد.
 
اما به هر حال تسلط فرانسه بر سوريه به خوبي طرح ريزي شده بود و شاه عبدالله مجبور بود اهداف خود را به تعويق بيندازد و بر تشکيل دولت در امان متمرکز شود.
 
در پايان جنگ، انگلستان اردن را به سه بخش اداري مجزا تقسيم کرد: ناحيه شمالي عجلون که اداره مرکزي آن در ايربد بود، ناحيه مرکزي بلکا در سالت واقع بود و ناحيه جنوبي که به وسيله دولت مؤابي عرب اداره مي شد و در کراک مستقر بود.
 
هنگامي که دولت بريتانيا با تصميم امير عبدالله براي اتحاد سرزمين هاي عربي زير پرچم هاشميه رو به رو شد، امير عبدالله را حاکم هر سه منطقه اعلام کرد. اراده او براي اتحاد ملت عرب سرانجام به ثمر رسيد و امير عبدالله در سال 1921 نخستين سيستم حکومتي متمرکز را در آن چه امروز، اردن مدرن مي خوانيم تاسيس کرد.
 
شاه فيصل اول در همين زمان پادشاهي عراق را به عهده گرفت. خاندان هاشميه تا زمان شاه فيصل دوم بر عراق حکومت کرد. بعد از به قتل رسيدن شاه فيصل دوم و خانواده اش در جولاي سال 1958، خاندان هاشميه دومين ضربه را هنگام سقوط علي بن الحسين برادر بزرگ تر عبدالله و فيصل از پادشاهي حجاز توسط عبدالعزيز ازنجد متحمل شد.
 
شکستي که باعث اتحاد ابن سعود و پيروان وهابي و تاسيس پادشاهي عربستان سعودي و خاتمه دادن به بيش از هزار سال حکومت خاندان هاشميه بر مکه بود.
 
سال هاي بين جنگ هاي جهاني اول و دوم دوره تثبيت و تحکيم در اردن بود. عبدالله نياز خود براي يک نيروي امنيتي به جهت ايجاد و تثبيت قدرت حکومت در دفاع، ماليات و ساير مسائل را اساسي دانست. بنابراين او سپاه افسانه ای عرب را به عنوان یک اساس برای دولت نوپای خود تاسیس کرد.
 
سپاه عرب با کمک افسران انگلیسی که مشهورترین شان جی. بی. گلاب<sup>14</sup> بود، به وجود آمد. هرچند سپاه عرب قدرت و تسلط شاه عبدالله را در اردن تامین می کرد اما او به فکر تاسیس یک مجلس قانون گذاری افتاد. این مجلس در سال 1929 تشکیل شد که اعضای آن 21 نفر بودند.
 
بین سال های 1928 تا 1946، مجموعه ای از معاهده های انگلیسی-اردنی به استقلال کامل اردن ختم شد.
 
مجلس اردن در 25 می سال 1946 پادشاهی عبدالله را رسماً اعلام کرد و به طور رسمی نام کشور را از امپراطوری اردن به پادشاهی اردن هاشمی تغییر داد.
 
تراژدی فلسطین:
 
اعلامیه بالفور به خانه ملی یهود در منطقه تحت سلطه انگلستان خیلی زود به مسئله بین انگلستان و اعراب مبدل شد. اعراب از این که مهمان ناخوانده فلسطین معرفی شدند بسیار خشمگین شدند.
 
جمعیت اعراب در پایان جنگ جهانی دوم حدود 90 درصد جمعیت فلسطین را تشکیل می داد. این در حالی بود که مهاجرت یهودیان به فلسطین در سال 1920 اعلان خطرهای اندکی را برانگیخت اما این موضوع با ظهور آزار و اذیّت های نازی ها در اروپا کم رنگ جلوه کرد.
 
سیل جمعیت یهودیان اروپایی به سمت فلسطین باعث نگرانی و سرانجام قیام مردم فلسطین شد. این قیام که شبیه به قیام مردم در سال 1980 بود اولین برخورد فلسطینیان و یهودیان به شمار می رود. تلاش های شاه عبدالله برای جلوگیری از اختصاص زمین های اعراب به یهودیان مهاجر توسط خانه ملی یهودیان و گسترش شمار یهودیان در فلسطین بالا گرفت. هر دو طرف انگلستان را مقصر می دانستند. اختلافات با شروع جنگ جهانی دوم و به دلیل اینکه هر دو طرف با انگلستان همکاری می کردند کاهش یافت.
 
بحران فلسطین یک سال بعد از جنگ سرعت بالا گرفت. سران صهیونیست از همدردی جامعه بین الملل برای فشار انگلستان و پذیرش هزاران یهودی بدون مکان توسط انگلستان استفاده کردند.
 
در همین زمان گروه مخفی همچون ایرگان<sup>15</sup> و استرن گنگ<sup>16</sup> شروع به یک مبارزه تروریستی علیه انگلستان کردند.
 
انگلستان برای مبرا کردن خود از مشکلات به وجود آمده اعلام کرد که سلطه او بر فلسطین در 14 می سال 1948 پایان خواهد یافت.
 
سازمان ملل پس از نقشه های بسیار سرانجام به تقسیم فلسطین بین اعراب و یهودیان رأی داد.
 
بیش از نصف فلسطین شامل مناطق ارزشمند ساحلی به یهودیان که تنها 6% سرزمین فلسطین را مالک بودند واگذار شد. پس از اعلام پایان تسلط انگلستان بر فلسطین، یهودیان بلافاصله استقلال دولت اسرائیل را اعلام نمودند.
 
جماهیر شوروی اولین کشوری بود که اسرائیل را به رسمیت شناخت و بلافاصله بعد از آن ایالات متحده [[آمریکا]] اسرائیل را قانونی اعلام کرد و تراژدی فلسطین متولد شد.
 
جنگ اعراب و اسرائیل در سال 1948:
 
بعد از تصمیم سازمان ملل مبنی بر تقسیم فلسطین، شاه عبدالله اعزام سپاه عرب را برای دفاع از فلسطینی ها پیشنهاد کرد. بلافاصله بعد از اعلام استقلال دولت اسرائیل، لبنان، مصر و عراق لشکریان خود را برای پیوستن به نیروهای اردنی به منظور دفاع از ساکنین حقیقی فلسطین اعزام کردند. در هر صورت به علل زیادی همچون، بی نظمی نیروهای عرب، لشکر بی شمار اسرائیل که حدود 80000 نفر بودند و آزمودگی نیروهای اسرائیلی در جنگ جهانی دوم جنگ به سرعت به نفع اسرائیل به پایان رسید.
 
تشکیل خشونت بار دولت اسرائیل به آواره شدن پانصد هزار فلسطینی از خانه هایشان ختم شد.
 
کشتارهای دسته جمعی 245 فلسطینی در دیر یاسین و همچنین کشتار مردم در کَفَر قاسم از جمله جنایات اسرائیل به منظور ترساندن مردم فلسطین و فراری دادن آن ها بود.
 
قدس سومین شهر مقدس مسلمانان بعد از مکه و مدینه است و مکانی است که پیامبر اسلام (ص) از آن جا به معراج رفت و به عقیده عيسويان مسیح (ع) در آن جا به صلیب کشیده شد.
 
در جنگ سنگین اعراب و یهودی ها بر سر شهر اورشلیم (قدس) نیروهای سپاه عرب توانستند نیروهای یهودی را از آن جا بیرون کنند.
 
جنگ اعراب و اسرائیل سرانجام با توافق نظامی اعراب و اسرائیل در سال 1948 به پایان رسید.
 
=== به قتل رسیدن شاه عبدالله: ===
بعد از دفاع موفقیت آمیز اعراب از اورشلیم، شاه عبدالله برای شرکت در نماز جمعه در مسجد الاقصی به آن جا سفر کرد. در تاریخ 2 جولای 1951 شاه عبدالله به همراه شاهزاده حسین عازم مسجد بودند که شخصی تنها، شاه عبدالله را به ضرب گلوله به قتل رساند. قاتل به شاهزاده حسین نیز تیراندازی کرد اما او جان سالم به در برد.
 
=== سلطنت شاه طلال ===
بعد از به قتل رسیدن شاه عبدالله، سلطنت به پسر بزرگ او طلال رسید. اما شاه طلال به علت بیماری در کمتر از یک سال سلطنت را به پسر بزرگ تر خود، شاهزاده حسین واگذار کرد. شورای سلطنتی تا رسیدن شاهزاده حسین به سن قانونی، تصدی امور را به عهده گرفت و حسین بن طلال در 2 می 1953 رسماً پادشاه اردن شد.
 
=== سلطنت شاه حسین طلال ===
حسین بن طلال در نوامبر 1935 در عمان به دنیا آمد. پدرش طلال بن عبدالله، در آن زمان ولیعهد اردن بود. وی ابتدا در دانشکده "ویکتوریا" در اسکندریه مصر، سپس در 1950 م در دانشکده "هارو"، و پس از آن در دانشگاه سلطنتی نظامی "سندهرست" انگلیس تحصیل کرد. پس از ترور ملک عبدالله در 20 ژوئیه 1951 پسر او، طلال به پادشاهی رسید و حسین ولیعهد وی شد. مجلس اردن پس از بیماری ملک طلال در 11 اوت 1952 او را از پادشاهی خلع کرد و حسین را که هنوز به سن قانونی نرسیده بود، به پادشاهی برگزید. شورای سلطنتی تا رسیدن وی به سن قانونی، تصدی امور را بر عهده گرفت و حسین بن طلال در 2 مه 1953 رسماً پادشاه اردن شد.
 
بعد از به قدرت رسیدن حسین بن طلال، توفیق عبدالهدی، نخست وزیر و از رجال با نفوذ اردن در مه 1953 از مقام خود کناره گرفت و حسین، فوزی المُلتقی را به این مقام منصوب کرد.
 
از اقدامات مهم حسین، عزل گلوب پاشا، فرمانده انگليسي کل نيروهاي مسلح اردن بود. گلوب که سال ها اين سمت را بر عهده داشت به دستور ملک حسين در مارس 1956 از اردن اخراج شد. حسين اعلام کرد اين اقدام به منظور عربي کردن رهبري ارتش اردن و کاستن مداخلات انگليس در فرماندهي تشکيلات امنيتي بود. با اين اقدام، او نزد مردم اردن و بسياري از کشورهاي عربي وجهه اي کسب کرد.
 
در 1956 اولين انتخابات مجلس در کشور برگزار شد و حسين بن طلال که ابتدا از دخالت مجلس در امور سياسي چندان استقبال نمي کرد، قدرت بيشتري به مجلس بخشيد. اما با تشديد مشکلات داخلي و افزايش تهديدات خارجي، وي در نوامبر 1958 با صدور فرماني، مجلس و فعاليت هاي قانون گذاري را تعطيل کرد که وظيفه آن را دولت بر عهده گرفت و براي اداره امور قوانين موقت صادر کرد.
 
=== مسائل اردن در سال 1950: ===
سال 1950 دوره تحولات سیاسی به هم ریخته در جهان عرب بود. بسیاری از این بی نظمی ها نتیجه به وجود آمدن دولت اسرائیل و از دست رفتن فلسطین بود.
 
قدرت های استعماری تلاش های خود را برای تاثیر بر ملت عرب ادامه دادند و این تلاش ها به نارضایتی های توده مردم می انجامید.
 
او در 1956 با لغو پيمان 1948 اردن و انگليس، دخالت اين کشور را در امور اردن کم کرد و کمک هاي مالي کشورهاي عربي، به ويژه عربستان سعودي، مصر و سوريه را جانشين آن نمود. وي در مه 1956 درباره تشکيل فرماندهي مشترک نظامي، با مصر و سپس با سوريه پيمان بست. حسين در جريان بحران سوئز، براي اجراي تعهداتش در قبال مصر در 31 اکتبر 1956 رابطه سياسي خود را با فرانسه قطع کرد و آمادگي ارتش اردن را براي جنگ با اشغالگران اعلام نمود.
 
در 31 آوريل 1957 برخي نيروهاي ارتش با هدف ترور حسين بن طلال و براندازي نظام پادشاهي، کودتاي معروف به الزرقاء را شکل دادند. ميان دو گروه ارتش در پادگان شهر الزرقاء درگيري خونيني رخ داد که به شکست عوامل کودتا انجاميد.
 
یکی از بازیگران اصلی در سیاست های اعراب در دهه 1950 و 1960 رئیس جمهور مصر به نام جمال عبدالناصر بود.
 
پس از درخواست حسین مبنی بر خروج نیروهای سوری، مناسبات ديپلماتي اردن با مصر تقريبا به حالت تعليق درآمد. اما روابط خوب اردن با عربستان سعودي همچنان ادامه يافت.
 
حسين بن طلال وملک فيصل دوم، پادشاه عراق در واکنش به تاسيس جمهوري متحد عربي و دستيابي به پيوندهاي مشترک خارجي و دفاعي و گمرکي و آموزشي ، فدراسيون عربي<sup>17</sup> را در امّان تشکيل دادند. اين فدراسيون که مورد تاييد آمريکا و انگليس بود، در پي کودتاي عبدالکريم قاسم در عراق، در اوت 1958 به فرمان حسين بن طلال منحل شد.
 
از 20 اوت 1963 حسين با شوروي و برخي کشورهاي بلوک شرق مناسباتش را آغاز کرد و در 30 مارس 1964، نخستين سفير اردن به شوروي اعزام شد. در 1964 م حسين بن طلال در دو کنفرانس سران عرب که به ترتيب در [[قاهره]] و اسکندريه برگزار شدند، شرکت نمود و پس از ديدار وي با جمال عبدالناصر، مناسبات دو کشور بهتر شد.
 
در ژوئيه 1966 حسين بن طلال حمايت خود را از سازمان آزادي بخش فلسطين (ساف)، با اين اتهام که احمد شقيري دبير اين سازمان، از کمونيست ها هواداري مي کند، قطع کرد. در 1967 م با تشديد تهديد هاي اسرائيل در خاورميانه، حسين بن طلال در 30 مه 1967 به قاهره رفت و پس از مذاکراتي با جمال عبدالناصر، بين دو کشور براي پنج سال معاهده دفاعي مشترکي بسته شد. با شروع جنگ شش روزه در پي حمله رژيم اسرائيل به مصر در ژوئن 1967، ارتش اردن در آن شرکت نمود که به شکست اردن و اشغال کرانه باختري رود اردن انجاميد. (16)
 
در 21 مارس 1968 اسرائيل به بهانه انفجار يک اتوبوس، به شهر مرزي الکرامه اردن حمله کرد. حسين بن طلال، با کمک چريک هاي فلسطين به رهبري جرج حبش سبب شد درگيري دولت اردن و چريک هاي فلسطيني به بحراني ترين نقطه خود برسد. حسين با تشکيل دولت نظامي در  16 سپتامبر 1970 به چريک ها حمله کرد که پس از کشته و مجروح شدن عده زيادي، بحران در 25 سپتامبر همان سال به پايان رسيد و اين رخداد به سپتامبر سياه مشهور شد. در 10 سپتامبر 1971، حسين "اتحاديه ملي اردن" را تنها حزب سياسي اين کشور معرفي کرد. اين تشکيلات فرمايشي در مارس 1972 به "اتحاديه ملي عربي" تغيير نام داد و در آوريل 1974 به فرمان شاه، کميته مرکزي آن منحل شد.
 
اين اتحاديه حدود صد هزار عضو داشت و رهبري آن بر عهده حسين بن طلال بود و شاهزاده حسن، وليعهد اردن قائم مقام آن بود.
 
حسين در همان سال با شرکت در کنفرانس اتحاديه عرب در "رباط" عملا از ادعاي ديرينه خود در مورد اداره و نظارت بر کرانه باختري رود اردن چشم پوشيد. اين امر سبب تقويت و بهبود مناسبات اردن با جهان عرب، به ويژه سوريه شد و مناسبات سياسي اردن با سازمان آزادي بخش فلسطين که از1970 م قطع شده بود، مجددا برقرار گرديد. پس از انعقاد پيمان کمپ ديويد در 17 سپتامبر 1978 بين مصر و اسرائيل، حسين بن طلال در نشست اتحاديه عرب در 2 نوامبر 1978 در بغداد، اين معاهده را به طور کامل مردود دانست و در اعمال تحريم ها عليه مصر شرکت کرد. وي در 29 مارس 1979 مناسبات ديپلماتيک خود را با مصر قطع کرد. (16)
 
 
 
 
 
 
فروپاشی نظام پهلوی و تشکیل جمهوری اسلامی:
 
پس از فروپاشي نظام پهلوي در ايران، حسين بن طلال با اينکه متحد سنتي خود را در منطقه از دست داد، با ارسال پيامي در 20 فوريه 1979 جمهوري اسلامي ايران را به رسميت شناخت و پيروزي انقلاب را تبريک گفت. اما با شروع جنگ عراق با ايران، اردن اولين کشور عربي بود که در 14 اکتبر 1980 به حمايت از عراق برخاست. اين امر جمهوري اسلامي ايران را واداشت تا در اول فوريه 1981 مصادف با 12 بهمن 1359 مناسبات ديپلماتيک خود را با اردن قطع کند.
 
اردن از لحاظ اقتصادی پس از جنگ 1967 که با برتری اسرائیل و شکست اردن و سوریه و تصرف مناطقی از این کشور به پایان رسید، متحمل ضررهای فراوانی شد.
 
حسين در 1983 م از اجراي طرح رونالد ريگان در مورد تشکيل يک کشور خودمختار فلسطيني در کرانه باختري رود اردن و نوار غزه در اتحاد کنفدراسيوني، حمايت کرد. وي کوشيد با ديدار از کشورهاي عربي، روند مذاکرات صلح را در خاورميانه تسريع نمايد.
 
حسین بن طلال دستور تشکيل مجدد مجلس نمايندگان را در 5 ژانويه 1984صادر کرد و با احياي آن تلاش کرد از انتقاد گروه هاي مخالف بکاهد. در دوران تعطيلي مجلس، قانون گذاري ها و سياست گذاري ها به طور کامل در اختيار وي بود، شخص پادشاه به هيچ نهادي پاسخگو نبود و هيئت وزيران در صدور قوانين و اداره کشور مجري فرمان هاي او بودند. البته بعد از بازگشايي مجلس نيز نخست وزيران بيشتر تابع شاه و تمايلات او بودند به طوري که اين امر بارها مخالفت نمايندگان مجلس را برانگيخت.
 
حسين بن طلال در اين سال ها چندين بار با سازمان آزادي بخش فلسطين و مقامات اسرائيل ديدار و گفتگو کرد. او وقتي تلاش هاي خود را براي بستن پيمان صلح با اسرائيل و بازگرداندن کرانه باختري به اردن بي نتيجه ديد و از سوي ديگر هنگامي که گروه هاي فلسطيني وي را به دخالت در امور داخلي خود متهم کردند، در 31 ژوئيه 1988 جدايي ارتباط قانوني واداري کرانه باختري و نوار غزه و براي حمايت از ملت فلسطين است. اين تصميم مورد استقبال سازمان آزادي بخش فلسطين و کشورهاي عربي قرار گرفت.
 
بر اثر تلاش هاي حسين بن طلال در نشست اتحاديه عرب در دارالبيضاء (کازابلانکا) در مه 1989 مصر مناسبات خود را با ديگر کشورهاي عربي از سرگرفت و مقرّ اتحاديه عرب نيز به قاهره برگشت.
 
اردن به همراه مصر و عراق و يمن شمالي، "شوراي همکاري عرب"<sup>18</sup> را در فوريه 1989 تشکيل داد. در سال 1988 تا 1989 ارزش دينار اردن در برابر دلار بسيار کاهش يافت و دولت با کسري بودجه شديدي مواجه شد. از سوي ديگر بدهي هاي اردن بسيار بالا بود. اين اوضاع زندگي را براي طبقات متوسط و پايين جامعه سخت کرده بود.
 
ناآرامي ها در 18 آوريل 1989 از شهرهاي معان در جنوب اردن شروع شد و به شهرهاي ديگر گسترش يافت. پس از آن حسين براي ساماندهي اوضاع، "زيد بن شاکر" را مأمور تشکيل دولت جديد نمود. دولت جديد با اجراي طرح هاي مؤثر و با کمک گرفتن از موسسات اقتصادي بين المللي توانست تا حدودي از شدت بحران بکاهد و بر اوضاع مسلط شود.
 
هنگام اشغال کويت از سوي عراق در 2 اوت 1990 حسين راه حل نظامي را براي حل بحران مردود دانست و آن را مسئله اي عربي مي پنداشت که خود اعراب بايد آن را فيصله دهند. وي به اين منظور تلاش زيادي نمود و در ائتلاف بين المللي در جنگ با عراق شرکت نکرد و به جمع کشورهاي مخالف پيوست. پس از آن شوراي همکاري عرب عملاً منحل شد.
 
حسين بن طلال براي برگزاري کنفرانس صلح مادريد که راه کارهاي آمريکا براي حل مسئله فلسطين بود، تلاش هاي زيادي کرد. سرانجام هيئت اردني در اين کنفرانس که در 30 اکتبر 1991 برگزار شد حضور يافت. به اين ترتيب مذاکرات صلح بين اردن و اسرائيل آغاز شد و پس از مذاکرات فراوان، معاهده صلح بين دو طرف در 26 اکتبر 1994 در "وادي عربه" به امضا رسيد. بر اساس اين معاهده، دو طرف متعهد شدند که موجوديت سياسي يکديگر را به رسميت شناخته و برطبق مرزهاي تعيين شده به طور مسالمت آميز در کنار هم ديگر زندگي کنند.
 
در 21 ژانويه 1992 حسين با الغاي قانون مبازره با کمونيسم، که مجلس تصويب کرده بود موافقت کرد. همچنين در 30 مارس 1992 با مصوبه هيئت وزيران در مورد پايان صدور احکام و دستورهاي عرضي در کشور موافقت نمود. وي در 23 اوت 1992 قانون احزاب سياسي را که مجلس تصويب کرده بود، پذيرفت. به موجب اين قانون، فعاليت تمام احزاب کشور مجاز دانسته شد و پس از آن، احزاب سياسي فراواني در اردن پديد آمد که از جمله آن ها "حزب بعث" و "حزب کمونيست" بود.
 
حسين بن طلال در ژوئيه 1998 براي معالجه به آمريکا رفت و حدود شش ماه در آن جا اقامت گزيد. وي به دليل تشديد بيماري و طولاني شدن مدت معالجه اش، در 12 اوت 1998 اختيار تغيير يا انتخاب دولت را به برادرش، حسن بن طلال، سپرد. در ژانويه 1999 حسين بن طلال با حالي وخيم تر به اردن بازگشت و در 25 ژانويه، امير عبدلله پسر ارشدش را به جاي برادرش وليعهد خود کرد و بلافاصله براي ادامه معالجه به آمريکا بازگشت تا اينکه در 7 فوريه 1999 از دنيا رفت و در همان روز، پسرش پادشاه اردن شد. (17)
 
عملکرد فرهنگي و اجتماعي حسين بن طلال بر احياي آموزه هاي تمدن اسلامي-عربي تاکيد مي کرد. توجه به ميراث گذشته در دستور کار او قرار داشت. وي آموزش و پرورش را اجباري کرد و به تاسيس مراکز آموزش عالي اهتمام ورزيد. او دستور داد وزارت خانه فرهنگ و جوانان، به منظور گسترش علم و فرهنگ در ميان شهروندان اردني، تاسيس شود. اهداف ديگر او از تاسيس اين وزارت خانه، انتشار و گسترش ميراث کهن عرب در علوم جديد، توجه به ادبيات و هنرهاي گوناگون، تشويق و حمايت از نويسندگان و هنرمندان و به طور کلي تدوين و انتشار کتاب بود. اما همه اين تلاش ها با محافظه کاري همراه بود و در عمل موفقيت چنداني به دست نياورد. نبود آزادي هاي عمومي، پيشينه نه چندان کهن اردن،‌ اولويت نداشتن مسئله فرهنگ و هنر به صورت عملي در جامعه، انحصاري شدن عرصه دانش در دست وي و برخي دولتمردان و دلالان فرهنگي و نبود آزادي فکري و فرهنگي از جمله دلايل شکست برنامه هاي فرهنگي او بود. در زمان وي، با افزايش مهاجرت مردم باديه نشين و روستايي به شهرها، روند تشکيل نهاد هاي مدني تا حدودي تسريع شد. با اينکه او مانع دخالت اين نهاد ها در امور سياسي مي شد، اما اين محدوديت ها سبب شد تا گروه ها به سمت فعاليت اجتماعي خارج از چهارچوب سياسي سوق داده شوند و اين گرايش به تاسيس گروه ها و نهاد هاي اجتماعي، فرهنگي، ورزشي، دانشجويي و جمعيت هاي خيريه و مذهبي و همچنين اتحاديه کارگري انجاميد.
 
رويکرد اقتصادي حسين بن طلال از همان ابتداي حکومت، بر پايه مالکيت فردي و اقتصاد آزاد در چهارچوب قانون اساسي اردن قرار داشت و پيگيري آن سبب خصوصي سازي و پرهيز از اقتصاد دولتي شد. اين روش اقتصادي بر فرآيند توسعه به مثابه اولويت نخست و پايدار دولت، به ويژه در عرصه هاي خدمات آموزشي و بهداشتي و اجتماعي، تاکيد مي نمود و سپس به فضاي باز اقتصادي و دستيابي به معيارهاي نو توجه مي کرد.
 
نظام سياسي در دوران حسين بن طلال به گونه اي به نظام ليبرالي و سرمايه داري متمايل بود. کمک هاي ايالات متحده آمريکا و انگليس به اين کشور سبب شد حتي در زمان گسترش ايدئولوژي کمونيستي در منطقه و سراسر جهان، حسين بن طلال از مالکيت فردي و بخش خصوصي حمايت کند. اتخاذ اين رويکرد اقتصادي سبب شد تا بخش خصوصي در مسير استقلال نسبي از دولت گام بردارد و به طور متوازن و مساوي با بخش دولتي در امور اقتصادي اردن تاثيرگذار باشد.
 
[[ملک عبدالله دوم]]:
 
عبدالله بن حسین زاده 30 ژانویه 1962 در امّان پادشاه کنونی اردن هاشمی است. وی پس از مرگ پدرش، شاه حسین بن طلال در سال 1999 به پادشاهی رسید. مادر او ملکه مونا آل یاسین نام داشت.
 
ملک عبدالله در کودکی، آموزش ابتدایی خود را در مدرسه اسلامی پایتخت اردن گذراند، و پس از آن تحصیلات خود را در مدرسه سنت ادموند<sup>19</sup> در سوری انگلستان ادامه داد. سپس او تحصیلات خود را در آکادمی دیرفیلد<sup>20</sup> ایالات متحده آمریکا به پایان رساند. وی در سال 1980 به دانشکده افسری سلطنتی پمبروک<sup>21</sup> آکسفورد وارد شد.
 
عبدالله در سال بعد با درجه ستوان دوم وارد سواره نظام سلطنتی سیزدهم/هیجدهم ملکه مری شد. او در سواره نظام سیک، که یک هنگ زرهی است به درجه سرهنگی رسید و جانشین فرمانده سواره نظام سلطنتی شد. شاه حسین بن طلال در بستر بیماری عبدالله را ولیعهد خواند و او را جایگزین برادرش شاهزاده حسن کرد که سال های زیادی این منصب را در اختیار داشت. این تصمیم شاه به این علت که مادر عبدالله شاهزاده مونا معروف به تونی آوریل گاردینر اصالتاً انگلیسی بود، چندان مطلوب عموم واقع نشد. در هر صورت عبدالله در 7 فوریه سال 1999 به پادشاهی رسید.
 
اقتصاد اردن پس از به قدرت رسیدن ملک عبدالله به سرعت توسعه یافت. در نتیجه این اصلاحات، رشد اقتصادی اردن به سالیانه 6% افزایش یافت و سرمایه گذاری مستقیم خارجی غرب و کشورهای حاشیه خلیج فارس افزایش یافت.
 
وی توافق نامه تجارت آزاد با ایالات متحده آمریکا را اعلام کرد و اردن اولین کشور عربی بود که چنین مناسبات اقتصادی با آمریکا برقرار می کرد.
 
ملک عبدالله پروژه صلح اسرائیلی فلسطینی را دنبال می کند و تا به حال دیدارهای بسیاری برای این منظور انجام داده است.
 
منتقدان، حکومت عبدالله را حکومتی استبدادی می دانند که آزادی های اولیه همچون آزادی بیان، آزادی مطبوعات و حق اعتراض را محدود کرده است.
 
دیدبان حقوق بشر در نشریات گوناگون خود، سیاست داخلی ملک عبدالله و به ویژه دیدگاه وی در مورد شکنجه و آزار و اذیت انسان را محکوم کرده است و این امر نام وی را نزد بسیاری از جوامع و سازمان های بین المللی خدشه دار کرده است.
 
موضوعی که امروز در اردن بسیار قابل انتقاد است بحث حکومت پادشاهی است و این موضوع نه به خاطر مسائل دیگر در اردن، بلکه به دلیل افزایش نارضایتی ها از ملک عبدالله و همسر اوست. بسیاری از این نارضایتی ها به دلیل شیوه زندگی ملک عبدالله و خانواده اوست و بی تفاوتی او در قبال فساد جامعه. ملکه راینا که اصالتاً فلسطینی است در حالی که در خارج بسیار مورد تشویق و تمجید است اما در داخل اردن مورد انتقاد است.
 
ملکه به دست داشتن و کنترل احکام قضایی به نفع خانواده خود متهم است. دیگر انتقادات به بی اهمیتی او نسبت به رفتار و اعمالش بر میگردند، به طور مثال او در سال 2010 میهمانی اي در منطقه وادی الروم برای خود ترتیب داد که 600 نفر میهمان داخلی و خارجی در آن دعوت بودند.
 
بسیاری از تپه های اطراف واقع در منطقه که به 40 عدد می رسیدند همگی به وسیله لامپ برق تزئین شده بودند و این در حالی بود که مردم این منطقه در بعضی نواحی از داشتن برق محرومند.
 
یکی از دلائلی که گسترش هر انقلابی در اردن را تضعیف می کند آن است که نگرانی ها و انتقادات متفاوت و گاهی حتی متناقض هستند و حکومت با مخالفت جدی همانند آن چه در مصر و [[تونس]] اتفاق می افتد رو به رو نیست.
 
