اسلام در مالی: تفاوت میان نسخه‌ها

از دانشنامه ملل
جز (The LinkTitles extension automatically added links to existing pages (https://github.com/bovender/LinkTitles).)
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
'''1-6 اسلام در [[مالی]]'''
[[مالی|کشور مالی]] با جمعیّتی حدود 95 درصد مسلمان، یکی از کشورهای مهم اسلامی ‌ قارۀ آفریقا محسوب می‌شود. از این رو با وجود آن که دولت [[مالی]]، این سرزمین را سکولار خوانده و تأکید دارد که دین هیچ نقشی در تصمیم‌گیری‌های حکومت ندارد <ref>Moderate Islam,African-Style,Meet The Muslims Of Mali By Willy Stern  08/04/2008, Volume 013, Issue 4</ref>، ولی واقعیات موجود و ریشه‌دار بودن دین اسلام در بین مردم شهری، روستایی و طوایف، خطّ بطلانی بر تفکرات و اقدامات دولت‌مردان (ناشی از دریوزگی آنها در مقابل غرب و به‌ویژه [[فرانسه]]) [[مالی]] است.


کشور مالی با جمعیّتی حدود 95 درصد مسلمان، یکی از کشورهای مهم اسلامی ‌ قارۀ آفریقا محسوب می‌شود. از این رو با وجود آن که دولت مالی، این سرزمین را سکولار خوانده و تأکید دارد که دین هیچ نقشی در تصمیم‌گیری‌های حکومت ندارد '''(Moderate Islam,African-style, 2008)،''' ولی واقعیات موجود و ریشه‌دار بودن دین اسلام در بین مردم شهری، روستایی و طوایف، خطّ بطلانی بر تفکرات و اقدامات دولت‌مردان (ناشی از دریوزگی آنها در مقابل غرب و به‌ویژه [[فرانسه]]) مالی است.
=== تاریخ اسلام در مالی ===
از زمان دقیق ورود اسلام به این کشور اطلاعات دقیقی وجود ندارد با این حال بر اساس برخی از کتب و نوشتجات موجود در کتابخانه‌های قدیمی تمبوکتو که متعلق به قرن دوم هجری قمری می‌باشند می‌توان این گونه نتیجه گیری کرد که دین اسلام در قرون اول یا دوم هجری توسط برخی از بازرگانان عرب که به شوق تجارت صحرای بزرگ را در نوردیده و رهسپار غرب آفریقا شدند وارد بخش‌هایی از این کشور شده است. این تماس‌ها بتدریج موجب شد تا برخی از بومیان این سرزمین با دین اسلام آشنا گشته و در زمره اولین مسلمانان مالی جای‌گیرند. از قرون سوم و چهارم هجری به بعد ارتباطات مسلمانان با بومیان این سرزمین بیشتر شد و اعراب که این سرزمین را بلادالسودان  می‌نامیدند درصدد شناسایی مردم آن برآمدند از این روی از قرون اولیه هجری اطلاعاتی از مالی در کتب و نوشتجات جغرافی‌دانان و مورخان مسلمان آن عهد به‌چشم می‌خورد. یعقوبی (قرن نهم میلادی)، ابن حوقل (قرن دهم میلادی)، ابوعبیدالبکری (1029-1094م)،الادریسی (1100-1166م)، المحلبی، ابوالفداء (1272-1331م)، العمری (1301-1349م)، [[ابن بطوطه]] (1304-1469م)، ابن خلدون (1332-1406م) و ...از مشهورترین این دانشمندان بشمار می‌روند که در کتب خود اطلاعات قابل توجهی از سیاهان این سرزمین ارائه داده و به تشریح وضعیت اسلام و نحوه گسترش آن در مناطق مختلف مالی امروزین پرداخته‌اند . این اطلاعات با وجود اشتباهات و نقائص موجود ازاهمیت زیادی در شناسایی موقعیت اسلام و مسلمانان در این کشور برخوردارند (هیسکت،1369: 234). این دانشمندان اسلام‌گرایی و گرایش به دین [[اسلام در مالی]] را، هم‌چون دیگر کشورهای غرب آفریقا، ناشی از ارتباط بین مغربی‌ها و امپراطوری [[سودان]] می‌دانند که در آن عهد بر تمام منطقۀ غرب آفریقا گسترده بود. در آن دوره، سودان قدیم از نقطه نظر جغرافیایی، منطقه‌ای وسیع بین صحرا در شمال و منطقۀ جنگلی در جنوب آفریقا را در برمی‌گرفت. سودان قدیم که از اقیانوس اطلس تا منطقۀ دارفور امتداد داشت، سرزمین پهناوری بود که کشورهای امروزی  سنگال، گامبیا، گینه بیسائو، گینه کوناکری، بورکینافاسو، نیجر، جنوب موریتانی و الجزایر، شمال ساحل عاج، غنا، بنین، توگو، نیجریه، کامرون، نیمۀ جنوبی چاد و از جمله مالی را دربر می‌گرفت<ref name=":0">P. M. Holt, Ann K. S. Lambton, Bernard Lewis( 1977 ) “The Cambridge History Of Islam “Volume 2,Cambridge University Press.p354</ref>.


'''1-1-6 [[تاریخ اسلام در مالی]]'''
همان گونه که اشاره شد دین اسلام از قرن نخست هجری قمری از طریق بازرگانان مسلمانی که در مناطق شمال و جنوب صحرای آفریقا فعالیت داشتند به مردم سودان بزرگ که مالی نیز بخشی از آن بود معرفی شد و بتدریج روند اسلام گرایی در مالی کنونی آغاز گشت. در آن عهد - قرن اول تا جهارم هجری قمری- شمار قابل توجهی از سیاهان مالی که شیفته برخورد و رفتار مناسب تجار مسلمان و البته ثروت آنها شده بودند به اسلام گرویده و بتدریج خود نیز به تبلیغ این دین مبین پرداختند. مهم‌ترین حکومت‌های ملی و  محلی این کشور که در قرون نخستین و  میانه اسلامی دین اسلام را به عنوان نظام حکومتی خود پذیرفته و در زمره حکومت‌های اسلامی این کشور جای گرفتند عبارت بودند از:


از زمان دقیق ورود اسلام به این کشور اطلاعات دقیقی وجود ندارد با این حال بر اساس برخی از کتب و نوشتجات موجود در کتابخانه های قدیمی تمبوکتو که متعلق به قرن دوم هجری قمری می باشند می توان این گونه نتیجه گیری کرد که دین اسلام در قرون اول یا دوم هجری توسط برخی از بازرگانان عرب که به شوق تجارت صحرای بزرگ را در نوردیده و رهسپار غرب آفریقا شدند وارد بخش هایی از این کشور شده است. این تماس ها بتدریج موجب شد تا برخی از بومیان این سرزمین با دین اسلام آشنا گشته و در زمره اولین مسلمانان مالی جای گیرند. از قرون سوم و چهارم هجری به بعد ارتباطات مسلمانان با بومیان این سرزمین بیشتر شد و اعراب که این سرزمین را بلادالسودان  می نامیدند درصدد شناسایی مردم آن برآمدند از این روی از قرون اولیه هجری اطلاعاتی از مالی در کتب و نوشتجات جغرافی دانان و مورخان مسلمان آن عهد بچشم می خورد. یعقوبی (قرن نهم میلادی)، ابن حوقل (قرن دهم میلادی)، ابوعبیدالبکری (1029-1094م)،الادریسی (1100-1166م)، المحلبی، ابوالفداء (1272-1331م)، العمری (1301-1349م)، [[ابن بطوطه]] (1304-1469م)، ابن خلدون (1332-1406م) و ...از مشهورترین این دانشمندان بشمار می روند که در کتب خود اطلاعات قابل توجهی از سیاهان این سرزمین ارائه داده و به تشریح وضعیت اسلام و نحوه گسترش آن در مناطق مختلف مالی امروزین پرداخته‌اند . این اطلاعات با وجود اشتباهات و نقائص موجود ازاهمیت زیادی در شناسایی موقعیت اسلام و مسلمانان در این کشور برخوردارند (هیسکت،1369: 234). این دانشمندان اسلام‌گرایی و گرایش به دین اسلام در مالی را، هم‌چون دیگر کشورهای غرب آفریقا، ناشی از ارتباط بین مغربی‌ها و امپراطوری [[سودان]] می‌دانند که در آن عهد بر تمام منطقۀ غرب آفریقا گسترده بود. در آن دوره، سودان قدیم از نقطه نظر جغرافیایی، منطقه‌ای وسیع بین صحرا در شمال و منطقۀ جنگلی در جنوب آفریقا را در برمی‌گرفت. سودان قدیم که از اقیانوس اطلس تا منطقۀ دارفور امتداد داشت، سرزمین پهناوری بود که کشورهای امروزی  سنگال، گامبیا، گینه بیسائو، گینه کوناکري، بورکینافاسو، نیجر، جنوب موریتانی و الجزایر، شمال ساحل عاج، غنا، بنین، توگو، نیجریه، کامرون، نیمۀ جنوبی چاد و از جمله مالی را دربر می گرفت'''.(Lewis, & Others, 1977: 350)'''
==== پادشاهی واگادو ====
پادشاهی واگادو در قرون نه تا ده میلادی که علاوه بر مالی دیگر کشورهای غرب آفریقا از جمله نیجر و غنا را نیز در بر می‌گرفت نخستین پادشاهی بود که با اسلام آشنایی یافت. این امپراطوری که بیشتر بر قلمرو غنای کنونی متمرکز بود با ورود برخی مبلغان و بازرگانان مسلمان بتدریج بسوی اسلام سوق یافت و با گذشت زمان برخی از مردمان آن به اسلام گرویدند به گونه ای که در قرن دهم میلادی (قرن چهارم) مسلمانان شمال آفریقا و اعراب بربر در پايتخت آن کومبی محله‌ای را به خود اختصاص داده بودند که بیشتراین مسلمانان را بازرگانان و علماء تشکیل می‌دادند. با این حال پادشاهان آنیمیست این سلسله پادشاهی در مقابل پذیرش اسلام و اعلام آن به عنوان دین رسمی مقاومت می‌کردند و با وجود آن که با اعراب و بربرهای مسلمان ساکن شهر کومبی مناسبات مسالمت جویانه‌ای داشتند تمایلی به قبول دین اسلام و تبلیغ آن در بین مردم خود نداشتند . این امر موجب یورش بربرهای مغربی موسوم به الموراویدی‌ها (المرابطون) به این پادشاهی شد. این حمله تحت تأثیر سخنان دو تن از بزرگان مرابطون به نام یحیی بن ابراهیم و عبدا...یاسین که جنگ مقدس (جهاد) را استراتژی مهمی برای گرایش قبایل بت پرست این سرزمین به دین اسلام می‌دانستند صورت گرفت و موجب شد که رشد اسلام در غرب آفریقا از جمله مالی تسریع گردد.پس از فروپاشی پادشاهی مزبور چند دولت محلی کوچک در قلمرو سرزمین کنونی مالی بوجود آمده و هر یک بر مناطقی از این کشور تسلط يافتند.


همان گونه که اشاره شد دین اسلام از قرن نخست هجری قمری از طریق بازرگانان مسلمانی که در مناطق شمال و جنوب صحرای آفریقا فعالیت داشتند به مردم سودان بزرگ که مالی نیز بخشی از آن بود معرفی شد و بتدریج روند اسلام گرایی در مالی کنونی آغاز گشت. در آن عهد - قرن اول تا جهارم هجری قمری- شمار قابل توجهی از سیاهان مالی که شیفته برخورد و رفتار مناسب تجار مسلمان و البته ثروت آنها شده بودند به اسلام گرویده و بتدریج خود نیز به تبلیغ این دین مبین پرداختند. مهم ترین حکومت های ملی و  محلی این کشور که در قرون نخستین و  میانه اسلامی دین اسلام را به عنوان نظام حکومتی خود پذیرفته و در زمره حکومت های اسلامی این کشور جای گرفتند عبارت بودند از :
==== امپراطوری ماندینگو ====
 
اعلام موجوديت امپراطوری ماندینگو در قرن سيزدهم ميلادی در منطقۀ بین رودخانه‌های [[سنگال]] و نیجر که بخش اعظم مالی امروز را شامل می‌شد، فصل نوینی در گسترش دین اسلام گشود که در دراز مدت نتایج درخشانی در این سرزمین به‌دنبال داشت. این پادشاهی پس از پیروزی یکی از پادشاهان محلی به نام سوندیاکیتا بر سپاه کانته پادشاه آنیمیست سوسوها در جنگ کرنیا در سال 1235 تأسیس شد.
'''1-1-1-6 پادشاهی واگادو'''
 
پادشاهی واگادو در قرون نه تا ده میلادی که علاوه بر مالی دیگر کشورهای غرب آفریقا از جمله نیجر و غنا را نیز در بر می گرفت نخستین پادشاهی بود که با اسلام آشنایی یافت. این امپراطوری که بیشتر بر قلمرو غنای کنونی متمرکز بود با ورود برخی مبلغان و بازرگانان مسلمان بتدریج بسوی اسلام سوق یافت و با گذشت زمان برخی از مردمان آن به اسلام گرویدند به گونه ای که در قرن دهم میلادی (قرن چهارم) مسلمانان شمال آفریقا و اعراب بربر در پايتخت آن کومبي محله ای را به خود اختصاص داده بودند که بیشتراین مسلمانان را بازرگانان و علماء تشکیل می دادند. با این حال پادشاهان آنیمیست این سلسله پادشاهی در مقابل پذیرش اسلام و اعلام آن به عنوان دین رسمی مقاومت می کردند و با وجود آن که با اعراب و بربرهای مسلمان ساکن شهر کومبی مناسبات مسالمت جویانه ای داشتند تمایلی به قبول دین اسلام و تبلیغ آن در بین مردم خود نداشتند . این امر موجب یورش بربرهای مغربی موسوم به الموراویدی ها (المرابطون) به این پادشاهی شد. این حمله تحت تأثیر سخنان دو تن از بزرگان مرابطون به نام یحیی بن ابراهیم و عبدا...یاسین که جنگ مقدس (جهاد) را استراتژی مهمی برای گرایش قبایل بت پرست این سرزمین به دین اسلام می دانستند صورت گرفت و موجب شد که رشد اسلام در غرب آفریقا از جمله مالی تسریع گردد.پس از فروپاشی پادشاهی مزبور چند دولت محلی کوچک در قلمرو سرزمین کنونی مالی بوجود آمده و هر یک بر مناطقی از این کشور تسلط يافتند'''.'''
 
'''2-1-1-6 امپراطوری ماندینگو'''
 
اعلام موجوديت امپراطوری ماندینگو در قرن سيزدهم ميلادي در منطقۀ بین رودخانه‌های [[سنگال]] و نیجر که بخش اعظم مالی امروز را شامل می‌شد، فصل نوینی در گسترش دین اسلام گشود که در دراز مدت نتایج درخشانی در این سرزمین به‌دنبال داشت. این پادشاهی پس از پیروزی یکی از پادشاهان محلی به نام سوندیاکیتا بر سپاه کانته پادشاه آنیمیست سوسوها در جنگ کرنیا در سال 1235 تأسیس شد.
 
'''1-2-1-1-6 [[سلطان سوندیا کیتا]]'''


==== سلطان سوندیا کیتا ====
سوندیا کیتا پادشاه این امپراطوری با وجود آن که خود آنیمیست بود، ولی مخالفتی با گسترش اسلام نداشت و به شیوخ و روحانیون مسلمانی که در دربار وی و در محدوده این پادشاهی بودند، اجازه داد در قلمروی این پادشاهی به تبلیغ اسلام بپردازند. پس از مرگ سوندیا کیتا در سال 1255م. امپراطوری ماندینگو توسعه یافت. جانشینان سوندیاکیتا هم‌ مانند وی علاوه‌بر حکومت مرکزی از نوعی تشکیلات محلی برای ادارۀ این پادشاهی وسیع بهره می‌گرفتند. در حکومت مرکزی تعدادی از بازرگانان و علمای مسلمان با سمت مشاور و کارگزار حضور داشتند و تحت تأثیر آنان، برخی از شاهان سلسلۀ ماندینگو به دین اسلام گرویدند و با ادامه کشورگشایی، امپراطوری مالی را به غرب و شرق گسترش دادند.
سوندیا کیتا پادشاه این امپراطوری با وجود آن که خود آنیمیست بود، ولی مخالفتی با گسترش اسلام نداشت و به شیوخ و روحانیون مسلمانی که در دربار وی و در محدوده این پادشاهی بودند، اجازه داد در قلمروی این پادشاهی به تبلیغ اسلام بپردازند. پس از مرگ سوندیا کیتا در سال 1255م. امپراطوری ماندینگو توسعه یافت. جانشینان سوندیاکیتا هم‌ مانند وی علاوه‌بر حکومت مرکزی از نوعی تشکیلات محلی برای ادارۀ این پادشاهی وسیع بهره می‌گرفتند. در حکومت مرکزی تعدادی از بازرگانان و علمای مسلمان با سمت مشاور و کارگزار حضور داشتند و تحت تأثیر آنان، برخی از شاهان سلسلۀ ماندینگو به دین اسلام گرویدند و با ادامه کشورگشایی، امپراطوری مالی را به غرب و شرق گسترش دادند.


ساکورو از برده‌های آزاد شده، یکی از این مشاوران مسلمان معتقد و متعهد بود که نقش زیادی در گسترش و توسعۀ اسلام در غرب آفریقا داشت. ساکورو پادشاهی مالی را وسعت بخشید و برای نخستین بار به سفر حج رفت و در راه بازگشت از مکه در ساحل طرابلس کشته شد.'''(Craig, 2010: 305)'''
ساکورو از برده‌های آزاد شده، یکی از این مشاوران مسلمان معتقد و متعهد بود که نقش زیادی در گسترش و توسعۀ اسلام در غرب آفریقا داشت. ساکورو پادشاهی مالی را وسعت بخشید و برای نخستین بار به سفر حج رفت و در راه بازگشت از مکه در ساحل طرابلس کشته شد<ref name=":1">Lockard ,Craig A (2010  )”Societies, Networks, And Transitions:To 1500” Cengage Learning.p.301.</ref>.
 
'''2-2-1-1-6 [[سلطان ابوبکر دوم]]'''
 
ابوبکر دوم خواهرزاده سوندیاکیتا از دیگر پادشاهان ماندینگو بود که دین اسلام را توسعه داد. وی که سودای کشف سرزمین‌های جدید را در سر می‌پروراند، معتقد بود در ماورای دریا (اقیانوس اطلس)، سرزمین پهناوري وجود دارد. ابوبکر در پی تلاشی نافرجام برای کشف این سرزمین جديد که موجب نابودي دویست کشتی اعزامی ‌شد، در سال 1311م با ناوگانی متشکل از دو هزار کشتی که بسیاری از کارکنان و ملوانان این کشتی‌ها را مسلمانان تشکیل می‌دادند، رهسپار غرب (قاره [[آمریکا]]) شد. ابوبکر هیچ‌گاه از این سفر بازنگشت ولی برخی از مورّخان در دهۀ 1980 ثابت کرده‌اند وی نخستین فردی بود که دو قرن پیش از کریستف کلمب به خاک آمریکا پا نهاد1.پس از غیبت ابوبکر که یک سال طول کشید، بزرگان امپراطوری ماندینگو در سال 1312م. یکی از فرماندهان وي موسوم به مانساموسی را به پادشاهی برگزیدند.


'''3-2-1-1-6 [[امپراطور مانساموسی]]'''
==== سلطان ابوبکر دوم ====
ابوبکر دوم خواهرزاده سوندیاکیتا از دیگر پادشاهان ماندینگو بود که دین اسلام را توسعه داد. وی که سودای کشف سرزمین‌های جدید را در سر می‌پروراند، معتقد بود در ماورای دریا (اقیانوس اطلس)، سرزمین پهناوری وجود دارد. ابوبکر در پی تلاشی نافرجام برای کشف این سرزمین جديد که موجب نابودی دویست کشتی اعزامی ‌شد، در سال 1311م با ناوگانی متشکل از دو هزار کشتی که بسیاری از کارکنان و ملوانان این کشتی‌ها را مسلمانان تشکیل می‌دادند، رهسپار غرب (قاره [[آمریکا]]) شد. ابوبکر هیچ‌گاه از این سفر بازنگشت ولی برخی از مورّخان در دهۀ 1980 ثابت کرده‌اند وی نخستین فردی بود که دو قرن پیش از کریستف کلمب به خاک آمریکا پا نهاد.پس از غیبت ابوبکر که یک سال طول کشید، بزرگان امپراطوری ماندینگو در سال 1312م. یکی از فرماندهان وی موسوم به مانساموسی را به پادشاهی برگزیدند.


مانساموسی پادشاهی بزرگ و با تدبیر بود. در دورۀ حکومت مانسا امپراطوری ماندینگو گسترش یافت و به‌دلیل اقدامات داخلی و بین‌المللی موسی، کشور مالی شهرتی جهانی یافت. مانسا اجرای قوانین اسلامی‌ را در قلمرو حکومت خود الزامی ‌ساخت و پایگاه‌های آموزشی و حوزه‌های علمیۀ بزرگی بنیان نهاد. مانساموسی علما و اندیشمندان دیگر نقاط جهان اسلام را به مالی دعوت و با توسعۀ تجارت بین قلمرو خود و دیگر مناطق جهان اسلام، روابط کشور را ‌مستحکم کرد. موسی با دعوت مبلّغان اسماعیلی از سادات و شریفان مکه، مذهب تشیّع را جسته و گریخته به مسلمانان مالی معرفی کرد. در دورۀ پادشاهی وی شهر تمبوکتو مرکز مطالعات اسلامی‌ بود. دانشگاه بزرگ سانکوره فعالیت‌های خود را در نشر و توسعۀ علوم و معارف اسلامی ‌آغاز کرد و زبان عربی از آن زمان در دستگاه حکومتی راه یافت که این امر به نوبۀ خود موجب سهولت انتقال اندیشه‌های اسلامی ‌از شمال آفریقا، که در آن روزگار از مراکز دینی مهم تلقی می‌شد، به مالی و دیگر سرزمین‌های غرب آفریقا شد. یکي از مهم‌ترین اقدامات مانساموسی، سفر تاریخی او به مکه بود که موجب ترغیب هرچه بیشتر او در انجام اصلاحات دینی در جامعه گشت. این حج که در سال‌های 25-1324 میلادی صورت گرفت، موجب شد نام موسی و سرزمین مالی تا اقصی نقاط جهان آن روز طنین‌انداز شود و شهرت عظیمی‌ به بار آورد. براساس نوشتۀ العمری، مانساموسی پیش از سفر حج، مقدمات آن را در سراسر امپراطوری فراهم نمود و سپس مالی را با صد بار شتر طلا در حالی که 60 هزار نفر او را همراهی می‌کردند، به مقصد مکه ترک کرد. 12000 نفر بردۀ جوان با لباس‌های ابریشم ایرانی، در معیت این کاروان بودند و 500 غلام پیشاپیش این قافلۀ عظیم حرکت می‌کردند و هریک نیزه‌ای طلا به وزن چهار پوند با خود داشتند. مانساموسی از راه نیجر رهسپار [[مصر]] شد و در سال 1324 وارد این کشور شد. وي پس از سه ماه توقف در مصر به مکه رفت و پس از چهار ماه مجدداً به مصر و از آنجا به مالی بازگشت. موسي در مصر نسبت به حکام و بزرگان این کشور گشاده‌دستی بسیاری به خرج داد و به تمام درباریان و بزرگان مصر طلای فراوانی اهدا نمود. وی در مکه نیز به تمام حجاج و حتی گدایان شهر طلای فراوان بخشید و خیرات و مبرّات زیادی انجام داد. بخشش وی به‌اندازه‌ای بود که هنگام بازگشت دچار عسرت و تنگ‌دستی شد و برای ادامه مسیر از تاجری مصری، مبالغی پول قرض کرد '''(Craig, 2010: 301).'''
==== امپراطور مانساموسی ====
مانساموسی پادشاهی بزرگ و با تدبیر بود. در دورۀ حکومت مانسا امپراطوری ماندینگو گسترش یافت و به‌دلیل اقدامات داخلی و بین‌المللی موسی، کشور مالی شهرتی جهانی یافت. مانسا اجرای قوانین اسلامی‌ را در قلمرو حکومت خود الزامی ‌ساخت و پایگاه‌های آموزشی و حوزه‌های علمیۀ بزرگی بنیان نهاد. مانساموسی علما و اندیشمندان دیگر نقاط جهان اسلام را به مالی دعوت و با توسعۀ تجارت بین قلمرو خود و دیگر مناطق جهان اسلام، روابط کشور را ‌مستحکم کرد. موسی با دعوت مبلّغان اسماعیلی از سادات و شریفان مکه، مذهب تشیّع را جسته و گریخته به مسلمانان مالی معرفی کرد. در دورۀ پادشاهی وی شهر تمبوکتو مرکز مطالعات اسلامی‌ بود. دانشگاه بزرگ سانکوره فعالیت‌های خود را در نشر و توسعۀ علوم و معارف اسلامی ‌آغاز کرد و زبان عربی از آن زمان در دستگاه حکومتی راه یافت که این امر به نوبۀ خود موجب سهولت انتقال اندیشه‌های اسلامی ‌از شمال آفریقا، که در آن روزگار از مراکز دینی مهم تلقی می‌شد، به مالی و دیگر سرزمین‌های غرب آفریقا شد. یکي از مهم‌ترین اقدامات مانساموسی، سفر تاریخی او به مکه بود که موجب ترغیب هرچه بیشتر او در انجام اصلاحات دینی در جامعه گشت. این حج که در سال‌های 25-1324 میلادی صورت گرفت، موجب شد نام موسی و سرزمین مالی تا اقصی نقاط جهان آن روز طنین‌انداز شود و شهرت عظیمی‌ به بار آورد. براساس نوشتۀ العمری، مانساموسی پیش از سفر حج، مقدمات آن را در سراسر امپراطوری فراهم نمود و سپس مالی را با صد بار شتر طلا در حالی که 60 هزار نفر او را همراهی می‌کردند، به مقصد مکه ترک کرد. 12000 نفر بردۀ جوان با لباس‌های ابریشم ایرانی، در معیت این کاروان بودند و 500 غلام پیشاپیش این قافلۀ عظیم حرکت می‌کردند و هریک نیزه‌ای طلا به وزن چهار پوند با خود داشتند. مانساموسی از راه نیجر رهسپار [[مصر]] شد و در سال 1324 وارد این کشور شد. وی پس از سه ماه توقف در مصر به مکه رفت و پس از چهار ماه مجدداً به مصر و از آنجا به مالی بازگشت. موسي در مصر نسبت به حکام و بزرگان این کشور گشاده‌دستی بسیاری به خرج داد و به تمام درباریان و بزرگان مصر طلای فراوانی اهدا نمود. وی در مکه نیز به تمام حجاج و حتی گدایان شهر طلای فراوان بخشید و خیرات و مبرّات زیادی انجام داد. بخشش وی به‌اندازه‌ای بود که هنگام بازگشت دچار عسرت و تنگ‌دستی شد و برای ادامه مسیر از تاجری مصری، مبالغی پول قرض کرد<ref name=":1" /> .