تحولات سياسي، اجتماعي و فکري در تاريخ معاصر
 
تحولات سياسي در تاريخ معاصر:
 
به گزارش خبرگزاري فارس، هنگامي که در پايان سال 2009 ميلادي و پس از استعفاي نادر ذهبي، عبدالله دوم پادشاه اردن دوست صميمي خود سمير رفاعي را به عنوان نخست وزير جديد انتخاب کرد، بسياري از شهروندان و احزاب اردن از اين انتخاب ابراز نارضايتي کردند. پس از گذشت تقريباً 4 ماه از روي کارآمدن سمير رفاعي در پي عملکرد ضعيف وي در زمينه اقتصادي و معيشتي، اعتراضات شهروندان و احزاب اردني بيشتر شد و پس از شعله ور شدن آتش اعتراضات در تونس، اعتراضات شهرونداني اردني نيز به اوج خود رسيد. در همين راستا شهروندان اردني، احزاب و اتحاديه هاي صنفي اين کشور با برپايي تظاهرات، تحصن و اجتماع، خشم و نارضايتي خود را از عملکرد دولت رفاهي
 
اعلام کردند. شهروندان و احزاب اردني معتقدند که سمير رفاعي با سياست هاي غلط و ناکارآمد خود ضربه عظيمي به کشور وارد کرده و سبب افزايش فقر، بيکاري، تورم، فساد و بسياري از ناهنجاري هاي ديگر در کشور گرديده است. از اين رو، شهروندان و احزاب اردني در اعتراضات خود خواستار برکناري دولت رفاعي و نيز تشکيل حکومتي مرد مي شدند.
 
پادشاه اردن نيز که جايگاه خود را متزلزل مي ديد، از بيم دچار شدن به سرنوشت بن علي و مبارک، در نخستين ماه سال 2011 ميلادي، دوست قديمي خود را از کار بر کنار کرد و معروف بخيت نخست وزير سابق اين کشور را به عنوان جانشين وي معرفي کرد. البته از نخستين ماه هاي روي کارآمدن معروف بخيت، نه تنها اعتراضات متوقف نشد بلکه بيشتر نيز شد.
 
کارنامه سياه معروف بخيت از جمله دست داشتن در بزرگ ترين پرونده فساد مالي اين کشور (به نام پرونده کازينو)، مخالفت آشکار با اسلامگرايان و زمينه سازي براي انجام تقلب در انتخابات پارلماني سال 2007 براي جلوگيري از به قدرت رسيدن اسلامگرايان، سبب شد که اين انتخاب شاه اردن از ابتدا با مخالفت شديد احزاب و شهروندان رو به رو شود، با تغيير پست مقامات جهت فرونشاندن آتش خشم مردمي طي سال 2011، نظام اردن کوشيد تا مانع از افزايش اعتراضات مردمي شود و در اين راستا اقداماتي نيز انجام داد اما هيچ يک از اين اقدامات به کاهش نارضايتي هاي شهروندان نيانجاميد.
 
حکومت اردن ابتدا سعي کرد با تشکيل کميته هاي مختلف از جمله کميته تعديل قانون اساسي، کميته گفت و گوهاي ملي و کميته گفت و گوهاي اقتصادي به شهروندان نشان دهد که به دنبال جلب رضايت آنان است اما خروجي اين کميته ها چيزي نبود ک احزاب و شهروندان مي خواستند. جنبش اعتراضي اردن به دنبال کاهش صلاحيت هاي پادشاه، تبديل نظام از پادشاهي مطلقه به پادشاهي مشروطه، تغيير قانون اساسي، تشکيل دولت پارلماني، مبارزه با فساد و مفسدان، تحقق فوري و جامع اصلاحات اقتصادي و سياسي، جلوگيري از موروثي شدن پست ها و بسياري مسائل ديگر بود ولي هيچ يک از خواسته ها تامين نشد.
 
سرانجام پس از گذشت 10 ماه از آغاز اعتراضات شهروندان اردني، پادشاه اردن معروف بخيت، نخست وزير پيشين اين کشور را برکنار و عون خضاوئه رييس اسبق دربار پادشاهي اردن را به جاي او انتخاب کرد. وي همچنين بلافاصله پس از اين انتخاب، محمد رقاد رييس دستگاه اطلاعاتي کشورش را نيز برکنار و فيصل شوبکي را به جاي او بر سر کار نهاد. تغيير رييس دربار پادشاهي، رييس پارلمان و بسياري از استانداران و مقامات بلندپايه اردني از ديگر تغييراتي بود که در سال گذشته ميلادي صورت گرفت. کارشناسان انتظار داشتند که با اين تغييرات در کشور فعاليت هاي اعتراضي شهروندان متوقف و فضاي متشنج کشور آرام شود. اما اين تغييرات نه تنها نتوانست از ميزان خشم و نارضايتي شهروندان بکاهد بلکه سبب افزايش نارضايتي آنان نسبت به عملکرد نظام شد. تا پايان سال 2011 يک سال از آغاز اعتراضات مردمي در اردن مي گذرد اما هيچ يک از خواسته هاي شهروندان و معترضين اردني برآورده نشده است. بسياري از کارشناسان بر اين عقيده اند که عدم اتحاد و انسجام انقلابيون و مخالفان دولت اردن از اصلي ترين دلايل محقق نشدن خواسته هاي آنان است و از همين رو مخالفان دولت تصميم گرفتند يک جبهه ملي به منظور تحکيم نيروهاي مخالف در راستاي دستيابي به اصلاحات در کشور تشکيل دهند.
 
در سال 2010 ميلادي مخالفان دولت اردن گردهمايي برگزار کردند که در آن گام هاي اوليه تشکيل اين جبهه برداشته شد. در اين گردهمايي تمامي گروه هاي مخالف دولت از جمله اسلامگرايان، چپگرايان، جوانان و نيروهاي قبيله اي حضور داشتند و به يکسان سازي ديدگاه هاي سياسي خود به ويژه در زمينه تعديل قانون اساسي پرداختند. در اين گردهمايي مقرر شد جبهه ملي اصلاحات به رياست احمد عبيدات نخست وزير سابق اردن برگزار شود. در اين جبهه بيش از 250 تن از شخصيت هاي سياسي و حزبي اردن حضور دارند، عمل در راستاي تصويب قانون جديد انتخاباتي، بازنگري و تعديل قانون اساسي اين کشور به منظور رسيدن به پادشاهي مشروطه که در آن نخست وزير توسط نمايندگان ملت انتخاب شود و کاهش ميزان دخالت نيروهاي امنيتي در زندگي سياسي و اجتماعي شهروندان، مسئوليت اصلي اين کميته است. اين جبهه در حالي تشکيل شد که مخالفان دولت اردن در برخي موارد با يکديگر به اختلاف نظر رسيده بودند. از جمله اختلافات ميان معارضان اردني، اختلاف پيش آمده در پايان سال 2010 ميلادي و جريان مشارکت در انتخابات يا تحريم آن بود.
 
در انتخابات پارلماني شانزدهم اردن که در روزهاي پاياني سال 2010 برگزار شد، از مجموع 7 حزب عضو کميته عالي احزاب مخالف دولت اردن، احزاب چپگرا و ملي در انتخابات شرکت کردند اما جبهه عمل اسلامي و حزب وحدت مردمي اين کشور آن را تحريم کردند. همچنين يکي ديگر از اختلافات نظرات ميان مخالفان دولت اردن پيرامون موضع آنان در قبال انقلاب هاي مردمي در کشورهاي مختلف عربي بود. شوراي همکاري خليج فارس در نيمه نخست سال 2011 با درخواست اردن براي پيوستن به اين شورا موافقت کرد و از وزراي خارجه خود خواست تا جهت پذيرفتن شروط عضويت با عمان وارد مذاکره شوند.
 
اردن نيز ضمن استقبال از پذيرفته شدن در شوراي همکاري خليج فارس، اعلام کرد به زودي ناصر جوده وزير امور خارجه اين کشور، جهت بررسي شروط عضويت با وزراي خارجه شوراي مذکور وارد مذاکره خواهد شد. بلافاصله پس از اعلام موافقت شوراي همکاري خليج فارس با پيوستن اردن به اين شورا، مقامات اردني رايزني هاي خود را به منظور تقويت روابط با کشورهاي عضو اين شورا آغاز کردند.
 
در همين راستا عبدالله دوم پادشاه، معروف بخيت نخست وزير، ناصر جوده وزير امور خارجه و هايل سرور وزير کشور وقت اردن رايزني هاي خود را با مقامات کشورهاي عربي خليج فارس آغاز کردند و ديدارهاي متعددي را با آنان ترتيب دادند. البته از همان ابتداي اعلام موافقت اوليه پيوستن اردن به شوراي همکاري خليج فارس، اين مساله از سوي احزاب، شهروندان و فعالان سياسي اردن مردود اعلام شد و به عنوان مثال، شخصيت هاي سياسي اردن با محکوم کردن پيوستن اردن به شوراي همکاري خليج فارس، اين اقدام را کمک به سرکوب ملت هاي انقلابي عربي دانستند. البته کشورهاي عضو شوراي همکاري خليج فارس نيز از همان ابتدا موضع يکساني در قبال عضويت اردن در اين شورا اتخاذ نکردند و به عنوان مثال کشور پادشاهي عمان از همان ابتدا کاملاً با پيوستن اردن به شوراي همکاري مخالفت کرد. امارات و کويت نيز با ترديد به اين موضوع مي نگريستند و شروطي را براي عضويت اردن در اين شورا وضع کردند.
 
قطر نيز موضع روشني در اين زمينه نداشت و در اين مدت به عناوين مختلف در اين مورد اظهار نظر کرد، در اين ميان تنها کشورهاي عربستان سعودي و بحرين بودند که موافقت خود را با عضويت اردن در شوراي همکاري خليج فارس اعلام کردند. البته اردن به منظور قانع کردن کشورهاي عضو شوراي همکاري از هيچ کوششي فروگذار نکرد و اقدامات بسياري به منظور خشنود کردن مقامات کشورهاي حاشيه خليج فارس صورت داد؛ به عنوان مثال در سال 2011 ميلادي اردن کوشيد تا بيش از پيش به کشورهاي حاشيه خليج فارس نزديک شود و سفر عبدالله دوم به عربستان، اعزام نيروهاي نظامي به بحرين جهت سرکوب معترضين و حمايت لجستيک از قطر در عمليات نظامي عليه قذافي از جمله اين تلاش ها بود. هر چند اردن دلخوش به حمايت قاطع عربستان سعودي از پيوستن اين کشور به شوراي همکاري بود اما در ماه پاياني سال 2011، آخرين و تنها اميد اردن جهت پيوستن به اين شورا نيز به طور آشکار به اين کشور خيانت کرد. عربستان سعودي به عنوان تنها کشور حامي پيوستن اردن به شوراي همکاري، از موضع خود عقب نشيني کرد و اين گونه روياي پيوستن اردن به شوراي مذکور تبديل به سراب شد.
 
پس از اين مساله، شوراي همکاري تلاش کرد که به شکلي از اردن دلجويي کند و اين هم پيمان خود را براي مواقع ضروري از جمله سرکوب شهروندان (در صورت نياز) حفظ نمايد. پس از مخالفت شوراي همکاري خليج فارس با عضويت اردن و مغرب، سران کشورهاي عضو اين شورا از تاسيس صندوق توسعه با سرمايه 5 ميليارد دلار براي حمايت از اردن و مغرب خبر دادند.
 
عبداللطيف بن راشد انرياني دبير کل شوراي همکاري خليج فارس پس از پايان نشست دو روزه سران اين شورا در ماه پاياني سال 2011 در رياض، از تاسيس صندوق اين شورا با سرمايه 5 ميليارد دلار که از طرح هاي توسعه در اردن و مغرب حمايت مي کند، خبر داد. وي همچنين يادآور شد کشورهاي عضو اين شورا توافق کردند که زمينه همکاري مشترک و تشکيل کميته هاي همکاري متخصص براي رسيدن به شراکت مناسب را مورد بررسي قرار دهند. اکنون تحليل گران سياسي سران خليج فارس خدشه دار شده و اقدامات اعضاي شوراي همکاري، توهيني بزرگ به اردن و ملت آن به شمار مي رود. (18)
 
دولت اردن 12 سال پيش با اخراج رهبران حماس از اين کشور به خواست صهيونيست ها پاسخ داد و پرونده ارتباط خود را با جنبش مقاومت اسلامي فلسطين (حماس) بست.
 
آخرين ارتباط دولت اردن با جنبش حماس به سال 2008 ميلادي بازمي گردد که در آن محمد ذهبي رييس وقت دستگاه اطلاعاتي اردن با اعضاي دفتر سياسي حماس ديدار کرد و پس از آن ضمن برکناري ذهبي و اخراج نيروهاي حماس مقيم اردن، روابط اين کشور با جنبش مقاومت اسلامي فلسطين به طور کامل قطع شد.
 
حال، در سال 2012 پس از گذشت يک دهه از قطع ارتباط اردن با حماس، اين کشور تلاش بسياري در راستاي از سرگيري روابط خود با جنبش مقاومت اسلامي فلسطين مي کند. اوايل سال 2011 ميلادي، يک منبع آگاه در جنبش مقاومت اسلامي فلسطين (حماس) اعلام نمود که ملاقاتي ميان برخي مقامات حماس و مسئولان امنيتي اردن صورت گرفته است. وي تاکيد کرد که دولت اردن آمادگي کامل خود را جهت پايان دادن به اختلافات فتح و حماس اعلام کرده است و اين موضوع مورد استقبال مسئولين حماس در دمشق قرار گرفته است.
 
محمد نزال و محمد نصر از رهبران جنبش حماس در ابتداي سال 2011 ميلادي در شهر امان (پايتخت اردن) با مسئولان اين کشور ملاقات کردند که در آن مسئله صلح گروه هاي فلسطيني و برخي مسائل ديگر مورد بحث و بررسي قرار گرفت. از ابتداي سال 2011 مساله سرگيري روابط اردن و حماس همواره به عنوان يکي از سوژه هاي مهم، در رسانه ها و محافل سياسي مطرح شد، اما به دلايل مختلف از جمله روند اعتراضات مردمي و تغيير دو دولت در فاصله کمتر از يک سال اين مساله به تعويق افتاد. ترديدي نيست که در اثر افزايش روند خيزش عربي سياست خارجي اردن نيز از اين مساله تاثير پذيرفته و اين کشور در منطقه به دنبال هم پيمانان جديد مي باشد تا بتواند از ميزان اعتراضات مردمي بکاهد. در اين راستا، عون خصاوئه نخست وزير اردن در سال 2011 و اندکي پس از روي کار آمدن خود اعلام کرد که اخراج رهبران حماس از اردن يک اشتباه بزرگ بود و اين اشتباه بايد جبران شود. وي در ديدار با اصحاب رسانه اعلام کرد که اخراج رهبران حماس از اين کشور مخالف قانون اساسي است، زيرا رهبران حماس داراي تابعيت اردني مي باشند و بر اساس ماده 9 قانون اساسي اخراج آنان از کشور مسئله قانوني دارد.
 
اين سخنان وزير اردن مورد استقبال حماس قرار گرفت و موسي ابو مرزوق عضو دفتر سياسي جنبش مقاومت اسلامي فلسطين با استقبال از سخنان عون خصاوئه در رابطه با اشتباه کشورش درباره قطع روابط با حماس گفت: به نظر من سخنان نخست وزير اردن کاملا مثبت بود و ما اميدواريم دولت اين کشور هر چه زودتر اشتباه خود را جبران کند.
 
ابو مرزوق افزود با برقراري روابط مجدد اردن و حماس به ويژه در شرايط کنوني کشورهاي عربي، به نفع هر دو ملت اردن و فلسطين است. اين عضو دفتر سياسي جنبش مقاومت اسلامي فلسطين (حماس) گفت که در ديدار آينده رهبران حماس با مسئولان اردني، راه هاي تصحيح اين اشتباه بررسي شد و اميدوارند که شاهد رقم خوردن برگ جديدي در دفتر روابط حماس و اردن باشند.
 
در تحليل علت تمايل اردن به برقراري روابط با حماس، مسائل متعددي وجود دارد. به طور مثال کارشناسان معتقدند به دليل شرايط حساس منطقه و افزايش روز افزون اعتراضات شهروندان اردني به عملکرد نظام، حکومت اين کشور به دنبال برقراري ارتباط با حماس در راستاي کسب مشروعيت است.
 
مسئله از سرگيري رابطه اردن با حماس همواره به عنوان يکي از شعارهاي معترضين اردني در اواخر سال 2011 مطرح بود و دولت اردن اميدوار است که اينگونه از فشارهاي مردمي بکاهد. (18)
 
 
 
تحولات اجتماعي و فکري در تاريخ معاصر:
 
هر چند که فرهنگ و آداب و رسوم کرانه غربي و شرقي رود اردن از يکديگر جدايي ناپذيرند اما ما در اين قسمت به بررسي جنبه هاي مختلف تحولات اجتماعي در کرانه شرقي رود اردن مي پردازيم. نويسندگان مختلفي تعاريف کلي تر يا جزئي تري از تحولات اجتماعي ارائه کرده اند اما در اين قسمت ما از تعريفي که به وسيله لوئر<sup>22</sup> عرضه شده استفاده مي کنيم.
 
لوئر تحولات اجتماعي را اين چنين تعريف مي کند: "يک مفهوم کامل و دربرگيرنده که به تغييرات پديده هاي اجتماعي در سطوح مختلف زندگي انسان از فردي تا جهاني معطوف است."
 
يکي از مهم ترين تغييرات اجتماعي در اردن، تغيير بارز آمار نفوس در دهه هاي اخير است. جمعيت کرانه شرقي رود اردن فقط در طي 20 سال دو برابر شد يعني جمعيت از 900800 نفر در سال 1961 به 2223000 در سال 1980 افزايش يافت. متخصصين جمعيت، جمعيت اردن در سال 2000 را 6 ميليون تخمين مي زدند که گذشت زمان نشان دهنده درستي اين پيش بيني ها است.
 
اين آمار و ارقام مهمند اما آن چه تامل برانگيز است نسبت سريع رشد جمعيت است. رشد جمعيت حاصل اثر متقابل مرگ و مير، مواليد و مهاجرت در يک بازه زماني است. در اردن نسبت رشد جمعيت بالاست.
 
اين نسبت از 4.2% سالانه در سال 1961 به 4.8% در سال 1979 رسيد که اين آمار اردن را در زمره کشورهايي قرار داد که داراي بيشترين رشد جمعيت هستند. (19)
 
البته رشد جمعيت تنها تغيير به وجود آمده در سال هاي اخير نيست. در حوزه فرهنگ و ارزش ها نيز تغييرات فراواني در اردن رخ داده است. هم زمان با گسترش فرهنگ شهرنشيني بسياري از ارزش هاي سنتي نيز دگرگون شدند. فرهنگ مردم اردن به خصوص در شهرهاي بزرگي همچون امان متأثر از فرهنگ غرب است.
 
از طرف ديگر جنبش هاي اخير در کشورهاي عربي از جمله اردن بيانگر تغيير در جامعه و نگرش مردم اين مناطق است. البته بايد اين موضوع را در نظر گرفت که ماهيت آن چه امروز در اردن اتفاق مي افتد با آن چه در کشورهايي همچون مصر، تونس و بحرين شکل گرفته است متفاوت است. با وجود اين تظاهرات خياباني معترضان به دولت اردن که رويدادي نادر در اين کشور به شمار مي آيد، اين کشور را در کنار ديگر کشورهاي عربي در کانون توجه رسانه هاي جهان قرار داده است. در اردن چندي پيش انتخابات پارلماني برگزار شد. اين انتخابات رويداد سياسي مهمي بود که بيش از پيش ميان طايفه ها و قبايل اردني شکاف ايجاد کرد.
 
پادشاه اردن در پي تظاهرات گسترده مردم، نخست وزير کشور را برکنار کرد اما تحولات اردن به اينجا ختم نمي شود.
 
تشکيل مجلس شانزدهم، که به دليل ساختار قبيله اي خود احتمالا به حکومت وفادار مي ماند، مي تواند تحولات آينده اردن را رقم بزند و تغييراتي ايجاد کند. با وجود راي اعتماد پارلمان، پادشاه اردن براي کاستن از موج اعتراضات مجبور شد نخست وزير را برکنار کند.
 
الگوهاي قديمي روابط اجتماعي و سياسي در پادشاهي اردن در حال رنگ باختن است و موجي نو از گرايش هاي جديد در حال ظهور است و اين موضوع يعني مديريت مناقشات ديگر داخل مجلس شکل نمي گيرد و گروه هاي مخالف قديمي و جديد ممکن است عليه نظم سياسي و اجتماعي فعلي با يکديگر متحد شوند. درچنين شرايطي نيروهاي سنتي و اعضاي حزب مخالف به تدريج نهادهاي سياسي را که براي مناقشات سياسي و اجتماعي بي اهميت مي دانند، حذف مي کنند.
 
در چنين شرايطي به سختي مي توان آينده سياسي و اجتماعي اردن را پيش بيني کرد.اعتراضات اين روزهاي اردن از اواسط ژانويه سال جاري آغاز شد و خواسته اوليه معترضان کاهش بهاي سوخت و مواد غذايي و بهبود وضعيت اشتغال بود. اگرچه اعتراضات اردن تا به امروز جنبه اقتصادي و اجتماعي داشته است ولي ممکن است در صورت محقق نشدن خواسته هايشان دامنه اين اعتراضات به ساختار سياسي حاکميت نيز کشيده شود. (20)
 
شخصيت هاي موثر سياسي و اجتماعي در دوره معاصر:
 
رهبران سياسي:
 
·     شريف حسين بن علي
 
·     [[ملک عبدالله اول]]
 
·     شاه طلال
 
·     شاه حسين اول
 
·     ملک عبدالله دوم
 
·     وصفي التل: او چهار دوره مجزا نخست وزير اردن بود. ولي در سال 1971 توسط گروه سپتامبر سياه از شاخه هاي سازمان آزادي بخش فلسطين در يک هتل واقع در قاهره ترور شد. التل در زمان سپتامبر سياه در سال 1970 نخست وزير و وزير دفاع بود. او به دليل نقش خود در سرکوب شورش، خشم رهبران پلو (PLO) را برانگيخت.
 
·     ملکه نور: وي آخرين همسر شاه حسين و ملکه اردن در خلال سال هاي 1978 تا 1999 بود و تا هنگام مرگ همسر خود در سال 1999 در اين مقام باقي ماند. ملکه نور که متولد ايالات متحده آمريکا بود و اصليتي سوري، انگليسي و سوئدي داشت، در هنگام ازدواج تابعيتي اردني اختيار کرد. وي هم اکنون رئيس جنبش دهکده واحد جهاني و مدافع و طرفدار منع گسترش سلاح هاي هسته اي است.
 
·      رانيا العبدالله: متولد آگوست سال 1970، ملکه کنوني اردن و همسر ملک عبدالله دوم پادشاهاردن است. وي در اردن بر استعداد و کيفيت آموزش کودکان اردني متمرکز است. در خارج از اردن مدافع آموزش جهاني، زماني که انجام درست وظايف رهبران جهان در مورد اهداف توسعه هزاره دوم در قبال آموزش ابتدايي جهاني است.
 
سياست مداران:
 
·     شيخ علي ابو روبيها
 
·     شيخ عطاله سحيمات
 
·     علي سحيمات: مهندس، سياستمدار و مسئول اردني است که مناصب متعدد سياسي و اجرايي را به عهده داشته است. او در شهر اکراک متولد شد. در کارنامه او مناصبي همچون معاون نخست وزيري، شهرداري امان، وزير ارتباطات و ساير مسئوليت هاي سياسي ديده مي شود.
 
·     صلاح الدين عطالله السحيمات
 
·     طارق السحيمات: پزشک (متخصص کليه)، ژنرال نظامي و سياستمدار اردني است. او در شهر تاريخي الکراک در جنوب اردن متولد شد. او در مدارس امان درس خواند و پزشکي را در تعدادي از دانشگاه ها، موسسات و بيمارستان هاي انگلستان و ايالات متحده آمريکا فراگرفت. او مسئوليت هاي متعددي در پزشکي و سياست به عهده داشت.
 
·     عبد السلام المجالي: او دو بار در فواصل سال هاي 1993 تا 1995 و 1997 تا 1998 نخست وزير اردن بود. او مدرک پزشکي خود را از دانشگاه سوريه در سال 1949 اخذ کرد. وي مناصبي چون مدير خدمات پزشکي نيروهاي نظامي اردن، رئيس دانشگاه اردن (1971 تا 1976)، وزير سلامت (1969 تا 1970 و 1970 تا 1971) را به عهده داشته است. او همچنين مشاور ملک حسين در اواخر دهه 1980 بود.
 
·     علي خلقي الشرايري: وي يکي از اولين سياستمداران اردني است و به دليل تجربه نظامي و سياسي از افراد تاثيرگذار در تاسيس اردن بود.
 
·     فايز الطراونه: چهره سياسي اردن و نخست وزير اردن از سال 1998 تا 1999 که بعدا رييس دادگاه سلطنتي شد.
 
·     نايف الکاوي
 
·     فيصل الفايز: وي نخست وزيري اردن را بين سال هاي 2003 تا 2005 در دست داشت. قبل از آن وزير دفاع بود و روابط نزديکي با پادشاه داشت.
 
·     علي ابو الراغب: نخست وزير اردن بين سال هاي 2003 تا 2005. او در سال 1946 در اردن متولد شد. او مدرک مهندسي عمران خود را از دانشگاه تنسي از ايالات متحده آمريکا دريافت کرد.
 
·     بهجت تلهوني: نخست وزير سابق
 
·     عيسي الور
 
·     تورکي الغلاييني: رييس گروه سابق الغلاييني
 
·     تورکي التلفها: فرمانده ارشد پليس (سابق)
 
·     غوتيبا التلفها: رييس جوان سابق يونيسف
 
روساي قبايل:
 
·     شيخ علي ابو رهيبا
 
·     شيخ سعود الکادي
 
·     شيخ ميتقل الفايز
 
·     شيخ فيصل الجازي
 
شخصيت هاي نظامي:
 
·     حابس المجالي: او يک نظامي ارشد از شهر جنوبي الکراک بود. وي فرمانده ارشد نيروهاي نظامي اردن در سال هاي 1958 تا 1975 و همچنين وزير دفاع در سال هاي 1967 تا 1968 و پنج دوره عضو مجلس سناي اردن بود.
 
·     محمود السخيمات (1916 تا 1968): وي يک ژنرال نظامي و يک مسئول اردني بود. او در سال 1941 به انجام وظيفه در نيروهاي نظامي اردن مأمور شد و بعداً از دانشکده پليس برمشيل-همپشاير <sup>23</sup>  فارغ التحصيل شد.
 
·     عبدالسلام امجالي
 
·     تورکي التلفها
 
پزشکان مشهور:
 
·     طارق السحيمات
 
·     عبدالسلام المجالي
 
·     سامي (مشهور به سامي احد) يک جراح کاهش چربي دور شکم و اولين کسي بود که لاپروسکوپيک <sup>24</sup> کاهش وزن را در اردن معرفي نمود. او همچنين رييس کميته جراحي علمي اردن است و رياست بزرگ ترين فعاليت جراحي چاقي را به عهده دارد. آواز پيشگامان عرصه جراحي لاپروسکوپيک در اردن شناخته مي شود.
 
·     واود حنانيا: او يک جراح قلب اردني است که در سال 1934 در اورشليم به دنيا آمد. در گذشته ستوان نيروهاي نظامي اردن بود و اخيراً عضو مجلس سناي اردن است. (21)
 
 
 
 
 
پاورقي:
 
1.     Mesopotamia
 
2.     Jericho
 
3.     Shasu
 
4.     Transjordan
 
5.   جبل القلعة
 
6.   جداران الاسوار
 
7.   الآبار المحفورة
 
8.   البترا یا همان پترا شهر باستانی و بازدیدگاه جهانگردان از سراسر دنياست.
 
9.   جدران الاسوار
 
10.    الآيار المحفوره
 
11. Hussein-Mc Mahon
 
12. Arthur James Balfor
 
13. Lord Rothchild
 
14. Major J. B. Globb
 
15. Irgun
 
16. Stern Gang
 
17.    الاتحاد العربي
 
18.    مجلس التعاون العربي
 
19. St Edmund’s School
 
20. Deerfield Academy
 
21. Pembroke College
 
22. R.H. Lauer
 
23. Bramshill-Hampshire
 
24. Laproscopic
 
 
منابع:
 
1.   ويکي پديا انگليسي
 
2.   سايت ويکي پديا عربي
 
3.   سايت ويکي پديا عربي
 
4.   سايت ويکي پديا عربي
 
5.   سايت ويکي پديا عربي
 
6.   سايت ويکي پديا عربي
 
7.   سايت ويکي پديا عربي
 
8.   مصطفوي
 
9.   سايت ويکي پديا انگليسي
 
10.    سايت ويکي پديا عربي
 
11. Arabhistory.blogfa.com
 
12.    سايت ويکي پديا انگليسي
 
13.    سايت ويکي پديا عربي
 
14. Arabhistory.blogfa.com
 
15.    سايت ويکي پديا انگليسي
 
16. Encyclopedia islamica
 
17.    کتاب سبز اردن، ناشر وزارت امور خارجه
 
18. Asnoor.ir
 
19. www.jstor.org
 
20. Jonbeshha.blogsky.com
 
21. En.wikipedia

نسخهٔ کنونی تا ‏۷ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۷:۵۰

تاریخ کشور اردن شامل مدخل های تاریخ دوره باستان اردن؛ تاریخ دوران میانی اردن؛ تاریخ تمدن اردن؛ آثار باستانی و تاريخی اردن؛ آثار تاریخی دوره اسلامی در اردن؛ تاریخ معاصر اردن؛ تحولات سياسی، اجتماعی و فکری در تاريخ معاصر اردن؛ اعلاميه بالفور در تاریخ معاصر اردن؛ جنگ اعراب و اسرائيل 1948؛ تاریخ اتحاد دوکرانه اردن؛ کشته شدن شاه عبدالله؛ سلطنت شاه حسین بن طلال؛ تحولات سیاسی اردن در زمان حکومت حسين بن طلال؛ دهه ثبات و رشد اقتصادی اردن؛ تاریخ اردن در دهه 70؛ اردن در کنار عراق و غرب عليه ايران؛ انتخابات آزاد اردن؛ شورای مشاوره ملی اردن؛ منشور ملی در اردن؛ اردن در بحران خليج فارس و جنگ کويت؛ صلح مادرید در اردن؛ شخصيت های موثر سياسی و اجتماعی اردن و رهبران سياسی اردن است که در ذیل شرح داده شده است:

شهر باستانی پترا(1403). برگرفته از سایت ویکی پدیا، قابل بازیابی از https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D9%86

تاریخ دوران باستان (پیش از میلاد مسیح)

در طول دوره پارینه سنگی 17000 - 500000 ق.م ساکنان اردن حیوانات وحشی را شکار کرده و از گیاهان وحشی استفاده می کردند، احتمالا آن‌ها حرکت حیوانات را که در جست‌وجوی مرتع و زندگی در کنار آب بوده‌اند را دنبال می‌کردند. شواهدی یافت شده است که سکونت در دوران پارینه سنگی را در کنار آب‌های پهناور ازرق نشان می‌دهد. انسان دوره‌ی پارینه سنگی در اردن شواهدی از معماری به جا نگذاشته است و هنوز اسکلت هیچ انسانی از‌این دوران یافت نشده است. هرچند باستان شناسان از‌این دوره ابزارهایی نظیر سنگ چخماق و تبر دست ساز با سنگ بازالت، چاقو و ادوات تراش دادن یافته‌اند. انسان باستان همچنین سرنخی از ماهیت وجود خود در دوران پارینه سنگی و ادامه آن در دوران نوسنگی و دوره‌های مس و سنگ به جا گذاشته است[۱].

برخی از قدیمی‌ترین شهرک سازی‌ها در تاریخ بشر که به 8000 ق.م باز می‌گردد در اردن یافت شده است. همچنین اردن بخشی از هلال حاصلخیز (Fertile Crescent) باستانی است که از مرزهای جنوبی فلسطین، شمال رود فرات، اطراف رود فرات و دجله تا خلیج فارس کشیده شده است.‌ این منطقه شاهد حضور شهرهای یونانی که نام آن‌ها دکا پلیس (Decapolis) یا ده شهر بوده است، می‌باشد که در دوره رومیان از مرزهای شرقی محافظت می‌کرده‌اند.

در عصر نوسنگی (8500 - 4500 ق م) سه تغییر عمده در سرزمینی که هم اکنون با نام اردن شناخته می‌شود، رخ داده است[۲]. اول‌ این که مردم به صورت جمعی در روستاهای کوچک سکنی گزیدند و‌ این یعنی افزوده شدن منابع جدید غذایی همچون: حبوبات، نخود و عدس پرورشی و توسعه روش‌های جدید و معمول گله داری بز و تغییر عادات غذایی مردم عصر نوسنگی! دومین تغییر اساسی در الگوهای زندگی، یکجا نشینی با تغییر آب و هوایی بیابان شرقی صورت گرفت.‌ این ناحیه گرم‌تر و خشک‌تر شد تا به تدریج و طی سالیان طولانی تبدیل به منطقه‌ای غیر قابل سکنی گردید. دراین عصر شاهد حومه اردن و برخی از مهم ترین نقاط مانند طبقات فهل (در دره اردن) بیضاء (شمال پترا)، عین غزال (حومه شمالی امان) و جریکو (در دره اردن) هستیم.‌این شهرک‌ها «مگا سایت» نامیده می شوند، به‌ این دلیل که‌ این منطقه بسیار وسیع بوده، بین 10 تا 15 هکتار، نزدیک به دو برابر بزرگ‌تر از شهرک‌های دیگر عصر نوسنگی.

ناحیه حد فاصل بیابان شرقی و منطقه «سان» در غرب، بازمانده همان تغییر در آب و هوای منطقه پخشاب است. باور رایج بر‌این است که‌این اتفاق حدود 5500 تا 6500 سال قبل از میلاد مسیح رخ داده است. سومین و مهم‌ترین پیشرفت آخرین ادوار عصر نوسنگی که به 4500 تا 5500 سال قبل از میلاد برمی‌گردد، ساخت ظروف سفالین است. هر چند در اکتشافات قبل از‌ این هم وجود تلاش‌هایی برای ساخت ظروف سفالین به اثبات رسیده، اما در آخرین ادوار نوسنگی مردم به طور سازمان یافته شروع به ساخت ظروف سفالین از گل رس کردند.‌ این احتمال وجود دارد که نحوه ساخت ظروف سفالین توسط افراد ماهری که از تمدن‌های بدوی شمال شرق مزوپوتامیا (عراق کنونی) آمده‌اند به‌ این مناطق منتقل شده باشد.

گسترده‌ترین مکان به جا مانده از عصر نوسنگی در اردن در عین الغزه قرار گرفته است و شامل شمار زیادی از ساختمان‌هاست که به سه حوزه مجزا تقسیم شده‌اند. ساختمان‌های مستطیل با چندین اتاق که بعضی از آن‌ها دارای سقف‌هایی گچ اندود شده‌اند. برج سنگی و دیوارهای یافت شده در جریکو حاکی از آن است که امر دفاع، موضوعی مهم برای روستاییان عصر نوسنگی بوده است.

به نظر می‌رسد مردم عصر نوسنگی همانند اجداد خود نیایش و عبادت می‌کرده‌اند. در ارتباط با‌ این موضوع باستان شناسان جمجمه‌هایی پوشیده از خمیر که در قسمت چشم‌ها به همراه قیر طبیعی بودند را در قسمت‌هایی از اردن واقع در عین الغزه و بیدها و فلسطین و سوریه کشف کرده‌اند. باستان شناسان کار بازیافت مجسمه‌ای را به پایان رسانده‌اند که ممکن است قدیمی‌ترین مجسمه در جهان باشد.‌ این اثر باستانی کشف شده در عین الغزه احتمالاً حدود هشت هزار سال قدمت دارد.‌ این مجسمه که ارتفاعش بالغ بر یک متر است، مربوط به زنی است با چشمانی بسیار بزرگ و دست‌هایی لاغر و زانو‌هایی برآمده و انگشتانی که به دقت نقاشی شده‌اند[۳].

در فاصله سال‌های 4000 - 6000 ق.م تغییرات آب و هوا منجر به تغییرات اقتصادی شد. در‌این دوره رموکیان از کشاورزی در زمین‌های خشک به پرورش دام نظیر گوسفند و بز پرداختند. تولید گندم و جو به مناطقی که بارش باران بیشتری داشت یا در دره رودخانه‌ها محدود شد[۴]. سپس شاهد استفاده از مس و ابزار برنز و همچنین سنگ در طی سال‌های 3100 - 4500 ق.م می‌باشیم[۵]. در‌این دوران مس برای اولین بار ذوب شد و از آن برای ساختن تبرها، نوک تیرها و نیزه‌ها و همچنین ابزار آتش زنه استفاده گردید و‌این روش تا مدت‌ها ادامه پیدا کرد. مردم در‌این دوره کمتر به شکار وابسته بودند و در عوض بیشتر به پرورش گوسفند و بز و کشت گندم و گاهی خرما، زیتون و عدس می‌پرداختند. شیوه زندگی مردم در اکثر نقاط تفاوت چندانی با هم نداشت[۶].

در حدود 3200 سال قبل از میلاد، اردن به تدریج دارای مؤلفه‌های شهرنشینی شد. اماکن زیادی در عصر آغازین برنز (1950 - 3200 ق‌ م) در بسیاری از مناطق اردن اعم از دره اردن و مناطق مرتفع ترتأسیس شدند. بسیاری از روستاها با استحکامات دفاعی برای حفاظت ساکنان از غارت و چپاولِ بادیه نشین‌هایی که هنوز در برخی مناطق ساکن بودند در‌این دوره بنا گردید. آب به وسیله کانال از مکانی به مکانی دیگر منتقل می‌شد و حتی اقدامات لازم برای جلوگیری از آسیب زمین لرزه‌ها و سیل‌ها صورت می‌گرفت.

در‌این دوره تغییرات جالبی در آیین‌های خاک سپاری و تدفین به وجود آمد. باستان شناسان در منطقه «باب الذرا» که مکانی حفاظت شده در وادی عرب است، بالغ بر 20 هزار قبر استوانه شکل را با حجره‌های متعدد کشف کرده‌اند و گفته می‌شود که‌این قبور، اجساد 20 هزار تن را در خود جای داده‌اند. همچنین مقبره‌هایی از گل و آجر وجود دارند که مدفن استخوان‌های انسانی، دیگ‌ها، جواهرات و سلاح‌های جنگی‌اند. صدها ساختمان سنگی حفر شده در دل کوه‌های اردن به عصر اکتشافات مس و عصر آغازین برنز متعلق‌اند.‌ این احتمال وجود دارد که ساختمان‌های سنگی بقایایی از افراد تازه وارد از شمال باشند که همراه خود سنت‌های خاک سپاری متفاوتی را به‌ این ناحیه آورده‌اند. در‌ این دوره پیشرفت‌های شگفتی در تمدن شهرنشینی در مصر و بین النهرین (یعنی مکانی که تاریخ نگارش در آن به 3000 ق م می‌رسد) به وجود آمده است. هر چند نوشتار در اردن، فلسطین و سوریه تا هزار سال بعد از آن هم مرسوم نبود، اما یافته‌های باستان شناسی نشان دهنده رابطه تجاری اردن با مصر و بین‌النهرین هستند. بین سال‌های 2300 تا 1950 ق .م، بسیاری از شهرهای مستحکم بنا شده در بالای تپه‌ها به دلیل ترجیح مردم برای زندگی در روستاهای کوچک و شیوه زندگی شبانی مطرود ماندند. اگرچه هیچ اتفاق نظری در مورد چرایی چنین ترجیحی وجود ندارد، ولی احتمالاً تلفیقی از تغییرات آب و هوایی و سیاسی باعث پایان زندگی شهرنشینی در‌این دوره بوده است[۷].

در عصر میانی برنز (1550 - 1950 ق.م) مردم شروع به حرکت به سوی مناطق وسیع‌تری از خاورمیانه کردند. تجارت بین مصر، سوریه، عربستان، فلسطین و اردن ادامه می‌یابد و به گسترش تمدن و تکنولوژی می‌انجامد. ساخت فلز برنز از مس و قلع به ساخت تبرها، چاقوها و سایر وسایل و سلاح‌های محکم‌تر و با دوام‌تر منتهی می‌شود. به نظر می‌رسد در‌این دوره جامعه‌هایی بزرگ و مجزا در قسمت‌های شمالی و مرکزی اردن به وجود آمده‌اند در حالی که در جنوب قبایل عشایری و مردم بادیه نشینی که به نام شاسو شناخته می‌شدند، پراکنده بودند. استحکامات جدید و متفاوتی در مناطقی همچون قلعه نظامی‌ امّان،‌ایربد و طبقات فحل به چشم می‌خورند. شهرها به وسیله برج و باروهایی از دیوارهای خاکی که شیب آن‌ها با ساروج پوشانده شده بود، احاطه شده بودند.‌ این پوشش باعث لغزندگی سطح شیب­دار می‌شد و بالا کشیدن از آن‌ها را دشوار می‌ساخت[۸].

باستان شناسان عموماً پایان عصر میانی برنز را حدود 1550 ق.م می‌دانند. تعدادی از شهرهای عصر میانی برنز در کنعان و اردن در‌این دوره نابود شدند. دوره پایانی اسرارآمیز برنز (حدود 1200 ق.م) با سقوط بسیاری از پادشاهان خاور نزدیک و مدیترانه همراه است. گفته می‌شود که علت بسیاری از ویرانی‌ها در شهرهایی همچون اردن، سوریه و فلسطین غارتگران و دزدان دریایی بودند. احتمالاً یک گروه از‌این دزدان دریایی، فلسطینی‌ها بودند که در مناطق ساحل جنوبی فلسطین سکنی گزیدند و نام خویش را بدان نهادند. اسرائیلی‌ها نیز دلیل دیگر نابودی در فلسطین در عصر پایانی برنز بوده‌اند. آن‌ها شهرهایی همچون آریها، آی و حازور را نابود ساختند[۹].

منطقه امان در عصر آهن (330 ق.م تا 1200 ق.م) از نظر آبادانی بسیار مشهور بود و‌ این دوره به خاطر استفاده از چرخ در صنعت کوزه‌گری با دیگر دوره‌ها تمایز یافت. در‌این عصر، منطقه با تحولاتی در به کارگیری آهن در صنعت اسلحه و لوازم خانگی مواجه شد. کوه القلعه در عمان مقر پایتخت امونی‌ها قرار گرفت و‌این در حالی است که همچنان بقایای قصرهای امونی‌ها در کوه القلعه وجود دارد که از آن جمله می توان دیوارهای الاسوار و الآبار المحفوره در الصخر الجیری را نام برد.

امونی‌ها حکومتشان را در حدود سال 1250 ق.م تأسیس کردند و زندگی چادر نشینی خود را از آنجا آغاز کردند، آنان حکومتی قوی داشتند که امتداد مرزشان از الموجب در جنوب تا سیل الزرقا در شمال و از الصحرا در شرق تا رود اردن تا غرب امتداد داشت. به حکم موقعیت جغرافیایی و استرات‍ژیکی امان، تجاوزگران زیادی به‌این کشور طمع کردند و سرزمین امونی‌ها با تهاجم و کشتار زیادی مواجه شد. اما در گذر زمان زخم‌های خود را درمان کرد و بازسازی شهرهای خود را از سرگرفت. آخرین پادشاهی که بر مسند حکومت امونی‌ها نشست «طوبیا الامونی» بود که نامش با آثار «عراق الامیر» و «قصر العبد» در وادی الیسیر همراه است. در کوه القلعه چهار مجسمه از پادشاهان امونی یافت شده که به قرن هشتم قبل از میلاد برمی‌گردد. مجسمه‌های دیگری در مناطق پیرامونی امان مانند خربه الحجاز، أبوعلنده و عرجان یافت شده است.

اردن باستان در عصر آهن به چهار‌ایالت اِدوم (Edom) در جنوب، موآب (Moab) در اردن مرکزی، رَبوث اَمون (Rabboth Ammon) در ناحیه کوهستانی شمالی[۱۰] و باشان تقسیم می‌شود که هر‌ ایالت و مردمانش به اسم آن منطقه نامیده می‌شدند، مثلاً «اِدومی‌ها» به اِدوم، «مؤابی‌ها» به مؤاب و «جشونی‌ها» به جشون منسوب بودند و امونی‌ها نسبتشان به خدای امون می‌رسید که اکنون امان نامیده می‌شود. «باشانی‌ها» نیز به باشان (بیسان کنونی) منسوب بودند ولی «انباطی‌ها» به نام مکانی منسوب نیستند. قبایل عربی که نام برده شد از جزیره العرب به سوی اردن مهاجرت کردند و در سرزمین اردن اقامت گزیدند و هر کدام از آن‌ها سرزمینی را موطن خود قرار دادند که از سوی دیگری به وسیله آثار طبیعی جدا می‌شد با‌این حال روابطشان با یکدیگر دوستانه بود.‌ این قبایل در حدود 2000 سال قبل از میلاد در اردن ظاهر شدند. «ادومی‌ها» پایتخت خود را «بصیرا» انتخاب کردند که هم اکنون در استان «طفیله» واقع شده است و «مؤابی‌ها» پایتخت خود را «دیبون» شمال وادی الموجب قرار دادند که در زمان پادشاهی «میشع» به قبر حارسه (الکرک) انتقال یافت. مهم‌ترین خداوندگار در نزد آن‌ها «لکموش» بود و بزرگ‌ترین پادشاه از میان پادشاهانشان «میشع» بود که پیروزی‌ها و دستاورد‌های او بر روی سنگی در ذیبان نگاشته شده است.‌ این سرزمین پس از جنگ‌های فراوان‌ این به دست آشوری‌ها و بابلی‌ها اشغال شد و سرزمین مؤاب به یکی از ولایات بابل در زمان بخت النصر تبدیل گردید.

باشان با ورود قبایل عبری تحت فرمان موسی و یوشع که در اوایل عصر آهن در دو طرف رود اردن ساکن شدند (حدود 1200 ق.م) ناپدید شد. هنگامی‌ که قبایل عبری تحت سلطه سلطان سائول ( King Saul ) (حدود 1025 ق.م) بودند، بسیاری از آثار تاریخ باستان‌ این منطقه به واسطه درگیری‌های بین اسرائیل و‌ایالات ربوث آمون، موآب و ادوم اردن به وجود آمد[۱۱]. پادشاهی داود و سلیمان نیز مربوط به همین دوران است که حکایت از قسمت اعظم متن عهد عتیق دارد، گرچه شواهد باستان شناسی اندکی بر تأیید آن موجود است. (928-1004ق م) [۱۲] اسرائیلی ­ها که اجازه عبور از پادشاهی ادوم را به دست نیاورده بودند، ناچار آن­جا را دور زده و به مرزهای اموریه در نزدیکی مادبا رسیدند، اما پادشاه آنجا صهیون، نیز به دلیل عدم اعتماد و ملاحظات اقتصادی چون کمبود آب و غذا اجازه عبور از سرزمینشان را نپذیرفت که در نهایت به جنگ و اشغال توسط اسرائیلی‌ها انجامید[۱۳]. پس از آن به سوی پادشاهی مواب حرکت کرده و بر قبایل متحد شده عرب حجاز که در آن­جا سکنی داشتند فائق آمدند[۱۴]. به‌این ترتیب پادشاهی واحد آن‌ها در سال 1000 ق.م در آنجا با پادشاهی سائول و داود پا گرفت و با مرگ سلیمان در سال 922 ق. م به دو بخش در جنوب و شمال تقسیم شد: اسرائیل در شمال و یهودا در جنوب. تقسیم قدرت اسرائیلی­‌ها به علاوه سلطه مصر بر اسرائیل در سال‌های بعد برای حکومت‌های مستقر در اردن خبر خوبی بود و به پیشرفت‌های شهرنشینی در آنجا کمک شایانی کرد. ادومی­‌ها جنوب اردن را به تصرف درآوردند و بصیرا را پایتخت خود کردند و با مهارتی که در معادن مس و ذوب آن داشتند پترا و عقبه را معماری کردند[۱۵]. موابی‌ها نیز بر اسرائیلی‌­ها پیروز شدند و در مرکز اردن ساکن گردیدند و شهرهای کرک و ذبیان را پایتخت ساختند. امونی‌ها نیز در همان اوان به کامیابی‌های تجاری و کشاورزی رسیدند. پایتخت اردن کنونی امان امروز به نام‌ این قوم خوانده می‌شود.

ثروت حکومت‌های ادوم و مواب و اَمون آنان را هدف خوبی برای همسایگانی چون آشوریان در مزوپوتامیا (عراق کنونی) و آرامی‌ها در سوریه قرار داد که در نهایت با شکست آرامی­ها از آنِ آشوریان گردید. ادوم و مواب و امون استقلال خود را از آشوریان خریدند[۱۶]. درحالی که تاریخ محلی بین پادشاهی‌های کوچک در فلسطین و اردن شکل می‌گرفت، قدرت‌های بزرگ روز، مصر و رقبای شرقی آن هیتی‌ها، آشوریان و بعدها بابلی‌ها‌ این منطقه را به عنوان قلمرو خود اعلام کردند. مصر معمولاً قادر به کنترل کشورهای فلسطین و اردن تحت سلطه خود بوده که کتیبه‌های متعدد و نامه‌های موجود در مصر و اردن‌ این موضوع را تصدیق می‌کند. مصر در ابتدا تسلط خود را بر آشوریانی از دست داد که بین سال‌های 720 - 853 ق.م توانستند سوریه، لبنان، فلسطین و اردن را فتح کنند. آشوریان قادر به تحت تسلط درآوردن قبایل سرکش عرب بادیه نشین در صحرای سوریه نبودند، اما توانستند خود را در دشت‌های بزرگ در امتداد حاشیه شمالی صحرا مستقر و تثبیت کنند. آشوریان امپراتوری خود را در سال 612 ق.م به بابلیان واگذار کردند. در آن زمان بابلی‌ها رقبای اصلی مصر برای به سلطه گرفتن فلسطین و اردن بودند. بابلی‌ها در سال 588 ق.م مناطق بسیاری را فتح کردند و پادشاهی یهودا را برانداختند و تعداد زیادی از مردم محلی را به بردگی گرفتند.

هر دو قدرت مصر و بابل در سال 539 ق.م از‌ ایران شکست خوردند؛ کوروش کبیر بابل و سپس فرزندش کمبوجیه در سال 530 ق.م مصر را تصرف کرد و تمام سرزمین‌های مدیترانه شرقی را با سرزمین فارسی زبان‌ ایران ادغام کرد.‌ ایرانیان اجازه بازسازی بیت المقدس (اورشلیم) و معبد یهودی را دادند، اما سلسلههودی بنا شده ضعیف و تحت نظر ساتراپ (فرماندار) که توسط پادشاه‌ ایران انتخاب شده بود، باقی ماندند. در اردن، قبایل بدوی مانند نبطی‌ها (The Nabateans) از شبه جزیره عربستان قادر به نفوذ به مناطق مسکونی و تثبیت خود در میان جمعیت‌های قدیمی‌تر مانند ادومی‌ها (The Edomites) بودند[۱۷].

امپراتوری‌ ایران در سال 333 ق.م توسط اسکندر فتح شد، وی قادر به متحد کردن تمام مدیترانه شرقی، از یونان تا مصر و از شرق تا رود سند بود. در دوران اسکندر فرهنگ یونانی در مناطق تحت سلطه او گسترس یافت. اسکندر در سال 323 ق.م در بابل درگذشت و امپراتوری وی خُرد و در میان سردارانش تقسیم شد. میان سرداران درگیری بالا گرفت و در نهایت سوریه تحت سلطه سلوکیان قرار گرفت و مصر به همراه فلسطین و اردن تحت فرمانروایی بطلمیوس به مهم‌ترین مناطق تبدیل شد و دو کشور اخیر تحت فشار رقبای بزرگ خود قرار گرفتند[۱۸]. در حالی که تمدن نبطیان که پیش از غلبه اسکندر سر برآورده بود به طور کامل در جنوب اردن مستقر بود[۱۹]، در شمال‌این کشور حدود 50 هزار سرباز یونانی در دکا پلیس سکنی گزیدند.‌ این اتفاق در سال 301 ق.م در دوران سلوکوس اول نیکاتور (Seleucus I Nicator) با هدف یونانی گرایی منطقه رخ داد. برخی از شهرهای دکا پلیس مکان‌هایی باستانی بودند - مانند ربوث آمون - که به فیلادلفیا تغییر نام داد و برخی توسط سربازهای یونانی بنا نهاده شد از جمله آبیلا (Abila) و جرش (Jarash) [۲۰] و هم چنین ام قیس[۲۱].

در حالی که سوریه و مصر برای سلطه بر منطقه مبارزه می‌کردند، دولت‌های محلی به جانبداری از قدرت‌های محلی برخاستند. بخشی از فلسطین که در کنار رود اردن واقع است، مربوط به‌‌ هازمنی‌ها (The Hasmoneans) در سال 142 ق.م از تسلط سوریه خارج شدند و به برکت مصر بطلمیوسی آزاد ماندند. نبطیان اردن برای قرار نگرفتن تحت سلطه هیچ یک از دو قدرت، از موقعیت بهتری برخوردار بودند[۲۲]. به نظر می رسد نبطیان قبایل و عشایری هستند که در حدود قرن 600 ق .م به تدریج از عربستان [۲۳] یا از یمن[۲۴] مهاجرت کرده‌اند. پس از گذشت مدت‌ها زندگی عشایری را رها کرده و در مناطق جنوبی اردن سکنی گزیدند. مورخان درباره ریشه‌این کلمه متفق نیستند برخی برآنند که‌این نام از نسل نبایوط پسر بزرگ اسماعیل پیامبر گرفته شده و نام سرزمین و منطقه‌ای نیست و روایت می‌شود که آن‌ها به وسیله بخت النصر در قرن ششم قبل از میلاد هنگام آزاد سازی فلسطین از سلطه عراق آمدند و در پترا ساکن شدند[۲۵]. سرزمین عربی‌ای که در آغاز حاکم و سپس نابود شد؛ میتوان گفت همان سرزمین انباط است که در شمال جزیره العرب بر سر راه بخور تجاری که از اقیانوس هند تا بنادر فلسطین و سوریه و مرزهای آن‌ها که به مرز سرزمین اردن‌‌ هاشمی که هم اکنون قرار دارد می‌رسد، امتداد یافته است[۲۶].

سرزمین انباط از قرن‌ها قبل از میلاد پا گرفت و تا پایان قرن اول، به شکل مشخص در سال 106 م ادامه داشت و از سرزمین‌های صخره‌ای و سنگی در اغلب مناطق تشکیل شده است و در آن جا کوه‌ها و دره‌ها و بعضی از مناطق یا سرزمین‌های حاصلخیزی وجود دارد که آب به وفور یافت می‌شود که زندگی را برای مردم آسان و کشاورزی را امکان پذیر می‌کند[۲۷].

«البترا» یا همان پترا ولایت اصلی یا پایتختی به شمار می‌رود که بر هر کوه مقدسی اشاره دارد که صعود کردن به آن با سختی صورت می‌گیرد و معنای آن در زبان عربی «صخره» یا «سنگ» است و عرب بر آن اسم «کتیبه» اطلاق می‌کند و امروزه در وادی موسی قرار دارد. اما بقیه شهرها یا ولایات در سرزمین انباط سرزمین‌های صخره‌ای بودند که در بعضی نواحی خاک حاصلخیز و آب فراوان داشتند. چنین به نظر می‌رسد که انباط دارای پیشرفته‌ترین تمدن و فرهنگ در دوران باستان در اردن باشند. پایتخت آنان شهر افسانه‌ای پترا بود که در حال حاضر مشهورترین قطب گردشگری در اردن است که امروزه در «وادی موسی» قرار دارد[۲۸]. ساکنین پترا قبل از رسیدن نبطی‌ها، ادومی‌ها بودند که ساختمان‌ها و معابد و گورستان‌های خود را با کندن سنگ کوه‌ها می‌ساختند. نبطی‌ها با بنا نهادن امپراطوری خود در بیابان خشک و سوزان اهمیتی ویژه برای نگهداری آب قائل بودند. آن‌ها مهندسین بسیار ماهر آب بودند که زمین‌های خود را با نظام گسترده‌ای از سدها، کانال‌ها و دریاچه‌ها آبیاری می‌کردند[۲۹]. بقیه شهرها در سرزمین انباط عبارت‌اند از: «الحجر» یا «مدائن صالح» و «ام الجمال» که از سنگ‌های سیاه آتشفشانی ساخته شده است[۳۰].

هم اکنون نیز ما اطلاعات چندانی از جامعه نبطی‌ها در دست نداریم و اکثر آنچه که امروز از فرهنگ نبطی‌ها در اختیار ماست حاصل نوشته تاریخ نویس یونان «استرابو» است. نوشته‌های او حاکی از آن است که جامعه نبطی‌ها توسط خانواده سلطنتی اداره می‌شد، هر چند روح دموکراسی بر جامعه آن‌ها حاکم بوده است. بنا بر آنچه او نقل کرده است در جامعه نبطی‌ها هیچ برده‌ای وجود نداشت و کارها بین همه افراد تقسیم می‌شد[۳۱]. منابع دیگر حاکی از وجود جامعه طبقاتی میان انباط است[۳۲]. نبطی‌ها در معابد خدایگان را پرستش می‌کردند که اصلی‌ترین آن‌ها «دوشارا» [۳۳] یا ذوالشری [۳۴] خدای خورشید و الهه «الاط» بود. رابل دوم آخرین پادشاه نبطی‌ها با رومی‌ها توافق کرد که اگر آن‌ها تا زمانی که او زنده است به آنجا حمله نکنند بعد از مرگ او انباط در اختیار آن‌ها قرار داده شود[۳۵].

پادشاه حارث (Harith) یا آرتاس سوم (Aretas III) قدرت نبطیان را گسترش داد، حتی توانست شهر دمشق را نیز تسخیر کند و از درگیری‌های قدرت‌های بزرگ سود برد. در سال 68 ق.م روم برای حل و فصل مناقشه بین سوریه و مصر آن‌ها را مجبور به صلح کرد. در حالی که سلسله‌های محلی می‌توانستند تاج و تخت خود را حداقل برای مدت کوتاهی حفظ کنند، کشور روم آن‌ها را به عنوان قلمرو روم و تحت نظارت و فرمانروایی خود اعلام کرد. نبطیان همچنان قادر به حفظ استقلال خود بودند، قوانین آرتاس چهارم (9 ق.م - 40 م) نشانه‌ای از ثروت و قدرت بالای نبطیان بود. آن‌ها توانستند تجارت بین یمن و دریای مدیترانه در زمینه تهیه شتر و مربی آن را تحت نظارت خود قرار دهند. بازرگانان نبطی روابط تجاری خود را وسعت بخشیدند، حدود یک چهارم تجارت لوکس روم از جمله ابریشم، ادویه‌جات، ترشی‌جات را بازرگانان نبطی انجام می‌دادند. در نهایت ثروت نبطیان باعث انحطاط آن‌ها شد. روم نمی‌توانست اجازه دهد که پادشاهی کوچک استقلال یافته به مرزهایش نزدیک شده و جنس‌های لوکس برای امپراتوری جابه‌جا کند. هنگامی‌که مسیرهای تجاری از دریای سرخ و شرق عربستان، به خلیج فارس و سراسر صحرای سوریه ، دمشق و عراق منتقل شد، نبطیان ضعیف شدند. شهرهای‌‌هاترا (Hatra) در عراق و تدمور (Tadmur) یا پالمیرا در سوریه شاهد بسیاری از تجارت‌های نبطیان بوده است[۳۶].

تاریخ دوره میانه

ارگ امان بازتاب 7000 سال تاریخ اردن(1403)، برگرفته از سایت ویکی پدیا، قابل بازیابی از https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Jordan

ظهور مسیح در زمانی رخ می‌دهد که انباط همچنان به پادشاهی آرتاس چهارم بر اردن حاکم اند و حکومت آنان تا سال 324 م ادامه می‌یابد. به‌این ترتیب که در سال 106 میلادی امپراطور روم، تراژان (Trajan)، پادشاهی نبطیان را به عنوان استان عربی تحت کنترل روم، در شهر پترا ضمیمه قلمرو خود اعلام می‌کند.‌این دوران اوج قدرت و ثروت انباط به شمار می‌رود[۳۷].