زیارت خانۀ خدا نتایج زیادی را برای مانساموسی و امپراطوری ماندینگو مالی به همراه داشت. این سفر جایگاه و اعتبار کشور مالی را در سطح جهان ارتقا بخشید و برای اولین بار نام این کشور در نقشه‌هاي اروپایی و نقشۀ جهان که انجلنی دولسرت آن را در سال 1339 تهیه کرد ظاهر شد. به گفتۀ ابن‌خلدون، پس از حج مانساموسی، تجارت بین مصر و مالی و رفت و آمد تجّار بیت دو کشور  گسترش یافت و از آن زمان مالی به بازاری مطمئن برای کالاهای مصری بدل گشت. وی هم‌چنین برای معرفی هرچه بیشتر اسلام به مسلمانان و غیرمسلمانان مالی، گروهی از علما، مبلّغان و متخصصان حرفه‌های مختلف را به مالی آورد که از جملۀ آنها ابواسحاق ساحلی شاعر دانشمند و معمار عرب؛ المعمر مبلّغ اسماعیلی و چهار سید (شریف) از خاندان پیامبر بودند. مانساموسی با هدف گسترش دین اسلام در پادشاهی خود به ابواسحاق ساحلی معمار مسلمان دستور داد تا مساجد زیادی را در شهرهای مختلف مالی احداث نماید. بزرگ‌ترین این مساجد، مسجد جمعۀ شهر تمبوکتو بود که بعدها در همان جا دفن شد. ابواسحاق ساحلی قصری بزرگ و عجیب در تمبوکتو احداث کرد که ساختمانی گرد با گنبدی از طرح‌های رنگی داشت. این سبک معماری بعدها در آفریقای غربی رایج گشت. ساحلی هم‌چنین به دستور شاه، دیگر مساجد قدیمی ‌امپراطوری مالی را ترمیم و بازسازی کرد.
زیارت خانۀ خدا نتایج زیادی را برای مانساموسی و امپراطوری ماندینگو مالی به همراه داشت. این سفر جایگاه و اعتبار کشور مالی را در سطح جهان ارتقا بخشید و برای اولین بار نام این کشور در نقشه‌های اروپایی و نقشۀ جهان که انجلنی دولسرت آن را در سال 1339 تهیه کرد ظاهر شد. به گفتۀ ابن‌خلدون، پس از حج مانساموسی، تجارت بین مصر و مالی و رفت و آمد تجّار بیت دو کشور  گسترش یافت و از آن زمان مالی به بازاری مطمئن برای کالاهای مصری بدل گشت. وی هم‌چنین برای معرفی هرچه بیشتر اسلام به مسلمانان و غیرمسلمانان مالی، گروهی از علما، مبلّغان و متخصصان حرفه‌های مختلف را به مالی آورد که از جملۀ آنها ابواسحاق ساحلی شاعر دانشمند و معمار عرب؛ المعمر مبلّغ اسماعیلی و چهار سید (شریف) از خاندان پیامبر بودند. مانساموسی با هدف گسترش دین اسلام در پادشاهی خود به ابواسحاق ساحلی معمار مسلمان دستور داد تا مساجد زیادی را در شهرهای مختلف مالی احداث نماید. بزرگ‌ترین این مساجد، مسجد جمعۀ شهر تمبوکتو بود که بعدها در همان جا دفن شد. ابواسحاق ساحلی قصری بزرگ و عجیب در تمبوکتو احداث کرد که ساختمانی گرد با گنبدی از طرح‌های رنگی داشت. این سبک معماری بعدها در آفریقای غربی رایج گشت. ساحلی هم‌چنین به دستور شاه، دیگر مساجد قدیمی ‌امپراطوری مالی را ترمیم و بازسازی کرد.


امپراطور مانساموسی با اعزام طلبه‌هایی از مالی به شهر فاس موجب شد که نسل جدیدی از علما و اندیشمندان بومی‌ در این کشور تربیت شوند که بعدها این افراد به عنوان اساتید مسلمان در [[دانشگاه اسلامی‌ سانکوره]] به تدریس پرداختند. وی در انجام اصول پنچ‌گانۀ دین اسلام بسیار جدی بود، نمازهای یومیه را با دقت تمام ادا می‌کرد، در نماز جمعه شرکت می‌کرد، در طول ماه مبارک رمضان روزه می‌گرفت، زکات اموالش را می‌پرداخت و حج را به‌حا می‌آورد. موسی عید فطر را جشن ملی و زبان و ادبیات عربی را زبان رسمی‌ امپراطوری مالی اعلام نمود و مساجد زیادی در شهرهای مالی و دیگر کشورهای اطراف احداث کرد. سیاست مانساموسی در حاکم ساختن قوانین اسلامی ‌و گم[[اردن]] اندیشمندان مسلمان در رأس مسئولیت‌های مهم، عدالت و امنیّت را در سطح جامعه حکمفرما کرد و موجب شد که بسیاری از طلاب سراسر جهان اسلام برای کسب علم و دانش رهسپار تمبوکتو شوند و نام سلطان مالی در کنار سلاطیّن بزرگ آن روزگار جهان اسلام قرار گیرد. امپراطوری مالی در عهد مانساموسی از گینه تا صحرای جنوب و از اقیانوس اطلس تا سرزمین هوسا در نیجریه را در برمی‌گرفت '''(Levtzio 1973: 255-257)'''. در دورۀ سلطنت وی حضور علما و فضلا در دربار پادشاه چشمگیر بود و قضات براساس دستورات قرآن عمل می‌کردند. پنج طایفۀ درباری نیز که وظیفۀ آموزش و نشر احکام اسلامی ‌را بر عهده داشتند عبارت بودند از:
[[امپراطور مانساموسی]] با اعزام طلبه‌هایی از مالی به شهر فاس موجب شد که نسل جدیدی از علما و اندیشمندان بومی‌ در این کشور تربیت شوند که بعدها این افراد به عنوان اساتید مسلمان در [[دانشگاه اسلامی‌ سانکوره]] به تدریس پرداختند. وی در انجام اصول پنچ‌گانۀ دین اسلام بسیار جدی بود، نمازهای یومیه را با دقت تمام ادا می‌کرد، در نماز جمعه شرکت می‌کرد، در طول ماه مبارک رمضان روزه می‌گرفت، زکات اموالش را می‌پرداخت و حج را به‌جا می‌آورد. موسی عید فطر را جشن ملی و زبان و ادبیات عربی را زبان رسمی‌ امپراطوری مالی اعلام نمود و مساجد زیادی در شهرهای مالی و دیگر کشورهای اطراف احداث کرد. سیاست مانساموسی در حاکم ساختن قوانین اسلامی ‌و گم[[اردن]] اندیشمندان مسلمان در رأس مسئولیت‌های مهم، عدالت و امنیّت را در سطح جامعه حکمفرما کرد و موجب شد که بسیاری از طلاب سراسر جهان اسلام برای کسب علم و دانش رهسپار تمبوکتو شوند و نام سلطان مالی در کنار سلاطیّن بزرگ آن روزگار جهان اسلام قرار گیرد. امپراطوری مالی در عهد مانساموسی از گینه تا صحرای جنوب و از اقیانوس اطلس تا سرزمین هوسا در نیجریه را در برمی‌گرفت<ref>Levtzion, N.(1973) “  Ancient Ghana And Mali “ London: Methuen & Co.p255-257</ref> . در دورۀ سلطنت وی حضور علما و فضلا در دربار پادشاه چشمگیر بود و قضات براساس دستورات قرآن عمل می‌کردند. پنج طایفۀ درباری نیز که وظیفۀ آموزش و نشر احکام اسلامی ‌را بر عهده داشتند عبارت بودند از:


-  سیسه‌ها
-  سیسه‌ها
خط ۴۵: خط ۳۷:
-  سانوها
-  سانوها


اصولی که مانساموسی در حکومت خود بنیان نهاد، جانشینان وی ادامه دادند، به‌گونه‌ای که در زمان سفر ابن‌بطوطه به مالی (در سال 1352)، که سلطان سلمان فرزند وی در رأس امپراطوری قرار داشت، احکام دین اسلام کماکان به‌طور کامل اجرا می‌شد و جهانگرد بزرگ مراکشی عمیقاً تحت تأثیر عدالت و امنیّت عمومی ‌قرار گرفته بود.[1]
اصولی که مانساموسی در حکومت خود بنیان نهاد، جانشینان وی ادامه دادند، به‌گونه‌ای که در زمان سفر ابن‌بطوطه به مالی (در سال 1352)، که سلطان سلمان فرزند وی در رأس امپراطوری قرار داشت، احکام دین اسلام کماکان به‌طور کامل اجرا می‌شد و جهانگرد بزرگ مراکشی عمیقاً تحت تأثیر عدالت و امنیّت عمومی ‌قرار گرفته بود[i].
 
3'''-1-1-6 امپراطوری سونگای'''
 
'''1-3-1-1-6 امپراطور سني علي بر'''
 
با فروپاشی امپراطوری مالی در قرن پانزدهم، امپراطوری جدیدالتأسیس سونگای با تصرف اکثر مناطق امروزی مالی شکل گرفت. سنی علی بر(بارو)، معروف‌ترین حکمران این سلسله، به اعتقادات سنتی خود نظیر جادو پای‌بند بود و در اجراي آیین‌ها و مراسم دینی اقتدار بسیاری داشت. وی با وجود آن که مسلمان بود، با مسلمانان برخورد خوبی نداشت. مورّخان و سیاحان عرب وی را موجودی وحشی، مستبد و بربر توصیف کرده‌اند. سني علي بر در تمبوکتو با علما و دانشمندان مذهبی نظیر المقیلی نیز رفتار تحقیرآمیز داشت و عده‌ای از آنها را زندانی کرد که این امر موجب شد برخی از علما با رقبای وی در امپراطوری سونگای ارتباط برقرار کنند و درصدد سرنگونی وی برآیند. سنی علی بر، نخستین فردی بود که پس از چند قرن، تبليغ اسلام در بين سیاهان را لغو و تلاش کرد تلفیقی بین باورهای سنتی و تعالیم اسلامی‌ به وجود آورد. این امر موجب کندي روند رو به رشد اسلام در بخش‌هایی از مالی شد. فرزند سنی علی بر مشهور به سنی بارو نیز هم‌چون پدر به مخالفت با دین اسلام پرداخت که در نهایت موجب سرنگونی وی شد.


'''2-3-1-1-6 امپراطور ازکیا محمد توره'''
==== امپراطوری سونگای ====


پس از سرنگونی سنی بارو، سلسله جدیدی موسوم به ازکیا، در داخل امپراطوری سونگای بنیان نهاده شد و دین اسلام مجدداً قدرت گرفت. ازکیا محمد توره مسلمانی شجاع و متقی بود. وی در سال 1497 برای حج رهسپار مکه شد. این سفر هم‌چون مانساموسی با تشریفات فراوانی انجام شد و هزاران نفر از جمله گروهی از علما، دانشمندان و استادان علوم اسلامی ‌او را همراهی می‌کردند. ازکیا محمد با کمک این علمای مسلمان روش‌های قضایی و نظام اجرایی- اداری کشورهای مسیر را مطالعه کرد و پس از بازگشت به اصلاح سیستم حکومت قلمرو خود و پیاده نمودن احکام اسلامی ‌پرداخت. وی پس از آن، پادشاهی خود را اقتدار بخشید و مرزهاي نظامی ‌امپراطوری سونگای را با کمک نیروی نظامی ‌قدرتمندی که تشکیل داده بود، توسعه داد. محمد توره حملات خود به مناطق هم‌جوار را که اکثراً آنیمیست بودند، رنگ و بوی مذهبی داد و آن را جهاد نامید. وی امپراطوری خود را تا سنگال، موریتانی و نیجر از یک ‌سو و بنین و بخش‌هایی از نیجریه تا سمت دیگر گسترش داد.
======امپراطور سنی علی بر======
با فروپاشی امپراطوری مالی در قرن پانزدهم، امپراطوری جدیدالتأسیس سونگای با تصرف اکثر مناطق امروزی مالی شکل گرفت. سنی علی بر(بارو)، معروف‌ترین حکمران این سلسله، به اعتقادات سنتی خود نظیر جادو پای‌بند بود و در اجرای آیین‌ها و مراسم دینی اقتدار بسیاری داشت. وی با وجود آن که مسلمان بود، با مسلمانان برخورد خوبی نداشت. مورّخان و سیاحان عرب وی را موجودی وحشی، مستبد و بربر توصیف کرده‌اند. سنی علی بر در تمبوکتو با علما و دانشمندان مذهبی نظیر المقیلی نیز رفتار تحقیرآمیز داشت و عده‌ای از آنها را زندانی کرد که این امر موجب شد برخی از علما با رقبای وی در امپراطوری سونگای ارتباط برقرار کنند و درصدد سرنگونی وی برآیند. سنی علی بر، نخستین فردی بود که پس از چند قرن، تبليغ اسلام در بين سیاهان را لغو و تلاش کرد تلفیقی بین باورهای سنتی و تعالیم اسلامی‌ به وجود آورد. این امر موجب کندی روند رو به رشد اسلام در بخش‌هایی از مالی شد. فرزند سنی علی بر مشهور به سنی بارو نیز هم‌چون پدر به مخالفت با دین اسلام پرداخت که در نهایت موجب سرنگونی وی شد.
=====امپراطور ازکیا محمد توره =====
پس از سرنگونی سنی بارو، سلسله جدیدی موسوم به ازکیا، در داخل امپراطوری سونگای بنیان نهاده شد و دین اسلام مجدداً قدرت گرفت. ازکیا محمد توره مسلمانی شجاع و متقی بود. وی در سال 1497 برای حج رهسپار مکه شد. این سفر هم‌چون مانساموسی با تشریفات فراوانی انجام شد و هزاران نفر از جمله گروهی از علما، دانشمندان و استادان علوم اسلامی ‌او را همراهی می‌کردند. ازکیا محمد با کمک این علمای مسلمان روش‌های قضایی و نظام اجرایی- اداری کشورهای مسیر را مطالعه کرد و پس از بازگشت به اصلاح سیستم حکومت قلمرو خود و پیاده نمودن احکام اسلامی ‌پرداخت. وی پس از آن، پادشاهی خود را اقتدار بخشید و مرزهای نظامی ‌امپراطوری سونگای را با کمک نیروی نظامی ‌قدرتمندی که تشکیل داده بود، توسعه داد. محمد توره حملات خود به مناطق هم‌جوار را که اکثراً آنیمیست بودند، رنگ و بوی مذهبی داد و آن را جهاد نامید. وی امپراطوری خود را تا سنگال، موریتانی و نیجر از یک ‌سو و بنین و بخش‌هایی از نیجریه تا سمت دیگر گسترش داد.


در دوره ازکیا محمد اسلام به اوج خود رسید و شهر تمبوکتو به مرکز اسلامی بزرگ منطقه مبدل گشت و ‌دانشگاه اسلامی‌ سانکوره در سراسر آفریقا و جهان اسلام شهرت یافت . وی که در بازگشت از سفر حج عنوان خلیفه و نشان‌های اقتدار مسلمانان یعنی شمشیر و دستار را دریافت کرده بود، همواره گروهی از علما و اندیشمندان اسلامی ‌را گرد خود داشت و آنها را در تصمیم‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی دخالت می‌داد '''(Lewis, 1977: 354).'''
در دوره ازکیا محمد اسلام به اوج خود رسید و شهر تمبوکتو به مرکز اسلامی بزرگ منطقه مبدل گشت و ‌دانشگاه اسلامی‌ سانکوره در سراسر آفریقا و جهان اسلام شهرت یافت . وی که در بازگشت از سفر حج عنوان خلیفه و نشان‌های اقتدار مسلمانان یعنی شمشیر و دستار را دریافت کرده بود، همواره گروهی از علما و اندیشمندان اسلامی ‌را گرد خود داشت و آنها را در تصمیم‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی دخالت می‌داد<ref name=":0" /> .
=====امپراطور ازکیا محمد دوم=====
پس از مرگ ازکیا محمد، برادرزاده‌اش به نام ازکیا محمد دوم که خود دانش آموختۀ مرکز دانشگاهی سانکوره بود، به پادشاهی سونگای دست یافت. امپراطوری درخشان سونگای از این زمان وارد دورۀ افول خود شد و منازعات داخلی موجبات ضعف آن را فراهم آورد. سرانجام در اواخر قرن شانزدهم، نیروهای مغربی در محلی به نام تودیبی، بر سونگای غلبه و شهرهای مهم گائو و تمبوکتو را اشغال کردند<ref name=":2">Spread Of Islam In West Africa (Part 2 Of 3): The Empires Of Mali And Songhay,Retrieved From: https://Www.Islamreligion.Com<nowiki/>/Articles/2010</ref>.
=====مغربی‌ها=====
پس از پیروزی سلطان احمد المنصور سلطان مراکش بر پادشاهی سونگای، دانشگاه تمبوکتو تعطیّل و اکثر بزرگان این شهر و علما و مدرسان دانشگاه سانکوره، از جمله شیخ احمد بابا معروف، به مراکش تبعید شدند.


'''3-3-1-1-6 امپراطور ازکیا محمد دوم'''
در قرن هفدهم پادشاهان محلی موسوم به پاشا از طرف سلاطیّن مراکش بر مالی امروزی و سرزمین‌های هم‌جوار حاکمیت یافتند. این دوره مصادف با هرج و مرج عظیمی‌ در این سرزمین بود که منجر به روی كار آمدن پاشادهای متعدّدی شد که تعداد آنها از سال 1612 تا 1750 بالغ بر 128 نفر بود. در این میان، ایالات هم‌جوار که از این تحولات بركنار مانده بودند، دولت‌های محلی کوچکی تشکیل دادند و به‌تدریج به قدرت و مکنت رسیدند. حکومت دینا و طوایف پل در ناحیه مسینا از این دست حکومت‌های محلی بودند.این سلسله‌ها همگی رنگ و بوی اسلامی‌ داشتند و نبردهای آنها با همسایگان به نام جهاد و گسترش اسلام صورت می‌گرفت.


پس از مرگ ازکیا محمد، برادرزاده‌اش به نام ازکیا محمد دوم که خود دانش آموختۀ مرکز دانشگاهی سانکوره بود، به پادشاهی سونگای دست یافت. امپراطوری درخشان سونگای از این زمان وارد دورۀ افول خود شد و منازعات داخلی موجبات ضعف آن را فراهم آورد. سرانجام در اواخر قرن شانزدهم، نیروهای مغربی در محلی به نام تودیبی، بر سونگای غلبه و شهرهای مهم گائو و تمبوکتو را اشغال کردند '''www.islamreligion.com)).'''
مهم‌ترین پادشاه این عهد که در توسعۀ دین اسلام در مالی نقش مهمّی ‌بر عهده داشت، شیخ احمدو حمدی بوبو از اقوام پل (فولانی) بود که خود را دادگستر الله می‌نامید. وی با حملات جهادی، بسیاری از بت‌پرستان پل را به دین اسلام سوق داد و در سال 1819 شهر مهم جنه را به تصرف خود در آورد و پایتخت جدیدی به نام شهر مقدس حمداللهی تأسیس کرد. در دورۀ حکومت وی اسلام در تمامی جامعه کاملاً حکمفرما بود. جانشینان وی امام احمد دوم و فرزندش شیخ احمدی احمدو نیز در اجرای قوانین و تعالیم اسلامی‌ تأکید خاصی داشتند<ref name=":2" />.                                                                                                                     


'''4-1-1-6 مغربی‌ها'''
==== حکومت جهادی توکولور (الحاج عمرتال) ====
یکی از بزرگ‌ترین رهبران مسلمان غرب آفریقا که نقش بسیار مهمّی‌ در توسعۀ دین اسلام در مناطقی از کشور‌ امروزی مالی و گینه کوناکری داشت، شیخ الحاج عمر بن سعید الفوتی موسوم به حاج عمرتال بود. وی حکومت اسلامی‌ نیرومندی را مبتنی بر قوانین اسلامی‌ در منطقۀ نسبتاً وسيعی از غرب آفريقا تأسیس کرد.


پس از پیروزی سلطان احمد المنصور سلطان مراکش بر پادشاهی سونگای، دانشگاه تمبوکتو تعطیّل و اکثر بزرگان این شهر و علما و مدرسان دانشگاه سانکوره، از جمله شیخ احمد بابا معروف، به مراکش تبعید شدند.1
الحاج عمر بن سعید الفوتی موسوم به الحاج عمرتال[ii] سیاست‌مدار، عالم، نویسنده، مصلح اجتماعی و از رهبران بزرگ مسلمان قرن نوزدهم در غرب آفریقا و به طور خاص در بخش‌هایی از کشورهای کنونی سنگال، [[مالی]] و گینه کوناکری بود که از اوايل دهۀ 1850 تا اواسط دهۀ 1860م (حدود 15 سال)، تحولات قابل ملاحظه‌ای در این مناطق پدید آورد و دین اسلام را در منطقۀ وسيعی از غرب آفريقا گسترش داد. بسیاری از متفکران و اندیشمندان وی را در کنار شیخ عثمان دان فودیو، مشهور‌‌‌‌ترین شخصیت مسلمان غرب آفریقا در قرن نوزدهم، می‌دانند (Clark, peter b, ibid,p.81 )که درصدد ترویج اسلام در سراسر منطقه غرب آفریقا و ارائۀ تصويری واقعی از دین اسلام به عموم مردم این منطقۀ وسیع از مسلمان و غیرمسلمان بود.[iii]


در قرن هفدهم پادشاهان محلی موسوم به پاشا از طرف سلاطیّن مراکش بر مالی امروزی و سرزمین‌های هم‌جوار حاکمیت یافتند. این دوره مصادف با هرج و مرج عظیمی‌ در این سرزمین بود که منجر به روی كار آمدن پاشاهای متعدّدی شد که تعداد آنها از سال 1612 تا 1750 بالغ بر 128 نفر بود. در این میان، ایالات هم‌جوار که از این تحولات بركنار مانده بودند، دولت‌های محلی کوچکی تشکیل دادند و به‌تدریج به قدرت و مکنت رسیدند. حکومت دینا و طوایف پل در ناحیه مسینا از این دست حکومت‌های محلی بودند.این سلسله‌ها همگی رنگ و بوی اسلامی‌ داشتند و نبردهای آنها با همسایگان به نام جهاد و گسترش اسلام صورت می‌گرفت.
الحاج عمرتال هرچند در فوتاتورو،(Futa toro) در شمال سنگال امروز به دنیا آمد و بخشی از دوران نوجوانی و جوانی‌اش را در فوتاجالون(Fu Jallonta) سپری نمود، ولی امپراطوری بزرگ خود موسوم به پادشاهی توکولور(Tukulor) را با حمایت اقوام فولبه(Fulbe) و توکولور در خارج از زادگاهش فوتاتورو تأسیس کرد. شیخ عمرتال هیچ‌گاه موفق به رهبری نهضت جهانی خود در فوتاتورو نشد، زیرا دولت این منطقۀ اسلامی و هدف اصلی شيخ نیز گسترش دین اسلام در بین پیروان آیین‌های سنتی بود <ref name=":3">Isichei , Elizabeth Allo (1997)” A History Of African Societies To 1870 “ Cambridge University Press, 1997 p.306</ref>. با این حال حکومت جهادی وی در درازمدت تأثیرات قابل ملاحظه‌ای در مناطق مختلف بر جای نهاد.


مهم‌ترین پادشاه این عهد که در توسعۀ دین اسلام در مالی نقش مهمّی ‌بر عهده داشت، شیخ احمدو حمدی بوبو از اقوام پل (فولانی) بود که خود را دادگستر الله می‌نامید. وی با حملات جهادی، بسیاری از بت‌پرستان پل را به دین اسلام سوق داد و در سال 1819 شهر مهم جنه را به تصرف خود در آورد و پایتخت جدیدی به نام شهر مقدس حمداللهی تأسیس کرد. در دورۀ حکومت وی اسلام در تمامی جامعه کاملاً حکمفرما بود. جانشینان وی امام احمد دوم و فرزندش شیخ احمدی احمدو نیز در اجرای قوانین و تعالیم اسلامی‌ تأکید خاصی داشتند.'''(www.islamreligion.com)                                                              .                                                                                                                      '''  
الحاج عمرتال در سال 1794 میلادی در روستای هلوار(Hallwar) یا آلوار(Aloar)، حوالی پودور(Podor) در فوتاتورو، شمال کشور امروزی سنگال و در خانواده‌ای متدین به دنیا آمد<ref name=":16">Clark” ibid” p.131</ref>. پدر عمرتال مشهور به الایمان سعیدو(El iman saidu)، از رهبران مسلمان روستای هلوار بود که در شورش تورودبه(Torodbe) بر ضد سلسلۀ دنیانکه(Denyanke) شرکت کرده بود. عمر در کودکی تحت تأثیر دیانت و تقوای مادرش سوخنا آداما تیام(Sokhne Adama Thiam) قرار داشت و احکام اولیۀ اسلامی‌ را از او آموخت. پدر و مادر الحاج عمرتال هر دو از پیروان طریقت قادریّه بودند<ref>Gomez , Michael A (2002) “ Pragmatism In The Age Of Jihad: The Precolonial State Of Bundu “ Cambridge University Press.p.122</ref>. وی پس از انجام تحصیلات مقدماتی شامل فراگیری قرآن و حدیث، در 15 سالگی و به منظور ادامۀ تحصیل و ارتقای معلومات اسلامی ‌خود خانۀ پدری‌اش را ترک کرد. شیخ عمرتال از نوجوانی به تصوف بیش از فقه علاقه‌مند بود و در حین سفر به فوتاجالون و در حالی که در جستجوی استادی بود، به‌تدریج به طریقت تیجانیه متمایل شد و در سال 1823 تحت تأثیر یکی از معلمانش به‌نام استاد عبدالکریم بن احمد به طریقت تیجانیه راه یافت<ref name=":16" /> .