روم که از سال 64 ق.م سوریه و فلسطین و بخشی از اردن را در اشغال دارد به تدریج دامنه سلطه خود را پس از ظهور مسیح گسترش داده و تا 400 سال حکمرانی می کند. دوران بیزانس یا حاکمیت روم شرقی از زمانی آغاز می شود که کنستانتین اول (313 م) استانبول را پایتخت روم شرقی قرار می‌دهد. او کلیساها را به رسمیت می‌شناسد و به عنوان مکان‌های مذهبی ترویج می‌کند. همزمان با گسترش دین مسیح کلیسا‌های بزرگ وکوچک در اغلب نواحی اردن بنا نهاده می‌شود. دوره امپراتور ژوستینیان (65-527 م) اوج رشد کلیساهاست. در‌این دوران تعداد ساکنان در‌این منطقه به صورت چشمگیری افزایش می‌یابد و مسیحیت به دینی مورد قبول در‌ این منطقه تبدیل می‌گردد[۳۸]. در ادامه‌ این دوره نبطیان دولت خود را که پایتخت آن پترا بود، به سوی شمال گسترش دادند و مدتی زیر سلطه روم (43 ق.م ـ324 م) و سپس بیزانس (324 م ـ640 م) حکمرانی کردند[۳۹].

جا‌به‌جایی مسیرهای تجاری شمال به پالمیرا (تدمور)، در قرن سوم و بروز چندین زمین لرزه شدید در قرون چهارم تا ششم میلادی و افزایش تنش و جنگ بین روم / بیزانس و‌ ایران باعث نابودی اقتصاد منطقه شد و قبایل بدوی عرب اجازه پیدا کردند داخل قلمرو روم شرقی در اردن، سوریه و عراق ساکن شوند[۴۰]. در اوایل قرن چهارم میلادی قبیله بنی غسان وارد سوریه شد و تبدیل به دولت دست نشانده رومی‌ها گردید و به آن‌ها در جنگ با‌ ایرانیان کمک فراوان کرد. در سال 529 میلادی رهبر غسانی حارث بن جبله به عنوان قانون‌گذار توسط امپراتور ژوستینیان منصوب شد. در سال 541 میلادی زمانی که ژنرال رم شرقی، بیلساریوس به بین‌النهرین لشکرکشی کرد، اعراب وارد ارتش وی شدند. پس از حارث در580 میلادی منذر بن حارث توسط امپراتور روم شرقی در طبریه به عنوان پادشاه اعراب تاج گذاری کرد[۴۱]. در سال 542 میلادی بیماری طاعون بیشتر مناطق اردن را فرا گرفت و در ادامه ساسانیان در سال 614 م توانستند باقی مناطق را اشغال کنند. ساسانیان اردن، فلسطین، و سوریه را به مدت 15 سال اشغال کردند تا‌ اینکه امپراطور هرقل با تمامی‌ سپاهیانش در سال 629 م به منطقه بازگشت[۴۲].

در نهایت در 629 میلادی جبله بن‌ایهم غساسنه از طرف هرقل با عنوان پادشاه اعراب تاج بر سر نهاد. به‌این ترتیب غسانیان که اعراب مسیحی کوچ کرده از یمن و وفادار به بیزانس بودند، تا ظهور اسلام و مدت‌ها پس از آن بر‌این مناطق حکومت کردند[۴۳]. در همین سال و سال بعد از آن پیامبر اسلام گروه اعزامی‌ خود را به شمال حجاز فرستاد و معاهداتی با رهبران مسیحی عقبه و رهبران یهودی مقنا، عذره و جربا در اردن جنوبی منعقد کرد. علاوه بر‌این قبایل بادیه نشین از بنی عذره و بیلی به اسلام گرویدند. فرمانده مسلمانان - خالد بن ولید واحه جوف را که تحت سلطه غسانیان بود تصرف کرد و والی آن نیز به اسلام گروید[۴۴].

اردن برای مسلمانان، دروازه شام به شمار می‌آمد. از‌این رو مسلمانان حملاتشان را بر بلاد شام ادامه دادند و لشکریانی برای فتح سرزمین‌هایی از جمله اردن و فلسطین و دمشق و قنسرین حرکت کردند. ابو عبیده بن جراح به رغم تلاش‌های بیزانس برای بازگرداندن سیطره خود بر منطقه توانست در سال 624 م بر بصری در مرز شام شرقی تسلط یابد. شکست روم در اجنادین خشم هرقل را برانگیخت و او را برای ارسال لشگر برای بازپس‌گیری آن جا تحریک کرد. سپاهیان هرقل از رود اردن عبور کردند و در رود یرموک با سپاه مسلمانان رو‌به‌رو شدند. جنگ سختی بین دو طرف درگرفت که به جنگ یرموک معروف شد و با شکست سخت حکومت بیزانس به پایان رسید. (626م)

بعد از شکست در جنگ، حکومت بیزانس بسیاری از سرزمین‌های شرق رود اردن را از دست داد و سپس دمشق تسلیم شد. شهرهای بیزانس در شام به دنبال هم سقوط کردند و بعد از آن‌ها قدس، انطاکیه و سوریه شمالی به صورت یکجا به دست مسلمانان فتح شدند. مسلمانان در سال 635 م به شام تاختند و بخش‌هایی از اردن و شامات را تصرف کردند[۴۵]. اما بخش‌هایی همچنان در استیلای رومیان ماند و سرانجام در نبرد فحل (15ق، 637 م) به طور کامل فتح شد[۴۶].

عمربن خطاب سرزمین‌های تازه فتح شده را به چهار منطقه نظامی‌ تقسیم کرد: فلسطین، اردن، دمشق و حمص[۴۷]. از‌این منطقه در کتاب‌های تاریخی با نام جند الاردن یاد شده است[۴۸]. معاویه که در زمان خلیفه دوم در سال 640 م به عنوان والی شام تعیین شده بود، در زمان خلیفه سوم هم والی شام باقی ماند. بعد از کشته شدن عثمان، علی بن ابی طالب به عنوان خلیفه مسلمین انتخاب شد اما در‌ این زمان معاویه از بیعت با او سرباز زد و جنگ‌هایی بین دو گروه در گرفت تا‌ اینکه علی بن ابی طالب به شهادت رسید و مردم با حسن بن علی بیعت کردند و او به نفع معاویه از خلافت کناره گیری کرد. در سال 661 میلادی معاویه بن ابی سفیان حکومت اموی را تأسیس کرد و دمشق را به عنوان پایتخت خود قرار داد و در‌این زمان اردن به خاطر نزدیکی به پایتخت حکومت اسلامی‌ و بهره مندی‌اش از موقعیت جغرافیایی متمایز، تبدیل به گذرگاه حاجیانی شد که از سرزمین‌های مقدس (مکه و مدینه) دور بودند[۴۹].

امویها تا سقوط حکومتشان در سال 749 م به دست ابوعباس ملقب به سفاح در آن جا باقی‌ ماندند. اولین کاری که ابوعباس انجام داد‌ این بود که مقر خلافت را از دمشق به بغداد منتقل کرد و با انتقال پایتخت خلافت به بغداد، موقعیت اردن در مقایسه با خلافت پیشین به شکلی حاشیه‌ای تقلیل یافت[۵۰]. علیرغم‌ این رخداد و زلزله شدیدی که در سال 747 م منطقه را به نابودی می‌کشاند، شواهد باستان شناسی حاکی از رشد جمعیت منطقه است[۵۱]. اردن تا سال 968 میلادی تحت سلطه عباسیان بود. دو قرن دهم و یازدهم با افزایش نفوذ فاطمی‌ها که بر مصر حکومت می‌کردند همراه شد تا‌ این که توانستند در سال 969 م بر اردن و فلسطین دست یابند[۵۲].

فی‌الجمله اردن تا آغاز قرن سیزدهم در دست حاکمان سلجوقی بود. در آغاز قرن سیزدهم میلادی، بلاد شام با حملات سنگین صلیبی‌ها مواجه شد که اردن را به میان آتش برافروخته شده از جنگ سوق داد. «بالدوین اول» از قلعه‌های اردن که در واقع ستون فقرات اردن شناخته می‌شد، به هدف حمایت از راه‌های منجر به قدس عبور کرد و سپس سوریه و مصر را تحت سیطره خود قرار داد. صلاح الدین‌ایوبی در سال 1187 میلادی، بعد از آنکه صلیبی‌ها را در جنگ «حطین» شکست داد انها را از قدس خارج کرد و اردن را نیز از سیطره خارجی خلاص کرد[۵۳].

اردن در دوره‌ ایوبی و مملوکی به شکوفایی رسید، با مصر و سوریه متحد شد و جایگاه ویژه‌ای در بین همسایگان خود به دست آورد. سپس به بازسازی دژها و قلعه‌ها و راه‌های خود پرداخت تا دوباره حاجیان از آنجا عبور کنند و به مکه و مدینه برسند و همچنین برای رونق راه تجارت و ارتباطات با دیگر سرزمین‌ها به بازسازی‌هایی دست زد. سپس منطقه با هجوم جدیدی به وسیله تاتار در سال 1401 م مواجه شد و منجر به ضعیف شدن حکومت‌ها و انتشار بیماری در مناطق مختلف شد که به ضعف تمام منطقه منجر شد. طولی نکشید که ترک‌های عثمانی، ممالیک را در سال 1516م در جنگ مرج دابق شکست دادند و به‌این ترتیب اردن جزئی از حکومت عثمانی شد که به مدت 400 سال ادامه داشت[۵۴]. به‌این ترتیب سرزمین‌های عربی به صورت مستقیم تحت سیطره حکومت عثمانی قرار گرفتند و تنها سوریه به صورت خودگردان اداره می‌شد.

«سلطان سلیم» والی‌ای برای آنجا به نام «جان بردی الغزالی» تعیین کرد ولی پس از مرگ سلطان سلیم، وی خود را والی بلاد شام و مستقل از حکومت عثمانی اعلام کرد. عثمانی‌ها سپاهی به سوی او روانه کردند ولی نتوانستند بر او دست یابند تا‌ اینکه در سال 1521 م تسلیم و اعدام شد. به‌ این ترتیب دوباره بلاد شام زیر نظر والیان عثمانی و به صورت مستقیم تحت سیطره باب العالی قرار گرفت. حکومت عثمانی بلاد شام را به سه ولایت تقسیم کرد که عبارت بود از: دمشق، حلب و طرابلس. اردن زیر مجموعه دمشق قرار گرفت. محمد علی پاشا والی مصر در سال 1831 م، پسرش ابراهیم پاشا را به بلاد شام فرستاد و او در رأس قدرت قرار گرفت و توانست بر سپاه عثمانی پیروز شود و بر بلاد شام سیطره یابد. حکومت محمد علی در زمینه‌های مختلفی اصلاحات انجام داد و به تعلیم و سواد آموزی اهتمام ورزید و نظام مالیاتی را بازسازی کرد. با‌این وجود طولی نکشید که بعد از نشست طرف‌هایی از بریتانیا، روسیه و اتریش و حکومت عثمانی در سال 1840 م با یکدیگر و تهدید وی از سوی آن­‌ها، محمد علی در سال 1841 م به عقب نشینی دست زد و مجبور به ماندن در سودان و مصر شد[۵۵].

فرهنگ و تمدن

ویل دورانت در مقدمه اثر جاودانی خود می‌نویسد: تمدن تابع عواملی چند است که یا سبب تسریع در حرکت آن می‌شود، یا آن را از سیری که در پیش دارد باز می‌دارد. او در نخستین مرحله، عامل زمین شناختی را مورد مطالعه قرار می‌دهد. برای مثال زلزله‌ خیز بودن منطقه‌ای می‌تواند به نابودی آثار تمدن و پیشرفت آن منجر شود[۵۶]. چنان که زلزله‌ای که در سال‌های 746 و 748 م به پترا وارد آمد، ساکنان پترا را وادار نمود تا به مناطق اطراف کوچ کنند[۵۷]. و بروز چندین زمین لرزه شدید در قرون چهارم تا ششم میلادی و افزایش تنش و جنگ بین روم / بیزانس و‌ ایران باعث نابودی اقتصاد منطقه شد[۵۸].

دورانت سپس شرایط جغرافیایی تمدن را مورد نظر قرار می‌دهد[۵۹]. چنان که بیان شد اردن بخشی از هلال حاصلخیز باستانی است که از مرزهای جنوبی فلسطین، شمال رود فرات، اطراف رود فرات و دجله تا خلیج فارس کشیده شده است[۶۰] از‌این رواز قدیمی ترین عصرها به صورت پیوسته پر از سکنه بوده است و در پی آن تمدن‌های متعددی در آنجا‌ ایجاد شده و مهاجرین اصیلی در آن استقرار پیدا کرده‌اند که جوامعی با تمدن و شکوفایی در شمال، جنوب، شرق و غرب‌ این کشور بنا نهاده‌اند[۶۱]. اردن شاهد برپایی تمدن‌ها و ساخته شدن ممالک بزرگی بوده که بیشتر تاریخ دوران قدیم را دربرگرفته است. اَموری‌ها در آنجا ساکن شدند که برادران کنعانی‌ها در اردن به شمار می‌رفتند و کنعانی‌ها، سرزمین فلسطین را برای آن‌ها برگزیدند و آن را سرزمین کنعان نام نهادند. اردن با عناوین متعددی نامیده شده است که آن‌ها را می‌توان در اسفار عهد قدیم یافت[۶۲]. همچنان که در 6000 - 6800 ق.م مردم البیضاء - زمینی وسیع واقع در جنوب اردن - هنگامی‌که شرایط آب و هوا عوض شد و کشت محصولاتی نظیر گندم و جو بسیار سخت شد، زمین را رها کردند[۶۳].

در نظر دورانت اهمیت عوامل و اوضاع و احوال اقتصادی بیشتر است... وقتی فرهنگ عمومی‌ به حد معینی برسد، فکر کشاورزی تولید می‌شود و تنها تمدن است که انسان را به فکر‌ ایجاد می‌اندازد[۶۴]. شواهد باستان شناسی در 4000 - 8300 ق.م مبنی بر‌این که جریکو یکی از اولین مکان‌هایی بوده که در آن گندم یافت شده و مردم نحوه استفاده از آن را فراگرفته‌اند حاکی از تمدن کهن‌ این سرزمین است همچنین وجود زمین‌های بزرگ کشاورزی در اردن در4500 - 8300 ق.م که شامل «مگاسایت» - زمین‌های بسیار وسیع - با وسعت 10 الی 15 هکتار می‌شود مؤید‌ این مهم است[۶۵].

نژاد در‌ ایجاد تمدن تأثیری ندارد؛ تأثیری که نژاد در تمدن دارد‌ این است که پیدایش آن غالباً پس از زمانی است که ریشه‌های نژادی مختلف با یکدیگر می‌آمیزند و به تدریج ملتی که به صورت نسبی حالت تجانسی دارد از آن میان بیرون می‌آید[۶۶]. شاید بتوان گفت که حضور نژاد‌های مختلف در سرزمین اردن از نتوفیان گرفته تا نبطی‌ها و یونانیان و اعراب بادیه در جمله تأییدی بر‌این معناست. این شرایط مادی یا زیستی، برای پیدایش تمدن ضرورت دارد، ولی شروط کافی برای تولد آن به شمار نمی‌رود؛ لازم است بر آن‌ها عوامل دقیق روانی افزوده شود ، و نیز لازم است نظمی‌ سیاسی، ولو بسیار ضعیف و نزدیک به هرج و مرج برقرار گردد؛... باید مردم کم کم احساس کنند که سر هر پیچ راه زندگی، مرگ یا مالیات جدیدی در انتظار آن‌ها کمین نکرده است[۶۷]. برای مثال حدود و ثغور سرزمینی که اکنون اردن نام دارد در طی تاریخ پر فراز و نشیب خود تغییرات فراوانی را شاهد بوده ولی علیرغم همه‌ اینها معمولاً به طور نسبی در امنیت به سر می برده و در کل حکومت‌های با ثباتی در آن استقرار یافته که آثار مدنیت به جای مانده حکایت از آن دارد.

چنان که گذشت آثار باقی مانده از دوران باستان جملگی حکایت از تمدنی غنی دارد که از کهن ترین تمدن‌ها به شمار می‌آید. بدیهی است عوامل طبیعی و جغرافیایی و مواردی که شمرده شد در بناگذاری‌ این تمدن کهن دخیل بوده است. از آنجا که پیش‌تر در بخش تاریخ دوران باستان مظاهر تمدن و فرهنگ باستان به تفصیلی در خور‌ این پژوهش بیان گردید در‌ اینجا از بیان دوباره آن پرهیز می‌شود. از‌ این پس به تمدن و فرهنگ دوره میانه که شامل دوران سلطه رومیان و مسلمانان است می‌پردازیم:

آثار تمدن و فرهنگ دوره میانه بخشی در بازسازی آثار پیشینیان ساکن در اردن تجلی دارد و بخشی در اصل تعلق به دوره رومیان و بیزانس و اسلام دارد. در دوران رومیان شهرهای ده گانه (دکا پولیس) که در خلال دوران «هلنی» تشکیل شد و دارای اتحادی اقتصادی و فرهنگی و فدرالی بود، به شهرهای یونانی مانند فیلادلفیا (امان)، جراسیا (جرش)، جدرا ( أم قیس)، پلا و ارابیلا (اِربد) و شهرهای دیگری در فلسطین و جنوب سوریه پیوستند[۶۸]. که در میان آن‌ها به نظر می‌رسد جراش گسترده‌ترین و بزرگترین استان روم بوده است و افتخار بازدید امپراتور را دارا می‌باشد. به دنبال فتح نظامی‌ به زودی بزرگراهی ساخته می‌شود که جنوبی‌ترین بندر اردن یعنی عقبه را به شمال در شهر بصرای سوریه متصل می‌کند. در همین زمان در امان جراش و ام قیس [۶۹] قلعه‌ها و دژهای دیدبانی و خیابان‌های دارای ستون‌های بسیار و آمفی تئاترها ساخته می‌شود. به لحاظ فرهنگی در‌این دوره تنشی اندک در میان ساکنان که به زبان یونانی تکلم می‌کنند و رومی‌هایی که لاتین را به عنوان زبان رسمی‌ اعلام می‌کنند به چشم می‌خورد[۷۰]. علیرغم‌ این اختلاف مشخصه بارز‌ این دوره زمانی امنیت و صلح است و از‌این رو تحولات زیادی در زیرساخت‌ها اتفاق می‌افتد[۷۱].

در‌این زمان در شمال اردن قبایل عربی همچون غساسنه ساکن بودند که برای بیزانس‌ها، هم پیمانانی قوی محسوب می‌شدند. غساسنه 600 سال، از اوایل قرن اول میلادی تا ظهور اسلام حکومت کردند. اولین پادشاه آن‌ها «جفنه بن عمرو» بود و حکومتشان بر بخش بزرگی از بلاد شام مانند تدمر و الرصافه در مرکز سوریه و البلقا و الکرک در اردن و تا دریا ادامه داشت و پایتختشان در جابیه در جولان بود. به نظر می‌رسد شهر قسطل توسط حارث بن جبله غسانی (571 - 531 م) ساخته شده باشد[۷۲].

شاید بسیاری از آثار تمدنی که برخی از شهرهای اردن شامل آن است در دوره بیزانس ساخته شده باشد مانند مادبا، و تعدادی از کلیساهای مزیّن به کاشی کاری و گچ بری‌های چشم نواز که در داخل آن‌ها گرانبها‌ترین و زیبا‌ترین تابلوهای کاشی کاری شده جهان قرار دارد. یکی از شاخصه‌های پیشرفت در‌ این دوران را می‌توان در سنگ فرش بسیاری از اماکن و معابد تازه ساز مشاهده کرد. جالب توجه ترین نمونه‌های هنر موزاییک کاری بیزانسی را می‌توان در مادبا مشاهده کرد. برجسته‌ترین آن‌ها نقشه مشهور سرزمین مقدس در قرن ششم است که به نام نقشه موزاییک فلسطین هم شناخته می‌شود[۷۳]. که از قدیمی‌ترین نقشه‌های سرزمین مقدس به خصوص سرزمین قدس است.‌ این نقشه شامل اماکن واقع شده در بین بیبلوس (جبیل)، شمال دمشق و جنوب مصر یعنی منطقه تیبه است و از غرب به دریای مدیترانه و از شرق به امان و پترا می‌رسد. هم چنین فرهنگ روم شرقی در اردن در بخش موزاییک کاری، به ویژه در کلیسا را علاوه بر مادبا می توان در کوه نبو، جرش، ام رساس و پترا مشاهده کردن[۷۴].

دوران بیزانس یا حاکمیت روم شرقی از زمانی آغاز می‌شود که کنستانتین اول (313م) استانبول را پایتخت روم شرقی قرار می‌دهد. او کلیساها را به رسمیت می‌شناسد و به عنوان مکان‌های مذهبی ترویج می‌کند. همزمان با گسترش دین مسیح کلیسا‌های بزرگ و کوچک در اغلب نواحی اردن بنا نهاده می‌شود. دوره امپراتور ژوستینیان اوج رشد کلیساهاست. معماری حاکم بر کلیساها در‌این دوره از نوع قصرهایی می‌باشد که دارای دو ردیف از ستون‌هایی است که سقف شبستان را بر پا نگه می‌دارد با محراب‌هایی نیم دایره[۷۵]. در‌این دوران تعداد ساکنان در منطقه به صورت چشمگیری افزایش می‌یابد و مسیحیت به دینی مورد قبول در منطقه تبدیل می‌گردد. گفتنی است که پلا در اردن در قرن اول میلادی منطقه‌ای است که مسیحیان برای فرار از آزار و شکنجه بدان پناهنده می‌شوند[۷۶].

اردن در دوران پس از اسلام به دلیل نزدیکی به شام که پایتخت امویان است بار دیگر شاهد شکوفایی اقتصادی است. قلعه کویری قصر عمره، حلابات، قصر خرانه، قصر طوبی و مشطا مکان‌هایی است که در آن زمان ساخته شد. امویان لژهای زیادی جهت عیش و نوش و شکار در صحرای اردن ساختند که به حفظ روابط نزدیک با قبایل بادیه نشین در صحرای سوریه کمک می‌کند. شاهزادگان امیه به صحرا فرستاده می‌شدند تا تبدیل به عرب شایسته شوند،‌ این رفت و آمد باعث شد تا میان‌ این شاهزادگان و دختران شیوخ بادیه نشین ازدواج‌های مکرر صورت بگیرد[۷۷]. پس از سقوط امویان با انتقال پایتخت از دمشق به بغداد موقعیت اردن در مقایسه با خلافت پیشین به شکلی حاشیه‌ای تقلیل یافت. در نتیجه بسیاری از قصرها و مکان‌هایی که اُموی‌ها برای شکار ساخته بودند و همچنین ساخت مکان‌هایی که کاروان‌های تجاری و قافله‌های حجاج از آن جا گذر می‌کردند و به سرزمین‌های مقدس می‌رفتند، متوقف شد[۷۸]. علیرغم‌این رخداد و زلزله شدیدی که در سال 747 منطقه را به نابودی می‌کشاند ولی شواهد باستان شناسی حاکی از رشد جمعیت منطقه است[۷۹].

در طی جنگهای صلیبی نیز پادشاه اورشلیم قلعه‌هایی به نام مونترال در شوباک در جنوب اردن ساخت تا کاروان مسلمانان که بین سوریه، حجاز و مصر رفت و آمد می کنند را غارت کنند. همچنین دژها و قلعه‌های دیگری در جنوب اردن در جزیره فرعون در خلیج عقبه، ساخته یا بازسازی شد. با فتح کامل اردن در دوره‌ ایوبی و مملوکی و اتحاد با مصر و سوریه بار دیگر اردن به شکوفایی رسید و جایگاه ویژه‌ای در بین همسایگان خود به دست آورد. سپس به بازسازی دژها و قلعه‌ها و راه‌های خود پرداخت تا دوباره حاجیان از آنجا عبور کنند و به مکه و مدینه برسند و همچنین برای رونق گرفتن راه تجارت و ارتباطات با دیگر سرزمین‌ها به بازسازی‌هایی دست زد. در‌این دوره در وادی اردن مکان‌هایی برای پاکسازی شِکَر به وسیله آب ساخته شد[۸۰].

بادیه شرقی اردن و مناطق کوهستانی خاورمیانه در عصرهای مختلف اسلامی‌ آکنده از آثار تاریخی شد؛ جایی که آثار و قصرهای مستحکم و قلعه‌ها و برج‌ها به صورت آثار بزرگی در طول تاریخ بنا گردید، قلعه‌هایی که در طول زمان محلی امن برای دفاع از سرزمین اردن بودند، از آن جمله می‌توان قلعه الأرزق را نام برد که تاریخ ساخت آن به دوران رومی‌ها و عرب بر می‌گردد و قلعــه الربض که از برترین آثار معماری نزد مسلمانان عرب به شمار می‌رود و هدف از ساخت آن رصد کردن صلیبی‌ها از دژ کوکب الهواء و استفاده از معادن آهن در کوه‌های عجلون است که مغاره ورده نامیده شده‌ است و نیز ابقای راه‌های تجاری با دمشق و شمال سوریه. دو قلعه الکرک و الشوبک که به دوره جنگ‌های صلیبی برمی‌گردد در مناطق کوهستانی ناهموار قرار دارند و در داخل آن‌ها رواق‌ها و برج‌ها و تجهیزات جنگی وجود دارد که نمایانگر هنرهای جنگی در قرون وسطی است. همچنین قلعه‌های دیگری در العقبه و الحسا و القطرانه وجود دارد که نمایانگر هنر عصرهای مختلف اسلامی‌ است[۸۱].

در عهد عثمانی به طور کلی اردن به سبب کم کاری‌هایی که در تحول زیرساخت‌ها صورت گرفت دچار ضعف شد. در دوره عثمانی فقط ساختمان­‌هایی ساخته می‌شد که دلیل دینی داشت مانند ساخت قصر القطرانه که فقط برای قافله‌های حاجیان ساخته شد. یکی از مهم‌ترین طرح‌های عمرانی در آن زمان، طرح ساخت راه آهن حجاز بود که از دمشق تا مدینه منوره ادامه داشت.‌ این راه آهن وسیله مفیدی برای انتقال سربازان عثمانی بود و برای آذوقه رسانی در خلال جنگ جهانی اول استفاده می­شد که تا قلب سرزمین‌های حجاز پیش می‌رفت که در خلال انقلاب اعراب علیه عثمانی مورد تهاجم قرار گرفت[۸۲].

شخصیت‌های تاریخی علمی‌ فرهنگی

اردن کنونی کشوری نوپاست، بنابراین طبیعی است که یافتن شخصیت‌های تاریخی علمی‌فرهنگی کشوری به نام اردن غالباً به زمان معاصر بر می گردد که در بخش‌های مربوط آمده است، ولی شخصیت‌های تاریخی، علمی‌ و فرهنگی اردن فی‌الجمله تنها راویان حدیث می‌باشند که در کتاب‌های البلدان و تاریخ دمشق آمده است؛ و ما از ذکر آن‌ها خودداری می‌کنیم. برای اطلاع بیشتر به منابع پاورقی‌های 84-99 مراجعه شود.

آثار باستانی و تاریخی

هفت تپه امان

هفت تپه امان، ترکیبی دلربا از گذشته و حال است. بقایای به جا مانده از تمدن و اعصار گذشته در بازارهای امان به چشم می‌خورد. امان بر روی هفت تپه بنا شده که هر کدام کم و بیش همسایه‌های خود را معرفی می‌کند. امان به عنوان پایتخت باستانی و مدرن شناخته می‌شود و از قدیمی‌ترین شهرهای جهان است که پیوسته در آن زندگی جریان داشته است. با حفاری‌هایی که در سال 1994 بر روی خانه‌ها و برج‌های‌ این شهر صورت گرفت به‌این نتیجه رسیدند که بسیاری از بناها متعلق به عصر حجر می‌باشد، حدود 7000 سال پیش از میلاد. شواهد بسیاری از کتاب مقدس نشان می‌دهد که در سال 1200 ق.م تبدیل به آمونیت (Ammonite) پایتخت ربث آمون شده‌ است. بسیاری از مکان‌های تاریخی قابل توجه امان، در بخش مرکزی شهر دیده می‌شوند که در پایین چهار تپه از هفت تپه امان واقع شده است.

ارگ اردن

ارگ باستانی، که برج‌هایش در بالای شهر در بالای جبل القلعه (Jabal al-Qalaa) واقع شده، جای مناسبی برای شروع بازدید آثار باستانی در امان می‌باشد. ارگ در محل باستانی ربث آمون واقع شده است. قابل توجه‌ترین بخش ارگ که به عنوان قصر شناخته می‌شود به دوران امویان مربوط می‌شود. کاربرد اصلی آن مشخص نیست، اما شامل یک دروازه به یادماندنی، تالاری برای ملاقات­‌های رسمی‌ و چهار اتاق طاقی است. در قسمت شمال و شمال شرقی خرابه‌های قصر امیه دیده می‌شود. نزدیک قصر، بقایای کلیسای کوچک بیزانس به چشم می‌خورد.

ستون کرنتين

ستون کرنتین محوطه کلیسا را مشخص می‌کند که تصور می‌شود مربوط به قرن ششم و هفتم ق.م باشد. در جنوب کلیسایی جایی است که تصور می‌شود معبد هرکول بوده که امروزه به عنوان معبد بزرگ امان شناخته می‌شود.‌ این معبد در زمان سلطنت امپراتور مارکوس اورلیوس (Marcus Aurelius) (180 - 161 میلادی) ساخته شده است.

همچنین در ارگ هیل (Hill) در شمال غربی معبد هرکول موزه باستانی اردن است.‌ این «خانه موزه»‌های کوچک، مجموعه‌ای عالی از آثار باستانی از پیش از تاریخ تا قرن 15 را در خود جای داده است. در آنجا نمایشگاهی از کتیبه‌های دریای مرده، یک کپی از ستون سنگی مشا(Mesha)[I] و چهار تابوت نادر مربوط به عصر آهن وجود دارد. کمی‌پایین تر از ارگ به سمت پایین تپه در جانب شرقی، تئاتر رومیان مهم ترین و قابل توجه ترین یادگار از فیلادلفیای باستان است که در زمان سلطنت آنتونیوس پیوس (Antenius Pius) (161 - 138 م) بنا شده است.

دو موزه کوچک برروی بنیان ساختمان تئاتر رومیان ساخته شده است. موزه فرهنگ عامه اردن، در سمت راست آمفی تئاتر می‌باشد و مجموعه‌ای از اقلام زندگی سنتی مردم محلی را به نمایش گذاشته است. در انتهای دیگر از صحنه تئاتر، موزه سنت‌های عامه، لباس‌های سنتی اردن از جمله گلدوزی‌های ظریف و زیبا و جواهرات عتیقه نایاب را معرض نمایش گذاشته‌اند. همچنین تعدادی از موزاییک کاری‌های مادبا و جرش که مربوط به قرن ششم را در خود جای داده است.

شهر سلت اردن

شهر سلت (Salt) در قرن 19 و اوایل قرن20، زمان حکومت ترک‌ها بر اردن از مکان‌های بسیار مهم محسوب می شد.این شهر در دهه 20 مرکز اداری برای شهرهای اطراف و گویا انتخابی برای پایتخت برای دولت تازه استقلال یافته فرا اردن بوده است. بنا به روایات تاریخی، سلت که به عنوان یک مرکز دولتی عثمانی بود، مملو از بناهای معماری کلاسیک فوق العاده زیبای عثمانی می باشد. بسیاری از آثار تاریخی و باستانی اردن در جنوب کشور واقع است؛ دو جاده برای اتصال امان به جنوب اردن وجود دارد: بزرگراه بیابانی و بزرگراه پادشاه؛ بزرگراه زیبای پادشاه از قلب اردن به مادبا، کرک، طفیله (Tafilah) ، شوباک (Shobak) و پترا متصل می‌شود. بزرگراه پادشاهی قدیمی‌ترین مسیرهای ارتباطی جهان است که به صورت مداوم استفاده می‌شده و در کتاب مقدس نیز ذکر شده است[۸۳].

شهر مادبا

شهر مادبا مرکز گردشگری مذهبی اردن است و اماکن مذهبی مهمی‌ دارد [۸۴] این شهر در30 کیلومتری جنوب امان قرار دارد و به خاطر موزاییک کاری‌های نفیس قرن ششم معروف است، گرچه قدمت‌ این شهر حداقل به 3500 سال پیش بازمی‌گردد. مادبا همان شهری است که در عهد عتیق هم، در بخش موسی و داستان خروجش آمده است. همچنین حضرت داود در نزدیکی مادبا، دو قوم آرامی‌ و آمونیت که علیه او متحد شده بودند را مغلوب کرد. در میانه قرن نهم مِشا، پادشاه موآبیت شهر را از کنترل بنی اسرائیل خارج کرد. پایتخت مشا شهر باستانی دیبون (Dibon) است که درحال حاضر ذیبان (Dhiban) خوانده می‌شود و در شمال وادی مجیب (Wadi Mujib) قرار دارد، مشا شرح پیروزی‌هایش را بر ستون معروف مشا حکاکی کرد، ستون یاد بودی که در حدود 850 ق.م حکاکی شده است. بزرگترین گنجینه شهر مادبا موزاییک کاری‌های آن، از دیده‌ها پنهان بود تا زمانی که مهاجران خواستند برای خانه‌هایشان پی حفر کنند!

معروف ترین موزاییک کاری مادبا در کلیسای سنت جورج (St. George) در مرکز شهر قرار دارد که مربوط به سال 560 میلادی است؛ در اصل متشکل از بیش از 3/2 میلیون قطعه و اندازه آن حدود 5 متر در 25 متر می‌باشد. به نظر می رسد حدود 11500 نفر ساعت [II] لازم است تا‌ این موزاییک کاری انجام شود. در نزدیکی بزرگراه شاه، کلیسای رسولان قرار دارد؛ بقایای‌ این کلیسای بیزانس متعلق به سال 578 میلادی می‌باشد. شهر مادبا علاوه بر موزاییک کاری و گنجینه‌های بیزانسش، برای فرش‌های دست باف و خورجین‌ها و پرده‌های نقش دارش شهرت دارد.

کوه نبو

در10 کیلومتری غرب مادبا، کوه نبو است که در کتاب مقدس با عنوان پیسگاه (Pisgah) آمده است. کوه نبو نمای فوق العاده زیبایی به سمت غرب دارد با چشم اندازی که شامل دریای مرده، کرانه باختری، رود اردن و در روزهایی که آلودگی هوا کم باشد بیت اللحم و اورشلیم می‌شود. این کوه دو قله دارد با نام‌های صیاغه (Siyagha) و مخیّط (Al - Mukhayyat) .در قرن 6 میلادی بر روی صیاغه صومعه بیزانسی بنا شده است. دقیقا در کنار فیصیله (Feisaliyya)، شهری کوچک در شرق کوه نبو قرار دارد که بقایای روستای بو است.‌ این مکان که اکنون با نام خربه المخیط (Khirbet al - Mukhayyat) شناخته می‌شود در کتاب مقدس و ستون مشا از آن یاد شده است. اواسط قرن ششم در‌اینجا روستایی ساخته‌شده که مردم آن، کلیسای روستا را به حضرت لوط و پروکوپیوس (Procopius) اختصاص دادند کفپوش‌ این کلیسا با موزاییک مزین شده است[۸۵].

عجلون

عِجلون از دیگر مکان‌های دیدنی اردن است که به سبب قلعه ربض شهرت دارد[۸۶]. قلعه‌های ربض، نمونه خوبی از معماری نظامی‌ عربی/اسلامی‌ قرون وسطی است. قلعه در فاصله سال‌های 85 - 1184 میلادی توسط برادر زاده صلاح الدین‌ ایوبی ساخته شد. از آنجا منظره خیره کننده‌ای از حومه و اطراف عجلون به چشم می‌خورد. در یک روز بی غبار می توان دریای مرده، دره اردن، کرانه باختری و دریاچه طبریه را دید. در شمال عجلون (88 کیلومتری امان) شهرستان شلوغ اربد (Irbid) بهترین نقطه برای شروع دیدار از ام قیس، پلا (Pella) و مکان‌های دیدنی دیگر در شمال اردن می‌باشد.

امّ قيس

شهر مدرن ام قیس، بخشی از شهر یونانی رومی‌ و یکی از شهرهای دهگانه (دکاپلیس) بوده و طبق روایات کتاب مقدس همان شهری است که در آن حضرت عیسی(ع) شیطان را از وجود دو مرد بیرون کشید. برای دیدن بلندی‌های جولان و دریاچه طبریه جایی بهتر از ام قیس با ارتفاع 518 متر بالاتر از سطح دریا نمی‌باشد. امروز بخش اعظم آمفی تئاتر رومی ‌در ام قیس هنوز برپاست.

جایگاه تماشاچیان رو به سوی غرب است. بعد ازساختمان تئاتر به خیابان‌های پر ستون می‌رسیم جایی که احتمالا مرکز تجاری شهر بوده است. همچنین نزدیک آمفی تئاترِ بازالت مشکی، ستون‌هایی از یک کلیسای قدیمی‌ مربوط به شهر گادارا (Gadara) دیده می‌شود[۸۷]. درواقع ام قیس، شهری است که در محل شهر ویران شده گادارا قرار گرفته است ­­[۸۸]دیده می‌شود. در غرب‌این خیابان یک آرامگاه بزرگ و حمام عمومی‌ وجود دارد. ده کیلومتری به سمت شمال جاده ام قیس به حمام‌های حمّا (Hemma) می‌رسیم؛ جایی که هنوز برای جوان سازی و سلامت خود از چشمه‌های آب گرمش استفاده می‌کنند. اصلی‌ترین چشمه آب گرم که غنی از مواد معدنی بوده و دمای 57 درجه سانتی گراد دارد را به صورت یک استخر سرپوشیده درآورده‌اند.

شهر ام الجمال اردن

ام الجمال (Umm al - jamal) ، شهر عجیب سیاه رنگی است که در 20 کیلومتری شرق پایتخت مفرق، 87 کیلومتری امان و 10 کیلومتری مرز سوریه واقع شده است. هم اکنون ام الجمال به عنوان واحه سیاه شناخته می‌شود به دلیل وجود سنگ‌های بازالت سیاهی که بسیاری از خانه‌ها، کلیساها، سربازخانه‌ها و قلعه‌های‌ این شهر از آن ساخته شده است. قدمت ام الجمال دقیق مشخص نیست، ولی مورخان معتقدند که‌ این شهر در اصل توسط نبطیان ساخته شده که در حدود 2000 سال پیش در‌این مکان ساکن بودند.

خرابه‌های مفجر اردن

در مناطق شبه استپی در شرق اردن و تپه‌های مرکزی ویرانه‌های تاریخی متعددی از جمله قلعه‌ها، دژها، برج‌ها، حمام‌ها، کاروانسراها و کاخ‌های مستحکم به چشم می‌خورد. مجموعه‌ای که با عنوان قلعه‌های بیابان یا قصرهای بیابان شناخته می‌شوند. در واقع ادامه زنجیره‌ای است که از شمال دمشق تا جنوب خرابه‌های مفجر (Khirbet al - Mafjar) در نزدیکی اریحا (یا جریکو) کشیده شده است. در مسیر رفتن به امان از طریق ازرق می‌توان بیشترین قصرها و قلعه‌های بیابانی را بازدید نمود[۸۹]، قصر الحرانه، قصر الحلابات، حمام الصرح، قصر السل، قصر الطوبه، قصیر عمره، قصر القسطل، قصر المشاش، قصر المشتی، قصر الموقر[۹۰].

قصر حلابات

قصر حلابات (Qasr al - Hallabat)در 30 کیلومتری شرق جاده اصلی به سمت ازرق واقع شده است.‌ این قصر در دوران کاراکالا (Caracalla) 217 - 198 میلادی ساخته شده و در طول قرن هفتم تبدیل به صومعه شده و امویان آن را با نقاشی دیواری و حجاری مزین کرده‌اند. دو کیلومتر بعد از قصر، خرابه‌های مجموعه حمام‌هایی به نام حمام صرح (Hammam al - sarah) به چشم می‌خورد.

قصر ازرق

حدود 13 کیلومتری شمال تقاطع ازرق، در بزرگراهی به سمت عراق قلعه بزرگ سیاهی به نام قصر ازرق به چشم می‌خورد که حالت کنونی آن به قرن 13 میلادی بازمی‌گردد. ساخت اولیه آن به سال 300 میلادی در دوران سلطنت دیوکلتیان (Diocletian) بازمی گردد[۹۱].

جرش

شهر جرش، که به خاطر معماری رومی‌باستانی اش مشهور است[۹۲] در 48 کیلومتری شمال امان واقع شده،‌ این شهر یکی از بزرگ ترین مناطق به خوبی حفاظت شده معماری رومی‌ خارج از کشور‌ایتالیا می‌باشد. با توجه به دیوارهای باقیمانده شهر، باستان شناسان قدمت خرابه‌های شهرک را به دوره نوسنگی مربوط می‌دانند که نشان می‌دهد که بیش از 6500 سال است که در‌این مکان زندگی جریان دارد. از آنجا که ارتفاع جرش 500 متر بوده و دید عالی بر محیط اطراف و کم ارتفاع خود دارد در طول سال با آب فراوانی سیراب می‌شود و آب و هوای معتدل دارد[۹۳].

دیر العین ابطا

از جالب‌ترین آثار باستان شناسی که اخیرا کشف شده در دیرالعین ابطا (Deir Ain Abata) قرار دارد؛ غاری که حضرت لوط و خانواده‌اش در پی ویرانی سدوم (Sodom) و عموره (Gomorrah) به آنجا پناه بردند. یک ستون نمکی در دیرالعین ابطا وجود دارد که گفته می‌شود همسر لوط است، هنگامی‌که برگشت تا نابودی سدوم را ببیند. مسیحیان اولیه در پناهگاه حضرت لوط صومعه‌ای ساخته بودند که به تازگی کشف شده است.

دیر آلیا در اردن

دیر آلیا در شمال غور، در امتداد جاده اصلی دره اردن، با فاصله کوتاه در جنوب غربی عجلون و 50 کیلومتری شمال دریای مرده واقع شده است. بر روی تپه دیر آلیا معبد چشمگیری قرار دارد که قدمت آن به 1500 ق.م بازمی‌گردد.‌ این محراب تا سال 1200 ق.م، زمانی که توسط زمین لرزه یا سپاه فرعون از بین رفت، استفاده می‌شد.

شهر باستانی پلا

در شهر باستانی پلا که در زبان عربی با عنوان طبقات فحل شناخته می‌شود، از 5000 ق.م زندگی جریان داشته است. در دوران یونان / روم‌این شهر در اوج شکوفایی خود بوده است. در سال 83 ق.م رهبر یهودی حسمونی الکساندر یانائوس ، چون شهروندان یهودیت را نپذیرفتند شهر را به کلی نابود کرد. پِلا یکی از شهرهای کرانه شرقی رود اردن بود که مد نظر یانائوس بود. دولت مملوکان‌ این شهر را در قرن 13 و 14 اشغال کردند، اما حدود 5 قرن‌ این شهر متروک ماند. امروزه پِلا توسط تیم باستان شناسی امریکایی و استرالیایی حفاری شده است.

قصرکوچک عمره

در فاصله 28 کیلومتری از ازرق واقع شده است.‌ این قصر سالم‌ترین بازمانده قلعه بیابانی و احتمالا جذاب‌ترین آن‌ها می‌باشد که در زمان خلیفه ولید اول (715 - 705 میلادی) به عنوان حمامی‌ مجلل و لوکس ساخته شده است.

قلعه حرّانه

که به خوبی حفظ شده است در 16 کیلومتری غرب قصر عمره و 55 کیلومتری شرق امان واقع شده است.‌این مکان برای باستان شناسان به صورت یک معما درآمده است. برخی از کارشناسان اعتقاد دارند که‌این مکان یک دژ دفاعی بوده، در حالی که عده‌ای دیگر اعتقاد دارند کاروانسرایی برای قافله شتران بوده است. نظریه دیگر‌ این است که مکان امنی برای انجام بحث‌ها و مذاکرات دولتی رهبران اموی بوده. اما با وجود دیوارهای بلند، برج‌هایی در چهار گوشه و شکل مربعی رومی‌اش یک قلعه دفاعی به نظر می‌رسد.

قصر مشتی

قصر مشتی (Qasr al - Mushatta)، دقیقاً در جنوب امان واقع شده است که نمونه‌ای بی‌نظیر از معماری امویان است.‌این قلعه مربع ناقصی است که دکوراسیون استادانه و طاق قوسی دارد. دارای دیوارهای عظیم آجری است که در هر جهت 144 متر بوده و حداقل 23 برج گرد در طول‌ این دیوارها قرار‌دارند. مورخان بر‌این باورند که‌این قصر، بزرگ‌ترین و پرخرج ترین قلعه امویان است که ساخت آن توسط خلیفه ولید دوم آغاز شد.‌ این قصر بین سال‌های 744 - 743 میلادی ساخته شد، اما هیچ وقت به طور کامل به پایان نرسید.

قصر قسطل

قصر قسطل، از قدیمی‌ترین قصرهای امویان است که به نحو بسیار خوبی از آن حفاظت و نگه داری شده است. باقی مانده‌های قسطل (Qastal) شامل بخش‌هایی نظیر کاخ مرکزی، حمام، مخزن آب، مسجد، خانه‌های کوچک، یک قبرستان، که قدیمی ترین قبرستان اردن است و یک سد می‌باشد. کاخ مرکزی تزئینات کنده کاری سنگی دارد و دوازده برج نیم دایره تقویت شده برای محافظت از دیوار دیده می شود. در حیاط قصر یک مخزن آب وجود دارد. در شمال قصر مرکزی باقیمانده‌های مسجد دیده می‌شود. در یک کیلومتری شرق مجموعه اصلی بازمانده سنگ‌های سد، که برای حفظ آب باران ساخته شده به چشم می‌خورد. سد از معدنی ساخته شده که سنگ‌های مورد نیاز قصر قسطل را تامین می‌کرده،‌ این سد ظرفیتی حدود 2 میلیون مترمکعب دارد. به احتمال زیاد‌ این قصر در اوایل دوران اسلامی‌ توسط خلیفه عبدالملک بن مروان ساخته شده، که به عنوان بنیان‌گذار ساخت گنبد باشکوه مسجد صخره (Rock) در اورشلیم شناخته می‌شود.

قلعه مکارئوس

یکی از جواهرات کشف نشده اردن، قلعه باستانی و بزرگ مکارئوس (Machaerus) واقع در روستای مکاور(Mkawer) می‌باشد. گفته می‌شود در آن‌جا، سالومه زیبا برای هیرودیس آنتی پاس (Herod Antipas) رقصید و سر یحیی را به عنوان پاداش از هیرودیس خواست. بنابر انجیل متی 9-12:

«پادشاه غمگین بود، اما به خاطر قولی که در برابر تمامی‌ میهمانان داده بود که سالومه را به خواسته اش برساند، یحیی را در زندان سر بریدند. سربریده شده را در ظرفی به دختر تقدیم کردند و او آن را برای مادرش به هدیه برد».‌

این قلعه بر روی تپه‌ای به ارتفاع 700 متر در سال 100 ق.م بنا و 70 سال بعد توسط هیرودیس گسترش داده شد. بزرگ‌ترین جاذبه مکارئوس، نمایش پانورامای خیره کننده‌ای از حومه اطراف دریای مرده و کرانه باختری می‌باشد. در شب‌هایی که هوا صاف باشد به راحتی می‌توانید چراغ‌های قدس (اورشلیم) و اریحا (جریکو) را ببینید.

چشمه ماعین

چشمه ماعین (Main)، با چشم انداز بی نظیرش در 60 کیلومتری جنوب و غرب امان واقع شده است. هزاران سال است که مردم بدن‌های خسته و بیمار خود را به آب‌های معدنی و شفابخش می‌سپارند تا به آرامش برسند. شواهد باستان شناسی نشان می‌دهد که در عصر نوسنگی و برنز، مردم کشورهای‌ ایتالیا، فرانسه و سوئیس در حمام‌های آب گرم، عبادت می‌کردند. یونانیان باستان معبدی برای آسکلپیوس (Asclepius) خدای طب و شفا در کنار چشمه‌های طبیعی بنا نهادند و یک فرقه رومی‌ با هدف کمک رسانی به طاعون‌زدگان حدود 293 میلادی در اطراف‌این چشمه‌ها حضور داشتند. چشمه‌های ماعین برای یونانیان شناخته شده بود و مورخ رومی‌جوزفوس (Josephus) از آن‌ها با عنوان آب‌های حرارتی زیبا نام برده است[۹۴].

قلعه الکرک

قلعه الکرک (Karak)، کاخی مهم و متعلق به زمان صلاح‌الدین است[۹۵]. در طول تاریخ با نام‌های متفاوت قیرحرس (Qir Heres)، قیرموآب (Qir Moab) و حارسث (Hareseth) از آن یاد شده است. کرک برای تمدن‌های مختلف جایگاه باارزشی بوده است.‌ این شهر در مسیر کاروان‌های باستانی موآب بوده و توسط یونانیان و رومیان نیز استفاده شده است. در دوره رومیان با نام کرک موبا (Characmoba) شناخته می‌شد.‌ این شهر پیش از جنگ‌های صلیبیون در قرن 12 به اوج شکوفایی خود رسید. گفته شده است که پادشاه صلیبیون اورشلیم بتوینگ اول (Batwing I) این قلعه را در سال 1132 میلادی ساخت. جایگاه آن، میان راه شوباک و اورشلیم، کرک را به بخشی از قلعه‌های عظیم صلیبیون که از عقبه تا ترکیه کشیده می‌شد تبدیل کرد. کرک پایتخت منطقه صلیبی فرا اردن شد، مالیات عبور کاروان‌ها و موادغذایی که در آن منطقه رشد می‌کردند، کمک کردند تا شهر اورشلیم دوباره رونق بیابد.

پترا

بی‌شک معروف‌ترین جاذبه اردن می باشد که در صخره‌های جنوب دریای مرده واقع شده است. پترا به معنی «سنگ» در زبان یونانی احتمالا دیدنی‌ترین شهر باستانی جهان در دنیای مدرن و قطعا پربازدید کننده‌ترین شهر در اردن و خاورمیانه است. پترا پایتخت نبطیان - اعراب می‌باشد، کسانی که درطول دوران پیش از رومیان بر اردن تسلط داشته اند. در‌این سرزمین عجایب معابد، مقبره­‌ها و ساختمان‌هایی است که استادانه از صخره‌های سنگی در کوه حفر کرده‌اند. مسافران انگلیسی و دین بورگن (Dean Burgen) شاعر توضیحاتی در مورد پترا داده‌اند:

«با من همخوان شو، مانند عجایبی که در شرق نهفته است، نیم شهر رز سرخ به قدرت زمان»

البته‌ این کلمات نمی‌توانند عمق شکوه و زیبایی پترا را بیان کنند. برای پی‌بردن به فضای واقعی‌ این شهر بی‌نظیر باستانی، باید در سکوت صبح زود یا اواخر بعد از ظهر از آن بازدید کرد، زمانی که صخره‌های ماسه سنگی درخششی سرخ و عظمتی با شکوه دارد. بسیاری از زیبایی‌های پترا به دلیل قرار گرفتن آن بر لبه وادی عربه است. تپه‌های ماسه سنگ‌های ناهموار در کنار دره‌های عمیق، دلیل عدم دسترسی آسان به‌ این منطقه بوده است. راحت‌ترین دسترسی به پترا از طریق مسیر سیق (Siq) می‌باشد؛ شکافی پیچ در پیچ در صخره‌ها که عرض آن بین 5 تا 200 متر است. موقعیت عالی حفاظت شده پترا از آنجا ناشی می‌شود که صدها ساختمان درون صخره کنده و ساخته شده‌اند، تنها چند ساختمان مستقل در‌ این شهر وجود دارد. تا سال 1984، بسیاری از‌این غارها مسکن اعراب بدوی بود.

نگرانی از تخریب بناهای تاریخی، باعث شد تا دولت - البته به صورت غیر قانونی - اعراب را به شهری در مجاورت وادی موسی انتقال دهد. باستان شناسان براین باورند که پترا از پیش از تاریخ سکنه داشته است. دقیقا در شمال شهر در بیضاء باقیمانده‌های 9000 ساله شهری کشف شده است که به عنوان یکی از اولین سکونتگاه‌ها در خاورمیانه از آن یاد می‌شود[۹۶]. هم اکنون سازمان عجایب هفت گانه، پترا را به عنوان یکی از نامزد‌های فهرست عجایب هفتگانه جدید قرار داده است[۹۷].

خلیج عقبه

علاوه بر آن که دارای آب و هوای خوشبوی زمستانی و محیط روستایی و یکی از مکان‌های طبیعی جذاب است، دارای ارزش تاریخی نیز هست. در یکی از اکتشافات هیجان انگیز باستان شناسان در عقبه کلیسایی یافته‌اند که گمان می‌رود اولین ساختمان بوده که به عنوان کلیسا ساخته شده است. گمان می‌رود که حتی قدیمی‌تر از کلیسای مقدس (Church of Holy Sepulcher) در اورشلیم و کلیسای مهد در بیت اللحم باشد که هر دوی آن‌ها در قرن چهارم میلادی ساخته شده‌اند.

در حدود 24 کیلومتری جنوب شرقی امان، فلات کویر مرتفع به شکلی غافل­گیرانه به مکانی شاداب منتهی می‌شود؛ دره‌ای پوشیده از درخت به نام وادی سیر! حدود 10 کیلومتر پس از روستای وادی سیر (Wadi seer) که توسط چرکس‌های موقرمز بنا نهاده شده، جاده‌ای است به سمت خرابه‌های قصر عبد (Qasr al - Abd) (قصر برده‌ها) و غار باستانی عراق الامیر (Iraq al - Amir) (غار شاهزاده). در افسانه‌های محلی چنین آمده است که‌این قصر را برده عاشقی به نام طوبیه ( Tobia) ساخته است. هنگامی‌ که سرور طوبیه در سفر بوده، وی‌ این قصر زیبا را ساخته و نقش‌هایی از شیر، پلنگ و عقاب بر در و دیوار آن حکاکی کرده تا بتواند دل دختر وی را به دست آورد. متاسفانه سرور وی قبل از به اتمام رسیدن قصر بازمی‌گردد و زحمات طوبیه بی‌پاداش می‌ماند. درباره تاریخ دقیق ساخت‌ این قصر اطلاعات ناچیزی وجود دارد، اما اعتقاد عمومی‌ بر‌ این باور است که در قرن دوم ق.م توسط هورکانوس، رئیس خاندان قدرتمند توبیاد (Tobiad) و فرماندار آمون ساخته شده است. نام قلعه برده ممکن است به شخص هورکانوس بازگردد، فرمانداری که خود را برده مردمانش می‌دانست. به لطف تلاش‌های یک باستان شناس فرانسوی که سه سال برای ترمیم نقش و نگارهای سنگ‌های شکسته شده وقت صرف کرد، خرابه‌های قصر العبد تا حدی ترمیم شده است. وی پس از انجام برش‌هایی بر روی طرح مقوایی هر سنگ و قطعه، قطعات پازل را در کنار هم چید و برای مرمت کامل‌ این بنا، هفت سال وقت گذاشت. نتیجه اثر تاریخی زیبایی است که هنوز هم بخش‌هایی از آن ناشناخته باقی مانده است[۹۸].

برخی دیگر از اماکن مذهبی تاریخی بدین شرح است: آرامگاه جعفر پسر ابی طالب، آرامگاه زید پسر حارثه، آرامگاه عبدالله پسر رواحه، آرامگاه سعد پسر ابی وقاص، آرامگاه ابوعبیده عامر جراح، آرامگاه شرحبیل پسر حسنه، آرامگاه معاذ پسر جبل، آرامگاه ضرار پسر ازور، مقام پیغمبر‌ایوب، مقام پیغمبر شعیب، مقام پیغمبر یوشع بن نوح، مقام پیغمبر‌ هارون و غار اصحاب کهف [۹۹]

تاریخ معاصر

ریشه بسیاری از ناملایمات و آسیب‌های وارده بر مردم خاورمیانه در قرن بیستم را باید در حوادث جنگ جهانی اول جست‌وجو کرد. شریف حسین بن علی امیر مکه و پادشاه اعراب با مناسب دیدن موقعیت برای بازپس‌گیری سرزمین‌های اعراب از حکومت ترک‌ها و اعتماد به مقامات انگلیسی و تعهد آن‌ها مبنی بر حمایت از پادشاهی متحد عربی شورش بزرگ اعراب را به راه انداخت. اما بعد از پایان نتایج جنگ، مقامات انگلیسی بر معاهدات خود با اعراب عمل نکردند[۱۰۰]. به منظور درک انگیزه خاندان‌ هاشمی از قبول قیام، باید سیاست اتخاذ شده توسط امپراطوری عثمانی در سال‌های منتهی به جنگ جهانی اول را درک کنیم.

اردن که در سده شانزدهم میلادی، به بخشی از امپراتوری عثمانی مبدل گردیده و ضمیمه استان دمشق شده بود همچنان تا سال 1918 تحت تسلط عثمانی‌ها ماند[۱۰۱]. به دنبال کودتای سال 1908، عثمانی‌ها سیاست متعهدانه و اسلام خواهانه خود را رها کردند و به جای آن سیاست سکولار ملی‌گرایانه ترک را دنبال کردند. امپراطور عثمانی چند ملیتی و بردبار پیشین، اکنون آشکارا شروع به تفکیک ساکنان غیر ترک خود کرد. اعراب به طور خاص با آزارهای سیاسی، فرهنگی، و زبانی رو در رو شدند. در‌این زمان گروه‌های ملی‌گرا در سوریه، عراق و عربستان شروع به پشتیبانی و صف آرایی به پرچم داری عبدالله و فیصل، پسران حسین بن علی پادشاه اعراب کردند. هنگامی که عثمانی‌ها در سال 1914 به نفع ابر قدرت‌ها وارد جنگ جهانی اول شدند، قوانین مبنی بر منع استفاده رسمی از زبان عربی و تدریس آن در مدارس را تقویت کردند. در‌این دوره بسیاری از شخصیت‌های ملی‌گرای عرب در دمشق و بیروت دستگیر شدند. از سویی اعراب همچنین به وسیله راه آهن حجاز که دمشق را به مکه متصل می‌ساخت و حرکت لشکریان ترک به قلب سرزمین اعراب را تسهیل می‌کرد تهدید می‌شدند. در نتیجه در سال 1916، شریف حسین رهبر ملی‌گرای عرب با کمک انگلستان و فرانسه شورش بزرگ اعراب بر ضد حکومت عثمانی را به‌ راه انداخت.

عبدالله و فیصل، پسران شریف که هدایت نیروها را بر عهده داشتند، در سال 1918 میلادی توانستند دمشق را از سلطه عثمانی­‌ها رها کنند. در پایان جنگ نیروهای عرب تمام اردن، بسیاری از مناطق شبه جزیره عربستان و بسیاری از مناطق جنوب سوریه را در کنترل خود داشتند. هدف شریف حسین از به عهده گرفتن شورش بزرگ اعراب تأسیس دولت خودمختار و متحد عربی از آلپو (سوریه) تا آدن (یمن) بر اساس سنن و فرهنگ باستانی مردم عرب بود[۱۰۲].

دولت بریتانیا در توافق نامه مشهور به حسین - مَک ماهُن، متعهد شد که به شرط‌ این‌که نیروهای شریف حسین شورش کنند از آن‌ها پشتیبانی می‌کنند. در اصل، انگلستان در آن چه امروز به مکاتبات حسین - مک ماهُن، شناخته می‌شود متعهد شد که اگر حسین برعلیه ترکیه شورش کند اعراب را در برقراری استقلال حمایت خواهد کرد.‌ این تعهدنامه سه بخش را مستثنی کرد: ولایات (استان‌های عثمانی) بصره و بغداد، مناطق ترکیه از الکساندرتا و مرسین و از همه مهم‌تر بخش‌هایی از سوریه که در کنار منطقه دمشق قرار دارد، حمص، حما و حلب. بریتانیا بعداً مدعی شد که منظور از مناطق غربی دمشق، فلسطین بوده است. به دلایل روشن صهیونیست‌ها هم موضعی موافق بریتانیا اتخاذ کردند. در حقیقت اعراب توافق‌نامه را همان طور که خوانده می‌شد: «لبنان، و نه فلسطین، منطقه شرق دمشق هستند و سایر مناطقی که ذکر شد» تعبیر و تفسیر کردند. ترجمه و تفسیر آخرین بند از توافق نامه علت اختلاف‌های بزرگ گردید.

در هر صورت علایق قدرت‌های استعمارگر بر تعهدات آن‌ها نسبت به اعراب غلبه کرد، درحالی که طبق توافق نامه حسین - مک ماهُن استقلال اعراب مورد قبول بود، انگلستان، فرانسه و روسیه در توافق نامه سیکس- پیکت منطقه را با مرزهای دائمی استعماری تقسیم کردند. در توافقنامه سیکس - پیکت آورده شده است که بخش اعظم فلسطین باید به سازمان ملل واگذار شود که آشکارا تعهدات داده شده به شریف حسین را نقض می‌کرد.