'''5-1-1-6 حکومت جهادی توکولور (الحاج عمرتال)'''[2]
الحاج عمرتال سال 1825 میلادی عازم مکه شد. وی در مکه در کلاس‌های شیخ محمدالغالی ابوطالب، رئیس طریقت تیجانیه در حجاز، شرکت کرد و پس از چند سال شیخ محمدالغالی عضویت کامل طریقت تیجانیه را به او بخشید و عمرتال خلیفه و یکی از رهبران معنوی تیجانیۀ غرب آفریقا شد و به او توصیه گشت به غرب آفریقا بازگردد و ضمن زدودن بقایای کفر در این منطقه، بومیان آفریقای غربی را به دین اسلام ترغیب کند.. عمرتال بدنبال آن بود که فکر، قلب و زبان خود را وقف دین اسلام کند و با تکیه بر شمشیر و جهاد، آن را گسترش بخشد. این هدف در مکتوبات او طیّ سال‌های 1828 و 1831، که مسلمانان را به ایمان، نیایش به درگاه خداوند، روزه، حج و جهاد فراخوانده، کاملاً به چشم می‌خورد<ref name=":16" /> <ref>Choueiri , Youssef M (1997) “ Islamic Fundamentalism “ Continuum International Publishing Group, 1997.p9.</ref>.شيخ هم‌چنین درصدد مقابله با تجّار محلی و حاکمانی بود که كماكان به تجارت برده و اعزام بردگان سیاه از مناطق مختلف غرب آفریقا به مزارع کشاورزی کشورهای غربی ادامه می‌دادند


یکی از بزرگ‌ترین رهبران مسلمان غرب آفریقا که نقش بسیار مهمّی‌ در توسعۀ دین اسلام در مناطقی از کشور‌ امروزی مالی و گینه کوناکری داشت، شیخ الحاج عمر بن سعید الفوتی موسوم به حاج عمرتال بود. وی حکومت اسلامی‌ نیرومندی را مبتنی بر قوانین اسلامی‌ در منطقۀ نسبتاً وسيعي از غرب آفريقا تأسیس کرد.
الحاج عمرتال در سال 1831 تصمیم به بازگشت به غرب آفریقا گرفت. بازگشت الحاج عمرتال به غرب آفریقا 9 سال به طول انجامید و وی در مسیر بازگشت به زادگاهش، شش سال در دربار خلافت اسلامی ‌سوکوتو مقیم شد <ref name=":3" /> و با دختر محمدو بلّو(Muhamedu Bello) نیز ازدواج کرد <ref>Voll, John Obert (1994)”Islam, Continuity And Change In The Modern World “ Syracuse University Press.p144</ref>. الحاج چندی نیز در حکومت اسلامی ‌مسینا اقامت گزید و اطلاعات بسیاری در مورد دولت‌های جهادی غرب آفریقا کسب کرد.


الحاج عمر بن سعید الفوتی موسوم به الحاج عمرتال سیاست‌مدار، عالم، نویسنده، مصلح اجتماعی و از رهبران بزرگ مسلمان قرن نوزدهم در غرب آفریقا و به طور خاص در بخش‌هایی از کشورهای کنونی سنگال، مالی و گینه کوناکری بود که از اوايل دهۀ 1850 تا اواسط دهۀ 1860م (حدود 15 سال)، تحولات قابل ملاحظه‌ای در این مناطق پدید آورد و دین اسلام را در منطقۀ وسيعي از غرب آفريقا گسترش داد. بسیاری از متفکران و اندیشمندان وی را در کنار شیخ عثمان دان فودیو، مشهور‌‌‌‌ترین شخصیت مسلمان غرب آفریقا در قرن نوزدهم، می‌دانند (Clark, peter b, ibid,p.81 )که درصدد ترویج اسلام در سراسر منطقه غرب آفریقا و ارائۀ تصويري واقعی از دین اسلام به عموم مردم این منطقۀ وسیع از مسلمان و غیرمسلمان بود.[3]
عمرتال در سال 1840 جامعه‌ای متشکل از دانشمندان در "جه‌گونکو(Jegunko)" مرزهای شرقی فوتاجالون تأسیس و تعداد زیادی از بومیان مسلمان را به‌سوی خود جلب کرد. این افراد اکثراً فولبه(Fulbe) و توکولور بودند و در فوتاتورو به خدمت گرفته شدند. ورود الحاج عمرتال به فوتاجالون، از سوی المامی ‌دولت اسلامی ‌تیمبو(Timbo)، تهدیدی برای حاکمیت او محسوب ‌شد و با اوج گرفتن اختلافات بین آن دو، عمرتال به دینگوئیرای(Dinguiray) که منطقه‌ای جنگلی خارج از محدودۀ قدرت و نفوذ المامی ‌تیمبو بود، نقل مکان کرد<ref name=":16" />.


الحاج عمرتال هرچند در فوتاتورو،[4] در شمال سنگال امروز به دنیا آمد و بخشی از دوران نوجوانی و جوانی‌اش را در فوتاجالون[5] سپری نمود، ولی امپراطوری بزرگ خود موسوم به پادشاهی توکولور[6] را با حمایت اقوام فولبه[7] و توکولور در خارج از زادگاهش فوتاتورو تأسیس کرد. شیخ عمرتال هیچ‌گاه موفق به رهبری نهضت جهانی خود در فوتاتورو نشد، زیرا دولت این منطقۀ اسلامی و هدف اصلی شيخ نیز گسترش دین اسلام در بین پیروان آیین‌های سنتی بود '''(Isichei:306)'''. با این حال حکومت جهادی وی در درازمدت تأثیرات قابل ملاحظه‌ای در مناطق مختلف بر جای نهاد.
این مهاجرت در سال 1849 صورت گرفت <ref name=":3" />و الحاج عمرتال پس از آن، مقدمات تأسیس امپراطوری توکولور را فراهم و با ایجاد ارتشی نيرومند، پیروان خود را آمادۀ جهادی مقدس علیه دولت‌های کافر هم‌جوار ساخت. جهاد اسلامی ‌الحاج عمرتال پس از حمله ییمبا(Yimba) حاکم غیرمسلمان دولت تاملا(Tamla) به دینگوئیرای آغاز شد. عمرتال در سال 1852 اعلام کرد که به فرمان خداوند ملزم به جهاد علیه کفار شده و این در شرایطی بود که وی دشمنان زیادی در بین مسلمانان و غیرمسلمانان داشت<ref name=":16" />.


الحاج عمرتال در سال 1794 میلادی در روستای هلوار[8] یا آلوار[9]، حوالی پودور[10] در فوتاتورو، شمال کشور امروزی سنگال و در خانواده‌ای متدین به دنیا آمد[11]. پدر عمرتال مشهور به الایمان سعیدو[12]، از رهبران مسلمان روستای هلوار بود که در شورش تورودبه[13] بر ضد سلسلۀ دنیانکه[14] شرکت کرده بود. عمر در کودکی تحت تأثیر دیانت و تقوای مادرش سوخنا آداما تیام[15] قرار داشت و احکام اولیۀ اسلامی‌ را از او آموخت. پدر و مادر الحاج عمرتال هر دو از پیروان طریقت قادریّه بودند'''(Gomez, 2002: 122)''' . وی پس از انجام تحصیلات مقدماتی شامل فراگیری قرآن و حدیث، در 15 سالگی و به منظور ادامۀ تحصیل و ارتقای معلومات اسلامی ‌خود خانۀ پدری‌اش را ترک کرد. شیخ عمرتال از نوجوانی به تصوف بیش از فقه علاقه‌مند بود و در حین سفر به فوتاجالون و در حالی که در جستجوی استادی بود، به‌تدریج به طریقت تیجانیه متمایل شد و در سال 1823 تحت تأثیر یکی از معلمانش به‌نام استاد عبدالکریم بن احمد به طریقت تیجانیه راه یافت '''(Cark: 131)'''.
عمرتال پس از ضمیمه کردن دولت کوچک تامبا به امپراطوری در حال گسترش خود، در سال 1853، نام تامبا را طیّبتو(Taibatu) به معنای پاک و منزه نامید. شيخ در ادامۀ حملات جهادی در سال 1854، تعداد دیگری از دولت‌های غیراسلامی‌ کوچک در کشورهای امروزی مالی، سنگال و گینه نظیر بامبوک(Bambuk) و برخی ایالات دولت خاسو(Khasso) را به پادشاهی خود ملحق ساخت و بین سال‌های 1855 و 1857، دولت‌های بامبارا( Bambara)و کارتا(Kaarta) را نیز تصرف کرد <ref name=":16" />.


الحاج عمرتال سال 1825 میلادی عازم مکه شد'''.''' وی در مکه در کلاس‌های شیخ محمدالغالی ابوطالب، رئیس طریقت تیجانیه در حجاز، شرکت کرد و پس از چند سال شیخ محمدالغالی عضویت کامل طریقت تیجانیه را به او بخشید و عمرتال خلیفه و یکی از رهبران معنوی تیجانیۀ غرب آفریقا شد و به او توصیه گشت به غرب آفریقا بازگردد و ضمن زدودن بقایای کفر در این منطقه، بومیان آفریقای غربی را به دین اسلام ترغیب کند.. عمرتال بدنبال آن بود که فکر، قلب و زبان خود را وقف دین اسلام کند و با تکیه بر شمشیر و جهاد، آن را گسترش بخشد. این هدف در مکتوبات او طیّ سال‌های 1828 و 1831، که مسلمانان را به ایمان، نیایش به درگاه خداوند، روزه، حج و جهاد فراخوانده، کاملاً به چشم می‌خورد '''(Cark: 130'''-'''131).'''
گسترش دامنۀ فتوحات الحاج عمرتال به‌تدریج موجب نگرانی فرانسوی‌ها را فراهم آورد که در کشورهای امروزی سنگال و گامبیا حضور گسترده‌ای داشتند و به غارت منابع طبیعی این کشورها مشغول بودند. در واقع کارگزاران دولت فرانسه، اقدامات شیخ عمرتال را مانع منافع سیاسی اقتصادی و اهداف توسعه‌طلبانۀ خود در سنگامبیا[iv] می‌دانستند. الحاج عمرتال نیز، مخالف حضور استعمار فرانسه در سنگامبیا بود و از فرانسوی‌های مستقر در سنگال و گامبیا خواستار پرداخت جزیه شد و علت آن را نیز مسیحی بودن آنان عنوان کرد که در مناطق تحت حاکمیت مسلمانان به تجارت مشغول و طبق قوانین اسلامی ‌ملزم به پرداخت مالیات بودند<ref name=":16" />.


شيخ هم‌چنین درصدد مقابله با تجّار محلی و حاکمانی بود که كماكان به تجارت برده و اعزام بردگان سیاه از مناطق مختلف غرب آفریقا به مزارع کشاورزی کشورهای غربی ادامه مي‌دادند '''(Choueiri, 1997: 9)'''
فرانسه ضمن رد درخواست شیخ عمرتال در مورد پرداخت جزیه، از تهدیدات وی بر ضد حکومت‌های محلی کوچک در مسیر رودخانه نیجر که بر اثر رقابت‌های داخلی به چند دسته تقسیم شده بودند، برای احداث قلاعی در منطقۀ علیای رود نیجر استفاده کرد و به تدریج قلعه‌هایی در باکل(Bakel)، پودور(Podor)در غرب تورو در 1854، سه‌نوبدو(Senubedu) در فالمه(Faleme) در مسیر معادن طلای بامبوک(Bambuk) و مدینا(Medina) در خاسو در سال 1855 ساخت<ref name=":4">Catherine Coquery-Vidrovitch M.E. (2009)” Africa And The Africans In The Nineteenth Century: A Turbulent History “Sharpe.p66</ref> . این امر موجب رودررویی ارتش توکولور با نظامیان فرانسه شد. سیاست الحاج عمرتال در قبال فرانسه محتاط‌آمیز بود و چندان تمایلی به جنگ با فرانسوی‌ها نداشت، زیرا جهاد مقدس خود را بر ضد مسیحیان فرانسوی نمی‌دانست و در زمینۀ خرید تسلیحات نیز با آنها معاملاتی داشت. عمرتال پس از جنگ‌های پراکنده با فرانسوی‌ها از آوریل تا جولای سال 1857 میلادی و رویارویی ارتش پانزده هزار نفری‌اش در مقابل پیشروی فرانسوی‌ها در مدینا، که منجر به از دست رفتن دو هزار نفر از نیروهای جهادی‌اش شد، به سمت شرق و به مناطق وسیع موسوم به سودان غربی (مالی کنونی) عقب نشینی کرد. پس از شکست ارتش توكولور در مقابل فرانسوی‌ها، که منجر به واگذاری شهر مدینا به فرانسوی‌ها شد، الحاج عمرتال در سال 1860 به آتش‌بس راهبردی با فرانسه رضایت داد. این آتش‌بس زمینه‌ساز فتوحات فرانسوی‌ها در کشور مالی طیّ ده سال بعد شد (Brenner, 1994: 276). پس از شکست مدینا در سال 1857 و پیش از قرارداد نانوشتۀ صلح 1860، الحاج عمرتال حضور فرانسوی‌ها را در سنگامبیا به رسمیّت شناخت و فرانسه نیز در مقابل، تصمیم گرفت مزاحمتی در فرآیند توسعۀ امپراطوری توکولور در منطقه علیا و میانۀ نیجر ایجاد نکند <ref name=":16" />.


الحاج عمرتال در سال 1831 تصمیم به بازگشت به غرب آفریقا گرفت. بازگشت الحاج عمرتال به غرب آفریقا 9 سال به طول انجامید و وی در مسیر بازگشت به زادگاهش، شش سال در دربار خلافت اسلامی ‌سوکوتو مقیم شد '''(Isichei: 131)''' و با دختر محمدو بلّو[16] نیز ازدواج کرد '''(Voll, 1994: 144).''' الحاج چندی نیز در حکومت اسلامی ‌مسینا اقامت گزید و اطلاعات بسیاری در مورد دولت‌های جهادی غرب آفریقا کسب کرد.
به موازات این امر الحاج عمرتال مسلمانان ساکن مناطق تحت اشغال فرانسوی‌ها را به ترک سرزمین‌های خود و پیوستن به حکومت اسلامی ‌توکولور فراخواند و با اشاره به هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه در سال‌های نخستین ظهور اسلام، مسلمانان را دعوت کرد به همراه اموال و احشام، به سمت مشرق مناطق سکونت خود مهاجرت کنند. طیّ مهاجرتی که تا آن زمان بزرگ‌‌‌‌ترین مهاجرت در غرب آفریقا به شمار می‌رفت، هزاران نفر از ساکنان بوندو و حدود یک چهارم از ساکنان فوتاتورو گرد هم آمدند و تقریباً چهل هزار نفر از مسلمانان به همراه احشام و اغنام خود به حکومت اسلامی‌ توکولور پیوستند. هجرت این مسلمانان که در زبان محلی این منطقه، فرگو(Fergo) نامیده می‌شود، در آن دوره (قرن نوزدهم میلادی)، نقطۀ عطفی در تاریخ غرب آفریقا به‌شمار می‌رفت<ref name=":4" />.


عمرتال در سال 1840 جامعه‌ای متشکل از دانشمندان در "جه‌گونکو[17]" مرزهای شرقی فوتاجالون تأسیس و تعداد زیادی از بومیان مسلمان را به‌سوی خود جلب کرد. این افراد اکثراً فولبه[18] و توکولور بودند و در فوتاتورو به خدمت گرفته شدند. ورود الحاج عمرتال به فوتاجالون، از سوی المامی ‌دولت اسلامی ‌تیمبو[19]، تهدیدی برای حاکمیت او محسوب ‌شد و با اوج گرفتن اختلافات بین آن دو، عمرتال به دینگوئیرای[20] که منطقه‌ای جنگلی خارج از محدودۀ قدرت و نفوذ المامی ‌تیمبو بود، نقل مکان کرد'''(Cark: 133) .'''
شیخ عمرتال پس از صلح با فرانسه و آسوده خاطر شدن از خطر فرانسویان مستقر در غرب آفریقا، تلاش کرد امپراطوری خود را در منطقۀ علیای رود نیجر استحکام بخشد و به حملات گسترده‌ علیه دولت‌های محلی این منطقه بپردازد <ref name=":17">Clark-ibid-p.135</ref>. نخستین عملیات جنگی الحاج عمرتال علیه دولت بامبارا سگو(Bambara Segu) صورت گرفت. وی در سال 1860 با 25 هزار سرباز لشکرکشی خود را آغاز کرد. عمرتال در نبرد ووی تالا(Voodi tala ) که موجب شهرت وی در سراسر مالی شد، دولت بامبارا سگو را که مردم آن از آیین‌های سنتی پیروی می‌کردند، شکست داد و سگو را به پایتخت دوم امپراطوری خود تبدیل کرد<ref>Catherine C-Vidrovitch M.E. (2009)” Africa And The Africans In The Nineteenth Century: A Turbulent History “Sharpe.p165</ref>. سگو پادشاهی نیرومندی بود و این دولت مناطقی را که زمانی متعلق به حکومت‌های سونگای(Songhay) و مالی بود، در کنترل خود داشت<ref>Conrad, David C (2009)” Empires Of Medieval West Africa: Ghana, Mali, And Songhay “ Infobase Publishing.p126.</ref> .


این مهاجرت در سال 1849 صورت گرفت '''(Isichei, 306)''' و الحاج عمرتال پس از آن، مقدمات تأسیس امپراطوری توکولور را فراهم و با ایجاد ارتشی نيرومند، پیروان خود را آمادۀ جهادی مقدس علیه دولت‌های کافر هم‌جوار ساخت. جهاد اسلامی ‌الحاج عمرتال پس از حمله ییمبا[21] حاکم غیرمسلمان دولت تاملا[22] به دینگوئیرای آغاز شد. عمرتال در سال 1852 اعلام کرد که به فرمان خداوند ملزم به جهاد علیه کفار شده و این در شرایطیی بود که وی دشمنان زیادی در بین مسلمانان و غیرمسلمانان داشت '''(Cark, 133).'''
پیروزی بر سگو نقطه عطفی در جهاد اسلامی‌ علیه کفار بود، اما حکومت اسلامی ‌توکولور، پس از آن که عمرتال به خلافت اسلامی ‌مسینا حمله برد و به‌دلیل این اقدام مشروعیت دینی خود را تا حدودی از دست داد، با چالش‌های سنگینی مواجه گشت<ref>Claude Brower, B.(2009)”A Desert Named Peace: The Violence Of France's Empire In The Algerian Sahara, 1844-1902 “Columbia University Press.p149.</ref> .


عمرتال پس از ضمیمه کردن دولت کوچک تامبا به امپراطوری در حال گسترش خود، در سال 1853، نام تامبا را طیّبتو[23] به معنای پاک و منزه نامید. شيخ در ادامۀ حملات جهادی در سال 1854، تعداد دیگری از دولت‌های غیراسلامی‌ کوچک در کشورهای امروزی مالی، سنگال و گینه نظیر بامبوک[24] و برخی ایالات دولت خاسو[25] را به پادشاهی خود ملحق ساخت و بین سال‌های 1855 و 1857، دولت‌های بامبارا[26] و کارتا[27] را نیز تصرف کرد '''(Cark: 133).'''
الحاج عمرتال پس از فتح سگو، متوجّه دولت اسلامی‌ مسینا شد و در سال 1862 به آن حمله کرد. دلیل عمرتال برای حمله به دولت مسلمان‌نشین مسینا، این بود که حاکم آن تلاشی برای گسترش دین اسلام و حرکت‌های جهادی بر ضد بت‌پرستان انجام نمی‌داد <ref name=":17" /> و برخی از مردم حکومت اسلامی‌ مسینا هم‌چنان بت‌پرست بودند. در آن دوره احمدو شیخو(Ahmedu Sheikhu) بر مسینا حکومت می‌کرد که حاکمی ‌مسلمان و با کفار آفریقایی جنگیده بود<ref>Schlee, Günther (2010)” How Enemies Are Made: Towards A Theory Of Ethnic And Religious Conflict “  , Berghahn Books.p232.</ref> . پس از تصرف حکومت اسلامی ‌مسینا افول الحاج عمرتال آغاز شد. وی پس از تسخير حکومت اسلامی ‌مسینا، هیچ‌گاه نتوانست مشروعیت جهاد اسلامی ‌خود را به اثبات رساند و تا زمان مرگش موفق نشد طریقت تیجانیه را در بین مسلمانان مسینا که از رقیب او، طریقت قادریّه حمایت می‌کردند، رواج دهد<ref>Collins, R. (1990)” African History: Western African History” Markus Wiener Publishers.p102.</ref>. جمع‌آوری خراج از مردم مسینا نیز که اکثراً مسلمان بودند، با مخالفت شدید آنها مواجه شد؛ زیرا طبق قوانین اسلامی، ‌مسلمانان از پرداخت خراج معاف بودند.


گسترش دامنۀ فتوحات الحاج عمرتال به‌تدریج موجب نگرانی فرانسوی‌ها را فراهم آورد که در کشورهای امروزی سنگال و گامبیا حضور گسترده‌ای داشتند و به غارت منابع طبیعی این کشورها مشغول بودند. در واقع کارگزاران دولت فرانسه، اقدامات شیخ عمرتال را مانع منافع سیاسی اقتصادی و اهداف توسعه‌طلبانۀ خود در سنگامبیا[28] می‌دانستند. الحاج عمرتال نیز، مخالف حضور استعمار فرانسه در سنگامبیا بود و از فرانسوی‌های مستقر در سنگال و گامبیا خواستار پرداخت جزیه شد و علت آن را نیز مسیحی بودن آنان عنوان کرد که در مناطق تحت حاکمیت مسلمانان به تجارت مشغول و طبق قوانین اسلامی ‌ملزم به پرداخت مالیات بودند!
پس از فتح مسینا، ائتلافی بین دولت‌های مسلمان هم‌جوار، که پیش از آن با یکدیگر اختلاف داشتند، صورت گرفت. در رأس این ائتلاف احمد البکّی(Ahmad al-Bakkay) حاکم دولت اسلامی ‌تمبوکتو و خلیفۀ طریقت قادریّه قرار داشت که مخالف سرسخت اقدامات توسعه‌طلبانۀ الحاج عمرتال بود و عملیات جنگی وی را، برای اقتصاد منطقه که مبتنی بر تفاهم بین مسلمانان و آنیمیست‌ها بود، مشکل آفرین می‌دانست <ref name=":4" />. وی پیش از آن، در زمان حملۀ الحاج عمرتال، به همراه احمدو شیخو حاکم مسینا، از دولت سگو در مقابل حملات الحاج عمرتال حمایت و تلاش کرده بود مانع تصرف این حکومت محلی توسط ارتش توکولور شود. بنابراین، دشمنی عمیقی بین او و عمرتال وجود داشت.


'''(Cark: 81)'''
در سال 1862 علیه حاکمیت عمرتال در مسینا شورشی بوجود آمد که مورد حمایت برخی عوامل حاکم تمبوکتو قرار گرفت. سرانجام الحاج عمرتال در فوریۀ سال 1864، در نبرد علیه شورشیانی که شهر حمداللهی را محاصره کرده بودند به قتل رسید<ref name=":17" />.


فرانسه ضمن رد درخواست شیخ عمرتال در مورد پرداخت جزیه، از تهدیدات وی بر ضد حکومت‌های محلی کوچک در مسیر رودخانه نیجر که بر اثر رقابت‌های داخلی به چند دسته تقسیم شده بودند، برای احداث قلاعی در منطقۀ علیای رود نیجر استفاده کرد و به تدریج قلعه‌هایی در باکل[29]، پودور[30] در غرب تورو در 1854، سه‌نوبدو[31] در فالمه[32] در مسیر معادن طلای بامبوک[33] و مدینا[34] در خاسو در سال 1855 ساخت '''(Vidrovitch, 2009: 64).''' این امر موجب رودررویی ارتش توکولور با نظامیان فرانسه شد. سیاست الحاج عمرتال در قبال فرانسه محتاط‌آمیز بود و چندان تمایلی به جنگ با فرانسوی‌ها نداشت، زیرا جهاد مقدس خود را بر ضد مسیحیان فرانسوی نمی‌دانست و در زمینۀ خرید تسلیحات نیز با آنها معاملاتی داشت. عمرتال پس از جنگ‌های پراکنده با فرانسوی‌ها از آوریل تا جولای سال 1857 میلادی و رویارویی ارتش پانزده هزار نفری‌اش در مقابل پیشروی فرانسوی‌ها در مدینا، که منجر به از دست رفتن دو هزار نفر از نیروهای جهادی‌اش شد، به سمت شرق و به مناطق وسیع موسوم به سودان غربی (مالی کنونی) عقب نشینی کرد. پس از شکست ارتش توكولور در مقابل فرانسوی‌ها، که منجر به واگذاری شهر مدینا به فرانسوی‌ها شد، الحاج عمرتال در سال 1860 به آتش‌بس راهبردی با فرانسه رضایت داد. این آتش‌بس زمینه‌ساز فتوحات فرانسوی‌ها در کشور مالی طیّ ده سال بعد شد '''(Brenner, 1994: 276).''' پس از شکست مدینا در سال 1857 و پیش از قرارداد نانوشتۀ صلح 1860، الحاج عمرتال حضور فرانسوی‌ها را در سنگامبیا به رسمیّت شناخت و فرانسه نیز در مقابل، تصمیم گرفت مزاحمتی در فرآیند توسعۀ امپراطوری توکولور در منطقه علیا و میانۀ نیجر ایجاد نکند '''(Cark: 135).'''
الحاج عمرتال اهداف مشخص دینی و نظامی ‌برای نهضت داشت و عمیقاً درصدد گسترش دین اسلام و برچیده شدن آیین‌های سنتی در مالی و دیگر کشورهای غرب آفریقا بود. عمرتال و اطرافیان او استعدادی در سیاست و تجارت نداشتند و علی‌رغم آن که پادشاهی توکولور موفق به تأسیس ارتشی منظم شده بود، نظام اداری و قانون‌گذاری منسجمی نداشت. بسیاری از مناطق پس از فتح به حال خود رها می‌شدند و نظام اداری خاصی برای آن تعیین نمی‌شد. هم‌پیمانان الحاج عمرتال نیز صادق نبودند و هیچ‌گاه حاکمیت وی را قلباً نپذیرفتند. امپراطوری توکولور از ظرفیت‌های تجاری مناطقی که فتح کرده بود، نتوانست بهره‌برداری کند. به‌عنوان مثال سگو که تحت حاکمیت احمدو پسر شیخ عمرتال قرار داشت و تا پیش از آن مرکز تجاری آن منطقه به‌شمار می‌رفت، به حال خود رها شد و موجب قطع منابع ثروت آن گردید<ref name=":4" />.
 