در سال 1917 آرتور جیمز بالفور منشی خارجه بریتانیا در حرکتی فریبکارانه نامه‌ای به یک یهودی مشهور انگلیسی به نام لُرد راسچلد که متعهد و پشتیبان انگلیسی خانه یهودیان در فلسطین بود ارسال کرد. در بخشی از‌ این نامه مشهور به اعلامیه بال فور، آمده است: «در تأسیس خانه ملی برای مردم یهودی ساکن فلسطین و ...‌این موضوع به وضوح درک می‌شود که هیچ کاری در جهت تحریک تعصبات جمعیت‌های غیر یهودی ساکن و نقض حقوق مذهبی آن‌ها در فلسطین انجام نخواهد شد ...»

امیر فیصل در سال 1918 حکومتی مستقل در دمشق تأسیس کرد اما تقاضای او برای استقلال در کنفرانس صلح پاریس در سال 1919 با مخالفت قدرت‌های استعماری رو به رو شد. امارت امیرعبدالله بر عراق نیز که منتخب نمایندگان عراقی بود توسط حاکمان انگلیسی مورد مخالفت واقع شد. مدت کوتاهی بعد از آن، جامعه مللِ تازه تأسیس اختیار اردن، فلسطین و عراق را به انگلستان و اختیار سوریه و لبنان را به فرانسه واگذار شد. فرانسه با توسل به زور شاه فیصل را از حاکمیتش که به وسیله انتخاب کنگره عمومی سوریه در سال 1920 به او داده شده بود، خلع کرد. امیر عبدالله در نوامبر سال 1920 نیروهای خود را برای احیای حکومت برادرش روانه سوریه کرد، اما به هر حال تسلط فرانسه بر سوریه به خوبی طرح ریزی شده بود و شاه عبدالله مجبور بود اهداف خود را مبنی بر تشکیل دولت عربی به تعویق بیندازد و بر تشکیل دولت در امان متمرکز شود. در پایان جنگ، انگلستان اردن را به سه بخش اداری مجزا تقسیم کرد: ناحیه شمالی عجلون که اداره مرکزی آن در‌ایربد بود، ناحیه مرکزی بلکا در سلت واقع بود و ناحیه جنوبی که به وسیله دولت مؤابی عرب اداره می‌شد و در کراک مستقر بود[۱۰۳]. پس از ظهور حکومت‌های نامنظم محلی، بریتانیا راه نفوذ دیگری را آزمود. رویکرد جدید آن‌ها‌ این بود که برای حفظ تسلط غیر مستقیم، به جای انتقال قدرت به واحدهای محلی، قدرت را تنها به یک حکومت تفویض کند: حکومت عبدالله بن حسین، که در ابتدا مسئولیت دولت موقت شش ماهه را پذیرفته بودن[۱۰۴].

به‌این ترتیب هنگامی که دولت بریتانیا با تصمیم امیرعبدالله برای اتحاد سرزمین‌های عربی زیر پرچم‌ هاشمی رو به رو شد، امیرعبدالله را حاکم هر سه منطقه (فرا اردن) اعلام کرد. اراده او برای اتحاد ملت عرب سرانجام به ثمر رسید و امیرعبدالله در سال 1921 نخستین نظام حکومتی متمرکز را در آنچه امروز، اردن مدرن می خوانیم تأسیس کرد[۱۰۵]. چیدمان‌ این حکومت به نحوی بود که وی، تحت حمایت قدرت حاکمه بریتانیا در فلسطین، حاکم فرا اردن می شد، حکومتی که در نهایت بتواند سبب تأسیس پادشاهی‌ هاشمی اردن به عنوان حکومتی دائمی‌ شود. تجربه‌ای که در سه سال نخست پادشاهی بریتانیایی‌ هاشمی، نقش تعیین کننده‌ای بر آینده حکومت اردن گذاشت. عدم وجود نقشه (پیش طرح) مشخص برای توسعه حیات سیاسی جدید از سوی بریتانیا و ارائه دستور کارهای متفاوت از جانب بازیگران سیاسی گوناگون، سبب بالا رفتن میزان شورش‌های شدید بومی شد. تکرار و تعداد شورش‌ها باعث برخورد شخصی بین عبدالله و مقامات بریتانیایی گردید که ریسک نادیده گرفته شدن اصل ماجرا را به دنبال داشت. به نظر می رسید‌این برخورد، چیزی بیش از یک اختلاف نظر شخصی و در حقیقت اختلاف نظری اساسی در مورد توسعه کشور باشد.

تعدد مراکز قدرت در فرا اردن، رقابت و کشمکش بین نیروها در جهات مختلف را به دنبال داشت. اجزاء گوناگون حکومت جدید، هر یک انتظارات، دستور کارها و روش‌های اجرایی خود را مطرح می‌کردند. عبدالله به فرا اردن به عنوان ریاستی موقتی و سکوی پرشی برای احیای مابقی سوریه می‌نگریست. ضمناً علاقه‌مند بود به منظور تأمین امنیت قبایل، یک حکومت ائتلافی از قبایل معتمد، به عنوان شاخه‌­ای از شورش‌های عربی تأسیس کند. معتمدان ملی‌گرای او که کهنه سربازان سوریه‌ای و فلسطینی حکومت فیصل بودند، مطالبات خود مبنی بر بازگشت به دمشق را اعلام کردند. قاطعیت آنان در انجام‌ این امر، از عبدالله بیشتر بود. آنان تلاش می‌کردند فرا اردن را به عنوان سکوی پرتابی برای فعالیت‌های ضد ارتش فرانسه‌شان به کار گیرند. و با اشغال کردن اکثر سمت‌های دولتی، موقعیت تحقق دولت مدرن و قومی‌ای که در نظر داشتند را هم به دست می‌آورند.

عوامل بریتانیا در اَمان و اورشلیم با وجود‌این که تصور واضحی از آینده وضع مملکت نداشتند، نقشه جاه طلبانه‌ای برای دولت در ذهن می‌پروراندند و در جهت ترویج مفهوم حکومت مشروطه که از طریق مؤسسات مرکزی معرفی شده بود و حکومتی قانون مدار و جواب‌گو بود، تلاش می‌کردند و در نهایت، به دنبال تقسیم جمعیت کشور در استان‌های مجزا بودند.‌ این امر ریشه در تجربه حکومت‌ ایالتی کهن عثمانی‌ها داشت. بازیگران سیاسی مختلف در موضوعاتی که اسباب تکامل و عملکرد بهتر دولت را فراهم می‌نمود، رقابت می‌کردند: روابط با قدرت مرکزی، چگونگی و میزان قدرت امیر در نظام دولتی، محدود نمودن نفوذ بوروکراسی و کار مؤسسات در چارچوب مشخص شده از سوی حکومت و بالاخره بحث حول محور روابط دولت با قبایل (چه عشایر و چه یک‌جا نشین) و کنترل آن‌ها. در حقیقت رویکرد قانون گذارانه برای قبایل، تبدیل به یکی از بزرگترین ارکان مشاجره بین بازیگران سیاسی شد.

روابط پرتنش و بحران‌های گاه به گاه، کل چیدمان حکومت را تهدید می‌کرد.‌این بحران‌ها در تابستان 1924 با رویارویی جدی میان دولت بریتانیا و عبدالله، به اوج خود رسید. پس از‌ این زمان، دولت بریتانیا چارچوب حکومتی را تحمیل کرد که در عین تمام رقابت‌ها و چالش‌ها، در نهایت سبب اصلاح امور می‌شد. در طول‌ این سال‌ها اگرهای مختلف تشکیل حکومت و اداره جامعه ظهور کرد که راه توسعه کشور را مشخص می‌نمود.

در ابتدای‌ این دوره، قدم‌های اولیه در جهت تشکیل دولت برداشته شد، اگر چه مرددّ و به شکل محدود. دولت همچنان ضعیف بود و ریاست قبایل اجازه دخالت در ساختار‌ این دولت تازه تأسیس را داشتند و از اِعمال نفوذ در آن سود می‌بردند. به همین ترتیب تشکیل چنین دولتی در قبایل عشایری و نیمه عشایری تأثیر عمیقی نگذاشت و آنان همچنان از مزایای وجود یک دولت ضعیف و محدود برخوردار بودند و در بیابان‌ها کاملاً خودمختار عمل می‌کردند؛ بیابان‌هایی که 80 درصد کشور را تشکیل می‌داد. در‌اینجا قدرت دولتی تنها از طریق نفوذ شخصی عبدالله، تأمین می‌شد[۱۰۶].

به دنبال آن در 15 می‌1923 انگلستان طی معاهده انگلوترانسجردن، فرا اردن را دولتی تحت رهبری امیرعبدالله اعلام کرد که موجب خشم صهیونیست‌ها گردید و در سال 1925 معان وعقبه بخشی از اردن گردید. در همین زمان شاه فیصل اول پادشاهی عراق را به عهده گرفت. خاندان‌ هاشمی تا زمان شاه فیصل دوم بر عراق حکومت کرد. بعد از به قتل رسیدن شاه فیصل دوم و خانواده‌اش در جولای سال 1958، خاندان‌ هاشمی دومین ضربه را هنگام سقوط علی بن الحسین برادر بزرگ تر عبدالله و فیصل از پادشاهی حجاز توسط عبدالعزیز از نجد متحمل شد. شکستی که باعث اتحاد ابن سعود و پیروان وهابی و تأسیس پادشاهی عربستان سعودی و خاتمه دادن به بیش از هزار سال حکومت خاندان‌ هاشمی بر مکه بود[۱۰۷].

سال‌های بین جنگ‌های جهانی اول و دوم دوره تثبیت و تحکیم در اردن بود. عبدالله به نیرویی امنیتی به جهت‌ ایجاد و تثبیت قدرت حکومت در دفاع، مالیات و سایر مسائل را اساسی تشخیص داد، بنابراین سپاه افسانه‌ای عرب را به عنوان عنصری اساسی برای دولت نوپای خود تأسیس کرد. سپاه عرب با کمک افسران انگلیسی که مشهورترین شان جی.بی.گلاب بود، به وجود آمد. هرچند سپاه عرب قدرت و تسلط شاه عبدالله را در اردن تأمین می کرد، اما او به فکر تأسیس یک مجلس قانون‌گذاری افتاد.‌ این مجلس در سال 1929 تشکیل شد که اعضای آن 21 نفر بودند.

بین سال‌های 1928 و 1946 مجموعه‌ای از معاهدات انگلستان و فرا اردن منجر به استقلال کامل فرا اردن شد. درحالی که انگلستان درجه‌ای از کنترل بر امور خارجی، نیروهای مسلح، ارتباطات و امور مالی دولت را حفظ می‌کرد، امیرعبدالله فرماندهی تشکیلات اداری و نظامی‌دولت را در دست گرفت. وی در تاریخ 22 مارس 1946 معاهده جدید انگلستان - فرا اردن را به پای میز مذاکره برد که در نتیجه آن به قیمومت انگلستان پایان داد و فرا اردن به استقلال کامل رسید. در زمانی که فرا اردن امکانات نظامی‌اش را ارتقاء می‌داد، انگلستان همچنان به پرداخت یارانه‌های مالی و حمایت از سپاه آن‌ها می‌پرداخت. دو ماه بعد در تاریخ 25 ماه می‌1946 پارلمان فرا اردن، عبدالله را شاه اعلام کرد.

در سال 1949 با الحاق کرانه باختری، نام‌این کشور از فرا-اردن به پادشاهی اردن تغییر کرد. در سال 1951، شاه عبدالله، در مقابل مسجد الاقصی در اورشلیم توسط نیروهایی که گمان می کردند عبدالله در تلاش برای مصالحه با اسرائیل است ترور شد. نوه‌ی 14 ساله عبدالله، حسین در لحظه ترور در کنارش بود[۱۰۸]. پس از او طلال پسرش به پادشاهی رسید ولی به دلیل بیماری و تحت فشار انگستان و خانواده‌ هاشمی، به نفع پسر بزرگ خود حسین در سال 1952 از قدرت کناره گرفت[۱۰۹]. مجلس اردن پس از بیماری ملک طلال در 11 اوت 1952 او را از پادشاهی خلع کرد و حسین را که هنوز به سن قانونی نرسیده بود، به پادشاهی برگزید. شورای سلطنتی تا رسیدن وی به سن قانونی، تصدی امور را بر عهده گرفت و حسین بن طلال در 2 مه 1953 رسماً پادشاه اردن شد. بعد از به قدرت رسیدن حسین بن طلال، توفیق عبدالهدی، نخست وزیر و از رجال با نفوذ اردن در مه 1953 از مقام خود کناره گرفت و حسین، فوزی المُلتقی را به‌ این مقام منصوب کرد.

از اقدامات مهم حسین، عزل گلوب پاشا، فرمانده انگلیسی کل نیروهای مسلح اردن بود. گلوب که سال‌ها‌ این سمت را بر عهده داشت به دستور ملک حسین در مارس 1956 از اردن اخراج شد. حسین اعلام کرد‌ این اقدام به منظور عربی کردن رهبری ارتش اردن و کاستن مداخلات انگلیس در فرماندهی تشکیلات امنیتی بود. با‌این اقدام، او نزد مردم اردن و بسیاری از کشورهای عربی وجهه‌ای کسب کرد. در 1956 اولین انتخابات مجلس در کشور برگزار شد و حسین بن طلال که ابتدا از دخالت مجلس در امور سیاسی چندان استقبال نمی‌کرد، قدرت بیشتری به مجلس بخشید. اما با تشدید مشکلات داخلی و افزایش تهدیدات خارجی، وی در نوامبر 1958 با صدور فرمانی، مجلس و فعالیت‌های قانونگذاری را تعطیل کرد که وظیفه آن را دولت بر عهده گرفت و برای اداره امور قوانین موقت صادر کرد[۱۱۰].

حسین از سال 1953 تا زمان مرگش 1999 بر اردن حکمرانی کرد و کشورش را بیش از چهار دهه، از جنگ و بحران‌ها حفاظت کرد که شبیه راه رفتن روی طناب ظریف میان قدرت‌های بزرگ در خاورمیانه بود. در طول‌این مدت، اردن بیش از یک میلیون پناهنده از جنگ 1948 و 1967 پذیرفته و به آن‌ها تابعیت داده است. همان گونه که به بیش از 300 هزار فلسطینی که پس از درگیری‌های جنگ خلیج فارس سال 1991 که از کویت و دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس اخراج شده بودند، پناه داد[۱۱۱]. پس از او پسرش عبدالله که تحصیل کرده غرب است به قدرت رسید و تا کنون زمام قدرت را به دست دارد به نظر می رسد که او مصمم است سیاست‌های پدر را در ارتباط با مسئله فلسطین و اسرائیل در منطقه تعقیب کند. در سرزمینی عاری از نفت و با منابع طبیعی محدود، اردن به یکی از جوامع مترقی و پرانرژی در خاورمیانه تبدیل شد، اما با قبول و جذب تعداد زیادی پناهنده، بدون دریافت کمک از جهان خارج، درآمد سرانه سالانه از حدود 2000 دلار در 1990، به کمتر از 1400 دلار در سال بعد نزول کرد[۱۱۲].

تحولات مهم سیاسی اجتماعی و فکری در تاریخ معاصر

اعلاميه بالفور در تاریخ معاصر اردن

تراژدی فلسطین

اعلامیه بالفور به خانه ملی یهود در منطقه تحت سلطه انگلستان خیلی زود به مسئله بین انگلستان و اعراب مبدل شد. اعراب از‌ این که مهمان ناخوانده فلسطین معرفی شدند بسیار خشمگین شدند. جمعیت اعراب در پایان جنگ جهانی دوم حدود 90 درصد جمعیت فلسطین را تشکیل می‌داد.‌ این در حالی بود که مهاجرت یهودیان به فلسطین در سال 1920 اعلان خطرهای اندکی را برانگیخت، اما با ظهور آزار و اذیّت‌های نازی‌ها در اروپا کم رنگ جلوه کرد. سیل جمعیت یهودیان اروپایی به سمت فلسطین باعث نگرانی و سرانجام قیام مردم فلسطین شد.‌ این قیام که شبیه به انتفاضه مردم در سال 1980 بود اولین برخورد فلسطینیان و یهودیان به شمار می‌رود. تلاش‌های شاه عبدالله برای جلوگیری از اختصاص زمین‌های اعراب به یهودیان مهاجر توسط خانه ملی یهودیان و گسترش شمار یهودیان در فلسطین بالا گرفت. هر دو طرف انگلستان را مقصر می‌دانستند. اختلافات با شروع جنگ جهانی دوم و به دلیل‌این که هر دو طرف با انگلستان همکاری می کردند کاهش یافت.

بحران فلسطین یک سال بعد از جنگ به سرعت بالا گرفت. سران صهیونیست از همدردی جامعه بین الملل برای فشار انگلستان و پذیرش هزاران یهودی بدون مکان توسط انگلستان استفاده کردند. در همین زمان گروه‌های مخفی همچون‌ ایرگان و استرن گنگ شروع به یک مبارزه تروریستی علیه انگلستان کردند. در دهه 20 مهاجرت یهودیان به فلسطین افزایش چشمگیری داشت. انگلستان برای مبراکردن خود از مشکلات به وجود آمده اعلام کرد که سلطه او بر فلسطین در 14 می‌سال 1948 پایان خواهد یافت. پس از اعلام پایان تسلط انگلستان بر فلسطین، یهودیان بلافاصله استقلال دولت اسرائیل را اعلام نمودند. سازمان ملل پس از طرح‌های بسیار سرانجام به تقسیم فلسطین بین اعراب و یهودیان رأی داد. قدس (اورشلیم) تحت قیمومت سازمان ملل متحد درآمد.

بیش از نصف فلسطین از جمله نوار ارزشمند ساحلی به یهودیان که تنها 6 درصد سرزمین فلسطین را مالک بودند واگذار شد. جماهیر شوروی اولین کشوری بود که اسرائیل را به رسمیت شناخت و بلافاصله بعد از آن‌ایالات متحده آمریکا اسرائیل را قانونی اعلام کرد و تراژدی فلسطین متولد شد. اعراب شوکه شدند و درگیری اجتناب ناپذیر شد[۱۱۳].

جنگ اعراب و اسرائیل 1948

پیش از تصمیم مجمع عمومی‌سازمان ملل مبنی بر تقسیم کشور فلسطین، ملک عبدالله سپاه خود را برای دفاع از اعراب فلسطین به آن کشور فرستاد. در واکنش به تصویب طرح تقسیم بندی فلسطین، وی اعلام آمادگی برای اعزام تمام قوای لشکر کشورش برای حمایت از فلسطین نمود. دو روز قبل از پایان قیمومت بریتانیا نشست اتحادیه عرب در امان برگزار شد که در نتیجه آن کشورهای عربی نیروهای نظامی‌خود را به فلسطین برای کمک به ارتش اردن فرستادند. بلافاصله بعد از اعلام استقلال دولت اسرائیل، لبنان، مصر و عراق لشکریان خود را برای پیوستن به نیروهای اردنی به منظور دفاع از ساکنین حقیقی فلسطین اعزام کردند. در هر صورت به علل زیادی، همچون بی نظمی‌ نیروهای عرب، لشکر بی شمار اسرائیل که حدود 80/000 نفر بودند و آزمودگی نیروهای اسرائیلی در جنگ جهانی دوم، جنگ به سرعت به نفع اسرائیل به پایان رسید. تشکیل خشونت بار دولت اسرائیل به آواره شدن پانصد هزار فلسطینی از خانه‌هایشان ختم شد. کشتارهای دسته جمعی 245 فلسطینی در دیر یاسین و همچنین کشتار مردم در کَفَر قاسم از جمله جنایات اسرائیل به منظور ترساندن مردم فلسطین و فراری دادن آن‌ها بود.

هنگ اعراب و دفاع اورشلیم

قدس سومین شهر مقدس مسلمانان بعد از مکه و مدینه است و مکانی است که پیامبر اسلام (ص) از آنجا به معراج رفت و به عقیده عیسویان مسیح (ع) در آن جا به صلیب کشیده شد. در جنگ سنگین اعراب و یهودی‌­ها بر سر شهر اورشلیم (قدس) نیروهای سپاه عرب توانستند نیروهای یهودی را از آن جا بیرون کنند. جنگ اعراب و اسرائیل سرانجام با توافق نظامی‌اعراب و اسرائیل در سال 1948 به پایان رسید. به طور خاص در نبرد اورشلیم، ارتش اردن توانست توانایی‌های حرفه‌ای خود را به نمایش بگذارد. مسیحیان عرب و مسلمانان با هم در دفاع از اورشلیم در برابر تهاجم صهیونیست‌ها متحد شدند و جنگیدند[۱۱۴].

اتحاد دوکرانه

پس از جنگ، اعراب فلسطینی ساکن در مناطق تحت کنترل اردن به‌ این نتیجه رسیدند که اتحاد با اردن برای حفظ و نگهداری کرانه باختری تحت کنترل خود که هنوز به اسرائیل نسپرده‌­اند، ضروری به نظر می‌رسد. در نتیجه در دسامبر 1948 گروهی از رهبران فلسطینی و افراد برجسته از کرانه باختری کنفرانسی در جریکو برگزار کردند، جایی که از ملک عبدالله خواسته شد تا اقدامات فوری برای متحد کردن دو کرانه اردن و تبدیل آن یک دولت واحد و تحت رهبری وی را به انجام رساند. در تاریخ 11 آوریل 1950، انتخابات برای پارلمان جدید اردن که در آن اعراب فلسطینی کرانه باختری هم حضور داشتند برگزار شد. سیزده روز بعد پارلمان، به اتفاق آرا برای اتحاد دو کرانه رود اردن مصوبه‌­ای صادر کرد که بر طبق قانون، پادشاهی اردن‌هاشمی‌ را به منظور حفاظت از آنچه به عنوان قلمرو عربی فلسطین در برابر گسترش قلمرو صهیونیست باقی‌مانده‌بود، گسترش می‌داد.

کشته شدن ملک عبدالله

پس از دفاع موفقیت آمیز از اعراب شرق اورشلیم توسط ارتش اعراب، ملک عبدالله به طور منظم برای شرکت در نماز جمعه به مسجد الاقصی می‌رفت. جمعه 20 جولای 1951 هم از‌این قاعده مستثنی نبود. پادشاه اردن در‌این نماز با نوه‌اش (پادشاه آینده) حسین شرکت کرد. در حالی که به مسجد نزدیک می‌شدند، ضاربی به سمت ملک عبدالله آمد و پادشاه را به ضرب گلوله از‌ پای درآورد. وی همچنین گلوله‌ای به سمت شاهزاده جوان شلیک کرد، اما گلوله به مدالی که روی سینه وی بود برخورد کرد.

سلطنت شاه طلال

پس از به قتل رسیدن ملک عبدالله تاج و تخت پادشاهی اردن به ولیعهد طلال، پسر ارشد پادشاه رسید. شاه طلال در تاریخ 5 سپتامبر 1951 سلطنت را به عهده گرفت. به دلایل پزشکی شاه طلال در تاریخ 11 آگوست 1952 از پادشاهی کناره گرفت و سلطنت را به پسر ارشد سپرد که در تاریخ 9 سپتامبر 1951 به صورت علنی وارث پادشاه معرفی شد. شورای سلطنتی تا رسیدن شاهزاده حسین به سن قانونی، تصدی امور را به عهده گرفت و حسین بن طلال در 2 می‌1953 رسماً پادشاه اردن شد. شاه طلال در زمان تصدی خود، توسعه قوانین لیبرال را بنیان نهاد.‌ این سند دولت را در مجموع و وزیران را به صورت جداگانه، قبل از پارلمان مسئول می‌داند.‌ این طرح در تاریخ 1 ژانویه 1952 به تصویب رسید.

ترسیم یک دوره سخت

اردن در دهه 50، دهه 50 دوره‌ای از تحولات پر سر و صدا در سراسر جهان عرب بود. بخش عمده‌ای از‌ این آشفتگی و نارضایتی­‌ها، ناشی از تشکیل کشور اسرائیل و شکست فلسطین در سال 49 - 1948 است. قدرت­های استعماری همچنان بر ملت‌های عرب نفوذ داشتند، شرایطی که در میان توده‌های جمعیت‌ ایجاد خشم می‌کرد. نارضایتی عمومی‌منجر به رشد سریع چندین‌ ایدئولوژی افراطی عرب شد، حزب بعث در سوریه در اواخر دهه 40 به رهبری دو تن از معلمان دمشق، میشل عفلق و صلاح البیتار پایه گذاری شد و وحدت سیاسی تمام کشورهای عربی را با شعار «وحدت، آزادی و سوسیالیسم» دربرگرفت. یکی از بازیگران اصلی در سیاست‌های اعراب در دهه 1950 و 1960 رئیس جمهور مصر جمال عبدالناصر بود. اساساً پیشنهاد وحدت از طرف ناصر، رئیس جمهور مصر و بعثی‌ها به دنبال سلطه یک دولت بر دیگر دول عربی بود. جمهوری متحده عربی، متشکل از کشورهای مصر و سوریه، عمر کوتاهی داشت (61 - 1958) و کاستی‌های طرح اتحاد را نشان داد.

شاه حسین در 1956 با لغو پیمان 1948 اردن و انگلیس، دخالت‌ این کشور را در امور اردن کاهش داد و کمک‌های مالی کشورهای عربی، به ویژه عربستان سعودی، مصر و سوریه را جانشین آن نمود. وی در مه 1956 درباره تشکیل فرماندهی مشترک نظامی با مصر و سپس سوریه پیمان بست. حسین در جریان بحران سوئز، برای اجرای تعهداتش در قبال مصر در 31 اکتبر 1956 رابطه سیاسی خود را با فرانسه قطع کرد و آمادگی ارتش اردن را برای جنگ با اشغالگران اعلام نمود.

در 31 آوریل 1957 برخی نیروهای ارتش با هدف ترور حسین بن طلال و براندازی نظام پادشاهی، کودتای معروف به الزرقاء را شکل دادند. میان دو گروه ارتش در پادگان شهر الزرقاء درگیری خونینی رخ داد که به شکست عوامل کودتا انجامید. پس از درخواست حسین مبنی بر خروج نیروهای سوری، مناسبات دیپلماتی اردن با مصر تقریبا به حالت تعلیق درآمد. اما روابط خوب اردن با عربستان سعودی همچنان ادامه یافت.

حسین بن طلال و ملک فیصل دوم، پادشاه عراق در واکنش به تأسیس جمهوری متحد عربی و دستیابی به پیوندهای مشترک خارجی و دفاعی و گمرکی و آموزشی ، فدراسیون عربی را در امّان تشکیل دادند.‌ این فدراسیون که مورد تایید آمریکا و انگلیس بود، در پی کودتای عبدالکریم قاسم در عراق در اوت 1958 به فرمان حسین بن طلال منحل شد. از 20 اوت 1963 حسین با شوروی و برخی کشورهای بلوک شرق مناسباتش را آغاز کرد و در 30 مارس 1964، نخستین سفیر اردن به شوروی اعزام شد. در 1964 م حسین بن طلال در دو کنفرانس سران عرب که به ترتیب در قاهره و اسکندریه برگزار شدند، شرکت نمود و پس از دیدار با جمال عبدالناصر، مناسبات دو کشور بهبود یافت.

در ژوئیه 1966 حسین بن طلال حمایت خود را از سازمان آزادی بخش فلسطین (ساف)، با‌ این اتهام که احمد شقیری دبیر‌ این سازمان، از کمونیست‌ها هواداری می‌کند، قطع کرد. در 30 مه 1967 م به دنبال تشدید تهدید‌های اسرائیل در خاورمیانه، حسین بن طلال به قاهره رفت و پس از مذاکراتی با جمال عبدالناصر، بین دو کشور برای پنج سال معاهده دفاعی مشترکی بسته‌شد. در پی حمله رژیم اسرائیل به مصر در ژوئن 1967، ارتش اردن در جنگ شش روزه شرکت نمود که به شکست اردن و اشغال کرانه باختری رود اردن انجامید.

دهه ثبات و رشد اقتصادی

دهه 60 با رشد اقتصادی بسیار خوب خود اردن همراه بود. ستون اصلی اقتصاد مدرن اردن - صنعت پتاس، فسفات و سیمان - در‌ این دوران پیشرفت کرد. در زرقاء، در شرق امان، یک پالایشگاه نفت ساخته شد. کشور توسط شبکه‌ای از بزرگراه‌ها با هم مرتبط شدند و سیستم مهندسی جدیدی به کشور معرفی شد. در سال 1962، اولین دانشگاه ملی در اردن بنا شد: دانشگاه اردن در جبیهه (Jubeiha) در حومه شهر امان. قبل از جنگ 1967، اردن شاهد رشد نرخ اقتصادی بالاتر نسبت به سایر کشورهای در حال توسعه بود. صنعت پر رونق ساخت و ساز فرصت‌های شغلی فراوانی در اردن پدید آورد، از طرف دیگر گردشگری از اورشلیم، بیت اللحم و بسیاری از جاذبه‌های کرانه‌های شرقی‌ این کشور درآمد ارزی را افزایش داد. اقتصاد اردن همچنین به لطف پول‌های ارسالی مهاجرانی که در کشورهای عربی حوزه خلیج فارس کار می کردند، پررونق‌تر شد.

فاجعه 1967

در اوایل سال 1963، اسرائیل اعلام کرد که قصد دارد بخشی از آب رود اردن را جهت آبیاری کویر نقب (Naqab) (که همچنین به نام صحرای نقب نیز شناخته می‌شود) به سمت اسرائیل منحرف کند. در پاسخ، رهبران عرب در اجلاس 1964 قاهره تصمیم به کاهش جریان آب به دریاچه طبریه و انحراف برخی از شاخه‌های فرعی در لبنان و سوریه گرفتند و برای آمادگی جهت دفاع به حمله احتمالی اسرائیل به خاطر‌این تقسیم آب، یک نیروی مشترک عربی‌ ایجاد شد؛ ارتش متحد عربی از کشورهای مصر، سوریه، اردن و لبنان به سرکردگی سپهبد علی عامر از مصر تشکیل شد.

یکی دیگر ازنتایج نشست قاهره استقرار سازمان آزادی بخش فلسطین بود. همزمان با دیگر رهبران عرب، شاه حسین نیاز به یک سازمان که می‌تواند تلاش‌های فلسطینان را هماهنگ کند تشخیص داد. تنها نگرانی او‌ این بود که سازمان آزادی بخش فلسطین باید با اردن همکاری کند و فعالیت‌های نظامی‌ خود را تحت کنترل شدید فرماندهی متحده عربی انجام دهد، تا مبادا سهوا اعراب را بدون آمادگی به جنگ با اسرائیل سوق دهد.