به موازات این امر الحاج عمرتال مسلمانان ساکن مناطق تحت اشغال فرانسوی‌ها را به ترک سرزمین‌های خود و پیوستن به حکومت اسلامی ‌توکولور فراخواند و با اشاره به هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه در سال‌های نخستین ظهور اسلام، مسلمانان را دعوت کرد به همراه اموال و احشام، به سمت مشرق مناطق سکونت خود مهاجرت کنند. طیّ مهاجرتی که تا آن زمان بزرگ‌‌‌‌ترین مهاجرت در غرب آفریقا به شمار می‌رفت، هزاران نفر از ساکنان بوندو و حدود یک چهارم از ساکنان فوتاتورو گرد هم آمدند و تقریباً چهل هزار نفر از مسلمانان به همراه احشام و اغنام خود به حکومت اسلامی‌ توکولور پیوستند. هجرت این مسلمانان که در زبان محلی این منطقه، فرگو[35] نامیده می‌شود، در آن دوره (قرن نوزدهم میلادی)، نقطۀ عطفی در تاریخ غرب آفریقا به‌شمار می‌رفت '''(Vidrovitch, 2009: 64).'''
 
شیخ عمرتال پس از صلح با فرانسه و آسوده خاطر شدن از خطر فرانسویان مستقر در غرب آفریقا، تلاش کرد امپراطوری خود را در منطقۀ علیای رود نیجر استحکام بخشد و به حملات گسترده‌ علیه دولت‌های محلی این منطقه بپردازد '''(Clark: 135)[36].''' نخستین عملیات جنگی الحاج عمرتال علیه دولت بامبارا سگو[37] صورت گرفت. وی در سال 1860 با 25 هزار سرباز لشکرکشی خود را آغاز کرد. عمرتال در نبرد ووی تالا[38] که موجب شهرت وی در سراسر مالی شد، دولت بامبارا سگو را که مردم آن از آیین‌های سنتی پیروی می‌کردند، شکست داد و سگو را به پایتخت دوم امپراطوری خود تبدیل کرد[39]. سگو پادشاهی نیرومندی بود و این دولت مناطقی را که زمانی متعلق به حکومت‌های سونگای[40] و مالی بود، در کنترل خود داشت '''(Conrad, 2009: 126).'''
 
پیروزی بر سگو نقطه عطفی در جهاد اسلامی‌ علیه کفار بود، اما حکومت اسلامی ‌توکولور، پس از آن که عمرتال به خلافت اسلامی ‌مسینا حمله برد و به‌دلیل این اقدام مشروعیت دینی خود را تا حدودی از دست داد، با چالش‌های سنگینی مواجه گشت'''(Brower, 2009: 149)''' .
 
الحاج عمرتال پس از فتح سگو، متوجّه دولت اسلامی‌ مسینا شد و در سال 1862 به آن حمله کرد. دلیل عمرتال برای حمله به دولت مسلمان‌نشین مسینا، این بود که حاکم آن تلاشی برای گسترش دین اسلام و حرکت‌های جهادی بر ضد بت‌پرستان انجام نمی‌داد '''(Clark: 135)''' و برخی از مردم حکومت اسلامی‌ مسینا هم‌چنان بت‌پرست بودند. در آن دوره احمدو شیخو[41] بر مسینا حکومت می‌کرد که حاکمی ‌مسلمان و با کفار آفریقایی جنگیده بود '''(Schlee, 2010: 232).''' پس از تصرف حکومت اسلامی ‌مسینا افول الحاج عمرتال آغاز شد. وی پس از تسخير حکومت اسلامی ‌مسینا، هیچ‌گاه نتوانست مشروعیت جهاد اسلامی ‌خود را به اثبات رساند و تا زمان مرگش موفق نشد طریقت تیجانیه را در بین مسلمانان مسینا که از رقیب او، طریقت قادریّه حمایت می‌کردند، رواج دهد '''(Collin,1990: 102).''' جمع‌آوری خراج از مردم مسینا نیز که اکثراً مسلمان بودند، با مخالفت شدید آنها مواجه شد؛ زیرا طبق قوانین اسلامی، ‌مسلمانان از پرداخت خراج معاف بودند.
 
پس از فتح مسینا، ائتلافی بین دولت‌های مسلمان هم‌جوار، که پیش از آن با یکدیگر اختلاف داشتند، صورت گرفت. در رأس این ائتلاف احمد البکّی[42] حاکم دولت اسلامی ‌تمبوکتو و خلیفۀ طریقت قادریّه قرار داشت که مخالف سرسخت اقدامات توسعه‌طلبانۀ الحاج عمرتال بود و عملیات جنگی وی را، برای اقتصاد منطقه که مبتنی بر تفاهم بین مسلمانان و آنیمیست‌ها بود، مشکل آفرین می‌دانست '''(Vidrovitch, 2009: 96).''' وی پیش از آن، در زمان حملۀ الحاج عمرتال، به همراه احمدو شیخو حاکم مسینا، از دولت سگو در مقابل حملات الحاج عمرتال حمایت و تلاش کرده بود مانع تصرف این حکومت محلی توسط ارتش توکولور شود. بنابراین، دشمنی عمیقی بین او و عمرتال وجود داشت.
 
در سال 1862 علیه حاکمیت عمرتال در مسینا شورشی بوجود آمد که مورد حمایت برخی عوامل حاکم تمبوکتو قرار گرفت. سرانجام الحاج عمرتال در فوریۀ سال 1864، در نبرد علیه شورشیانی که شهر حمداللهی را محاصره کرده بودند به قتل رسید. '''(Clark: 135)'''
 
الحاج عمرتال اهداف مشخص دینی و نظامی ‌برای نهضت داشت و عمیقاً درصدد گسترش دین اسلام و برچیده شدن آیین‌های سنتی در مالی و دیگر کشورهای غرب آفریقا بود. عمرتال و اطرافیان او استعدادی در سیاست و تجارت نداشتند و علی‌رغم آن که پادشاهی توکولور موفق به تأسیس ارتشی منظم شده بود، نظام اداری و قانون‌گذاری منسجمی نداشت. بسیاری از مناطق پس از فتح به حال خود رها می‌شدند و نظام اداری خاصی برای آن تعیین نمی‌شد. هم‌پیمانان الحاج عمرتال نیز صادق نبودند و هیچ‌گاه حاکمیت وی را قلباً نپذیرفتند. امپراطوری توکولور از ظرفیت‌های تجاری مناطقی که فتح کرده بود، نتوانست بهره‌برداری کند. به‌عنوان مثال سگو که تحت حاکمیت احمدو پسر شیخ عمرتال قرار داشت و تا پیش از آن مرکز تجاری آن منطقه به‌شمار می‌رفت، به حال خود رها شد و موجب قطع منابع ثروت آن گردید'''(Vidrovitch, 2009: 66)..'''


پس از مرگ الحاج عمرتال امپراطوری توکولور به حیات خود ادامه داد و برادرزادۀ عمر نیروهای شورشی مسینا و تمبوکتو را که موجب مرگ شیخ شده بودند شکست داد. با این حال بعد از قتل عمرتال، این پادشاهی با بحران جانشینی مواجه گشت . برخی از اطرافیان الحاج عمرتال، خواستار انتخاب جانشیني بعد از او شدند، اما دیگران معتقد بودند وی احمدو پسر بزرگش را به جانشینی خود منصوب کرده و بدين‌سان قدرت را به او انتقال داده است. اين اختلافات و دودستگي‌ها موجب شد كه حاکمیت احمدو بر امپراطوری توکولور هیچ‌گاه کامل پذیرفته نشود و اگرچه او بخش عمدۀ دورۀ حاکمیت‌ را در سگو سپری کرد، اما دیگر شهرهای بزرگ پادشاهی، عملاً تحت اختیار احمدو نبود. پسرعموی وی، احمدو تیجانی بر مسینا، یکی از برادرانش بر کارتا و برادر کوچک‌تر بر دینگوئیرای حکومت می‌کردند.
پس از مرگ الحاج عمرتال امپراطوری توکولور به حیات خود ادامه داد و برادرزادۀ عمر نیروهای شورشی مسینا و تمبوکتو را که موجب مرگ شیخ شده بودند شکست داد. با این حال بعد از قتل عمرتال، این پادشاهی با بحران جانشینی مواجه گشت . برخی از اطرافیان الحاج عمرتال، خواستار انتخاب جانشیني بعد از او شدند، اما دیگران معتقد بودند وی احمدو پسر بزرگش را به جانشینی خود منصوب کرده و بدين‌سان قدرت را به او انتقال داده است. اين اختلافات و دودستگي‌ها موجب شد كه حاکمیت احمدو بر امپراطوری توکولور هیچ‌گاه کامل پذیرفته نشود و اگرچه او بخش عمدۀ دورۀ حاکمیت‌ را در سگو سپری کرد، اما دیگر شهرهای بزرگ پادشاهی، عملاً تحت اختیار احمدو نبود. پسرعموی وی، احمدو تیجانی بر مسینا، یکی از برادرانش بر کارتا و برادر کوچک‌تر بر دینگوئیرای حکومت می‌کردند.


پادشاهی توکولور سرانجام در سال 1893، در حالی که از درون و بر اثر اختلافات داخلی تضعیف شده بود، مورد حمله فرانسوی‌ها قرار گرفت و بساط آن برای همیشه برچیده شد '''(Clark: 136).''' تأسیس امپراطوری وسیع توکولور که منطقۀ وسیعی از شمال سنگال امروزی تا بخش‌هایی از کشور مالی '''(Roland, 1985: 246)،''' گینه کوناکری و موریتانی را با وسعت حدود 150 هزار مایل شامل می‌شد '''(Willis, 1989: 1)،''' هرچند از قبایلی ناهمگون از غرب گینه، سنگامبیا و شرق مالی تشکیل شده بود ولی نتایج درخشانی به همراه داشت. دوام و بقای پادشاهی توکولور به مدت سی سال، پس از مرگ شیخ عمرتال، نمایانگر موفقیت‌های بنيان‌گذار این امپراطوری و کیفیت رهبری او بود و مسلماً اگر الحاج عمرتال، پیش از مرگ دور از انتظارش، می‌توانست نظام مرکزی اداری نیرومندی، مبتنی بر قوانین اسلامی ‌پدید آورد، این امپراطوری به پیشرفت‌های بیشتری دست می‌یافت. '''(Isichei: 306)'''،
پادشاهی توکولور سرانجام در سال 1893، در حالی که از درون و بر اثر اختلافات داخلی تضعیف شده بود، مورد حمله فرانسوی‌ها قرار گرفت و بساط آن برای همیشه برچیده شد (Clark: 136). تأسیس امپراطوری وسیع توکولور که منطقۀ وسیعی از شمال سنگال امروزی تا بخش‌هایی از کشور مالی<ref>Oliver R. ,  Donnelly Fage J. , G. N. Sanderson(1985) “ The Cambridge History Of Africa “( Volume 6 ) Cambridge University Press.p246</ref> ، گینه کوناکری و موریتانی را با وسعت حدود 150 هزار مایل شامل می‌شد<ref name=":5">Willis, J. (1989)”In The Path Of Allah: The Passion Of Al-Hajj Umar : An Essay Into The Nature Of Charisma In Islam “ Routledge.p1</ref> هرچند از قبایلی ناهمگون از غرب گینه، سنگامبیا و شرق مالی تشکیل شده بود ولی نتایج درخشانی به همراه داشت. دوام و بقای پادشاهی توکولور به مدت سی سال، پس از مرگ شیخ عمرتال، نمایانگر موفقیت‌های بنيان‌گذار این امپراطوری و کیفیت رهبری او بود و مسلماً اگر الحاج عمرتال، پیش از مرگ دور از انتظارش، می‌توانست نظام مرکزی اداری نیرومندی، مبتنی بر قوانین اسلامی ‌پدید آورد، این امپراطوری به پیشرفت‌های بیشتری دست می‌یافت<ref name=":3" />،


اگرچه سیمای کاریزماتیک شیخ عمرتال، موجب وحدت پادشاهی توکولور بود، اما این شور و اشتیاق، پس از مرگ وی، به‌تدریج از بین رفت '''(Clark: 135).''' نهضت اسلامی ‌الحاج عمرتال، هرچند منجر به تأسیس جامعۀ اسلامی‌ ایده‌آلی در مناطق میانه و علیای نیجر نشد، ولی در زمینۀ گسترش اسلام به‌ویژه در این منطقه نتایج مثبتی به همراه داشت '''(Clark: 137)''' و سبب توسعۀ نظام آموزشی اسلامی ‌در منطقۀ علیا و وسطای نیجر و بخش‌هایی از کشور امروزی مالی و سنگال شد، به‌نحوی که فرانسوی‌ها پس از ورود به این مناطق و برخورد با تعداد زیاد مدارس قرآنی، بسیار شگفت‌زده شدند '''(Villalon, 1995: 67).'''
اگرچه سیمای کاریزماتیک شیخ عمرتال، موجب وحدت پادشاهی توکولور بود، اما این شور و اشتیاق، پس از مرگ وی، به‌تدریج از بین رفت<ref name=":17" />. نهضت اسلامی ‌الحاج عمرتال، هرچند منجر به تأسیس جامعۀ اسلامی‌ ایده‌آلی در مناطق میانه و علیای نیجر نشد، ولی در زمینۀ گسترش اسلام به‌ویژه در این منطقه نتایج مثبتی به همراه داشت<ref name=":17" />و سبب توسعۀ نظام آموزشی اسلامی ‌در منطقۀ علیا و وسطای نیجر و بخش‌هایی از کشور امروزی مالی و سنگال شد، به‌نحوی که فرانسوی‌ها پس از ورود به این مناطق و برخورد با تعداد زیاد مدارس قرآنی، بسیار شگفت‌زده شدند<ref>Villalón,L. (1995) “ Islamic Society And State Power In Senegal: Disciples And Citizens In Fatick “Cambridge University Press.p67</ref> .


افزون‌ بر گسترش دین اسلام و مراکز و مدارس اسلامی‌ قرآنی، طریقت تیجانیه نیز در نتیجۀ اقدامات جهادی الحاج عمرتال در سطح وسیعی از غرب آفریقا گسترش یافت '''(Jalloh, 1999:159).''' نهضت جهادی الحاج عمرتال موجب تسلّط طریقت جدید تیجانیه بر حکومت‌های قادریّه این منطقه (فوتاجالون، کونتا و مسینا) گردید '''(Walraven, 2003: 63).''' طریقت تیجانیه بعدها بوسیله آلفاهاشم[43]، برادرزادۀ الحاج عمرتال و موروفوتی[44] برادر کوچک‌تر عمرتال، به کشور غنا راه یافت '''(Weiss, 2002: 143)'''. حضور گروه قابل ملاحظه‌ای از پیروان طریقت در شمال نیجریه کنونی نیز یادگاری از اقامت شش سالۀ شیخ در خلافت سوکوتو در سال‌های پیش از نهضت جهادی است '''(Loimeier, 1997: 24).'''
افزون‌ بر گسترش دین اسلام و مراکز و مدارس اسلامی‌ قرآنی، طریقت تیجانیه نیز در نتیجۀ اقدامات جهادی الحاج عمرتال در سطح وسیعی از غرب آفریقا گسترش یافت<ref>Jalloh,Alusine (1999)” African Entrepreneurship: Muslim Fula Merchants In Sierra Leone” Ohio University Press.p159</ref>. نهضت جهادی الحاج عمرتال موجب تسلّط طریقت جدید تیجانیه بر حکومت‌های قادریّه این منطقه (فوتاجالون، کونتا و مسینا) گردید<ref>Walraven , K. (2003) “ Rethinking Resistance: Revolt And Violence In African History “  Brill.p63</ref>. طریقت تیجانیه بعدها بوسیله آلفاهاشم(Alfa Hashim)، برادرزادۀ الحاج عمرتال و موروفوتی(Moro Futi) برادر کوچک‌تر عمرتال، به کشور غنا راه یافت<ref>Weiss , H.(2002 ) “ Social Welfare In Muslim Societies In Africa “ Nordic Africa Institute.p143</ref>. حضور گروه قابل ملاحظه‌ای از پیروان طریقت در شمال نیجریه کنونی نیز یادگاری از اقامت شش سالۀ شیخ در خلافت سوکوتو در سال‌های پیش از نهضت جهادی است <ref name=":6">Loimeier, R.  (1997) “Islamic Reform And Political Change In Northern Nigeria “Northwestern University Press.p24</ref>.


الحاج عمرتال در زمینۀ انتقال فلسفۀ انتظار میان مسلمانان بسیار نقش آفرین بود و هم‌چون دیگر رهبران قرن نوزدهم جهادی غرب آفریقا، به ظهور حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالی فرجه‌الشریف) به عنوان منجی مسلمانان اعتقاد داشت[45]. الحاج عمرتال شریعت اسلام را ستون فقرات دولتش در امپراطوری توکولور می‌دانست '''(Adler &''' '''Pouwels, 2007: 500)''' و هرچند قوانین اسلامی‌ این پادشاهی، پس از مرگ وی، کم‌رنگ شد ولی تا آخرین روزهای حیات امپراطوری توکولور، رکن اصلی این دولت بود. الحاج عمرتال در مدت نسبتاً کوتاه فرمانروایی خود بر پادشاهی توکولور نتوانست نظام اداری منسجمی‌ را در متصرفات خود جاری سازد و در تأسیس حکومت پایداری نظیر خلافت اسلامی‌ سوکوتو، در شمال نیجریه نیز ناموفق بود. با این همه، در سایۀ استعداد درخشان نظامی‌ وی  ارتش نیرومندی به وجود آمد که نقش بسیار مهمّی ‌در فتوحات و گسترش متصرفاتش داشت. '''(Triaud & Robinson, 200: 102)'''
الحاج عمرتال در زمینۀ انتقال فلسفۀ انتظار میان مسلمانان بسیار نقش آفرین بود و هم‌چون دیگر رهبران قرن نوزدهم جهادی غرب آفریقا، به ظهور حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالی فرجه‌الشریف) به عنوان منجی مسلمانان اعتقاد داشت[v]. الحاج عمرتال شریعت اسلام را ستون فقرات دولتش در امپراطوری توکولور می‌دانست<ref>Philip J. Adler, Randall L. Pouwels(2007)”World Civilizations: Since 1500 “ Cengage Learning, 2007.p500</ref>  و هرچند قوانین اسلامی‌ این پادشاهی، پس از مرگ وی، کم‌رنگ شد ولی تا آخرین روزهای حیات امپراطوری توکولور، رکن اصلی این دولت بود. الحاج عمرتال در مدت نسبتاً کوتاه فرمانروایی خود بر پادشاهی توکولور نتوانست نظام اداری منسجمی‌ را در متصرفات خود جاری سازد و در تأسیس حکومت پایداری نظیر خلافت اسلامی‌ سوکوتو، در شمال نیجریه نیز ناموفق بود. با این همه، در سایۀ استعداد درخشان نظامی‌ وی  ارتش نیرومندی به وجود آمد که نقش بسیار مهمّی ‌در فتوحات و گسترش متصرفاتش داشت<ref name=":7">Triaud J.,  Robinson D.  “La Tijâniyya: Une Confrérie Musulmane A La Conquête De L'afrique “Karthala Editions(2000) .p102</ref>.


مجاهدان مسلمان تیجانیه که در ارتش توکولور حضور داشتند، بر پایۀ رابطۀ مراد و مریدی با شیخ، تصویری درخشان از دليري و شور و اشتیاق اسلامی ‌را در سراسر سنگامبیای آن عهد نشان می‌دادند. علاوه‌بر آن، ارتش الحاج عمرتال از نظر سلسله مراتب نظامی، نظم تحسین‌برانگیزی داشت و از دو بخش سواره‌ نظام مجهز به تفنگ‌های فتیله‌دار، شمشیرهای بلند و نیزه و پیاده نظام عمدتاً مجهز به تفنگ‌های فتیله‌دار تشکیل شده بود '''(Illiffe, 2005: 192)'''. ارتش توکولور در دورۀ شیخ عمرتال، در جنگ‌های این پادشاهی با دولت‌های همسایه و حتی فرانسوی‌ها، بارها نظم و کارآمدی خود را به اثبات رساند و سربازان توکولور در مدت محاصرۀ مدینا در سال 1857، با وجود برتری شکنندۀ فناوری نظامی ‌فرانسوی‌ها، دلاورانه در مقابل آنها پایداری کردند و شجاعانه برای فتح مدینا جنگیدند '''(Vidrovitch, 2009: 64-65).'''
مجاهدان مسلمان تیجانیه که در ارتش توکولور حضور داشتند، بر پایۀ رابطۀ مراد و مریدی با شیخ، تصویری درخشان از دليري و شور و اشتیاق اسلامی ‌را در سراسر سنگامبیای آن عهد نشان می‌دادند. علاوه‌بر آن، ارتش الحاج عمرتال از نظر سلسله مراتب نظامی، نظم تحسین‌برانگیزی داشت و از دو بخش سواره‌ نظام مجهز به تفنگ‌های فتیله‌دار، شمشیرهای بلند و نیزه و پیاده نظام عمدتاً مجهز به تفنگ‌های فتیله‌دار تشکیل شده بود <ref name=":18">Illiffe, 2005: 192</ref>. ارتش توکولور در دورۀ شیخ عمرتال، در جنگ‌های این پادشاهی با دولت‌های همسایه و حتی فرانسوی‌ها، بارها نظم و کارآمدی خود را به اثبات رساند و سربازان توکولور در مدت محاصرۀ مدینا در سال 1857، با وجود برتری شکنندۀ فناوری نظامی ‌فرانسوی‌ها، دلاورانه در مقابل آنها پایداری کردند و شجاعانه برای فتح مدینا جنگیدند<ref name=":4" /> .


نظامیان الحاج عمرتال، در جنگ با حاکم سگو نیز جنگاوری و دلاوری زیادی از خود نشان دادند و پیروزی بر جنگجویان بامبارا سگو، طیّ نبرد معروف "ووی‌تالا" شهرت بسیاری برای آنها در سراسر غرب سودان به‌بار آورد. ارتش توکولور پس از پیروزی سنگین بر حاکم دولت اسلامی ‌مسینا که سواره نظام آن، لقب سواره نظام شکست‌ناپذیر داشت، به شهرت عظیمی‌ در سراسر غرب آفریقا دست یافت و جنگجویان توکولور در نبرد سهمناک کایاوال نيز شجاعت شگفت‌انگیزی از خود نشان دادند '''(Vidrovitch, 2009: 65).'''
نظامیان الحاج عمرتال، در جنگ با حاکم سگو نیز جنگاوری و دلاوری زیادی از خود نشان دادند و پیروزی بر جنگجویان بامبارا سگو، طیّ نبرد معروف "ووی‌تالا" شهرت بسیاری برای آنها در سراسر غرب سودان به‌بار آورد. ارتش توکولور پس از پیروزی سنگین بر حاکم دولت اسلامی ‌مسینا که سواره نظام آن، لقب سواره نظام شکست‌ناپذیر داشت، به شهرت عظیمی‌ در سراسر غرب آفریقا دست یافت و جنگجویان توکولور در نبرد سهمناک کایاوال نيز شجاعت شگفت‌انگیزی از خود نشان دادند<ref name=":4" /> .


کتاب‌ها و اظهارات پندآموز و اخلاقی زیادی از شیخ الحاج عمرتال بر جای مانده است که برخی نویسندگان غربی آنها را در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند'''(Willis, 1989: 51)''' . کتاب اصلی باقی مانده از وی «رماح الحزب الرحیم علی نحو الحزب الرجیم» است'''(Loimeier, 1997: 25) .''' این کتاب و دیگر نوشته‌های عمرتال اندیشه و تفکر را در بین بسیاری از روشنفکران مسلمان غرب آفریقا برانگیخت ''' (Triaud & Robinson, 2000: 102)'''
کتاب‌ها و اظهارات پندآموز و اخلاقی زیادی از شیخ الحاج عمرتال بر جای مانده است که برخی نویسندگان غربی آنها را در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند<ref name=":5" /> . کتاب اصلی باقی مانده از وی «رماح الحزب الرحیم علی نحو الحزب الرجیم» است<ref name=":6" />. این کتاب و دیگر نوشته‌های عمرتال اندیشه و تفکر را در بین بسیاری از روشنفکران مسلمان غرب آفریقا برانگیخت<ref name=":7" />  .