اواسط دهه 60 شاهد ظهور گروه‌های مستقل چریکی فلسطینی (در زبان عربی با نام فدائیان شناخته می شدند) و از جمله قابل توجه ترین آن‌ها جنبش فتح یاسرعرفات بود. دولت سوریه در تلاش بی وقفه خود برای برتری نسبت به ناصر، حمله پارتیزانی به اسرائیل را مورد حمایت قرار داد - نه از طرف سوریه، بلکه از طرف لبنان و اردن. اقدامات تلافی جویانه اسرائیل به‌این حمله نظامی‌ کاملا قابل پیش بینی بود و رهبری چریک‌ها را به اردن نسبت داد. به همین دلیل اردن دوباره در قاهره، دمشق و بغداد مورد حمله تبلیغاتی قرار گرفت. در 1966 اسرائیل طی حمله موفقی به سامو به حمله فداییان فلسطینی پاسخ گفت که بار دیگر اردن در دفاع از‌ این تجاوز با شکست مواجه شد.

رقابت احزاب عرب با یکدیگر‌ این اجازه را به اسرائیل داد که برای از بین بردن نیروی هوایی مصر در تاریخ 5 ژوئن 1967 حمله غافلگیرانه‌ای به انجام برساند. در پاسخ نیروهای اردن به اسرائیل حمله کردند، اما با ضد حمله نیروهای اسرائیل به کرانه باختری و شرق عرب نشین اورشلیم، مجبور به عقب نشینی شدند. پس از نابودی نیروی هوایی مصر، اسرائیل با تسلط کامل بر آسمان مصر، بمب‌های ناپالم را بر سر نیروهای عرب فرو ریخت. هنگامی‌ که در تاریخ 11 ژوئن سازمان ملل آتش بس را بر طرفین تحمیل کرد، اسرائیل بخش وسیعی از سرزمین عرب را تحت تصرف خود داشت که شامل صحرای سینا در مصر، بلندی‌های جولان سوریه و مهم‌تر از همه بخشی از فلسطین که متعلق به اعراب بود: کرانه باختری که شامل شرق عربی بیت المقدس و نوار غزه بود.

گفتنی است که اردن طی‌ این درگیری‌­ها هزینه سنگینی پرداخت که دارای ابعاد اقتصادی و اجتماعی بود؛ از جمله 300/000 فلسطینی به اردن پناهنده شدند. حدود 70 درصد از زمین‌های کشاورزی اردن در کرانه غرب قرار داشت که 60 تا 65 درصد از میوه‌ها و سبزیجات اردن را تولید می کرد. به علاوه نیمی‌ از بنگاه‌های صنعتی نیز در کرانه غربی قرار داشت و در همین حال با اشغال اورشلیم و مکان‌های مذهبی درآمدهای توریسم نیز از میان رفت. در نهایت 38 درصد از تولید ناخالص ملی اردن کاهش یافت. علیرغم‌ این کاهش همچنان مسئولیت پرداخت حقوق و اداره کرانه غربی که شامل هزینه‌های آموزشی وحقوق کارکنان و بازنشستگان بود همچنان بر عهده دولت سنگینی می‌کرد[۱۱۵].

طرح‌های دیپلماتیک و نظامی

بین سال‌های 70 - 1967 اردن استراتژی دوگانه‌ای از طرح‌های سیاسی و نظامی‌برای بازپس گرفتن سرزمین‌های عربی که در جنگ 1967 از دست داده بود، در پیش گرفت. در 22 نوامبر 1967، شورای امنیت سازمان ملل متحد به اتفاق آرا قطعنامه 242 را به تصویب رساند که در آن از اسرائیل دعوت می شد تا از مناطقی که در جنگ اخیر اشغال کرده بود بیرون رود و از تمامی‌ ساکنین خاورمیانه درخواست شد به حقوق دیگران احترام گذاشته «درون مرزهای امن و شناخته شده و در صلح زندگی کنند». تدوین‌ این قطعنامه مهم، که هنوز هم نقطه مرجع اصلی برای‌ ایجاد صلح در خاورمیانه می‌باشد، ابتکار ملک حسین بود[۱۱۶]. در‌این فاصله ارتش اسرائیل به سمت اردن نشین رود اردن حمله کرد که توسط نیروهای مشترک فلسطین و اردن در جنگ کرامه شکست خورد و ضربات سنگینی به نیروهای اسرائیلی وارد آمد[۱۱۷].

درگیری سال 1970

همکاری با فلسطینی‌ها که روزی مورد تأیید ملک حسین بود، در سپتامبر 1970 به جدایی منجر شد. حضور فراگیر و پر هرج و مرج گروه­‌های مسلح فدائیان فلسطینی که انتظار مصونیت از قوانین اردن را داشتند، در سرتاسر اردن بی نظمی‌ ایجاد کرد. رهبران میانه رو فلسطین قادر به مهار عناصر افراطی نبودند، افرادی که دوبار به کاروان موتوری شاه حمله کردند و مرتکب چندین عملیات هواپیما ربایی شدند[۱۱۸]. در نهایت در سپتامبر سیاه ارتش اردن جنگنده‌های فلسطین را شکست داد و آن‌ها را از اردن اخراج کرد. در 1971 نیروهای ارتش اردن، فلسطینی‌های مسلح را از کشور بیرون کردند که بسیاری از آن‌ها به لبنان پناهنده شدند[۱۱۹].

اردن در دهه 70

تلاش‌های اقتصادی

بعد از حوادث 1970 تا 1971 سیاست‌های داخلی به سمت ترویج وحدت ملی در میان مردم اردن پیش رفت.‌ این وحدت مورد تضمین نهایی برای بقا و امنیت اردن محسوب می‌شود. در‌این زمان، نگرانی اصلی رژیم نظم و امنیت اردن بود. برای بازگشت تدریجی ثبات سیاسی، دوباره سرمایه گذاری در اردن از سر گرفته شد. در‌ این سال‌­ها اردن شاهد رشد بی‌سابقه در تعدادی مناطق، مخصوصا بخش خدمات، ساخت و ساز و بخش مالی بود. توسعه اقتصادی و اجتماعی سریع اردن، همچنین مدیون رونق نفت در سراسر خاورمیانه در اواسط و اواخر دهه 70 می‌باشد. وجوه ارسالی فراوان که توسط 400 هزار یا تعداد بیشتری از شهروندان اردنی که به عنوان نیروی کار ماهر در کشورهای عربی حوزه خلیج فارس کار می‌کردند نیز به رونق اقتصادی اردن کمک کرد. در نتیجه جنگ داخلی لبنان در سال 1975 که منجر به جنگ در پایتخت بیروت شد، بسیاری از بانک‌ها و زیر ساخت‌های کشور از بین رفت، به همین سبب، بسیاری از‌این بخش‌ها به امان نقل مکان کردند که باعث رونق صنعتی در امان شد. در اوایل دهه 80 امان به یکی از پویاترین پایتخت‌های دنیای عرب تبدیل شد[۱۲۰]. در همین دهه در 1972 طرح حسین در خصوص اتحاد کرانه غربی و شرقی مورد قبول واقع نمی شود[۱۲۱]. اردن در 1973 مستقیماً وارد جنگ نمی‌شود و تنها با اعزام نیرو به سوریه کمک می کند. جنگ 1973 و به دنبال آن کمپ دیوید 1976 را می توان مهم‌ترین حادثه‌ این دهه به شمار آورد[۱۲۲]. شاه حسین و بسیاری از رهبران عرب‌ این معاهده را عامل بی‌ثباتی منطقه شمرده و آن را نپذیرفتند[۱۲۳]. طی همین سال‌ها نشست اتحادیه عرب، سازمان آزادی بخش فلسطین را به عنوان نماینده قانونی مردم فلسطین - به جای اردن - معرفی کرد.

اردن در کنار عراق و غرب علیه‌ایران

در سال 1980 نگاه‌ها از جنگ اعراب و اسرائیل به خلیج فارس معطوف شد، هنگامی‌ که جنگ بین‌ایران و عراق درگرفت. در طول جنگ 8 ساله، اردن در کنار‌ایالات متحده، فرانسه و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس از عراق در برابر‌ ایران حمایت می کرد. با‌این وجود، اردن همیشه در پی حل و فصل مسالمت آمیز جنگ بود. در همین زمان بود که تجارت بین دو کشور اردن و عراق رونق گرفت.

به طور خاص، خط عرضه از بندر دریای سرخ اردن، عقبه به مناطق استراتژیک عراق، باعث پیشرفت و ترقی اقتصادی اردن شد.‌این جریان در خلال مشکلات اقتصادی بین سوریه و عراق رخ داد. هنگامی‌که سوریه با‌ ایران متحد شد و تجارت با عراق را متوقف ساخت[۱۲۴]. در 1985 بار دیگر طرح شاه حسین در ارتباط با فلسطین و کرانه غربی و نوار غزه علیرغم توافق اردن و فلسطین بر هماهنگی در روند صلح نه تنها توسط اسرائیل رد شد[۱۲۵] بلکه از درون سازمان آزادی­‌بخش فلسطین نیز مورد مخالفت واقع شد[۱۲۶].

1987 شاهد اولین انتفاضه فلسطین است و در 1988 اردن تمام روابط اداری و حقوقی خود را با کرانه باختری قطع می کند[۱۲۷]. در پایان‌ این دهه اردن اجرای قوانین صندوق بین المللی پول برای تنظیم مجدد اقتصاد را شروع می کند و با ظهور شورش در معان اولین انتخابات عادلانه و آزاد برگزار شده و اسلامگرایان پیروز می‌شوند[۱۲۸]. همچنین در پی حمله عراق به کویت اردن به دنبال راهی مسالمت آمیز است و سلطان حسین تلاش می کند تا میانجیگری کند[۱۲۹].

انتخابات آزاد اردن

در سال‌های اخیر، چنانکه گفته شد پادشاهی اردن‌ هاشمی، پیشرفت چشمگیری در جهت استقرار پایه‌های کثرت گرایی انجام می‌­دهد[۱۳۰]. هنگامی‌ که اردن تعهدات خود را به سیاست پارلمانی از سرگرفت، اصلاحات گسترده­‌ای، برای اطمینان از سرمایه گذاری امن به تصویب رسید. قابل توجه ترین رویداد‌ این دوره، بازگشت مجدد احزاب سیاسی به پارلمان، تهیه پیش نویس قانون اساسی، گسترش آزادی مطبوعات و تعهدی استوار به کثرت گرایی و حقوق بشر می‌باشد. در سال 1989 اصلاحات سیاسی با انتخابات مجلس شروع شد. پارلمان جدید به عنوان یک نیروی سیاسی که قدرت کامل قانون‌گذاری داشت، ظهور یافت. علاوه بر‌این، تدوین قانون اساسی برای فعالیت‌های سیاسی سازمان یافته در کشور چارچوب تعیین کرد.‌ این منشور، که از حقوق بشر حمایت می‌کند، یک مدل بومی‌ از کثرت گرایی دموکراتیک بر اساس تنها ضامن واقعی ثبات: مشارکت عمومی‌ و مسئولیت جمعی می‌باشد[۱۳۱].

شورای مشاوره ملی

در ماه آوریل سال 1975، به فرمان ملک حسین شورای مشاوره ملی تشکیل و به صورت موقت جایگزین پارلمان شد. بین سال‌های 1978 تا 1984 سه شورا تشکیل شدند که اعضای آن نمایندگان انتخابی ملک حسین بودند که از بخش‌های مختلف جامعه اردن انتخاب شده بودند[۱۳۲]. بنا بر اظهارات سایت‌های دولتی اردن‌ این شوراها به عنوان جایگزین برای پارلمانی که آزادانه انتخاب شوند در نظر گرفته نشده بود و تنها یک اقدام موقت در مقابل پارلمانی بود که بیشتر کرسی‌های آن از کرانه باختری دراشغال اسرائیل بود. آخرین شورای مشاوره ملی در ژانویه 1984 توسط فرمان سلطنتی منحل شد[۱۳۳].

جدایی از کرانه باختری

پیش از سال 1989، دو ماه قبل از‌این که اسرائیل کرانه باختری را اشغال کند؛ آخرین انتخابات پارلمانی اردن در آوریل 1967 برگزار شد از زمان اتحاد دو کرانه در سال 1950، شرق و غرب در پارلمان حضور برابر داشتند؛ هرکدام سی نماینده در مجلس نمایندگان داشتند. در سال 1967 اسرائیل کرانه باختری را اشغال کرد، همچنین قطعنامه نشست سران عرب در رباط در سال 1974 که ساف (PLO: Palestine Liberation Organization) (سازمان آزادی بخش فلسطین) را به عنوان «نماینده انحصاری مشروع» از مردم فلسطین تعیین کرده بود، موانع قانونی و عملی برای برگزاری انتخابات عمومی ‌را نشان داد[۱۳۴]. در 1988 اردن تمام روابط اداری و حقوقی خود را با کرانه باختری قطع می‌کند[۱۳۵] و به دنبال موج شورش در برخی از مناطق که سایت ملک حسین آن را ناشی از مشکلات اقتصادی می داند، نخستین انتخابات پس از 1966 در کرانه شرقی انجام می‌پذیرد[۱۳۶].

انتخابات 1989

در ماه آوریل 1989، دولت موقت به شریف زید بن شاکر به عنوان رئیس برای نظارت بر انتخابات دموکراتیک برای مجلس نمایندگان اردن سپرده شد و بدین وسیله اصلاحات سیاسی کشور را تقویت کرد. سانسور برداشته‌شد، کاندیداها برای انتخابات مجلس شروع به مبارزات انتخاباتی مستقل کردند هرچند دیدگاه‌های‌ ایدئولوژیکی متفاوتی داشتند. در 8 نوامبر 1989 اردنی‌ها به پای صندوق‌های رأی رفتند و پس از 22 سال در اولین انتخابات عمومی‌ شرکت کردند. تمام شهروندان بالای 19 سال حق رای داشتند. زنان اردن هم می‌توانستند رأی بدهند، حقی که در سال 1974 به آن‌ها اعطا شده بود.[۱۳۷].

انتخابات پارلمانی در سال 1993 و 1997 برگزار شد بیش از 640 نامزد از جمله 12 زن، برای تصاحب کرسی در مجلس نمایندگان، که از 60 به 80 عضو افزایش یافت به رقابت پرداختند. تعداد اعضای مجلس سنا نیز به 40 عضو افزایش یافت. برای اولین بار در تاریخ‌ این کشور، تمام طیف­‌های جامعه اردن در قوه مقننه شرکت کردند. پس از انتخابات سال 1989، شاه حسین حکومت نظامی‌ بیست ساله را لغو اعلام کرد. با کاهش تنش‌ها، مقررات وضعیت اضطراری نیز که در سال 1989 متوقف شده بود، به طور رسمی‌ در ماه آوریل سال 1992 برداشته شد.‌ این آزادی جدید راه را برای قانونی کردن احزاب سیاسی و معرفی قوانین مطبوعات جدید باز کرد. در 5 ژوئیه سال 1992، پارلمان به طور رسمی‌ احزاب سیاسی را قانونی اعلام کرد[۱۳۸].

منشور ملی

به منظور جلوگیری از مشکلات دهه 50، در ماه آوریل سال 1990 کمیسیون سلطنتی‌ای متشکل از شصت عضو با هدف تهیه پیش نویس دستورالعمل برای فعالیت احزاب سیاسی در اردن توسط شاه حسین منصوب شد.‌ این کمیسیون از اعضایی تشکیل شده بود که نماینده همه گروه‌های سیاسی در‌این کشور محسوب می شدند و طی چند ماه اجماع خود را در قالب یک منشور ملی ارائه دادند که در ماه ژوئن سال 1991 در یک کنفرانس ملی با حضور 2000 تن از رهبران اردنی به تصویب رسید[۱۳۹].

منشور ملی به تشریح دستورالعمل‌های عمومی‌ برای گفتگوی سازنده بین ارگان‌های اجرایی و مقننه و همچنین بین تصمیم گیرندگان و نخبگان سیاسی و فکری درارتباط با مسائل قدرت، حقوق و مسئولیت می پردازد[۱۴۰]. به نظر می‌رسد که تدوین‌ این منشور و طرح‌های مشابه در پاسخ به نیازهای مشروع مردم برای آزادی عمل سیاسی بیشتر و پیشگیری از بحران‌هایی است که تقریبا تمام کشورهای عربی را درسال‌های اخیر در برگرفته است.

بحران خلیج فارس و جنگ کویت

تحولات سیاسی و اجتماعی بار دیگر جهان عرب را تکان داد، زمانی که در تاریخ 2 اوت 1990، نیروهای عراقی به کشور همسایه، کویت حمله کرده و قصد اشغال آن را داشتند. با توجه به نزدیکی اردن به‌ این بحران و موضع سیاسی و تجاری‌اش به عنوان شریک تجاری اصلی عراق، در طول جنگ در هر دو جبهه سیاسی و اقتصادی ضرر و زیان فوق‌العاده‌­ای را متحمل شد. موقعیت سیاسی اردن در‌این دوران بسیار نامناسب بود. اردن در توافق با جامعه بین‌المللی قرار گرفت که تهاجم و حمله عراق به کویت نقض قوانین بین‌المللی می‌باشد. با‌ این حال از نظر اردن‌ این مشکلات باید به صورت منطقه‌ای حل و فصل می‌شد. اردن در تلاش برای حل مشکل از طریق دفاتر اتحادیه عرب بود و ملک حسین شخصا از صدام خواست تا به درخواست جامعه بین‌المللی عمل کند. از آنجا که عراق یکی از شرکای تجاری اردن محسوب می‌شد، بحران‌های خلیج فارس و تحریم‌های بین المللی علیه عراق، اردن را با مشکلات اقتصادی شدیدی روبه‌رو کرد. برآورد شده است که بحران از دست دادن تجارت و یا کاهش آن، هزینه‌ای بیش از سه میلیارد دلار برای اردن در برداشته است. اردن با تمام ضرر و زیان‌هایی که متحمل شد، از تحریم‌های عراق حمایت کرد. هرچند‌ این عمل باعث فلج شدن تجارت در بندر عقبه و قطع مسیر تجارت زمینی به عراق شد. روابط اقتصادی عراق و اردن، که زمانی رونق فراوان داشت، کاملاً قطع شده و‌ این به ضرر هر دو ملت بود[۱۴۱].

گذشته از عراق و کویت، هیچ دولتی بیش از اردن از بحران خلیج زیانمند نشد. با جمعیتی تنها حدود سه و نیم میلیون نفر در آن زمان، میزبانی بیش از یک میلیون پناهنده را عهده­‌دار گشت که بسیاری از‌این اتباع که میان خلیج و اردن تردد داشتند به شکل دائمی‌ در اردن اقامت گزیدند. بسیاری از‌این پناهندگان فلسطینی بودند. هجوم‌ این پناهندگان به افزایش تقاضا در منابع آب محدود کشور و زیرساخت‌ها منجر شد که افزایش فقر و بیکاری را به حدود 30 درصد در پی‌ داشت[۱۴۲].

روند صلح مادرید

اوایل دهه 90 در تاریخ درگیری‌های اعراب و اسرائیل نقطه عطفی محسوب می‌شود. پس از آزادسازی کویت،‌ایالات متحده و فدراسیون روسیه، بانیان کنفرانس صلح مادرید در اکتبر 1991 شدند. در طی مذاکرات مادرید، اردن هیأت فلسطینی را تحت حمایت قرار داد تا با اسرائیل برای اولین بار، به صورت مستقیم وارد مذاکره شوند. تقریبا دو سال بعد، در تاریخ 13 سپتامبر 1993، ساف و اسرائیل توافقنامه‌ای را امضا کردند که منجر به وضعیت کنونی فلسطین و اسرائیل شد.‌ این معاهده راه را برای اردن جهت مذاکره با اسرائیل باز کرد، دستور کار مشترک اردن - اسرائیل یک روز پس از معاهده ساف - اسرائیل شروع شد. 25 جولای 1994، ملک حسین، نخست وزیر اسرائیل رابین را در کاخ سفید ملاقات کرد و معاهده واشنگتن به امضا رسید که به جنگ 46 ساله بین اردن و اسرائیل خاتمه داد. پیمان صلح اردن و اسرائیل در 26 اکتبر 1994 در مرز جنوبی وادی عربه امضا شد.‌این معاهده به اردن ضمانت داد تا مناطق اشغالی (حدود 380 کیلومتر مربع) بازسازی شود و تضمین کرد تا پادشاهی اردن سهم عادلانه آب از رودخانه‌های یرموک و اردن داشته باشد.‌ این معاهده مرزهای غربی اردن را برای اولین بار به وضوح تعریف می‌کند و به پیشنهاد صهیونیست‌ها مبنی بر «اردن، فلسطین است» خاتمه داد[۱۴۳].

تحولات بعد از 2000 میلادی

هنگامی که در پایان سال 2009 میلادی و پس از استعفای نادر ذهبی، عبدالله دوم پادشاه اردن دوست صمیمی خود سمیر رفاعی را به عنوان نخست وزیر جدید انتخاب کرد، بسیاری از شهروندان و احزاب اردن از‌این انتخاب ابراز نارضایتی کردند. پس از گذشت تقریباً 4 ماه از روی کارآمدن سمیر رفاعی در پی عملکرد ضعیف وی در زمینه اقتصادی و معیشتی، اعتراضات شهروندان و احزاب اردنی بیشتر شد و پس از شعله‌ور شدن آتش اعتراضات در تونس، اعتراضات شهروندان اردنی نیز به اوج خود رسید. در همین راستا شهروندان اردنی، احزاب و اتحادیه‌های صنفی‌این کشور با برپایی تظاهرات، تحصن و اجتماع، خشم و نارضایتی خود را از عملکرد دولت رفاعی اعلام کردند. شهروندان و احزاب اردنی معتقدند که سمیر رفاعی با سیاست­‌های غلط و ناکارآمد خود ضربه عظیمی به کشور وارد کرده و سبب افزایش فقر، بیکاری، تورم، فساد و بسیاری از ناهنجاری‌های دیگر در کشور گردیده‌است. از‌ این رو، شهروندان و احزاب اردنی در اعتراضات خود خواستار برکناری دولت رفاعی و تشکیل حکومتی مردمی شدند.

در نهایت پادشاه اردن برای جلوگیری از فروپاشی در نخستین ماه سال 2011 میلادی، دوست قدیمی خود را از کار بر کنار کرد و معروف بخیت نخست وزیر سابق‌ این کشور را به عنوان جانشین وی معرفی کرد. البته از نخستین ماه‌های روی کار آمدن معروف بخیت، نه تنها اعتراضات متوقف نشد بلکه بیشتر نیز شد. کارنامه سیاه معروف بخیت از جمله دست داشتن در بزرگ‌ترین پرونده فساد مالی‌ این کشور (به نام پرونده کازینو)، مخالفت آشکار با اسلام‌گرایان و زمینه سازی برای انجام تقلب در انتخابات پارلمانی سال 2007 برای جلوگیری از به قدرت رسیدن اسلام‌گرایان، سبب شد که‌ این انتخاب شاه اردن از ابتدا با مخالفت شدید احزاب و شهروندان رو به رو شود، با تغییر پست مقامات جهت فرونشاندن آتش خشم مردمی طی سال 2011، نظام اردن کوشید تا مانع از افزایش اعتراضات مردمی‌ شود و در‌این راستا اقداماتی نیز انجام داد، اما هیچ یک از‌این اقدامات به کاهش نارضایتی‌های شهروندان نیانجامید.

حکومت اردن ابتدا سعی کرد با تشکیل کمیته‌های مختلف از جمله کمیته تعدیل قانون اساسی، کمیته گفت و گوهای ملی و کمیته گفت و گوهای اقتصادی به شهروندان نشان دهد که به دنبال جلب رضایت آنان است اما خروجی‌ این کمیته‌ها چیزی نبود که احزاب و شهروندان می‌خواستند. جنبش اعتراضی اردن به دنبال کاهش صلاحیت‌های پادشاه، تبدیل نظام از پادشاهی مطلقه به پادشاهی مشروطه، تغییر قانون اساسی، تشکیل دولت پارلمانی، مبارزه با فساد و مفسدان، تحقق فوری و جامع اصلاحات اقتصادی و سیاسی، جلوگیری از موروثی شدن پست‌ها و بسیاری مسائل دیگر بود ولی هیچ یک از‌ این خواسته‌ها تأمین نشد.

سرانجام پس از گذشت 10 ماه از آغاز اعتراضات شهروندان اردنی، پادشاه اردن معروف بخیت، نخست وزیر پیشین‌ این کشور را برکنار و عون خصاوئه رئیس اسبق دربار پادشاهی اردن را به جای او انتخاب کرد. وی همچنین بلافاصله پس از‌این انتخاب، محمد رقاد رئیس دستگاه اطلاعاتی کشورش را نیز برکنار و فیصل شوبکی را به جای او بر سر کار نهاد. تغییر رئیس دربار پادشاهی، رئیس پارلمان و بسیاری از استانداران و مقامات بلندپایه اردنی از دیگر تغییراتی بود که صورت گرفت. کارشناسان انتظار داشتند که با‌ این تغییرات در کشور فعالیت‌های اعتراضی شهروندان متوقف و فضای متشنج کشور آرام شود. اما‌ این تغییرات نه تنها نتوانست از میزان خشم و نارضایتی شهروندان بکاهد بلکه سبب افزایش نارضایتی آنان نسبت به عملکرد نظام شد. تا پایان سال 2011 هیچ یک از خواسته‌های شهروندان و معترضین اردنی برآورده نشد. بسیاری از کارشناسان بر‌این عقیده‌اند که عدم اتحاد و انسجام انقلابیون و مخالفان دولت اردن از اصلی‌ترین دلایل محقق نشدن خواسته‌های آنان است و از همین رو مخالفان دولت تصمیم گرفتند یک جبهه ملی به منظور تحکیم نیروهای مخالف در راستای دستیابی به اصلاحات در کشور تشکیل دهند.

در سال 2010 میلادی مخالفان دولت اردن یک گردهمایی برگزار کردند که در آن گام‌های اولیه تشکیل‌ این جبهه برداشته شد. در‌این گردهمایی تمامی گروه‌های مخالف دولت از جمله اسلامگرایان، چپگرایان، جوانان و نیروهای قبیله‌ای حضور داشتند و به یکسان سازی دیدگاه‌های سیاسی خود به ویژه در زمینه تعدیل قانون اساسی پرداختند. در‌این گردهمایی مقرر شد جبهه ملی اصلاحات به ریاست احمد عبیدات نخست وزیر سابق اردن برگزار شود. در‌ این جبهه بیش از 250 تن از شخصیت‌های سیاسی و حزبی اردن حضور داشتند. عمل در راستای تصویب قانون جدید انتخاباتی، بازنگری و تعدیل قانون اساسی‌ این کشور به منظور رسیدن به پادشاهی مشروطه که در آن نخست وزیر توسط نمایندگان ملت انتخاب شود و کاهش میزان دخالت نیروهای امنیتی در زندگی سیاسی و اجتماعی شهروندان، مسئولیت اصلی‌ این کمیته بود.‌ این جبهه درحالی تشکیل شد که مخالفان دولت اردن در برخی موارد با یکدیگر به اختلاف نظر رسیده بودند. از جمله اختلافات میان معارضان اردنی، اختلاف پیش آمده در پایان سال 2010 میلادی و جریان مشارکت در انتخابات یا تحریم آن بود.

در انتخابات پارلمانی شانزدهم اردن که در روزهای پایانی سال 2010 برگزار شد، از مجموع 7 حزب عضو کمیته عالی احزاب مخالف دولت اردن، احزاب چپگرا و ملی در انتخابات شرکت کردند اما جبهه عمل اسلامی و حزب وحدت مردمی‌ این کشور آن را تحریم کردند. همچنین یکی دیگر از اختلاف نظرهای میان مخالفان دولت اردن پیرامون موضع آنان در قبال انقلاب‌های مردمی در کشورهای مختلف عربی بود. شورای همکاری خلیج فارس در نیمه نخست سال 2011 با درخواست اردن برای پیوستن به‌این شورا موافقت کرد و از وزرای خارجه خود خواست تا جهت پذیرفتن شروط عضویت با اَمان وارد مذاکره شوند. اردن نیز ضمن استقبال از پذیرفته شدن در شورای همکاری خلیج فارس، اعلام کرد به زودی ناصر جوده وزیر امور خارجه‌این کشور، جهت بررسی شروط عضویت با وزرای خارجه شورای مذکور وارد مذاکره خواهد شد. بلافاصله پس از اعلام موافقت شورای همکاری خلیج فارس با پیوستن اردن به‌این شورا، مقامات اردنی رایزنی‌های خود را به منظور تقویت روابط با کشورهای عضو‌ این شورا آغاز کردند. در نهایت تلاش‌های آنان بی ثمر ماند و‌این گونه رویای پیوستن اردن به شورای مذکور تبدیل به سراب شد.

پس از مخالفت شورای همکاری خلیج فارس با عضویت اردن و مغرب، سران کشورهای عضو‌ این شورا به منظور دلجویی از اردن و مغرب از تأسیس صندوق توسعه با سرمایه 5 میلیارد دلار برای حمایت از اردن و مغرب خبر دادند. در‌ این راستا عبداللطیف بن راشد انریانی دبیر کل شورای همکاری خلیج فارس یادآور شد کشورهای عضو‌ این شورا توافق کردند که زمینه همکاری مشترک و تشکیل کمیته‌های همکاری تخصصی برای رسیدن به شراکت مناسب را مورد بررسی قرار دهند.

دولت اردن در سال 2008 با اخراج رهبران حماس از‌این کشور به خواست صهیونیست­‌ها پاسخ داد و پرونده ارتباط خود را با جنبش مقاومت اسلامی فلسطین (حماس) بست. در سال 2012 پس از گذشت یک دهه از قطع ارتباط اردن با حماس،‌این کشور تلاش بسیاری در راستای از سرگیری روابط خود با جنبش مقاومت اسلامی فلسطین به انجام رساند.