نهضت اسلامی‌ الحاج عمرتال بعدها الهام‌بخش دیگر رهبران غرب آفریقا از جمله پادشاهان وولوف (پس از اسلام آوردن) شد که در پی ایجاد نیروی متحد بر ضد توسعه‌طلبی فرانسوی‌ها بودند و خصوصاً مقاومت او در مقابل فرانسوی‌ها به سال 1857 شهرت فراوانی به‌بار آوردكه بعدها به الگویی برای دیگر دولت‌های محلی در مقابله با روند افزون‌خواهی فرانسه در غرب آفریقا تبدیل شد. نهضت اسلامی ‌الحاج عمرتال پس از مرگ او نیز در جنگ‌های مسلمانان با فرانسوی‌ها تأثیرگذار بود '''(Kane, 2009: 30)'''.
نهضت اسلامی‌ الحاج عمرتال بعدها الهام‌بخش دیگر رهبران غرب آفریقا از جمله پادشاهان وولوف (پس از اسلام آوردن) شد که در پی ایجاد نیروی متحد بر ضد توسعه‌طلبی فرانسوی‌ها بودند و خصوصاً مقاومت او در مقابل فرانسوی‌ها به سال 1857 شهرت فراوانی به‌بار آوردكه بعدها به الگویی برای دیگر دولت‌های محلی در مقابله با روند افزون‌خواهی فرانسه در غرب آفریقا تبدیل شد. نهضت اسلامی ‌الحاج عمرتال پس از مرگ او نیز در جنگ‌های مسلمانان با فرانسوی‌ها تأثیرگذار بود<ref>Kane , K. “ The Gambia And Senegal “Lonely Planet(2009) .p30</ref>.


امروزه مردم کشورهای مالی، سنگال و گینه از الحاج عمرتال با افتخار و غرور نام می‌برند و از او به‌عنوان یکی از قهرمانان بزرگ غرب آفریقا یاد می‌کنند.
امروزه مردم کشورهای مالی، سنگال و گینه از الحاج عمرتال با افتخار و غرور نام می‌برند و از او به‌عنوان یکی از قهرمانان بزرگ غرب آفریقا یاد می‌کنند.


'''6-1-1-6 گسترش اسلام در دوره استعمار فرانسه'''
=== گسترش اسلام در دوره استعمار فرانسه ===
اگر چه در قرن نوزدهم چند تن از بزرگان مسلمان در مناطق مختلف مالی حکومت‌های مستقلی تشکیل دادند و به اشاعه و گسترش دین اسلام پرداختند اما این پادشاهان محلی، به‌جای اتّحاد علیه دشمن خارجی (فرانسه)، به رقابت و سرکوب نیروهای یکدیگر مشغول شدند و همین موجب تضعیف آنها و سوء استفادۀ استعمار فرانسه در چیرگی بر دولت‌های اسلامی‌ مالی شد. در شرایطیّ که فرانسوی‌ها به‌تدریج در حال پیشروی به مناطق مختلف مالی بودند، مسلمانان متعصب فولانی، به جنگ با نیروهای تیجانی الحاج عمرتال برخاستند و بامباراها نیز وارد این نبرد شدند. این نبردهای داخلی، علاوه‌بر تضعیف نیروهای مسلمان، موجب شد ارتش فرانسه بتواند به راحتی جنبش‌های مقاومت را درهم شکسته و بر این کشور مستولی شود. با ورود استعمار فرانسه به مالی و دیگر مناطق غرب آفریقا در اواخر قرن نوزدهم و درگیری‌های آنها با نیروهای الحاج عمرتال و پس از وی ساموری توره، گسترش اسلام در این کشور تا حدودی کند شد. با این حال علی‌رغم سرکوب این دو آزادی‌خواه بزرگ مسلمان و تأسیس کلیساها و مراکز تبلیغ مسیحیت اسلام کماکان به رشد خود در مالی ادامه داد و اکثر قبایل غیراسلام تا اواسط قرن بیستم به دین اسلام پیوستند به گونه‌ای که مالی در اواسط قرن بیستم و در دوره حاکمیت فرانسوی‌ها بر این کشور به سرزمینی کاملاً اسلامی تغییر یافته بود <ref name=":18" />.


اگر چه در قرن نوزدهم چند تن از بزرگان مسلمان در مناطق مختلف مالی حکومت‌های مستقلی تشکیل دادند و به اشاعه و گسترش دین اسلام پرداختند اما این پادشاهان محلی، به‌جای اتّحاد علیه دشمن خارجی (فرانسه)، به رقابت و سرکوب نیروهای یکدیگر مشغول شدند و همین موجب تضعیف آنها و سوء استفادۀ استعمار فرانسه در چیرگی بر دولت‌های اسلامی‌ مالی شد. در شرایطیّ که فرانسوی‌ها به‌تدریج در حال پیشروی به مناطق مختلف مالی بودند، مسلمانان متعصب فولانی، به جنگ با نیروهای تیجانی الحاج عمرتال برخاستند و بامباراها نیز وارد این نبرد شدند. این نبردهای داخلی، علاوه‌بر تضعیف نیروهای مسلمان، موجب شد ارتش فرانسه بتواند به راحتی جنبش‌های مقاومت را درهم شکسته و بر این کشور مستولی شود. با ورود استعمار فرانسه به مالی و دیگر مناطق غرب آفریقا در اواخر قرن نوزدهم و درگیری‌های آنها با نیروهای الحاج عمرتال و پس از وی ساموری توره،1 گسترش اسلام در این کشور تا حدودی کند شد. با این حال علی‌رغم سرکوب این دو آزادیخواه بزرگ مسلمان و تأسیس کلیساها و مراکز تبلیغ مسیحیت اسلام کماکان به رشد خود در مالی ادامه داد و اکثر قبایل غیراسلام تا اواسط قرن بیستم به دین اسلام پیوستند به گونه ای که مالی در اواسط قرن بیستم و در دوره حاکمیت فرانسوی ها بر این کشور به سرزمینی کاملاً اسلامی تغییر یافته بود '''(Illiffe, 2005: 198) .'''
مسلمانان در دهه‌های اولیۀ قرن بیستم بارها به مخالفت با استعمارگران فرانسوی پرداختند و تحت رهبری مسلمانان بزرگی هم‌چون شیخ حمدالله و دیوسه ترائوره، رشادت‌ها و دلاوری‌های بسیاری از خود به یادگار گذاشتند که در این شورش‌های بزرگ انعکاس یافت. ادامۀ این اعتراضات و مخالفت‌ها، که پس از جنگ جهانی دوم به اوج خود رسید، موجبات رهایی این کشور از چنگال استعمار فرانسه را فراهم آورد<ref>برگرفته از سایت https://&nbsp;www.islam&#x20;in&#x20;mali&#x20;in&#x20;the&#x20;neoliberal&#x20;era.com</ref> .


مسلمانان در دهه‌های اولیۀ قرن بیستم بارها به مخالفت با استعمارگران فرانسوی پرداختند و تحت رهبری مسلمانان بزرگی هم‌چون شیخ حمدالله و دیوسه ترائوره، رشادت‌ها و دلاوری‌های بسیاری از خود به یادگار گذاشتند که در این شورش‌های بزرگ انعکاس یافت. ادامۀ این اعتراضات و مخالفت‌ها، که پس از جنگ جهانی دوم به اوج خود رسید، موجبات رهایی این کشور از چنگال استعمار فرانسه را فراهم آورد '''(www.islam in mali in the neoliberal era.com).'''
مسلمانان مالی از بدو استقلال این کشور تا کنون با وجود مشکلات مختلف اعم از سیاسی، اجتماعی و اقتصادی همواره درصدد تحکیم وحدت و انسجام اسلامی این کشور بوده اند از این روی با وجود دیدگاه لائیک  دولت‌های مالی که از زمان استقلال همواره در رأس سیاست‌های حکومت بوده است و علیرغم تحولات سیاسی ناشی از روی کار آمدن دولت‌های مختلف ، پیروان  دین اسلام کماکان سعی در حفظ آرامش جامعه ، اتحاد خود و بر پای نگهداشتن مشعل فروزان اسلام در این کشور داشته‌اند. از این روی می‌توان گفت شورش قبایل مسلمان طوارق نیز تنها تجلی خشم و انزجار این  مسلمانان از وضعیت موجود و نادیده انگاشتن حقوق مسلم و طبیعی آنها محسوب می‌شود. با این همه بسیاری از مسلمانان معتقدند حتی شورش طوارق که موجب خونریزی و کشتار بسیاری از مسلمانان در مناطق شمالی کشور شده نیز از خارج از مرزهای این سرزمین هدایت شده و سیاست‌های اختلاف برانگیز و تفقه افکنانه فرانسه را عامل اصلی بروز جنگ داخلی مالی می‌دانند. آنها معتقدند پیروان دین اسلام در مالی هرگز تمایلی به خشونت و به راه افتادن حمام خون ندارند و این گونه اعمال هیچ نتیجه‌ای بجز تفرقه و تشتت بین مسلمانان مالی بدنبال نخواهد داشت.


مسلمانان مالی از بدو استقلال این کشور تا کنون با وجود مشکلات مختلف اعم از سیاسی، اجتماعی و اقتصادی همواره درصدد تحکیم وحدت و انسجام اسلامی این کشور بوده اند از این روی با وجود دیدگاه لائیک  دولت های مالی که از زمان استقلال همواره در رأس سیاست های حکومت بوده است و علیرغم تحولات سیاسی ناشی از روی کار آمدن دولت های مختلف ، پیروان  دین اسلام کماکان سعی در حفظ آرامش جامعه ، اتحاد خود و بر پای نگهداشتن مشعل فروزان اسلام در این کشور داشته اند. از این روی می توان گفت شورش قبایل مسلمان طوارق نیز تنها تجلی خشم و انزجار این  مسلمانان از وضعیت موجود و نادیده انگاشتن حقوق مسلم و طبیعی آنها محسوب می شود. با این همه بسیاری از مسلمانان معتقدند حتی شورش طوارق که موجب خونریزی و کشتار بسیاری از مسلمانان در مناطق شمالي کشور شده نیز از خارج از مرزهای این سرزمین هدایت شده و سیاست های اختلاف برانگیز و تفقه افکنانه فرانسه را عامل اصلی بروز جنگ داخلی مالی می‌دانند. آنها معتقدند پیروان دین اسلام در مالی هرگز تمایلی به خشونت و به راه افتادن حمام خون ندارند و این گونه اعمال هیچ نتیجه ای بجز تفرقه و تشتت بین مسلمانان مالی بدنبال نخواهد داشت.
=== مدارس قرآنی ===
مدارس سنتی قرآنی از صدها سال پیش در کشور مالی فعالیت داشته‌اند و از قدیمی‌ترین مراکز آموزشی این کشور بشمار می‌روند که محدوده فعالیت آنها از دیرباز تعلیم علوم و معارف قرآنی بوده است.این مدارس که معمولاً در جوار مساجد کوچک و بزرگ شهرها و روستاهای کشور فعالیت دارند عمدتاً مختص آموزش نحوه حفظ و قرائت قرآن کریم می‌باشند. اساتید این مدارس نیز معمولاً شیوخ و ائمه جمعه و جماعات مساجد مالی بشمار می‌روند که با دریافت شهریه‌ای بسيار اندک از دانش آموزان علوم قرآنی را به آنها می‌آموزند.


'''2-1-6 مدارس قرآنی'''
مدارس سنتی قرآنی تا پیش از ورود استعمار فرانسه تنها مراكز آموزشی اسلامی محسوب می‌شدند . کودکان مسلمان در این مدرسه‌های کوچک به یادگیری الفبای عربی و اصوات و حروف قرآنی پرداخته و پس از آن از طریق لوح‌های چوبی خود و تکرار واژه‌هایی که توسط معلمان آنها قرائت می‌شد با نحوه قرائت آیات قرآن آشنا می‌شدند. شیوه تدریس در این مدارس سنتی که بسیار مشابه مکتب خانه‌های قدیمی کشورهای اسلامی بود صرفاً مبتنی بر تکرار اصوات و حروف بود و دانش آموزان موظف بودند هر روز تکالیف اساتید خود را بر روی لوح‌ها نگاشته و آنها را به وی ارائه دهند. در این مدارس سنتی تنبیه بدنی در زمره ضروریات تدریس بشمار می‌رفت و دانش آموزان با کوچک‌ترین نافرمانی توسط معلمان خود تنبیه می‌شدند.مدارس سنتی قرآنی که در کشورهای هوسا زبان ماکارانتا خوانده می‌شوند پس از ورود استعمار فرانسه و تأسیس مدارس سبک جدید بتدریج جايگاه خود را از دست دادند با این حال به فعالیت خود ادامه داده و تاکنون توانسته‌اند به بقای خود تداوم بخشند. در حال حاضر این مراکز علاوه بر محوطه مساجد در منازل معلمان قرآن (مارابوها) نیز برگزار می‌شوند و عمده شرکت کنندگان در این کلاس‌ها را دانش آموزان بی‌بضاعت و مستمندی تشکیل می‌دهند که خانواده‌های آنها قادر به تأمین هزینه‌های تحصیل آنها نمی‌باشند<ref>وانگاری ، شیخ احمد ( مدرس قرآن (مارابو)) ، تمبوکتو ، آذر 1387 ( گفت‌وگو)</ref>. برخی از دانش‌آموزان این مدارس قرآنی را نیز کودکان خیابانی تشکیل می‌دهند که پس از پایان کلاس‌های روزانه رهسپار خیابان‌های شهرها شده و با گدایی امرار معاش می‌کنند[vi. مدارس سنتی قرآنی هم اکنون در تمام شهرها و روستاهای مالی فعالیت دارند و امکانات این مدارس تخته سیاهی است که معلم با آن درس می‌دهد. دانش‌آموزان نیز دروس خود را بر روی لوح‌های چوبی استوانه‌ای شکل یادداشت می‌کنند که شکل ظاهری آن بسیار جالب توجّه است. در این مدارس متون درسی خاصی تدریس نمی‌شود و معمولاً معلمان در نحوۀ تعلیم عربی، قرائت و حفظ قرآن کریم از شیوه‌های آموزشی و تجربۀ خود بهره می‌گیرند<ref>Saul, 1984: 71-87</ref>  .


مدارس سنتی قرآنی از صدها سال پیش در کشور مالی فعالیت داشته اند و از قدیمی ترین مراکز آموزشی این کشور بشمار می روند که محدوده فعالیت آنها از دیرباز تعلیم علوم و معارف قرآنی بوده است.این مدارس که معمولاً در جوار مساجد کوچک و بزرگ شهرها و روستاهای کشور فعالیت دارند عمدتاً مختص آموزش نحوه حفظ و قرائت قرآن کریم می باشند. اساتید این مدارس نیز معمولاً شیوخ و ائمه جمعه و جماعات مساجد مالی بشمار می روند که با دریافت شهریه‌ای بسيار اندك از دانش آموزان علوم قرآنی را به آنها می آموزند.
در برخی از مناطق مالی که مسلمانان در عسرت و تنگدستی به‌سر می‌برند، بسیاری از کودکان مسلمان بی‌سرپرست، شب‌ را در این مدارس که عبارت از اطاق‌های تنگ و تاریک در جوار مساجد است، سپری می‌کنند[vii].


مدارس سنتی قرآنی تا پیش از ورود استعمار فرانسه تنها مراكز آموزشي اسلامي محسوب می شدند . کودکان مسلمان در این مدرسه های کوچک به یادگیری الفبای عربی و اصوات و حروف قرآنی پرداخته و پس از آن از طریق لوح های چوبی خود و تکرار واژه هایی که توسط معلمان آنها قرائت می شد با نحوه قرائت آیات قرآن آشنا می شدند. شیوه تدریس در این مدارس سنتی که بسیار مشابه مکتب خانه های قدیمی کشورهای اسلامی بود صرفاً مبتنی بر تکرار اصوات و حروف بود و دانش آموزان موظف بودند هر روز تکالیف اساتید خود را بر روی لوح ها نگاشته و آنها را به وی ارائه دهند. در این مدارس سنتی تنبیه بدنی در زمره ضروریات تدریس بشمار می رفت و دانش آموزان با کوچک ترین نافرمانی توسط معلمان خود تنبیه می شدند.مدارس سنتی قرآنی که در کشورهای هوسا زبان ماکارانتا خوانده می شوند پس از ورود استعمار فرانسه و تأسیس مدارس سبک جدید بتدریج جايگاه خود را از دست دادند با این حال به فعالیت خود ادامه داده و تاکنون توانسته اند به بقای خود تداوم بخشند. در حال حاضر این مراکز علاوه بر محوطه مساجد در منازل معلمان قرآن (مارابوها) نیز برگزار می‌شوند و عمده شرکت کنندگان در این کلاس ها را دانش آموزان بی بضاعت و مستمندی تشکیل می دهند که خانواده‌های آنها قادر به تأمین هزینه‌های تحصیل آنها نمی باشند. (گفت‌وگو با شيخ احمد وانگاري، 1387). برخی از دانش‌آموزان این مدارس قرآنی را نیز کودکان خیابانی تشکیل می‌دهند که پس از پایان کلاس‌های روزانه رهسپار خیابان‌های شهرها شده و با گدایی امرار معاش می‌کنند[46]1. مدارس سنتی قرآنی هم اکنون در تمام شهرها و روستاهای مالی فعالیت دارند و امکانات این مدارس تخته سیاهی است که معلم با آن درس می‌دهد. دانش‌آموزان نیز دروس خود را بر روی لوح‌های چوبی استوانه‌ای شکل یادداشت می‌کنند که شکل ظاهری آن بسیار جالب توجّه است2. در این مدارس متون درسی خاصی تدریس نمی‌شود و معمولاً معلمان در نحوۀ تعلیم عربی، قرائت و حفظ قرآن کریم از شیوه‌های آموزشی و تجربۀ خود بهره می‌گیرند  '''.(Saul, 1984: 71-87)'''
خاطر نشان می‌گردد طی دو دهه گذشته سازمان همكاری اسلامی و برخی کشورهای اسلامی نظیر ایران، عربستان، کویت، قطر، امارات متحده عربی، مصر، الجزایر، لیبی و عمان اقداماتی را برای بهبود وضعیت این مدارس قرآنی انجام داده‌اند. در این راستا علاوه بر اعطای بورسیه تحصیلی دانشگاه‌های این کشورها به برخی از معلمان قرآنی؛ مدارس مزبور مرمت شده و مکان‌های خاصی نیز در جنب مساجد برای این مراکز در نظر گرفته شده‌اند<ref name=":8">مطالعات ميدانی و مشاهدات عينيی نويسنده، باماكو ، سگو و تمبوكتو، 1387</ref> .
 
در برخی از مناطق مالی که مسلمانان در عسرت و تنگدستی به‌سر می‌برند، بسیاری از کودکان مسلمان بی‌سرپرست، شب‌ را در این مدارس که عبارت از اطاق‌های تنگ و تاریک در جوار مساجد است، سپری می‌کنند[47].
 
خاطر نشان می‌گردد طی دو دهه گذشته سازمان همكاري اسلامی و برخی کشورهای اسلامی نظیر ایران، عربستان، کویت، قطر، امارات متحده عربی، مصر، الجزایر، لیبی و عمان اقداماتی را برای بهبود وضعیت این مدارس قرآنی انجام داده اند. در این راستا علاوه بر اعطای بورسیه تحصیلی دانشگاه‌های این کشورها به برخی از معلمان قرآنی؛ مدارس مزبور مرمت شده و مکان های خاصی نیز در جنب مساجد برای این مراکز در نظر گرفته شده اند '''(مطالعات میدانی نویسنده، 1387)'''


مدارس سنتی قرآنی باوجود مشکلات فراوان و کمبود امکانات هم‌چنان از پایگاه‌های اصلی نشر و توسعه دین اسلام به‌شمار می‌روند و تقریباً تمام مسلمانان کشور و بعضی از مقامات عالی‌رتبۀ کشوری و لشکری نیز در ایام طفولیت در این مدارس تحصیل کرده‌اند.
مدارس سنتی قرآنی باوجود مشکلات فراوان و کمبود امکانات هم‌چنان از پایگاه‌های اصلی نشر و توسعه دین اسلام به‌شمار می‌روند و تقریباً تمام مسلمانان کشور و بعضی از مقامات عالی‌رتبۀ کشوری و لشکری نیز در ایام طفولیت در این مدارس تحصیل کرده‌اند.


'''3-1-6 مدارس اسلامی‌‌'''
=== مدارس اسلامی‌‌ ===
علاوه بر مدارس دولتی موجود در کشور مالی، مدارس اسلامی ‌مشهور به مدارس عربی نیز در شهرها و روستاهای مالی فعالیت دارند. در این مدارس که از نظر امکانات آموزشی در سطح ضعیف‌تری نسبت به مدارس دولتی قرار دارند، دانش‌آموزان پس از گذراندن دوران تحصیلی از ابتدایی تا آخر دبیرستان، دیپلم رسمی‌ دریافت می‌کنند. پیشینۀ این مدارس به اوایل قرن نوزدهم میلادی بازمی‌گردد. پس از تأسیس مدارس جدید از سوی هيأت‌های میسیونری وابسته به کلیساها، که مورد حمایت استعمار فرانسه بودند، دولت استعماری وقت، مسلمانان این کشور را تشویق کرد تا فرزندان خود را در این مراکز آموزشی ثبت نام نمایند و رسماً اعلام کرد دانش‌آموزانی که در مدارس سنتی قرآنی تحصیل می‌کنند، فرصتی برای یافتن شغل مناسب ندارند و فقط دانش‌آموختگان این مدارس می‌توانند در ادارات دولتی مشغول به کار شوند. این امر با مخالفت مسلمانان مواجه شد و آنها که وجود این مدارس را خطری بالقوه برای تغییر مذهب فرزندان خود می‌دانستند، از ثبت نام در این مدارس خودداری کردند و فقط تعداد کمی از مردم حاضر شدند فرزندان خود را به این مراکز آموزشی بفرستند. با این حال بنا به ضرورت حضور نسل آیندۀ مسلمانان در جامعه و نیاز به فراگیری علوم و دانش جدید، گروهی از شیوخ مسلمان این کشور تصمیم گرفتند افزون‌بر مدارس قرآنی، شکل جدیدی از مدارس اسلامی‌ را تأسیس کنند تا همراه با علوم و معارف قرآنی، علوم جدید نیز به دانش‌آموزان آموخته شود.


علاوه بر مدارس دولتی موجود در کشور مالی، مدارس اسلامی ‌مشهور به مدارس عربی نیز در شهرها و روستاهای مالی فعالیت دارند. در این مدارس که از نظر امکانات آموزشی در سطح ضعیف‌تری نسبت به مدارس دولتی قرار دارند، دانش‌آموزان پس از گذراندن دوران تحصیلی از ابتدایی تا آخر دبیرستان، دیپلم رسمی‌ دریافت می‌کنند. پیشینۀ این مدارس به اوایل قرن نوزدهم میلادی بازمی‌گردد. پس از تأسیس مدارس جدید از سوی هيأت‌های میسیونري وابسته به کلیساها، که مورد حمایت استعمار فرانسه بودند، دولت استعماری وقت، مسلمانان این کشور را تشویق کرد تا فرزندان خود را در این مراکز آموزشی ثبت نام نمایند و رسماً اعلام کرد دانش‌آموزانی که در مدارس سنتی قرآنی تحصیل می‌کنند، فرصتی برای یافتن شغل مناسب ندارند و فقط دانش‌آموختگان این مدارس می‌توانند در ادارات دولتی مشغول به کار شوند. این امر با مخالفت مسلمانان مواجه شد و آنها که وجود این مدارس را خطری بالقوه برای تغییر مذهب فرزندان خود می‌دانستند، از ثبت نام در این مدارس خودداری کردند و فقط تعداد کمی از مردم حاضر شدند فرزندان خود را به این مراکز آموزشی بفرستند. با این حال بنا به ضرورت حضور نسل آیندۀ مسلمانان در جامعه و نیاز به فراگیری علوم و دانش جدید، گروهی از شیوخ مسلمان این کشور تصمیم گرفتند افزون‌بر مدارس قرآنی، شکل جدیدی از مدارس اسلامی‌ را تأسیس کنند تا همراه با علوم و معارف قرآنی، علوم جدید نیز به دانش‌آموزان آموخته شود.
این‌گونه مدارس در دهه‌های نخست قرن بیستم، به‌تدریج در مناطق مختلف مالی شکل گرفت و شمار کثیری از دانش‌آموزان مسلمان در آن مشغول تحصیل شدند. مدرّسان این مدارس اسلامی، ‌شیوخ و علمای تحصیل‌کردۀ حوزه‌های علمیۀ مراکش، موریتانی، الجزایر و مصر بودند و شیوۀ آموزشی آنها با مدارس سنتی قرآنی کاملاً متفاوت بود. پس از [[استقلال کشور مالی]] و با توجه به ریشه دار بودن مدارس اسلامی مزبور و تقاضاهای مکرر رهبران مسلمان این کشور مبنی بر برسمیت شناخته شدن این مراکز آموزشی توسط دولت؛ وزارت آموزش و پرورش مالی در سال 1962 و پس از تعیین کمیته‌ای ویژه،  مدارس اسلامی را با این شرط که دروس مصوب آموزش و پرورش در آنها تدریس گردیده و اصلاحاتی در این مراکز آموزشی بوجود آید برسمیت شناخت. از آن تاریخ تا کنون در این مدارس که بصورت خصوصی و دریافت شهریه‌ای (نه چندان زیاد) اداره می‌شوند علاوه بر دروس اسلامی نظیر قرائت و حفظ قرآن، صرف و نحو، فقه، معارف اسلامی و عربی؛ دروس مصوب وزارت آموزش و پرورش مالی نظیر ریاضی، شیمی، فیزیک، زیست شناسی و... نیز تدریس می‌شوند. با این حال تفاوت عمده این مدارس با مراکز آموزشی دولتی زبان مورد تدریس است بدین گونه که تمامی دروس در این مدارس به عربی ارائه می‌شوند ودانش آموزان پس از پایان دوره متوسطه و اخذ دیپلم به زبان عربی کاملاً تسلط می‌یابند<ref>مدارس قرآنی در مالی، [https://www.icro.ir/ مرکز اسناد سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی‌]، شمارۀ سند 1286</ref>.


این‌گونه مدارس در دهه‌های نخست قرن بیستم، به‌تدریج در مناطق مختلف مالی شکل گرفت و شمار کثیری از دانش‌آموزان مسلمان در آن مشغول تحصیل شدند. مدرّسان این مدارس اسلامی، ‌شیوخ و علمای تحصیل‌کردۀ حوزه‌های علمیۀ مراکش، موریتانی، الجزایر و مصر بودند و شیوۀ آموزشی آنها با مدارس سنتی قرآنی کاملاً متفاوت بود. پس از [[استقلال کشور مالی]] و با توجه به ریشه دار بودن مدارس اسلامی مزبور و تقاضاهای مکرر رهبران مسلمان این کشور مبنی بر برسمیت شناخته شدن این مراکز آموزشی توسط دولت؛ وزارت آموزش و پرورش مالی در سال 1962 و پس از تعیین کمیته ای ویژه،  مدارس اسلامی را با این شرط که دروس مصوب آموزش و پرورش در آنها تدریس گردیده و اصلاحاتی در این مراکز آموزشی بوجود آید برسمیت شناخت. از آن تاریخ تا کنون در این مدارس که بصورت خصوصی و دریافت شهریه ای (نه چندان زیاد) اداره می شوند علاوه بر دروس اسلامی نظیر قرائت و حفظ قرآن، صرف و نحو، فقه، معارف اسلامی و عربی؛ دروس مصوب وزارت آموزش و پرورش مالی نظیر ریاضی، شیمی، فیزیک، زیست شناسی و... نیز تدریس می شوند. با این حال تفاوت عمده این مدارس با مراکز آموزشی دولتی زبان مورد تدریس است بدین گونه که تمامی دروس در این مدارس به عربی ارائه می شوند ودانش آموزان پس از پایان دوره متوسطه و اخذ دیپلم به زبان عربی کاملاً تسلط می یابند..( مدارس قرآنی در مالی، مرکز اسناد سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی‌، شمارۀ سند 1286)
دانش‌آموختگان این مدارس که به مدارس اسلامی- ‌عربی شهرت دارد، تا سال 1996، پس از اخذ دیپلم، هم‌چون دانش‌آموختگان مدارس دولتی، می‌توانستند تحصیلات خود را در دانشگاه مالی ادامه داده دهند و یا با بورسیۀ تحصیلی عازم خارج از کشور شوند. استخدام آنان در مراکز و ادارات دولتی و خصوصی با هیچ منع قانونی مواجه نبود و مدرک تحصیلی آنها در شرایطیّ کاملاً مساوی با مدارس دولتی قرار داشت. با این حال در سال 1996، دولت مالی طیّ مصوبه‌ای سراسری، ورود دانش‌آموختگان به دانشگاه مالی و استخدام آنان در مراکز دولتی را صرفاً مستلزم دیپلم مدارس دولتی و تسلّط به زبان فرانسه ‌دانست. این امر با توجّه به آن که دانش‌آموختگان مقطع دیپلم مدارس اسلامی‌- عربی، به زبان فرانسه مسلط نبودند و در طول تحصیل، فقط زبان عربی را فرا می‌گرفتند، ادامۀ تحصیل آنان را در مقاطع آموزش عالی و مراکز اداری با مشکل مواجه ساخت، زیرا به‌دلیل عدم توانایی در صحبت کردن به زبان فرانسه، از دست‌یابی به مشاغل دولتی و ورود به تنها دانشگاه کشور محروم ‌شدند. البته طیّ چند دهۀ گذشته، سازمان همكاری اسلامی ‌و کشورهای اسلامی‌، کمک‌های قابل توجّهی برای توسعۀ مدارس اسلامی‌- عربی و ارتقای سطح کیفی دروس این مراکز در اختیار وزارت آموزش و پرورش این کشور قرار داده‌اند با این حال به نظر می‌رسد برای تطبیق شرایط این مدارس با نظام آموزشی مالی راه  طولانی در پیش است<ref>سیوطی ، شیخ عبدالرحمن ، 1387 ( گفت‌وگو)</ref>.


دانش‌آموختگان این مدارس که به مدارس اسلامی- ‌عربی شهرت دارد، تا سال 1996، پس از اخذ دیپلم، هم‌چون دانش‌آموختگان مدارس دولتی، می‌توانستند تحصیلات خود را در دانشگاه مالی ادامه داده دهند و یا با بورسیۀ تحصیلی عازم خارج از کشور شوند. استخدام آنان در مراکز و ادارات دولتی و خصوصی با هیچ منع قانونی مواجه نبود و مدرک تحصیلی آنها در شرایطیّ کاملاً مساوی با مدارس دولتی قرار داشت. با این حال در سال 1996، دولت مالی طیّ مصوبه‌ای سراسری، ورود دانش‌آموختگان به دانشگاه مالی و استخدام آنان در مراکز دولتی را صرفاً مستلزم دیپلم مدارس دولتی و تسلّط به زبان فرانسه ‌دانست. این امر با توجّه به آن که دانش‌آموختگان مقطع دیپلم مدارس اسلامی‌- عربی، به زبان فرانسه مسلط نبودند و در طول تحصیل، فقط زبان عربی را فرا می‌گرفتند، ادامۀ تحصیل آنان را در مقاطع آموزش عالی و مراکز اداری با مشکل مواجه ساخت، زیرا به‌دلیل عدم توانایی در صحبت کردن به زبان فرانسه، از دست‌یابی به مشاغل دولتی و ورود به تنها دانشگاه کشور محروم ‌شدند. البته طیّ چند دهۀ گذشته، سازمان همكاري اسلامی ‌و کشورهای اسلامی‌، کمک‌های قابل توجّهی برای توسعۀ مدارس اسلامی‌- عربی و ارتقای سطح کیفی دروس این مراکز در اختیار وزارت آموزش و پرورش این کشور قرار داده‌اند با این حال به نظر می رسد برای تطبیق شرایط این مدارس با نظام آموزشی مالی راه  طولانی در پیش است'''.(گفت‌وگو با شيخ عبدالرحمن سيوطي، 1387).'''
طی چند سال گذشته رهبران مسلمان مالی بارها از دولت درخواست کرده‌اند ضمن ایجاد تغییراتی در مصوبه هئیت دولت تسهیلاتی را برای اشتغال و ادامه تحصیل دانش آموختگان مدارس اسلامی عربی فراهم آورد. با اين حال مقامات دولتی با تأکید بر آن که بر اساس قانون اساسی مالی زبان رسمی و اداری این کشور فرانسه است تأکید دارند تنها در صورت ایجاد تغییراتی ساختاری در این مدارس و تغییر زبان آن از زبان عربی به فرانسوی می‌توانند شرایطی مساوی را در راهیابی به دانشگاه و یا استخدام در مراکز دولتی برای آنها در نظر بگیرند. در این ارتباط اخیراً برخی از رهبران مسلمان این کشور با برگزاری جلساتی با مدیران این مدارس پیشنهاد کرده‌اند مدارس عربی همانند دیگر کشورهای غرب آفریقا نظیر گینه کوناکری به مدارس اسلامی فرانکو عرب تغییر یافته و دروس اسلامی به زبان عربی و دروس مصوب آموزش و پرورش به زبان فرانسه تدریس گردد. آنها معتقدند با اجراء این سیستم دانش آموزان ضمن فراگیری زبان اسلام (عربی) به زبان فرانسوی نیز تسلط می‌یابند<ref>برگرفته از سایت https://www.islamic&#x20;education&#x20;in&#x20;africa.com<nowiki/>/west africa/mali/2005</ref>.
 
طی چند سال گذشته رهبران مسلمان مالی بارها از دولت درخواست کرده اند ضمن ایجاد تغییراتی در مصوبه هئیت دولت تسهیلاتی را برای اشتغال و ادامه تحصیل دانش آموختگان مدارس اسلامی عربی فراهم آورد. با اين حال مقامات دولتی با تأکید بر آن که بر اساس قانون اساسی مالی زبان رسمی و اداری این کشور فرانسه است تأکید دارند تنها در صورت ایجاد تغییراتی ساختاری در این مدارس و تغییر زبان آن از زبان عربی به فرانسوی می توانند شرایطی مساوی را در راهیابی به دانشگاه و یا استخدام در مراکز دولتی برای آنها در نظر بگیرند. در این ارتباط اخیراً برخی از رهبران مسلمان این کشور با برگزاری جلساتی با مدیران این مدارس پیشنهاد کرده اند مدارس عربی همانند دیگر کشورهای غرب آفریقا نظیر گینه کوناکری به مدارس اسلامی فرانکو عرب تغییر یافته و دروس اسلامی به زبان عربی و دروس مصوب آموزش و پرورش به زبان فرانسه تدریس گردد. آنها معتقدند با اجراء این سیستم دانش آموزان ضمن فراگیری زبان اسلام (عربی) به زبان فرانسوی نیز تسلط می یابند. '''(www.islamic''' '''education in africa.com/west africa/mali).'''


با وجود مشکلات موجود در زمینۀ اشتغال و ادامۀ تحصیل دانش‌آموختگان مدارس عربی، مسلمانان این کشور هم‌چنان به این مراکز اعتقاد دارند و ترجیح می‌دهند فرزندانشان در این مدارس تحصیل کنند. آنها بر این باورند که دانش‌آموزان در مدارس دولتی از ارزش‌های سنتی خود دور می‌شوند و مدارس اسلامی- ‌عربی، روح اسلام را در وجود آنها تقویت می‌کند.
با وجود مشکلات موجود در زمینۀ اشتغال و ادامۀ تحصیل دانش‌آموختگان مدارس عربی، مسلمانان این کشور هم‌چنان به این مراکز اعتقاد دارند و ترجیح می‌دهند فرزندانشان در این مدارس تحصیل کنند. آنها بر این باورند که دانش‌آموزان در مدارس دولتی از ارزش‌های سنتی خود دور می‌شوند و مدارس اسلامی- ‌عربی، روح اسلام را در وجود آنها تقویت می‌کند.


'''4-1-6 شهرهای تاریخی اسلامی‌'''
=== شهرهای تاریخی اسلامی‌ ===


به دلیل حاکمیت دین اسلام در سراسر کشور مالی، اکثر شهرهای این کشور رنگ و بوی اسلامی‌ کامل دارند و حضور در این شهرها، تداعی‌کنندۀ پیشینۀ عمیق دین اسلام در این سرزمین تاریخی است. از مهم‌ترین شهرهای اسلامی ‌مالی که عمق راهبردی اسلام را در این کشور، از گذشته‌های دور تاکنون، به تصویر می‌کشد عبارتند از:
به دلیل حاکمیت دین اسلام در سراسر کشور مالی، اکثر شهرهای این کشور رنگ و بوی اسلامی‌ کامل دارند و حضور در این شهرها، تداعی‌کنندۀ پیشینۀ عمیق دین اسلام در این سرزمین تاریخی است. از مهم‌ترین شهرهای اسلامی ‌مالی که عمق راهبردی اسلام را در این کشور، از گذشته‌های دور تاکنون، به تصویر می‌کشد عبارتند از:[[پرونده:نماز عید فطر در باماکو.jpg|بندانگشتی|نماز عید فطر در باماکو]]


'''1-4-1-6 باماکو'''
==== [[باماکو در مالی|باماکو]] ====
شهر باماکو پایتخت کشور مالی نه تنها به عنوان مرکز سیاسی بلکه به عنوان شهری اسلامی و مرکز حضور اقوام و قبایل مسلمان این کشور از اهمیت خاصی برخوردار است. این شهر دارای قدمت دیرینه‌ای است و کاوش‌های باستان‌شناسی پيشينه دین اسلام در آن را به صدها سال پیش باز می‌گرداند. بر اساس شواهد موجود باماکوی امروزین در قرن شانزدهم توسط خاندان نیاره و توره از قوم بامبارا بنیان نهاده شد و از سال 1883 توسط فرانسوی‌هایی که در این شهر استقرار یافتند به عنوان مرکز اداری مستعمره مالی در نظر گرفته شد. باماكو با وجود آن که سال‌ها پایتخت این کشور بوده است ولی هنوز بیشتر چهره روستایی مسلمان نشین  بزرگ را دارد تا مرکز سیاسی و اداری کشور مالی! شهر در اکثر روزها در گرد و غبار سرخ رنگ فرو رفته است و ساختمان‌های آن اکثراً گلی و خشتی می‌باشند و مردم در خانه‌های بزرگ بصورت دسته جمعی زندگی می‌کنند[viii] .از جالب‌ترین چشم‌اندازهای باماکو مساجد بزرگ و کوچک آن است که در سراسر محلات شهر و روستاهای اطراف آن به چشم می‌آید<ref>احمدی، سيروس. فرهنگ و تمدن كشور مالی، مشهد: [https://astanprint.ir/ مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس]، 1384.ص.189.</ref>.


شهر باماکو پایتخت کشور مالی نه تنها به عنوان مرکز سیاسی بلکه به عنوان شهری اسلامی و مرکز حضور اقوام و قبایل مسلمان این کشور از اهمیت خاصي برخوردار است. این شهر دارای قدمت دیرینه‌ای است و کاوش های باستان شناسی پيشينه دین اسلام در آن را به صدها سال پیش باز می گرداند. بر اساس شواهد موجود باماکوی امروزین در قرن شانزدهم توسط خاندان نیاره و توره از قوم بامبارا بنیان نهاده شد و از سال 1883 توسط فرانسوی هایی که در این شهر استقرار یافتند به عنوان مرکز اداری مستعمره مالی در نظر گرفته شد. باماكو با وجود آن که سال ها پایتخت این کشور بوده است ولی هنوز بیشتر چهره روستایی مسلمان نشین  بزرگ را دارد تا مرکز سیاسی و اداری کشور مالی ! شهر در اکثر روزها در گرد و غبار سرخ رنگ فرو رفته است و ساختمان های آن اکثراً گلی و خشتی می باشند و مردم در خانه های بزرگ بصورت دسته جمعی زندگی می کنند..[48] از جالب‌ترین چشم‌اندازهای باماکو مساجد بزرگ و کوچک آن است که در سراسر محلات شهر و روستاهای اطراف آن به چشم می‌آید '''(احمدی، 189).'''
بر اساس آمار موجود در حدود 210 مسجد در این شهر وجود دارند که با توجه به جمعیت یک میلیون و هشتصد هزار نفری آن و اشتیاق فراوان مردم برای حضور در مساجد کافی بنظر نمی‌رسند. مساجد شهر معمولاً شلوغ بوده و هر روز نمازهای جماعت در مساجد کوچک و بزرگ باماکو برگزار می‌شود که این امر در روز جمعه به اوج خود می‌رسد به گونه‌ای که در روزهای جمعه خیابان‌های اطراف مساجد مملو از زنان و مردانی است که با البسه سفید و تمیز عازم برگزاری نماز جمعه می‌باشند. تقریباً تمام مردم باماکو مسلمانند و تنها اقلیت بسیار کوچکی از مردم این شهر را مسیحی‌ها تشکیل می‌دهند. مردمان باماکو انسان‌هایی صبور و آرام بوده و مقدم مهمانان بویژه مسلمانان دیگر کشورهای جهان را گرامی می‌دارند. شغل اصلی بومیان ساکن باماکو فعالیت در زمینه صنایع دستی است و جدای از آن تجارت نیز در این شهر از جایگاه والایی برخوردار است<ref name=":8" />.


بر اساس آمار موجود در حدود 210 مسجد در این شهر وجود دارند که با توجه به جمعیت یک میلیون و هشتصد هزار نفری آن و اشتیاق فراوان مردم برای حضور در مساجد کافی بنظر نمی رسند. مساجد شهر معمولاً شلوغ بوده و هر روز نمازهای جماعت در مساجد کوچک و بزرگ باماکو برگزار می شود که این امر در روز جمعه به اوج خود می رسد به گونه ای که در روزهای جمعه خیابان های اطراف مساجد مملو از زنان و مردانی است که با البسه سفید و تمیز عازم برگزاری نماز جمعه می باشند. تقریباً تمام مردم باماکو مسلمانند و تنها اقلیت بسیار کوچکی از مردم این شهر را مسیحی ها تشکیل می دهند. مردمان باماکو انسان هایی صبور و آرام بوده و مقدم مهمانان بویژه مسلمانان دیگر کشورهای جهان را گرامی می دارند. شغل اصلی بومیان ساکن باماکو فعالیت در زمینه صنایع دستی است و جدای از آن تجارت نیز در این شهر از جایگاه والایی برخوردار است. '''(مطالعات میدانی نویسنده، 1387).'''
==== سگو ====
شهر تاریخی سگو از شهرهای اسلامی ‌و مهم مالی و مرکز استان چهارم این کشور است. این شهر که در فراز و نشیب‌های تاریخ سیاسی این سرزمین، در قرون هجده و نوزده میلادی نقش مهمّی‌ داشته، در قرن نوزدهم به مدت بیست سال پایتخت پادشاهی توکولور و مدتی نیز پایتخت سلسلۀ بامبارا بود.


'''2-4-1-6 سگو'''
شهر سگو مانند دیگر شهرهای مالی، چهره‌ای روستایی دارد و چندان پیشرفت نکرده است. از نظر جمعیّت، سگو سومین شهر کشور پس از باماکو و سیکاسو به‌شمار می‌رود.[ix] در حدود 90 درصد مردم سگو مسلمان‌اند و 10 درصد باقیمانده را مسیحیان و پیروان آیین‌های بومی‌ تشکیل می‌دهند. سگو مرکز کشت پنبۀ مالی است و اکثر اهالی آن در کارخانجات نساجی شهر فعالیت دارند<ref name=":9">برگرفته از سایت  https://www.muslim&#x20;heritage.&#x20;com</ref> .


شهر تاریخی سگو از شهرهاي اسلامی ‌و مهم مالی و مرکز استان چهارم این کشور است. این شهر که در فراز و نشیب‌های تاریخ سیاسی این سرزمین، در قرون هجده و نوزده میلادی نقش مهمّی‌ داشته، در قرن نوزدهم به مدت بیست سال پایتخت پادشاهی توکولور و مدتی نیز پایتخت سلسلۀ بامبارا بود.
مساجد فراوانی در سگو وجود دارد که قدمت برخی از آنها به بیش از دویست سال می‌رسد<ref name=":10">برگرفته از سایت https://www..mud&#x20;mosques&#x20;of&#x20;mali.com</ref>. شیوۀ زندگی مردم سگو، هم‌چون دیگر شهرهای مالی به‌صورت جمعی است و آنان در خانه‌های بزرگ و گروهی زندگی می‌کنند.
 
شهر سگو مانند دیگر شهرهای مالی، چهره‌ای روستایی دارد و چندان پیشرفت نکرده است. از نظر جمعیّت، سگو سومین شهر کشور پس از باماکو و سیکاسو به‌شمار می‌رود.[49] در حدود 90 درصد مردم سگو مسلمان‌اند و 10 درصد باقیمانده را مسیحیان و پیروان آیین‌های بومی‌ تشکیل می‌دهند. سگو مرکز کشت پنبۀ مالی است و اکثر اهالی آن در کارخانجات نساجی شهر فعالیت دارند '''(www.muslim heritag.com/mali/segui).'''
 
مساجد فراوانی در سگو وجود دارد که قدمت برخی از آنها به بیش از دویست سال می‌رسد'''(www.mud mosques of mali.com).''' شیوۀ زندگی مردم سگو، هم‌چون دیگر شهرهای مالی به‌صورت جمعی است و آنان در خانه‌های بزرگ و گروهی زندگی می‌کنند.
 
'''3-4-1-6 موپتی'''


==== موپتی ====
شهر موپتی از مشهور‌‌‌‌ترین شهرهای مالی و مرکز استان پنجم این کشور است. موپتی از نظر قدمت یکی از شهرهای تاریخی و اسلامی ‌مهم کشور مالی به‌شمار می‌رود. تاریخ تأسیس موپتی به قرن دوازدهم و اوایل ورود تجّار مسلمان به این سرزمین بازمی‌گردد. موپتی در دورۀ حاکمیت الحاج عمرتال پادشاه سلسلۀ توکولور به اوج عظمت خود رسید و اهمّیت خود را در این کشور از آن زمان حفظ کرده است.
شهر موپتی از مشهور‌‌‌‌ترین شهرهای مالی و مرکز استان پنجم این کشور است. موپتی از نظر قدمت یکی از شهرهای تاریخی و اسلامی ‌مهم کشور مالی به‌شمار می‌رود. تاریخ تأسیس موپتی به قرن دوازدهم و اوایل ورود تجّار مسلمان به این سرزمین بازمی‌گردد. موپتی در دورۀ حاکمیت الحاج عمرتال پادشاه سلسلۀ توکولور به اوج عظمت خود رسید و اهمّیت خود را در این کشور از آن زمان حفظ کرده است.


جمعیّت فعلی موپتی در حدود صد هزار نفر است و به‌دلیل آنکه در میان دو رودخانۀ نیجر و بانی قرار دارد و وجود سدهای خاکی متعدّدی که شهر را از سیلاب این دو رودخانه حفظ می‌کند، از شهرت زیادی برخوردار است. شغل اکثر مردم موپتی کشاورزی، ماهی‌گیری و دامداری است[50] در این شهر مساجد زیادی وجود دارد که مسجد کوموگل از مشهور‌‌‌‌ترین آنها به‌شمار می‌رود .'''(www.mud mosques of mali.com)'''
جمعیّت فعلی موپتی در حدود صد هزار نفر است و به‌دلیل آنکه در میان دو رودخانۀ نیجر و بانی قرار دارد و وجود سدهای خاکی متعدّدی که شهر را از سیلاب این دو رودخانه حفظ می‌کند، از شهرت زیادی برخوردار است. شغل اکثر مردم موپتی کشاورزی، ماهی‌گیری و دامداری است[x] در این شهر مساجد زیادی وجود دارد که مسجد کوموگل از مشهور‌‌‌‌ترین آنها به‌شمار می‌رود <ref name=":10" />.
 
مردم موپتی اکثراً مسلمان‌اند و تعداد اندکی از آنها را مسیحیان و پیروان آیین‌های سنتی تشکیل می‌دهند. در حومۀ این شهر خرابه‌های شهر تاریخی حمداللهی نیز وجود دارد که شیخ سلطان احمدو در سال 1819 احداث و در سال 1862 الحاج شیخ عمرتال پس از تصرف، آن را ویران کرد. در شهر موپتي ده‌ها مدرسه قرآني وجود دارد  از این رو موپتی به شهر قرآني مالي شهرت يافته است. (احمدی: 211)
 
'''4-4-1-6 شهر جنه'''


شهر جنه یکی از سه شهر قدیمی‌ و مسلمان‌نشین کشور مالی (جنه، تمبوکتو و گائو) به‌شمار می‌رود. تاریخ ساخت جنه به قرن نهم میلادی بازمی‌گردد. در سال 800 گروهی از بازرگانان این شهر را احداث کردند و جنه تا مدت‌های مدیدی مرکز تلاقی و ارتباط تجّار مسلمان صحرای بزرگ و بومیان مناطق جنگلی استوایی گینه بود '''(www.djenne, mali.com).'''
مردم موپتی اکثراً مسلمان‌اند و تعداد اندکی از آنها را مسیحیان و پیروان آیین‌های سنتی تشکیل می‌دهند. در حومۀ این شهر خرابه‌های شهر تاریخی حمداللهی نیز وجود دارد که شیخ سلطان احمدو در سال 1819 احداث و در سال 1862 الحاج شیخ عمرتال پس از تصرف، آن را ویران کرد. در شهر موپتي ده‌ها مدرسه قرآنی وجود دارد  از این رو موپتی به شهر قرآنی مالی شهرت يافته است<ref>احمدی، سيروس. فرهنگ و تمدن كشور مالی، مشهد: [https://astanprint.ir/ مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس]، 1384.ص.211.</ref>.[[پرونده:جنه.jpg|بندانگشتی|مسجد بزرگ جنه]]


شهرت شهر جنه جدای از قدمت تاریخی آن و قرار گرفتن در رودخانه بانی که شهر را از دو سوی در خود جای داده است بیشتر بدلیل معماری سنتی بسیار زیبای سبک سودانی آن است که در سرتاسر غرب آفریقا از ویژگی خاصی برخوردار است. جنه در قرن های 14 و 15 میلادی به عنوان مرکز بزرگ علوم و معارف اسلامی و حج شهرت داشت و ده ها تن از دانش آموزان و طلاب مسلمان این سرزمین و دیگر مناطق غرب آفریقا برای تحصیل علوم اسلامی در حوزه های علمیه این شهر حضور می یافتند. '''(احمدی: 213).'''
==== شهر جنه ====
شهر جنه یکی از سه شهر قدیمی‌ و مسلمان‌نشین کشور مالی (جنه، تمبوکتو و گائو) به‌شمار می‌رود. تاریخ ساخت جنه به قرن نهم میلادی بازمی‌گردد. در سال 800 گروهی از بازرگانان این شهر را احداث کردند و جنه تا مدت‌های مدیدی مرکز تلاقی و ارتباط تجّار مسلمان صحرای بزرگ و بومیان مناطق جنگلی استوایی گینه بود <ref>برگرفته از سایت https://www.djenne,&#x20;mali.com<nowiki/>/2012</ref>.