محمد نزال و محمد نصر از رهبران جنبش حماس در ابتدای سال 2011 میلادی در شهر امان با مسئولان‌ این کشور ملاقات کردند که در آن مسئله صلح گروه‌های فلسطینی و برخی مسائل دیگر مورد بحث و بررسی قرار گرفت. از ابتدای سال 2011 مسئله سرگیری روابط اردن و حماس همواره به عنوان یکی از سوژه‌های مهم، در رسانه‌ها و محافل سیاسی مطرح شد، اما به دلایل مختلف از جمله روند اعتراضات مردمی و تغییر دو دولت در فاصله کمتر از یک سال به تعویق افتاد.

در تحلیل علت تمایل اردن به برقراری روابط با حماس، مسائل متعددی وجود دارد. به طور مثال کارشناسان معتقدند به دلیل شرایط حساس منطقه و افزایش روز افزون اعتراضات شهروندان اردنی به عملکرد نظام، حکومت‌این کشور به دنبال برقراری ارتباط با حماس در راستای کسب مشروعیت است. مسئله از سرگیری رابطه اردن با حماس همواره به عنوان یکی از شعارهای معترضین اردنی در اواخر سال 2011 مطرح بود[۱۴۴]. همزمان با ادامه اعتراضات در سال 2012، الخصاونه استعفا داد و پادشاه، فایز طراونه را رئیس دولت اعلام کرد. اما بار دیگر شهروندان اردنی در اعتراض به تصمیم دولت برای افزایش قیمت‌ها با برپایی تظاهرات در سراسر‌ این کشور خواستار سرنگونی حکومت فایز الطراونه شدند.

جماعت اخوان المسلمون اردن نیز که بزرگ‌ترین گروه سیاسی معارض در‌این کشور به حساب می‌رود اعتراضات متعددی را در امان پایتخت اردن برگزار کرد. ده‌ها فعال اخوانی با برپایی تظاهرات خواستار انحلال پارلمان و محاکمه عادلانه نمایندگان پارلمان و مقاماتی شدند که ملیون‌ها دلار از اموال دولتی اختلاس کرده‌اند[۱۴۵].

در نهایت دولت طراونه در اکتبر 2012 استعفای خود را تسلیم ملک عبدالله نمود [۱۴۶] و پادشاه در پی پذیرش آن طی حکمی‌ وزیر پیشین امور خارجه‌این کشورعبدالله نسور را به عنوان نخست وزیر جدید اردن منصوب کرد و وی را مسئول تشکیل دولت جدید کرد، دولتی که مسئولیت آن، فراهم کردن شرایط برگزاری انتخابات آینده پارلمانی در‌ این کشور است. نخست وزیر جدید اردن که در سال 2009 از سوی پادشاه‌ این کشور به عنوان یکی از اعضای مجلس اعیان منصوب شده بود، پس از یک سال فعالیت، از‌ این سمت استعفا داد و در انتخابات سال 2010 مجلس نمایندگان اردن توانست به پیروزی برسد و بار دیگر وارد پارلمان‌ این کشور شود.

عبدالله النسور طی دوره حضور خود در دو بخش انتصابی و انتخابی پارلمان اردن (مجلس اعیان و مجلس نمایندگان)، همواره از سیاست‌ها و اقدامات دولت‌های معروف البخیت و فایز الطراونه، نخست وزیران پیشین‌ این کشور انتقاد می‌کرد[۱۴۷]. پس از عبدالله النسور به ترتیب‌ هانی الملقی و عمر رزاز نخست وزیران انتصابی بودند. سپس از اکتبر 2020 بُشیر خصاونه سمت نخست وزیری اردن را تاکنون عهده‌دار است. به هر حال به نظر می‌­رسد که اردن توانسته تا‌کنون از بهار عربی جان سالم بدر برد. در همان سال‌­ها نورمن موراد، طی یادداشتی که در الجزیره منتشر شد به‌ این مسئله اشاره کرد و نوشت برخی معتقدند اردن به دلیل بلوغ مردمش تحت تأثیر بهار عربی قرار نگرفته است، اما در‌ این میان برخی دیگر از تحلیلگران نجات اردن از بهار عربی را ناشی از کمک‌های مالی غرب، جنگ داخلی سوریه و معضل پناهندگان و مدیریت هدفمند فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی عنوان کرده‌اند. در حقیقت باید گفت که تمامی‌ عوامل فوق مانع از تحقق بهار عربی در‌ این کشور کوچک شد. کشوری که مانند سایر کشورهایی که انقلاب‌های عربی را تجربه‌ کردند در مرحله گذار دموکراتیک قرار داشت و مردمش بر خواسته‌ها و مطالبات دموکراتیک تأکید داشتند. اما دولت‌مردان اردن محدودیت‌های بسیاری را بر مطبوعات اعمال کردند. در ژوئن 2013 دولت‌مردان‌ این کشور طی دستوری 200 وب سایت را به بهانه نداشتن مجوز رسمی‌ از نهادهای دولتی تعطیل کردند.

اقدامات دولت صرفا محدود به اعمال محدودیت بر فضای مجازی و مقابله با روزنامه نگاران و خبرنگاران نبود. اردن از دادگاه‌های نظامی‌ و نهادهای امنیتی برای سرکوب تجمعات مسالمت آمیز استفاده کرد. به عنوان نمونه در سال 2012 جوانی به اتهام در دست داشتن عکس پادشاه و به جرم توهین به پادشاه محاکمه شد. بسیاری از فعالان به اتهامات گوناگونی چون اخلال در نظم عمومی، تخریب اموال دولتی و توهین به مقام‌های دولتی محکوم شده و در دادگاه‌های فرمایشی محاکمه شدند.

دولت اردن با تکیه بر تاکتیک‌ها و با مهارت زیاد تلاش دارد تا بحران‌های داخلی کشورش را مدیریت کند. نیروهای امنیتی بر بسیاری از نهادهای کلیدی‌ این کشور خیمه زده‌اند، در برابر دولت با در دست گرفتن رسانه‌های اصلی و اعمال محدودیت بر سایر ابزارهای ارتباطات جمعی تلاش دارد نقش مترسک در یک مزرعه را‌ ایفا کند. بنابراین دولت اردن در حوزه داخلی با تکیه بر سیاست رعب و وحشت تاکنون توانسته اهدافش را محقق کرده و پایه‌های حکومتش را مستحکم کند. تحولات و هرج و مرج‌های منطقه نیز توسط مقام‌های اردن مورد استفاده قرار گرفته است. اردن به شکل ماهرانه‌ای توانسته ثبات اقتصادی و سیاسی خود را در یک مثلث خونین حفظ کند. هجوم پناهجویان از سوریه و عراق، توجه جامعه بین‌الملل به حوادث خونین سوریه و گسترش موج افراط‌گرایی در منطقه موجب شده است که توجه جامعه بین الملل به مسائل اردن کم‌تر شود[۱۴۸].

شخصیت‌های مؤثر سیاسی و فرهنگی معاصر

شخصیت های موثر سیاسی و فرهنگی کشور اردن عبارت است از :

عبدالله بن حسین‌هاشمی‌

عبدالله بن حسین‌هاشمی‌ (1882 تا 1951 )، پسر شریف حسین از مکه (1851 تا 1931)، خانواده اردنی خود را در سال 1921، تأسیس کرد، پس از آن‌که انگلستان قیمومت فرا اردن را به وجود آورد و وی را امیر لقب داد. عبدالله در سال 1946 زمانی که به فرا اردن آزادی اعطا شد لقب خود را از امیر به پادشاه تغییر داد. پس از ترور او در سال 1951، پسرش طلال ( 1909 تا 1972) به مدت کوتاهی سلطنت کرد.

حسین بن طلال

حسین بن طلال بزرگ ترین پسر طلال، پیش از موفقیت پدرش به عنوان پادشاه در سال 1953، در کالج ویکتوریا در اسکندریه، مصر و مدرسه‌ هارو در انگلیس و آکادمی‌ نظامی‌ سلطنتی سندهرست ( Royal Military Academy Sandhurst) مانند پدرش تحصیل کرده‌ بود. در سال 1955 با اولین همسرش دینا عبدالحمید العون، یک مصری با اصل و نسب‌ هاشمی‌ ازدواج کرد. ثمره‌ این ازدواج یک دختر بود. همسر دوم وی آنتوانت گاردینر ( Antoinette Gardiner ) از انگلستان بود که به اسلام گروید و نامش را به منا الحسین تغییر داد. حاصل‌این ازدواج چهار فرزند، دو دختر و دو پسر بود. حسین در سال 1973 از شاهزاده خانم منا جدا شد و با سومین همسرش، آلیا توکان ( Alia Tukan) فلسطینی ازدواج کرد؛ حاصل‌ این ازدواج یک دختر و یک پسر بود. وی در تاریخ فوریه 1977 در حادثه سقوط هواپیما درگذشت. وی در ژوئن 1978 با همسر چهارم خود الیزابت حلبی (Elizabeth Halaby) یک امریکایی با تبار عرب و سوئد ازدواج کرد. حسین وی را نورالحسین نامید. حاصل‌این ازدواج چهار فرزند، دو دختر و دو پسر بود.

ملکه نور

ملکه نور، در طول دهه 80 میلادی، نقش بسیار مؤثری در زمینه ترویج آموزش، فرهنگ، رفاه اجتماعی و پروژه‌های برنامه ریزی شهری در اردن داشت. وی آخرین همسر شاه حسین و ملکه اردن در خلال سال‌های 1978 تا 1999 بود و تا هنگام مرگ همسر خود در سال 1999 در‌این مقام باقی ماند. ملکه نور که متولد‌ ایالات متحده آمریکا بود و اصلیتی سوری، انگلیسی و سوئدی داشت، در هنگام ازدواج تابعیت اردنی اختیار کرد. وی هم اکنون رئیس جنبش دهکده واحد جهانی و مدافع و طرفدار منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای است.

حسن بن طلال

حسن بن طلال، برادر جوان‌تر حسین مهم‌ترین‌ هاشمی، پس از حسین می‌باشد که از طریق فرمان سلطنتی، در سال 1965 به عنوان ولیعهد معرفی شد. محمد برادر حسین یک تاجر بود و فعالیت سیاسی پشت پرده داشت.

شریف عبدالحمید شرف

شریف عبدالحمید شرف، پسرعموی حسین در دهه 70 مشاور سیاسی نزدیک وی بود و در سال 1980 مدت کوتاهی به عنوان نخست وزیر خدمت کرد.

لیلا شرف

لیلا شرف، از دیگر اعضای خانواده‌هاشمی‌ می‌باشد. وی اولین افسر زن کابینه و طی سال‌های 1985 - 1984 وزیر فرهنگ و اطلاعات بود.

شریف زیاد بن شاکر

شریف زیاد بن شاکر (Field Marshal Ash Sharif Ziad ibn Shakir)، پسرعموی دیگر حسین برای مدت زیادی محرم سیاسی پادشاه بود و به وی در موقعیت‌های حساس خدمت کرد. حسین در دسامبر 1988، شاکر را به عنوان رئیس دربار سلطنتی و رئیس پلیس مخفی منصوب کرد. وی در اواخر آوریل سال 1989 به مدت 7 ماه نخست وزیر اردن بود.

زید الرفاعی

زید الرفاعی (Zaid ar Rafia)، از افراد سیاسی با نفوذ از خانواده‌های قدیمی‌ کرانه شرقی بود که در سال 1985 به عنوان نخست وزیر انتخاب شد. وی پسر سمیر الرفاعی سیاستمداری بود که چندین دوره به عنوان نخست وزیر در حکومت عبدالله طی دهه‌های 30 و 40 و پس از آن در دوران حسین، نخست وزیر وی بود[۱۴۹].

عبدالله بن حسین

عبدالله بن حسین، زاده 30 ژانویه 1962 در امّان پادشاه کنونی اردن‌ هاشمی‌ است. وی پس از مرگ پدرش، شاه حسین بن طلال در سال 1999 به پادشاهی رسید. مادر او ملکه مُنا آل یاسین نام داشت. عبدالله در کودکی، آموزش ابتدایی خود را در مدرسه اسلامی‌ پایتخت اردن گذراند و پس از آن تحصیلات خود را در مدرسه سنت ادموند(Edmund school) در سوری انگلستان ادامه داد. سپس تحصیلات خود را در آکادمی‌ دیرفیلد (Dear Field Academy) ایالات متحده آمریکا به پایان رساند. وی در سال 1980 به دانشکده افسری سلطنتی پمبروک (Pembroke College Oxford) آکسفورد وارد شد. عبدالله در سال بعد با درجه ستوان دوم وارد سواره نظام سلطنتی سیزدهم/هیجدهم ملکه مری شد. او در سواره نظام سیک، که یک هنگ زرهی است به درجه سرهنگی رسید و جانشین فرمانده سواره نظام سلطنتی شد. شاه حسین بن طلال در بستر بیماری عبدالله را ولیعهد خواند و او را جایگزین برادرش شاهزاده حسن کرد که سال‌های زیادی‌ این منصب را در اختیار داشت.‌ این تصمیم شاه به‌این علت که مادر عبدالله شاهزاده مُنا معروف به تونی آوریل گاردینر اصالتاً انگلیسی بود، مطلوب عموم واقع نشد. در هر صورت عبدالله در 7 فوریه سال 1999 به پادشاهی رسید. اقتصاد اردن پس از به قدرت رسیدن ملک عبدالله به سرعت توسعه یافت. در نتیجه‌این اصلاحات، رشد اقتصادی اردن به سالیانه 6 درصد افزایش یافت و سرمایه گذاری مستقیم خارجی غرب و کشورهای حاشیه خلیج فارس افزایش یافت. وی توافقنامه تجارت آزاد با‌ ایالات متحده آمریکا را اعلام کرد و اردن اولین کشور عربی بود که چنین مناسبات اقتصادی با آمریکا برقرار می‌کرد. ملک عبدالله پروژه صلح اسرائیلی فلسطینی را دنبال می‌کند و تا به حال دیدارهای بسیاری برای‌ این منظور انجام داده است. منتقدان، حکومت عبدالله را حکومتی استبدادی می‌دانند که آزادی‌های اولیه همچون آزادی بیان، آزادی مطبوعات و حق اعتراض را محدود کرده است. دیدبان حقوق بشر در نشریات گوناگون خود، سیاست داخلی ملک عبدالله و به ویژه دیدگاه وی در مورد شکنجه و آزار و اذیت انسان را محکوم کرده است و‌ این امر نام وی را نزد بسیاری از جوامع و سازمان‌های بین المللی خدشه‌دار کرده است.

رانیا العبدالله

رانیا العبدالله، متولد آگوست سال 1970، ملکه کنونی اردن و همسر ملک عبدالله دوم، پادشاه اردن است. وی بر استعداد و کیفیت آموزش کودکان اردنی تأکید دارد و در خارج از اردن مدافع آموزش جهانی است، ملکه رانیا اصالتاً فلسطینی است. وی در خارج بسیار مورد تشویق و تمجید است اما در داخل اردن مورد انتقاد است؛ ملکه به دست داشتن و کنترل احکام قضایی به نفع خانواده خود متهم است. همچنین به سبب بی­‌مبالاتی در رفتار و اعمالش مورد نقد است، به طور مثال او در سال 2010 میهمانی‌ای در منطقه وادی الروم ترتیب داد که 600 میهمان داخلی و خارجی در آن دعوت بودند. قریب به 40 تپه از تپه‌های واقع در منطقه با روشنایی برق تزئین شده بود درحالی که مردم منطقه در بعضی نواحی از داشتن برق محروم بودند.

عمر رزاز

عمر رزاز که اخیراً (اکتبر 2020) از سمت نخست وزیر اردن استعفا داد و مورد قبول ملک عبدالله قرار گرفت. پس از استعفای‌ هانی مُلقی به دلیل اعتراضات گسترده مردم علیه اقدامات ریاضت اقتصادی وی به‌ این سمت منصوب شد. رزاز پیش از‌ این سمت وزیر آموزش و پرورش را به عهده داشت. او دارای مدرک دکتری برنامه ریزی و مطالعات اقتصادی و پسادکترای حقوق از دانشگاه‌ هاروارد است. پیش از آن نیز مدرک کارشناسی خود را از ام آی تی دریافت کرده است.

هانی ملقی

هانی مُلقی، سیاست مدار اردنی که در فاصله سال­‌های 2016 تا 2018 پس از عبدالله نسور به نخست وزیری منصوب گردید. سمت‌های اجرایی و سیاسی سابق وی کمیسر ارشد منطقه ویژه اقتصادی، وزیر صنعت و تجارت، وزیر امور خارجه، وزیر آب و آبیاری، وزیر انرژی و منابع معدنی، وزیر صنعت، تجارت و آذوقه می‌باشد. وی کارشناسی خود را در مهندسی از دانشگاه قاهره و کارشناسی ارشد را در مهندسی مدیریت از‌ ایالات متحده و دکتری را در مهندسی سیستم و صنعت نیز از‌ ایالات متحده گرفته است.

عبدالله النسور

عبدالله النسور، از نخست وزیران اردن که از سال 2012 پس از استعفای دکتر فایز طراونــه جانشین وی شده و سمت نخست وزیری را برعهده گرفت. وی متولد سال 1939 در شهر سلط می‌باشد و دارای مدرک دکترای برنامه ریزی از دانشگاه سوربن پاریس است. در سال‌های 1989، 1993 و 2010 عضو مجلس نمایندگان اردن بود و علاوه بر عضویت در کمیته‌های امور خارجه و آموزش و پرورش و آموزش عالی، ریاست کمیته مالی و اقتصادی آن را نیز بر عهده داشت. وی در سال‌های 1997 و 2009 عضو مجلس سنا بود. هم­چنین سمت وزیر را در وزارت خانه‌های برنامه ریزی، آموزش و پرورش، رسانه‌ها، آموزش عالی، صنعت و تجارت، امور خارجه و توسعه اداری بر عهده داشت. وی تاکنون مدال‌های افتخار بسیاری کسب کرده است[۱۵۰].

فایز الطراونــه

فایز الطراونــه از نخست وزیران اردن؛ یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های اردنی است که نقش تأثیرگذاری در گذر از بحران‌های سیاسی اردن‌ ایفا نمود. فایز الطراونه در سال 1949 در یک خانواده سیاسی در عمان متولد شد. پدرش احمد طراونه نیز بیش از نیم قرن در مشاغل سیاسی، اداری و قانونگذاری مشغول به فعالیت بود. دکتر فایز طراونه دارای دکترای اقتصاد از دانشگاه کالیفرنیاست. وی در سال‌های 1998، 1999 و 2012 نخست وزیر اردن بود. در عهد وی ملک حسین الطلال درگذشت و حکومت به ملک عبدالله دوم منتقل شد.‌ این انتقال قدرت فقط سه ساعت و هفده دقیقه به طول انجامید. وی در سال­های 1997-1993 سفیر اردن در کشور امریکا بوده است[۱۵۱].

علی سحیمات

علی سحیمات، مهندس، سیاستمدار و مسئول اردنی است که مناصب متعدد سیاسی و اجرایی را به عهده داشته است. او در شهر کراک متولد شد. در کارنامه او مناصبی همچون معاون نخست وزیری، شهرداری امان، وزیر ارتباطات و سایر مسئولیت‌های سیاسی دیده می‌شود.

طارق السحیمات

طارق السحیمات، پزشک (متخصص کلیه)، ژنرال نظامی و سیاستمدار اردنی است. او در شهر تاریخی کراک در جنوب اردن متولد شد. در مدارس امان درس خواند و پزشکی را در دانشگاه‌ها، مؤسسات و بیمارستان‌های انگلستان و‌ایالات متحده آمریکا فراگرفت. او مسئولیت‌های متعددی در پزشکی و سیاست به عهده داشته است.

عبد السلام المجالی

عبد السلام المجالی، در فواصل سال‌های 1993 تا 1995 و 1997 تا 1998 دو بار نخست وزیر اردن شد. وی مدرک پزشکی خود را از دانشگاه سوریه در سال 1949 اخذ کرد و مناصبی چون مدیر خدمات پزشکی نیروهای نظامی اردن، رئیس دانشگاه اردن (1971 تا 1976)، وزیر سلامت (1969 تا 1970 و 1970 تا 1971) را به عهده داشته است. او همچنین مشاور ملک حسین در اواخر دهه 1980 بود.

علی خلقی الشرایری

علی خلقی الشرایری، از اولین سیاستمداران اردنی است و به دلیل تجربه نظامی و سیاسی از افراد تأثیرگذار در تأسیس اردن بود.

فیصل الفایز

فیصل الفایز، وی نخست وزیری اردن را بین سال‌های 2003 تا 2005 در دست داشت. قبل از آن وزیر دفاع بود و روابط نزدیکی با پادشاه داشت.

علی ابو الراغب

علی ابو الراغب، نخست وزیر اردن بین سال‌های 2003 تا 2005 بوده است. او در سال 1946 در اردن متولد شد. او مدرک مهندسی عمران خود را از دانشگاه تنسی‌ ایالات متحده آمریکا دریافت کرد.

بشر حضاونه

بُشر حضاونه نخست وزیر کنونی اردن، دیپلمات و سیاستمدار اردنی متولد نیویورک می باشد. وی که پس از رزاز عهده‌دار‌این سمت شده پیشتر به عنوان سفیر اردن در مصر، فرانسه، کنیا و اتیوپی خدمت کرده است. همچنین نماینده اردن در مجمع کشورهای عربی بوده و نماینده دائمی‌ اردن در یونسکو می باشد و سمت‌های متعدد دیگر را نیز عهده‌دار بوده است. دارای مدرک لیسانس حقوق از دانشگاه اردن و فوق لیسانس حقوق بین المللی از دانشکده اقتصاد لندن است. همچنین دارای فوق لیسانس روابط بین المللی و اقتصاد از مدرسه مطالعات شرقی و آفریقای دانشگاه لندن و مدرک مدیریت از دانشکده کندی دانشگاه‌‌ هاروارد است.

افزون بر‌این‌ها بسیاری از اعضای خانواده­‌های عبدالهدی (Abdul Huda)، مجالی، بدران،‌ هاشم، تل و خانواده‌های قاسم وفادارانه به‌ هاشمیان خدمت کرده‌اند.

همچنین از جمله سیاستمداران دیگر معاصر اردن می‌توان ازشیخ علی ابو روبیها و شیخ عطاالله سحیمات و صلاح الدین عطاالله السحیمات و نایف الکاوی و بهجت تلهونی و عیسی الور تورکی الغلایینی: رئیس گروه سابق الغلایینی و تورکی التلفها: فرمانده ارشد پلیس (سابق) و غوتیبا التلفها: رئیس جوان سابق یونیسف فیصل الفایزو علی ابو الراغب نام برد[۱۵۲].

از دیگر عناصر نخبه سیاسی چرکس‌های غیر عرب بودند، فرزندان مهاجران مسلمانی که اواخر قرن 19 از کوه‌های قفقاز آمده و در امان و اطراف آن ساکن شدند. چرکس‌ها در سال 1920 با‌هاشمیان متحد شدند و از آن زمان سیاستمداران برجسته چرکس در دولت و ارتش اردن پست‌های مهم و حساسی گرفته‌اند. خانواده المفتی یکی از مهم‌ترین خانواده‌های سیاسی چرکس‌ها بود و یکی از اعضای آن، سعید مفتی به عنوان نخست وزیر خدمت کرده است[۱۵۳]. همچنین شیخ علی ابو رهیبا، شیخ سعود الکادی، شیخ میتقل الفایز، شیخ فیصل الجازی رؤسای قبایل اردنی می‌باشند[۱۵۴].

نیز نگاه کنید به

تاریخ روسیه؛ تاریخ سودان؛ تاریخ کانادا؛ تاریخ ژاپن؛ تاریخ لبنان؛ تاریخ تونس؛ تاریخ مصر؛ تاریخ چین؛ تاریخ کوبا؛ تاریخ لبنان؛ تاریخ افغانستان؛ تاریخ سنگال؛ تاریخ ساحل عاج؛ تاریخ مالی؛ تاریخ فرانسه؛ تاریخ سودان؛ تاریخ سوریه؛ تاریخ آرژانتین؛ تاریخ اسپانیا؛ تاریخ قطر؛ تاریخ امارات متحده عربی؛ تاریخ سیرالئون؛ تاریخ اوکراین؛ تاریخ زیمبابوه؛ تاریخ تایلند؛ تاریخ اتیوپی؛ تاریخ گرجستان؛ تاریخ قزاقستان؛ تاریخ تاجیکستان؛ تاریخ بنگلادش

پاورقی

[I] (ستون سنگی که حدود 840 ق.م به دستور مشا پادشاه موآب حکاکی شده است - مترجم)

[II] نفر ساعت یا انسان ساعت مقدار کاری است که به طور متوسط هر کارگر در یک ساعت انجام می‌دهد (مترجم)

کتاب‌شناسی

  1. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  2. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 10
  3. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  4. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 13
  5. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 14
  6. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  7. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  8. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  9. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  10. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  11. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 10
  12. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  13. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  14. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  15. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  16. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  17. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 10
  18. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 11
  19. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  20. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. xv
  21. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  22. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 11
  23. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  24. ↑ مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن
  25. ↑ مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن
  26. ↑ مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن
  27. ↑ مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن
  28. ↑ مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن
  29. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  30. ↑ مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن
  31. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  32. ↑ مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن.
  33. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  34. ↑ مملكــة الأنباط، لخالد الحموری - صادر عن مشروع بیت الأنباط للتألیف والنشر بالأردن.
  35. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  36. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 12
  37. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 12
  38. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  39. ↑ خطط الشام، ج1، ص59-61؛ جهان اسلام، ج1، ص10
  40. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. xvi
  41. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. xvi
  42. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  43. ↑ خطط الشام، ج1، ص66-68
  44. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. xvii
  45. ↑ الفتوح، ج1، ص137
  46. ↑ الفتوح، ج1، ص150، 154؛ فتوح البلدان، ص118-122
  47. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. xviii
  48. ↑ البلدان، ص160؛ جغرافیای حافظ ابرو، ج‏1، ص393؛ تاریخ بلاد الشام، ص347-349
  49. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  50. ↑ الخطیب محمد - حضارة العرب فی العصور القدیمــة - الطبعــة الأولی- 2005 - دار طلاس دمشق
  51. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  52. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. xix
  53. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. xix
  54. ↑ الخطیب محمد - حضارة العرب فی العصور القدیمــة- الطبعــة الأولی- 2005 - دار طلاس دمشق
  55. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 15 , 16
  56. ↑ ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1
  57. ↑ Shoup. J A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310
  58. ↑ Shoup. J A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310
  59. ↑ ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1
  60. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310
  61. ↑ حسین یوسف (1983). دراسات فی تاریخ الأردن وفلسطین. عمان: دار الفكر.
  62. ↑ العبادی، عویدی . كتاب تاریخ الأردن وعشائرة، الباب الثانی، الممالك الأردنیــة القدیمــة.
  63. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. xiii
  64. ↑ ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1
  65. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. xiii
  66. ↑ ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1
  67. ↑ ویل دورانت، مقدمه تاریخ تمدن، ج 1
  68. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  69. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  70. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 11
  71. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  72. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 11
  73. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  74. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310
  75. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  76. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  77. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 13
  78. ↑ الخطیب، محمد. (2005). حضارة العرب فی العصور القدیمــة. الطبعــة الأولی. دار طلاس دمشق.
  79. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  80. ↑ الخطیب، محمد. (2005). حضارة العرب فی العصور القدیمــة. الطبعــة الأولی. دار طلاس دمشق.
  81. ↑ جریدة الدستور الأردنیــة، دراســة للباحث: جمال خلیفــة - القلاع الإسلامیــة. صروح شامخــة على أرض الأردن تتحدى الزمن
  82. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  83. ↑ Seyd. M.H. (2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 463- 468
  84. ↑ معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة(1415)، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، ص 63
  85. ↑ 102. Seyd. M.H.(2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 468 - 471
  86. ↑ معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة(1415)، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، ص 63
  87. ↑ Seyd. M.H.(2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 471 - 473
  88. ↑ معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة(1415)، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، ص 5
  89. ↑ Seyd. M.H.(2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 473 -474
  90. ↑ معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة(1415)، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، ص5
  91. ↑ Seyd. M.H.(2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 475 , 476
  92. ↑ معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة(1415)، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، ص 63
  93. ↑ Seyd. M.H.(2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 476 - 479
  94. ↑ Seyd. M.H.(2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 482- 489
  95. ↑ معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة(1415)، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، ص 63
  96. ↑ Seyd. M.H.(2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 492- 500
  97. ↑ معالم الحضارة الاسلامیــة فی المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة(1415)، منشورات المنظمــة الاسلامیــة للتربیــة و العلوم و الثقافــة، وائل الرشدان، ص 63
  98. ↑ Seyd. M.H.(2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 501- 504
  99. ↑ برگرفته از ویكی پدیای فارسی
  100. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  101. ↑ اطلس گیتاشناسی نوین کشورها، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ترجمه عباس جعفری، ص 83
  102. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  103. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  104. ↑ Yoav Alon(2009), The Making of Jordan, I.B.TAURIS, , p. 37 , 38
  105. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  106. ↑ Yoav Alon(2009), The Making of Jordan, I.B.TAURIS, , p. 37 , 38
  107. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  108. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  109. ↑ Seyd. M.H.(2007), World infopaedia, Jordan: Paragun Publication, p. 13 , 14
  110. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  111. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  112. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  113. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  114. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  115. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  116. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  117. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 24
  118. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  119. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 24
  120. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  121. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  122. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 24
  123. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  124. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  125. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 24
  126. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  127. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 24
  128. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 24
  129. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 24
  130. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  131. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  132. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  133. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  134. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  135. ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310, p. 24
  136. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  137. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  138. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  139. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  140. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  141. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  142. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  143. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  144. ↑ برگرفته از http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13901012000166#sthash.38xOHiKU.dpuf
  145. ↑ برگرفته از http://www.entekhab.ir/fa/news/66526
  146. ↑ برگرفته از http://www.shafaqna.com/persian/general/item/24441
  147. ↑ برگرفته از http://www.shafaqna.com/persian/general/item/24441
  148. ↑ برگرفته از http://www.tadbirkhabar.com/world/17220
  149. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  150. ↑ موقع رئاســة الوزراء المملکــة الاردنیــة الهاشمیــة
  151. ↑ برگرفته از https://www.addustour.com/الدستور
  152. ↑ برگرفته از https://www.addustour.com/الدستور
  153. ↑ برگرفته از http://www.kinghussein.gov.jo
  154. ↑ لایقی، غلامرضا (1402). جامعه و فرهنگ اردن. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی(در دست انتشار)
برگرفته از «https://dmelal.ir/index.php?title=تاریخ_اردن&oldid=56691»