مسجد بزرگ جنه در آن عهد در برگیرنده مراکز ُآموزشی و کتابخانه های متعددی بود و اساتیدی از عربستان، مصر، الجزایر، [[تونس]] و طلابی از کشورهای مختلف آفریقایی در این مراکز به تدریس و تحصیل علوم اسلامی اشتغال داشتند. در آن دوره جنه رقیب جدی شهر تمبوکتو بود. جنه در سال 1461 توسط سنی علی بر پادشاه سونگای تسخیر شد و در قرن شانزدهم به یکی از مهم ترین مراکز تجاری مالی مبدل گشت.شهرجنه بین سال های 1591 و 1780 تحت کنترل پادشاهان مراکشی قرار داشت و بازارهای آن در این دوره طولانی گسترش قابل ملاحظه ای یافت به گونه ای که اجناس و کالاهای مختلف از شمال و غرب و مرکز آفریقا در بازارهای این شهر عرضه و مبادله می شوند. '''(Maas, 1990:18-29)'''
شهرت شهر جنه جدای از قدمت تاریخی آن و قرار گرفتن در رودخانه بانی که شهر را از دو سوی در خود جای داده است بیشتر بدلیل معماری سنتی بسیار زیبای سبک سودانی آن است که در سرتاسر غرب آفریقا از ویژگی خاصی برخوردار است. جنه در قرن های 14 و 15 میلادی به عنوان مرکز بزرگ علوم و معارف اسلامی و حج شهرت داشت و ده‌ها تن از دانش آموزان و طلاب مسلمان این سرزمین و دیگر مناطق غرب آفریقا برای تحصیل علوم اسلامی در حوزه‌های علمیه این شهر حضور می‌یافتند<ref>احمدی، سيروس. فرهنگ و تمدن كشور مالی، مشهد: [https://astanprint.ir/ مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس]، 1384.ص.213.</ref> .


جنه در سال 1861 بوسیله الحاج عمرتال تصرف گشت و در سال 1893 به اشغال نیروهای فرانسوی در آمد '''www.muslimheritage.com/mali/djenne)'''). این شهر در حال حاضر در لیست میراث فرهنگی جهانی یونسکو قرار گرفته و بسیاری از بناهای تاریخی آن از جمله مسجد بسیار زیبای جنه با هزینۀ سازمان یونسکو بازسازی و مرمت شده است '''(www.unesco.org/mali/cultural heritage/djenne mosque)'''
مسجد بزرگ جنه در آن عهد در برگیرنده مراکز ُآموزشی و کتابخانه‌های متعددی بود و اساتیدی از عربستان، مصر، الجزایر، [[تونس]] و طلابی از کشورهای مختلف آفریقایی در این مراکز به تدریس و تحصیل علوم اسلامی اشتغال داشتند. در آن دوره جنه رقیب جدی شهر تمبوکتو بود. جنه در سال 1461 توسط سنی علی بر پادشاه سونگای تسخیر شد و در قرن شانزدهم به یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری مالی مبدل گشت.شهرجنه بین سال های 1591 و 1780 تحت کنترل پادشاهان مراکشی قرار داشت و بازارهای آن در این دوره طولانی گسترش قابل ملاحظه‌ای یافت به گونه‌ای که اجناس و کالاهای مختلف از شمال و غرب و مرکز آفریقا در بازارهای این شهر عرضه و مبادله می‌شوند<ref>Maas, Pierre. "Djenné: Living Tradition." Aramco World 41 (6): 18–29, 1990.p18-29.</ref>.


'''5-4-1-6 گائو'''
جنه در سال 1861 بوسیله الحاج عمرتال تصرف گشت و در سال 1893 به اشغال نیروهای فرانسوی در آمد<ref name=":9" />. این شهر در حال حاضر در لیست میراث فرهنگی جهانی یونسکو قرار گرفته و بسیاری از بناهای تاریخی آن از جمله مسجد بسیار زیبای جنه با هزینۀ سازمان یونسکو بازسازی و مرمت شده است<ref>برگرفته از سایت https://www.unesco.org</ref>.


شهر اسلامی ‌گائو مرکز استان هفتم مالی است و به‌دلیل آنکه آخرین شهر مالی پیش از ورود به صحرای الجزایر است، مروارید صحرا نامیده می‌شود '''www.wtgonline.com)).''' این شهر تاریخی در اواخر قرن هفتم میلادی تأسیس شد و از سال 1464 تا 1591 میلادی پایتخت امپراطوری سونگای بود و به همین دلیل در آن زمان شهرت زیادی ‌داشت.
==== گائو ====
شهر اسلامی ‌گائو مرکز استان هفتم مالی است و به‌دلیل آنکه آخرین شهر مالی پیش از ورود به صحرای الجزایر است، مروارید صحرا نامیده می‌شود<ref>world travel guide. [online] retrieved from :[https://www.wtgonline.comgen.html, https://www.wtgonline.comgen.html,] 1998</ref> . این شهر تاریخی در اواخر قرن هفتم میلادی تأسیس شد و از سال 1464 تا 1591 میلادی پایتخت امپراطوری سونگای بود و به همین دلیل در آن زمان شهرت زیادی ‌داشت.


در این شهر ده‌ها مسجد قدیمی ‌از جمله مسجدی  که در سال 1495 ازکیا محمد آن را ساخته بود، وجود دارد که هنوز نمازگزاران از آن استفاده می‌کنند '''(www.mud mosques of mali.com).''' علاوه‌بر این، گائو دارای آثار تاریخی اسلامی‌ متعدّدی است که همه از شکوه و عظمت این شهر در قرون میانۀ میلادی حکایت دارد '''(www.muslim heritage.com/mali).'''
در این شهر ده‌ها مسجد قدیمی ‌از جمله مسجدی  که در سال 1495 ازکیا محمد آن را ساخته بود، وجود دارد که هنوز نمازگزاران از آن استفاده می‌کنند<ref name=":10" /> . علاوه‌بر این، گائو دارای آثار تاریخی اسلامی‌ متعدّدی است که همه از شکوه و عظمت این شهر در قرون میانۀ میلادی حکایت دارد <ref name=":9" />.


مقبره خاندان ازکیا که بنایی هرم شکل است یکی از مهم ترین بناهای تاریخی این شهر بشمار می رود که قبر ده تن از سلاطین سلسله سونگای و امامان مسجد ازکیا محمد در این مقبره قرار دارد. '''(احمدی: 235-236).''' جمعیّت فعلی این شهر در حدود چهارصد هزار نفر است که بیشتر مردم آن مسلمان و بخش کوچکی را مسیحیان تشکیل می‌دهند. مسلمانان گائو مانند دیگر مردم مالی، مهمان‌نوازند و با وجود فقر و مسکنت، از مهمانان خود به بهترین وجه پذیرایی می‌کنند. شغل اکثر مردم گائو دامپروری است و به‌دلیل آنکه این شهر در صحرای بزرگ آفريقا واقع شده، کشاورزی در آن چندان رواج ندارد.[51] شهر گائو بدنبال کودتای مارس 2012 نظامیان ، توسط شورشیان طوارقی اشغال شد و در زمان بازبینی این کتاب ( پیش از چاپ) در اواسط بهمن ماه سال 1391 نیروهای فرانسوی موفق به بازپس گیری آن شدند.
مقبره خاندان ازکیا که بنایی هرم شکل است یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی این شهر بشمار می‌رود که قبر ده تن از سلاطین سلسله سونگای و امامان مسجد ازکیا محمد در این مقبره قرار دارد <ref>احمدی، سيروس. فرهنگ و تمدن كشور مالی، مشهد: [https://astanprint.ir/ مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس]، 1384.ص.235-236.</ref> . جمعیّت فعلی این شهر در حدود چهارصد هزار نفر است که بیشتر مردم آن مسلمان و بخش کوچکی را مسیحیان تشکیل می‌دهند. مسلمانان گائو مانند دیگر مردم مالی، مهمان‌نوازند و با وجود فقر و مسکنت، از مهمانان خود به بهترین وجه پذیرایی می‌کنند. شغل اکثر مردم گائو دامپروری است و به‌دلیل آنکه این شهر در صحرای بزرگ آفريقا واقع شده، کشاورزی در آن چندان رواج ندارد.[xi] شهر گائو بدنبال کودتای مارس 2012 نظامیان ، توسط شورشیان طوارقی اشغال شد و در زمان بازبینی این کتاب ( پیش از چاپ) در اواسط بهمن ماه سال 1391 نیروهای فرانسوی موفق به بازپس گیری آن شدند.[[پرونده:ابن بطوطه.jpg|بندانگشتی|ابن بطوطه]]


'''6-4-1-6 تمبوکتو'''
==== [[تمبوکتو در مالی|تمبوکتو]] ====
شهر تاریخی و زیبای تمبوکتو یکی از مشهورترین شهرهای منطقه غرب آفریقا بشمار می‌رود که شهرت و جایگاه خود را طی قرون متمادی همچنان حفظ کرده است. این شهر در قرن دوازدهم میلادی احداث شد و در قرن سیزدهم مرکز عمده تجارت این منطقه بود به گونه‌ای که اکثر کاروان‌های تجاری که از گینه عازم شمال آفریقا بودند از تمبوكتو عبور می‌کردند.این شهر در قرون 14 و 15 میلادی به اوج عظمت و شکوه خود دست یافت که علت اصلی آن وجود بیش از 150 مدرسه قرآنی و بویژه دانشگاه اسلامی سانکوره بود. دانشگاه اسلامی سانکوره که در آن عهد با دانشگاه‌های بزرگ اسلامی نظیر قاهره، فض و کوردوبا رقابت می‌کرد موقعیت ویژه ‌ی به این شهر بخشیده بود به گونه‌ای که تمبوکتو حالت شهری دانشگاهی بخود گرفته و از حدود هشتاد هزار جمعیت آن در قرون 14 و  15 میلادی در حدود بیست و پنج هزار نفر را طلاب علوم اسلامی تشکیل می‌دادند<ref>برگرفته از سایت https://&nbsp;www.sankore.com</ref>.


شهر تاریخی و زیبای تمبوکتو یکی از مشهورترین شهرهای منطقه غرب آفریقا بشمار می رود که شهرت و جایگاه خود را طی قرون متمادی همچنان حفظ کرده است. این شهر در قرن دوازدهم میلادی احداث شد و در قرن سیزدهم مرکز عمده تجارت این منطقه بود به گونه ای که اکثر کاروان های تجاری که از گینه عازم شمال آفریقا بودند از تمبوكتو عبور می کردند.این شهر در قرون 14 و 15 میلادی به اوج عظمت و شکوه خود دست یافت که علت اصلی آن وجود بیش از 150 مدرسه قرآنی و بویژه دانشگاه اسلامی سانکوره بود. دانشگاه اسلامی سانکوره که در آن عهد با دانشگاه های بزرگ اسلامی نظیر قاهره، فض و کوردوبا رقابت می کرد موقعیت ویژه ای به این شهر بخشیده بود به گونه ای که تمبوکتو حالت شهری دانشگاهی بخود گرفته و از حدود هشتاد هزار جمعیت آن در قرون 14 و  15 میلادی در حدود بیست و پنج هزار نفر را طلاب علوم اسلامی تشکیل می‌دادند. '''(www.sankore.com).'''
تمبوکتو در آن زمان، علاوه‌بر محوریّت دینی، قطب تجاری منطقه به‌شمار می‌رفت و تجّار و بازرگانان، اغلب در مسیر سفر از شمال به غرب و مرکز آفریقا و بالعکس، چند روز در این شهر اقامت می‌کردند. یکی از ضرب‌المثل‌های رایج در زبان‌های بومی‌ به این مضمون: «نمک از شمال، طلا از جنوب و نقره از سرزمین سفیدپوستان می‌آید ولی کلام خداوند، داستان‌های زیبا و موضوعات حکیمانه و خردمندانه را فقط می‌توان در تمبوکتو یافت»، به‌خوبی اهمّیت تمبوکتو را در آن دوره نمایان می‌سازد <ref>احمدی، سيروس. فرهنگ و تمدن كشور مالی، مشهد: [https://astanprint.ir/ مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس]، 1384.ص.224.</ref>. ابن‌بطوطه در نیمۀ دوم قرن چهاردهم از این شهر بازدید کرده و زیبایی و عظمت آن را ستوده است<ref>ابن‌بطوطه: 123</ref>.


تمبوکتو در آن زمان، علاوه‌بر محوریّت دینی، قطب تجاری منطقه به‌شمار می‌رفت و تجّار و بازرگانان، اغلب در مسیر سفر از شمال به غرب و مرکز آفریقا و بالعکس، چند روز در این شهر اقامت می‌کردند. یکی از ضرب‌المثل‌های رایج در زبان‌های بومی‌ به این مضمون: «نمک از شمال، طلا از جنوب و نقره از سرزمین سفیدپوستان می‌آید ولی کلام خداوند، داستان‌های زیبا و موضوعات حکیمانه و خردمندانه را فقط می‌توان در تمبوکتو یافت»، به‌خوبی اهمّیت تمبوکتو را در آن دوره نمایان می‌سازد '''(احمدی: 224)'''. ابن‌بطوطه در نیمۀ دوم قرن چهاردهم از این شهر بازدید کرده و زیبایی و عظمت آن را ستوده است '''(ابن‌بطوطه: 123)'''.
تمبوکتو در حال حاضر از نظر سبک معماری خاص به سه سبک: سودانی ، مغربی و فرانسوی تقسیم می‌شود و به سبب مساجد بسیار زیبا و تاریخی سه گانه سید یحیی، جن گاریبر؛ سانکوره و کتابخانه‌های قدیمی و درب‌های چوبی کنده کاری شده در سر‌تا‌سر  غرب آفریقا شهرت دارد. این شهر مرکز استانی به همین نام است و اقوام مسلمانی از مناطق گوناگون مالی در آن حضور دارند. چهره کنونی تمبوكتو همچنان اسلامی باقی مانده و مردم شهر به رعایت امور شرعی و اسلامی تأکید دارند به گونه‌ای که در بسیاری از امور زندگی خود با امامان مساجد و قضات مشورت بعمل می‌آورند.1تمبوکتو در سال 1988 در فهرست میراث فرهنگی یونسکو به ثبت رسید. این شهر طی جنگ داخلی طوارق با دولت، در نيمۀ اول دهۀ 1990 و در جریان جنگ داخلی سال‌های 2011 و 2012، متحمل خساراتی شد که نگرانی عمیق سازمان یونسکو را در پی داشت[xii]. این شهر پس از کودتای سال 2012 بصورت ناگهانی به اشغال شورشیان درآمد و اسلام گرایان افراطی وابسته به سازمان تروریستی القاعده برخی از ساختمان‌های قدیمی آن را به عنوان مظاهر کفر ویران ساختند.


تمبوکتو در حال حاضر از نظر سبک معماری خاص به سه سبک: سودانی ، مغربی و فرانسوی تقسیم می شود و به سبب مساجد بسیار زیبا و تاریخی سه گانه سید یحیی، جن گاریبر؛ سانکوره و کتابخانه های قدیمی و درب های چوبی کنده کاری شده در سر تا سر  غرب آفریقا شهرت دارد. این شهر مرکز استانی به همین نام است و اقوام مسلمانی از مناطق گوناگون مالی در آن حضور دارند. چهره کنونی تمبوكتو همچنان اسلامی باقی مانده و مردم شهر به رعایت امور شرعی و اسلامی تأکید دارند به گونه ای که در بسیاری از امور زندگی خود با امامان مساجد و قضات مشورت بعمل می‌آورند.1تمبوکتو در سال 1988 در فهرست میراث فرهنگی یونسکو به ثبت رسید. این شهر طيّ جنگ داخلي طوارق با دولت، در نيمۀ اول دهۀ 1990 و در جریان جنگ داخلی سال‌های 2011 و 2012، متحمل خساراتی شد که نگرانی عمیق سازمان یونسکو را در پی داشت[52] . این شهر پس از کودتای سال 2012 بصورت ناگهانی به اشغال شورشیان درآمد و اسلام گرایان افراطی وابسته به سازمان تروریستی القاعده برخی از ساختمان های قدیمی آن را به عنوان مظاهر کفر ویران ساختند.
تمبوکتو در سال 2006 در لیست نامزدهای یکی از عجایب هفت‌گانۀ جهان کنونی قرار گرفت<ref>برگرفته از سایت  https://www.&#x20;wonders&#x20;of&#x20;the&#x20;african&#x20;world.htm</ref>  و در همان سال از سوی سازمان کنفرانس اسلامی‌، به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام معرفی شد.
 
====طریقت‌های متصوفه====
تمبوکتو در سال 2006 در لیست نامزدهای یکی از عجایب هفت‌گانۀ جهان کنونی قرار گرفت
همچون دیگر کشورهای منطقه غرب آفریقا طریقت های متصوفه تیجانیه و قادریه شمار وسیعی از مسلمانان کشور مالی را تحت پوشش خود قرار داده‌اند. این طریقت‌ها هر چند مورد تأیید مذهب تشیع نمی‌باشند و برخی اعمال مذهبی آنها به نوعی کفرآمیز تلقی می‌شوند ولی بدلیل احترام زیادی که برای ائمه اطهار و اهل بیت (ع) قائلند در قاره آفریقا به عنوان هم‌پیمانی مطمئن برای مذهب تشیع در نظر گرفته می‌شوند. علاوه بر آن تیجانی‌ها و قادری‌ها وهابیت را دشمن اصلی خود  دانسته و همواره مسلمانان را از این فرقه ضاله برحذر داشته‌اند. از این روی بدليل وجوه مشترک بسیاری كه بین پیروان طریقت‌های مزبور و مذهب اهل البیت (ع) وجود دارد فرق متصوفه یاد شده همواره به عنوان دوستان شیعیان در این کشور در نظر گرفته می‌شوند.
 
'''(www.wonders of the african world.com)''' و در همان سال از سوی سازمان کنفرانس اسلامی‌، به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام معرفی شد.
 
'''5-1-6''' '''طریقت‌های متصوفه'''
 
همچون دیگر کشورهای منطقه غرب آفریقا طریقت های متصوفه تیجانیه و قادریه شمار وسیعی از مسلمانان کشور مالی را تحت پوشش خود قرار داده اند. این طریقت ها هر چند مورد تأیید مذهب تشیع نمی باشند و برخی اعمال مذهبی آنها به نوعی کفرآمیز تلقی می شوند ولی بدلیل احترام زیادی که برای ائمه اطهار و اهل بیت (ع) قائلند در قاره آفریقا به عنوان هم پیمانی مطمئن برای مذهب تشیع در نظر گرفته می شوند. علاوه بر آن تیجانی ها و قادری ها وهابیت را دشمن اصلی خود  دانسته و همواره مسلمانان را از این فرقه ضاله برحذر داشته اند. از این روی بدليل وجوه مشترک بسیاری كه بین پیروان طریقت های مزبور و مذهب اهل البیت (ع) وجود دارد فرق متصوفه یاد شده همواره به عنوان دوستان شیعیان در این کشور در نظر گرفته می شوند.
 
در اين بخش تاریخچۀ ورود فرقه‌های متصوفۀ تیجانیه و قادریّه به کشور مالي و وضعیت کنونی آنها بررسی می‌شود.
 
'''1-5-1-6 طریقت تیجانیه:'''


در اين بخش تاریخچۀ ورود فرقه‌های متصوفۀ تیجانیه و قادریّه به کشور مالی و وضعیت کنونی آنها بررسی می‌شود.
====طریقت تیجانیه====
طریقت تیجانیه از مهم‌ترین فرقه‌های مذهبی کشور مالی است که در دیگر کشورهای غرب آفریقا نیز پیروان زیادی دارد. آغاز ورود این فرقۀ متصوفه به سال 1789 بازمی‌گردد. در این سال محمد الحافظ از قبیلۀ ایداد علی، فرقۀ تیجانیه را، به مناطقی از جنوب غربی موریتانی که در آن زمان مرکز تجمع دانشمندان پیرو مسلک قادریّه بود، وارد کرد. در طول زندگی شیخ محمد الحافظ تمام قبیله در زمرۀ پیروان تیجانیه قرار گرفتند و این طریقت به‌تدریج در مناطق دیگر غرب آفریقا از جمله مالی راه یافت.
طریقت تیجانیه از مهم‌ترین فرقه‌های مذهبی کشور مالی است که در دیگر کشورهای غرب آفریقا نیز پیروان زیادی دارد. آغاز ورود این فرقۀ متصوفه به سال 1789 بازمی‌گردد. در این سال محمد الحافظ از قبیلۀ ایداد علی، فرقۀ تیجانیه را، به مناطقی از جنوب غربی موریتانی که در آن زمان مرکز تجمع دانشمندان پیرو مسلک قادریّه بود، وارد کرد. در طول زندگی شیخ محمد الحافظ تمام قبیله در زمرۀ پیروان تیجانیه قرار گرفتند و این طریقت به‌تدریج در مناطق دیگر غرب آفریقا از جمله مالی راه یافت.


با ظهور الحاج شیخ عمرتال، در اوایل قرن نوزدهم و پیوستن وی و عبدالکریم النقیلی از منطقۀ فوتاجالون به طریقت تیجانیه، این فرقه راه خود را با شتاب به کشورهای مختلف غرب آفریقا و از جمله بخش‌هایی از سرزمین کنونی مالی باز کرد و پس از آنکه عمرتال خلیفۀ کل تیجانیه در سراسر سودان غربی شد، این طریقت فرصت بیشتری برای توسعۀ خود در مناطق غرب آفریقا و از جمله مالی کنونی یافت '''(www.islam in west africa .com).'''
با ظهور الحاج شیخ عمرتال، در اوایل قرن نوزدهم و پیوستن وی و عبدالکریم النقیلی از منطقۀ فوتاجالون به طریقت تیجانیه، این فرقه راه خود را با شتاب به کشورهای مختلف غرب آفریقا و از جمله بخش‌هایی از سرزمین کنونی مالی باز کرد و پس از آنکه عمرتال خلیفۀ کل تیجانیه در سراسر سودان غربی شد، این طریقت فرصت بیشتری برای توسعۀ خود در مناطق غرب آفریقا و از جمله مالی کنونی یافت<ref>Sufism And The Modern In Islam, Retrieved From:https://&#x20;Www.&#x20;Islam&#x20;In&#x20;West&#x20;Africa&#x20;.Com</ref> .


پس از تأسیس امپراطوری الحاج عمرتال، موسوم به پادشاهی توکولور، در شرق سنگال و مالی، تیجانیه به طریقت بسیاری از مسلمانان کشور کنونی مالی بدل گشت و بسیاری از بومیان پیرو آیین‌های سنتی، در نتیجۀ حملات جهادی الحاج عمرتال، مسلمان شدند و به تیجانیه پیوستند. درگیری‌های عمرتال با نیروهای فرانسه، نتوانست مانع روند رو به رشد تیجانیه در مالی شود و در همین دوره، دین اسلام در مسلک تیجانیه، به بسیاری از غیرمسلمانان معرفی شد و الحاج علاوه‌بر دست‌یابی به مقامی رفیع در میان نومسلمانان، لقب امیرالمؤمنین گرفت و مدفن وی در روستای دگیمبره، در حوالی شهر باندیاگارا، به زیارت‌گاه تیجانی‌های مالی تبدیل شد. '''(Clark: 83).'''
پس از تأسیس امپراطوری الحاج عمرتال، موسوم به پادشاهی توکولور، در شرق سنگال و مالی، تیجانیه به طریقت بسیاری از مسلمانان کشور کنونی مالی بدل گشت و بسیاری از بومیان پیرو آیین‌های سنتی، در نتیجۀ حملات جهادی الحاج عمرتال، مسلمان شدند و به تیجانیه پیوستند. درگیری‌های عمرتال با نیروهای فرانسه، نتوانست مانع روند رو به رشد تیجانیه در مالی شود و در همین دوره، دین اسلام در مسلک تیجانیه، به بسیاری از غیرمسلمانان معرفی شد و الحاج علاوه‌بر دست‌یابی به مقامی رفیع در میان نومسلمانان، لقب امیرالمؤمنین گرفت و مدفن وی در روستای دگیمبره، در حوالی شهر باندیاگارا، به زیارت‌گاه تیجانی‌های مالی تبدیل شد<ref>Clark: 83</ref>.


تیجانیه در قرن نوزدهم هم‌چنان در مالی گسترش پیدا کرد و چند تن از خلفای بزرگ این طریقت، با حملات منظم خود به قبایل آنیمیست و تأسیس دولت‌های جهادی فولبه، موجبات گسترش آن را در ایالات مختلف مالی فراهم آورند. امام عمر بن سعید یکی از مؤسسان دولت‌ جهادی تیجانیه در سال 1861 در شهر سگو بود که از سوی مریدان خود لقب امیرالمؤمنین گرفت. این دولت‌ها در اواخر قرن نوزدهم با حملۀ مستقیم فرانسوی‌ها از هم پاشیدند.
تیجانیه در قرن نوزدهم هم‌چنان در مالی گسترش پیدا کرد و چند تن از خلفای بزرگ این طریقت، با حملات منظم خود به قبایل آنیمیست و تأسیس دولت‌های جهادی فولبه، موجبات گسترش آن را در ایالات مختلف مالی فراهم آورند. امام عمر بن سعید یکی از مؤسسان دولت‌ جهادی تیجانیه در سال 1861 در شهر سگو بود که از سوی مریدان خود لقب امیرالمؤمنین گرفت. این دولت‌ها در اواخر قرن نوزدهم با حملۀ مستقیم فرانسوی‌ها از هم پاشیدند.


گسترش طریقت تیجانیه در دورۀ استعمار فرانسه، ادامه یافت و با وجود حساسیت نسبی دولت فرانسه و کارگزاران فرانسوی مستقر در ایالات مختلف مالی، زوایای تیجانیه از تحرک بسیاری برخوردار بودند.1 تیجانی‌ها درجریان فعالیت‌های آزادی‌خواهانۀ مسلمانان این کشور در دهۀ 1950، نقش مهمّی ‌بر عهده داشتند و چند تن از شیوخ تیجانیه، در ردۀ رهبران استقلال‌طلب این کشور قرار گرفتند. اگرچه آمار دقیقی از پیروان این مسلک در شهرها و روستاهای مالی وجود ندارد، ولی به‌نظر می‌رسد بیش از نیمی ‌از مسلمانان کشور مالی از این طریقت پیروی می‌کنند. انبوه زاویه‌های تیجانیه در سراسر کشور مالی حکایت از تعداد زیاد پیروان تیجانیه دارد '''www.mali.com))'''
گسترش طریقت تیجانیه در دورۀ استعمار فرانسه، ادامه یافت و با وجود حساسیت نسبی دولت فرانسه و کارگزاران فرانسوی مستقر در ایالات مختلف مالی، زوایای تیجانیه از تحرک بسیاری برخوردار بودند. تیجانی‌ها درجریان فعالیت‌های آزادی‌خواهانۀ مسلمانان این کشور در دهۀ 1950، نقش مهمّی ‌بر عهده داشتند و چند تن از شیوخ تیجانیه، در ردۀ رهبران استقلال‌طلب این کشور قرار گرفتند. اگرچه آمار دقیقی از پیروان این مسلک در شهرها و روستاهای مالی وجود ندارد، ولی به‌نظر می‌رسد بیش از نیمی ‌از مسلمانان کشور مالی از این طریقت پیروی می‌کنند. انبوه زاویه‌های تیجانیه در سراسر کشور مالی حکایت از تعداد زیاد پیروان تیجانیه دارد<ref>برگرفته از سایت https://www.mali.com</ref> .


اعمال عبادی تیجانی‌های مالی مانند دیگر کشورهای آفریقایی است. آنان با وجود آنکه به چند شاخه از جمله نیاسیه و حماویه[53] تقسیم می‌شوند، از نظر انجام عبادات که معمولاً به‌صورت دسته جمعی صورت می‌گیرد، چندان تفاوتی ندارند و خود را پیکرۀ واحدی می‌دانند که باید آن را همیشه حفظ و از تفرقه پرهیز کنند.[54] از مهم‌ترین عبادات آنها که تقریباً هرشب پس از پایان نماز مغرب انجام می‌گیرد، ذکر و دعاست که با تسبیح انجام می‌گیرد. ذکر تیجانی‌های مالی، هم‌چون سایر هم‌مسلکان سنگال و غنا، عبارت است از: استغفار، لااله‌الاالله، صلوات و قرائت آیاتی از قرآن کریم. اجتماع عبادی تیجانی‌ها عمدتاً با سرپرستی مقاماتی صورت می‌گیرد که شیوخ ردۀ دوم پس از خلفا به‌شمار می‌آیند. خلیفه‌های تیجانی که هریک در منطقه‌ای خاص از مالی حضور دارند، برخی اوقات در مراسم ذکر شرکت می‌کنند. از دیگر ادعیه مهم تیجانی‌های مالی می توان به  (( وظیفه )) اشاره کرد که متشکل از دو ورد و یک دعا است و تحت نظارت مقدمان انجام می گیرد. ذکر جمعه یا حضرت الجمعه از دیگر اعمال عبادی تیجانی‌ها است. زوایای تیجانی‌ها (که همان گونه که اشاره شد در سر تا سر کشور پراکنده شده‌اند)از مراکز اصلی عبادی آنان بشمار می روند و اکثر عبادت دسته جمعی و انفرادی پیروان این طریقت در زوایای مزبور انجام می شود. تیجانی‌ها وفاداری خاصی به زاویه های خود داشته و معمولاً تیجانی‌های هر منطقه در شهرها و روستاها از انجام اعمال عبادی خود در دیگر زوایا پرهیز مي‌نمايند و معتقدند که باید جایگاه زاویه خود را پاس نهند. آنان همچون سایر هم مسلکان خود در کشورهای غرب آفریقا مراسم و مناسبت‌های اسلامی بویژه میلاد النبی (ص) را با تشریفات ویژه ای برگزار می‌کنند و جشن های میلاد النبی معمولاً بمدت چند ماه در زوایا و مساجد تیجانی‌ها برگزار می شود'''226).(Brenner, 1976: 208-.''' علاوه بر آن، پیروان این طریقت، هر سال در جشن بزرگ میلاد النبی (ص) که در شهر پرانگ غنا و به رهبری خلیفه امام عبدالله میکانو برگزار می‌شود، شرکت مي‌كنند و با وجود آن که این سفر برای آنان که معمولاً در فقر به‌سر می‌برند، مخارج زیادی به‌دنبال دارد، با علاقه و اشتياق در این جشن بزرگ حضور می‌یابند '''(مونیه: 146).'''
اعمال عبادی تیجانی‌های مالی مانند دیگر کشورهای آفریقایی است. آنان با وجود آنکه به چند شاخه از جمله نیاسیه و حماویه[xiii] تقسیم می‌شوند، از نظر انجام عبادات که معمولاً به‌صورت دسته جمعی صورت می‌گیرد، چندان تفاوتی ندارند و خود را پیکرۀ واحدی می‌دانند که باید آن را همیشه حفظ و از تفرقه پرهیز کنند.[xiv] از مهم‌ترین عبادات آنها که تقریباً هرشب پس از پایان نماز مغرب انجام می‌گیرد، ذکر و دعاست که با تسبیح انجام می‌گیرد. ذکر تیجانی‌های مالی، هم‌چون سایر هم‌مسلکان سنگال و غنا، عبارت است از: استغفار، لااله‌الاالله، صلوات و قرائت آیاتی از قرآن کریم. اجتماع عبادی تیجانی‌ها عمدتاً با سرپرستی مقاماتی صورت می‌گیرد که شیوخ ردۀ دوم پس از خلفا به‌شمار می‌آیند. خلیفه‌های تیجانی که هریک در منطقه‌ای خاص از مالی حضور دارند، برخی اوقات در مراسم ذکر شرکت می‌کنند. از دیگر ادعیه مهم تیجانی‌های مالی می توان به  (( وظیفه )) اشاره کرد که متشکل از دو ورد و یک دعا است و تحت نظارت مقدمان انجام می‌گیرد. ذکر جمعه یا حضرت الجمعه از دیگر اعمال عبادی تیجانی‌ها است. زوایای تیجانی‌ها (که همان گونه که اشاره شد در سر تا سر کشور پراکنده شده‌اند)از مراکز اصلی عبادی آنان بشمار می‌روند و اکثر عبادت دسته جمعی و انفرادی پیروان این طریقت در زوایای مزبور انجام می‌شود. تیجانی‌ها وفاداری خاصی به زاویه‌های خود داشته و معمولاً تیجانی‌های هر منطقه در شهرها و روستاها از انجام اعمال عبادی خود در دیگر زوایا پرهیز می‌نمايند و معتقدند که باید جایگاه زاویه خود را پاس نهند. آنان همچون سایر هم مسلکان خود در کشورهای غرب آفریقا مراسم و مناسبت‌های اسلامی بویژه میلاد النبی (ص) را با تشریفات ویژه‌ای برگزار می‌کنند و جشن‌های میلاد النبی معمولاً بمدت چند ماه در زوایا و مساجد تیجانی‌ها برگزار می‌شود <ref>Louis Brenner. The Sufi Teaching Of Tierno Bokar Salif Tall. Journal Of Religion In Africa, Vol. 8, Fasc. 3 (1976).p208-226</ref>. علاوه بر آن، پیروان این طریقت، هر سال در جشن بزرگ میلاد النبی (ص) که در شهر پرانگ غنا و به رهبری خلیفه امام عبدالله میکانو برگزار می‌شود، شرکت می‌كنند و با وجود آن که این سفر برای آنان که معمولاً در فقر به‌سر می‌برند، مخارج زیادی به‌دنبال دارد، با علاقه و اشتياق در این جشن بزرگ حضور می‌یابند<ref>مونیه: 146</ref>.


تیجانی‌های مالی احترام ویژه‌ای برای شیخ احمد تیجانی بنیان‌گذار این طریقت و رهبران منطقه‌ای خود قائل‌اند و به سلسله مراتب موجود در این طریقت، که مبتنی بر اطاعت از مقامات روحانی تیجانی است، عمیقاً احترام می‌گذارند. آنان هم‌چون دیگر طریقت‌های متصوفه سر سلسلۀ خود را به حضرت علی (ع) منتهی می‌نمایند و از این‌رو حضرت علی (ع) و اولاد وي به‌ویژه امام حسن (ع) و امام حسین (ع) را سخت گرامی ‌می‌دارند '''(گفت‌وگو با شيخ شريف عثمان حيدرا، 1387).''' تیجانی‌ها در طول [[تاریخ مالی]] همواره با پیروان مذهب اهل بیت (ع) مناسبات خوبی داشته و از دشمنان سرسخت وهابیّت به‌شمار می‌روند. این طریقت در مقایسه با قادریّه از نظم و انسجام بیشتری برخوردار است.
تیجانی‌های مالی احترام ویژه‌ای برای شیخ احمد تیجانی بنیان‌گذار این طریقت و رهبران منطقه‌ای خود قائل‌اند و به سلسله مراتب موجود در این طریقت، که مبتنی بر اطاعت از مقامات روحانی تیجانی است، عمیقاً احترام می‌گذارند. آنان هم‌چون دیگر طریقت‌های متصوفه سر سلسلۀ خود را به حضرت علی (ع) منتهی می‌نمایند و از این‌رو حضرت علی (ع) و اولاد وي به‌ویژه امام حسن (ع) و امام حسین (ع) را سخت گرامی ‌می‌دارند <ref name=":19">عثمان حیدرا، شیخ شریف ( رهبر بزرگ تیجانی های مالی و رئیس سازمان انصارالدین )، باماکو، آذر 1387 ( گفت‌وگو )</ref>. تیجانی‌ها در طول [[تاریخ مالی]] همواره با پیروان مذهب اهل بیت (ع) مناسبات خوبی داشته و از دشمنان سرسخت وهابیّت به‌شمار می‌روند. این طریقت در مقایسه با قادریّه از نظم و انسجام بیشتری برخوردار است.
=====قادریّه=====
طریقت متصوفه قادریّه یکی از فرقه‌های اسلامی ‌است که شمار قابل توجّهی از مسلمانان این کشور از پیروان این آیین به‌شمار می‌روند. تعداد پیروان این فرقه کاملاً مشخص نیست ولی آمار غیررسمی ‌نشان‌ می‌دهد که در حدود 30 درصد از پیروان دین اسلام از این طریقت پیروی می‌کنند. در حال حاضر بیشتر جماعات قادریّه در شهر تمبوکتو زندگی می‌کنند و بقیه در سگو، جنه و دیلی مستقرند. قادری‌ها دارای ده‌ها مسجد در شهرهای مختلف مالی‌اند و یکی از مساجد بزرگ باماکو متعلق به این جماعت است.


'''2-5-1-6-قادریّه'''
قادری‌های مالی همچون دیگر کشورهای آفریقایی مراسم عبادی خود را در روزهای پنج شنبه و یکشنبه بصورت جمعی در مساجد و زاویای خویش در شهرها و روستاهای مالی انجام می‌دهند. آنها نظیر دیگر هم مسلکان خود در کشورهای غرب آفریقا در حالی که دایره‌هایی را تشکیل می‌دهند به قرائت ذکر «لا اله الا الله» پرداخته و پس از چرخاندن تسبیح‌هایی 99 دانه، 99 بار و سپس 66 بار ذکر مزبور را تکرار نموده و دو حزب اول قرائت را بصورت همگانی می‌خوانند. سپس ادعیه مذهبی خاص خود را تکرار نموده و سرودهایی را قرائت می‌نمایند.


طریقت متصوفه قادریّه یکی از فرقه‌های اسلامی ‌است که شمار قابل توجّهی از مسلمانان این کشور از پیروان این آیین به‌شمار می‌روند. تعداد پیروان این فرقه کاملاً مشخص نیست ولی آمار غیررسمی ‌نشان‌ می‌دهد که در حدود 30 درصد از پیروان دین اسلام از این طریقت پیروی می‌کنند. در حال حاضر بیشتر جماعات قادریّه در شهر تمبوکتو زندگی می‌کنند و بقیه در سگو، جنه و دیلی مستقرند1. قادری‌ها دارای ده‌ها مسجد در شهرهای مختلف مالی‌اند و یکی از مساجد بزرگ باماکو متعلق به این جماعت است.
برای ورود به این فرقه باید «اجازه» مخصوص اخذ گردد که این اجازه توسط شیوخ جماعات قادری در مالی صادر می‌شود.پیروان طریقت قادریه مالی همچنین موظفند پس از نماز دعای «لازم» را قرائت کنند. آنان همچون دیگر قادری‌های غرب آفریقا تصوف را مرحله‌ خاص دوستان خدا می‌دانند و معتقدند رضایت خدا از هر چیز مهم تر است. شیوخ قادریه مالی پیام قادریه را پیام عشق و آزادی انسان از بند شیطان می‌دانند و معتقدند صوفیان و از جمله پیروان طریقت قادریه امانتدار تعلیمات در مورد واقعیات درونی می‌باشند و تأکید دارند اصول این طریقت از ابتدا و از زمان بنیانگذار آن شیخ عبدالقادر گیلانی بر پایه عشق به خدا و پیامبر اعظم (ص)، احترام به مذاهب اسلامی و وحدت خالق یکتا بنیان نهاده شده است (مونیه: 150). پیروان طریقت قادریّه مالی مردمی آرام، صبور و صمیمی‌اند و ارادت ویژه به پیروان مذهب اهل‌البیت (ع) دارند.
 
قادری‌های مالی همچون دیگر کشورهای آفریقایی مراسم عبادی خود را در روزهای پنج شنبه و یکشنبه بصورت جمعی در مساجد و زاویاي خویش در شهرها و روستاهای مالی انجام می‌دهند. آنها نظیر دیگر هم مسلکان خود در کشورهاي غرب آفریقا در حالی که دایره هایی را تشکیل می دهند به قرائت ذکر «لا اله الا الله» پرداخته و پس از چرخاندن تسبیح هایی 99 دانه، 99 بار و سپس 66 بار ذکر مزبور را تکرار نموده و دو حزب اول قرائت را بصورت همگانی می خوانند. سپس ادعیه مذهبی خاص خود را تکرار نموده و سرودهایی را قرائت می نمایند.
 
برای ورود به این فرقه باید «اجازه» مخصوص اخذ گردد که این اجازه توسط شیوخ جماعات قادری در مالی صادر می شود.پیروان طریقت قادریه مالی همچنین موظفند پس از نماز دعای «لازم» را قرائت کنند. آنان همچون دیگر قادری های غرب آفریقا تصوف را مرحله‌ خاص دوستان خدا می دانند و معتقدند رضایت خدا از هر چیز مهم تر است. شیوخ قادریه مالی پیام قادریه را پیام عشق و آزادی انسان از بند شیطان می دانند و معتقدند صوفیان و از جمله پیروان طریقت قادریه امانتدار تعلیمات در مورد واقعیات درونی می باشند و تأکید دارند اصول این طریقت از ابتدا و از زمان بنیانگذار آن شیخ عبدالقادر گیلانی بر پایه عشق به خدا و پیامبر اعظم (ص)، احترام به مذاهب اسلامی و وحدت خالق یکتا بنیان نهاده شده است '''(مونیه: 150).''' پیروان طریقت قادریّه مالی مردمی آرام، صبور و صمیمی‌اند و ارادت ویژه به پیروان مذهب اهل‌البیت (ع) دارند.


طریقت قادریّه در قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم وارد بخش‌هایی از مالی امروزی شد و در قرن نوزدهم به‌تدریج در مناطق مختلف مالی راه یافت. این طریقت در قرن نوزدهم پیروان زیادی داشت، ولی با گذشت زمان و از اواسط این سده، رفته رفته در مقابل تیجانیه عقب‌نشینی نمود.
طریقت قادریّه در قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم وارد بخش‌هایی از مالی امروزی شد و در قرن نوزدهم به‌تدریج در مناطق مختلف مالی راه یافت. این طریقت در قرن نوزدهم پیروان زیادی داشت، ولی با گذشت زمان و از اواسط این سده، رفته رفته در مقابل تیجانیه عقب‌نشینی نمود.


قادریه در قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم وارد بخش هایی از مالی امروزین شد و در قرن نوزدهم بتدریج در مناطق مختلف مالی راه یافت. این طریقت در قرن نوزدهم از پیروان زیادی برخوردار بود ولی با گذشت زمان و از اواسط این سده رفته رفته در مقابل تیجانیه عقب نشینی نمود. قادریه در دوره استعمار فرانسه از روابط خوبی با دولت مستعمراتی برخوردار بود با این حال این روابط در حدی نبود که مانع فعالیت های آزادیخواهانه آنها شود. قادریه ها در دهه 1950 دوشادوش دیگر مسلمانان کشور در فعالیت های آزادیخواهانه علیه فرانسه مشارکت داشتند با این حال پیروان این طریقت بدلیل روحیات خاص خود مبنی بر عدم دخالت در امور سیاسی پس از استقلال مالی نقشی در حکومت کشور ایفا نکردند.
قادریه در قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم وارد بخش هایی از مالی امروزین شد و در قرن نوزدهم بتدریج در مناطق مختلف مالی راه یافت. این طریقت در قرن نوزدهم از پیروان زیادی برخوردار بود ولی با گذشت زمان و از اواسط این سده رفته رفته در مقابل تیجانیه عقب نشینی نمود. قادریه در دوره استعمار فرانسه از روابط خوبی با دولت مستعمراتی برخوردار بود با این حال این روابط در حدی نبود که مانع فعالیت‌های آزادی‌خواهانه آنها شود. قادریه‌ها در دهه 1950 دوشادوش دیگر مسلمانان کشور در فعالیت‌های آزادی‌خواهانه علیه فرانسه مشارکت داشتند با این حال پیروان این طریقت بدلیل روحیات خاص خود مبنی بر عدم دخالت در امور سیاسی پس از استقلال مالی نقشی در حکومت کشور ایفا نکردند.


رهبر فعلی قادریه‌های مالی شیخ سیدی موديبوكان دیالو است که از سوی قادری ها لقب «ولی» یافته است و در شهر دیلی اقامت دارد. وی علیرغم کهولت سن بطور مداوم از مراکز اقامت قادری ها بازدید کرده و در روستاهای قادریه نشین با مسلمانان به گفتگو می نشیند. شيخ در طی این ملاقات ها مشکلات جماعات قادریه را رفع نموده و برخی اختلافات داخلی را برطرف می کند.'''www.isalm in mali.com)).''' سیدی هم‌چنین در سفرهای خود به مناطق مختلف مالی، برخی از سنت‌های غلط را که در تضاد با دین اسلام است، ملغی می‌سازد و لزوم پیروی از تعالیم اسلامی‌ را به پیروان خود تذکر می‌دهد '''(عرب احمدی: 155).''' شیخ سیدی طیّ سال‌های دهۀ1980 و 1990، سفرهای بسیاری به کشورهای همسایه از جمله [[ساحل عاج]] داشت و در طیّ این سفرها، برخی از مهاجران مسلمان مالیایی شاغل در این کشور را، به طریقت قادریّه جذب می‌کرد1.
رهبر فعلی قادریه‌های مالی شیخ سیدی موديبوكان دیالو است که از سوی قادری‌ها لقب «ولی» یافته است و در شهر دیلی اقامت دارد. وی علیرغم کهولت سن بطور مداوم از مراکز اقامت قادری‌ها بازدید کرده و در روستاهای قادریه نشین با مسلمانان به گفتگو می‌نشیند. شيخ در طی این ملاقات‌ها مشکلات جماعات قادریه را رفع نموده و برخی اختلافات داخلی را برطرف می‌کند<ref name=":20">برگرفته از سایت https://www.isalm&#x20;in&#x20;mali.com</ref>. سیدی هم‌چنین در سفرهای خود به مناطق مختلف مالی، برخی از سنت‌های غلط را که در تضاد با دین اسلام است، ملغی می‌سازد و لزوم پیروی از تعالیم اسلامی‌ را به پیروان خود تذکر می‌دهد <ref>عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، [https://modares.ac.ir/ دانشگاه تربیت مدرس]، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388.ص.155</ref>. شیخ سیدی طیّ سال‌های دهۀ1980 و 1990، سفرهای بسیاری به کشورهای همسایه از جمله [[ساحل عاج]] داشت و در طیّ این سفرها، برخی از مهاجران مسلمان مالیایی شاغل در این کشور را، به طریقت قادریّه جذب می‌کرد.


شیخ الحسن خلیفۀ قادریّه در سگو از دیگر رهبران بزرگ این طریقت است. وی که در قدیمی‌‌‌‌‌ترین بخش شهر تاریخی سگو زندگی می‌کند، مریدان زیادی دارد و معمولاً در منزل خود به ذکر و دعا مشغول است. می‌گویند خلیفه الحسن فقط یک بار در طول سال از منزل خود خارج می‌شود و مریدان و مراجعان را به‌سختی می‌پذیرد و فقط خلفا و مقدّمان قادریّه می‌توانند او را ملاقات کنند. برادر وی نیز امام مسجد قدیمی ‌سگو است که قدمت آن مسجد به صدها سال پیش بازمی‌گردد. مقبرۀ جدّ بزرگ قادری‌ها که به اعتقاد آنها قرن‌ها پیش از عراق رهسپار این کشور شده، در نزدیکی مسجد قدیمی ‌سگو قرار دارد '''(www.isalm in mali.com).'''
شیخ الحسن خلیفۀ قادریّه در سگو از دیگر رهبران بزرگ این طریقت است. وی که در قدیمی‌‌‌‌‌ترین بخش شهر تاریخی سگو زندگی می‌کند، مریدان زیادی دارد و معمولاً در منزل خود به ذکر و دعا مشغول است. می‌گویند خلیفه الحسن فقط یک بار در طول سال از منزل خود خارج می‌شود و مریدان و مراجعان را به‌سختی می‌پذیرد و فقط خلفا و مقدّمان قادریّه می‌توانند او را ملاقات کنند. برادر وی نیز امام مسجد قدیمی ‌سگو است که قدمت آن مسجد به صدها سال پیش بازمی‌گردد. مقبرۀ جدّ بزرگ قادری‌ها که به اعتقاد آنها قرن‌ها پیش از عراق رهسپار این کشور شده، در نزدیکی مسجد قدیمی ‌سگو قرار دارد<ref name=":20" /> .


مریدان قادریّه برای قبور بزرگان خود احترام خاص قائل‌اند و معمولاً سالی یک بار به زیارت مقابر آنان می‌شتابند.
مریدان قادریّه برای قبور بزرگان خود احترام خاص قائل‌اند و معمولاً سالی یک بار به زیارت مقابر آنان می‌شتابند.
=====بقعیه=====
این طریقت در زمرۀ فرقه‌های کوچک متصوفۀ غرب آفریقا، و از اواسط قرن هجدهم میلادی، در برخی از کشورهای این منطقه نظیر مالی، نیجر، غنا، نیجریه و سنگال راه یافته است. مؤسس مسلک البقعیه شیخ احمد البقعی از شیوخ مستقر در شهر تمبوکتو است. برخی از مسلمانان معتقدند مریدان بقعیه نقش مهمّی ‌در گسترش دین اسلام در برخی از مناطق غرب آفریقا از جمله مالی بر عهده داشته‌اند <ref name=":20" />.


'''3-5-1-6 بقعیه'''
=== سازمان‌ها و مؤسسات اسلامی ===
 
این طریقت در زمرۀ فرقه‌های کوچک متصوفۀ غرب آفریقا، و از اواسط قرن هجدهم میلادی، در برخی از کشورهای این منطقه نظیر مالی، نیجر، غنا، نیجریه و سنگال راه یافته است. مؤسس مسلک البقعیه شیخ احمد البقعی از شیوخ مستقر در شهر تمبوکتو است. برخی از مسلمانان معتقدند مریدان بقعیه نقش مهمّی ‌در گسترش دین اسلام در برخی از مناطق غرب آفریقا از جمله مالی بر عهده داشته‌اند '''(www.isalm in mali.com).'''
 
'''6-1-6''' '''سازمان‌ها و مؤسسات اسلامی:'''
 
طیّ دو دهۀ گذشته و از اوایل دهۀ 1990 میلادی، ده‌ها مؤسسۀ اسلامی ‌در این کشور به ثبت رسیده و فعالیت خود را در جهت اتّحاد و وحدت مسلمانان و تحرک‌بخشی به جامعۀ اسلامی ‌مالی آغاز کرده‌اند. آماری از رقم دقیق سازمان‌های اسلامی‌کشور مالی در دست نیست و گفته می‌شود حدود 120 مرکز و مؤسسه اسلامی ‌در شهرهای مختلف فعالیت دارند. براساس قانون اساسی مالی، تشکیل هرگونه احزاب دینی در کشور ممنوع است و این سازمان‌ها، درصددند کمبود احزاب اسلامی‌ را در این کشور جبران ‌کنند.
طیّ دو دهۀ گذشته و از اوایل دهۀ 1990 میلادی، ده‌ها مؤسسۀ اسلامی ‌در این کشور به ثبت رسیده و فعالیت خود را در جهت اتّحاد و وحدت مسلمانان و تحرک‌بخشی به جامعۀ اسلامی ‌مالی آغاز کرده‌اند. آماری از رقم دقیق سازمان‌های اسلامی‌کشور مالی در دست نیست و گفته می‌شود حدود 120 مرکز و مؤسسه اسلامی ‌در شهرهای مختلف فعالیت دارند. براساس قانون اساسی مالی، تشکیل هرگونه احزاب دینی در کشور ممنوع است و این سازمان‌ها، درصددند کمبود احزاب اسلامی‌ را در این کشور جبران ‌کنند.


سازمان‌های‌های اسلامی ‌مالی از مشکلات گوناگون به‌ویژه کمبود بودجه رنج می‌برند. این سازمان‌ها از بدو تأسیس تاکنون، نقش قابل توجّهی در ارتقای سطح معلومات دینی مسلمانان ساکن شهرها و روستاهای مالی داشته‌اند. مهم‌ترین سازمان‌ها و مؤسسات اسلامی‌مالی عبارتند از:
سازمان‌های‌های اسلامی ‌مالی از مشکلات گوناگون به‌ویژه کمبود بودجه رنج می‌برند. این سازمان‌ها از بدو تأسیس تاکنون، نقش قابل توجّهی در ارتقای سطح معلومات دینی مسلمانان ساکن شهرها و روستاهای مالی داشته‌اند. مهم‌ترین سازمان‌ها و مؤسسات اسلامی‌مالی عبارتند از:
 
=====شورای عالی اسلامی=====
'''شورای عالی اسلامی:'''
این سازمان عالی‌ترین سازمان اسلامی ‌کشور مالی است که درسال 1972 طیّ گردهم‌آیی بزرگ صدها تن از رهبران و شیوخ مسلمان مالی در مسجد جامع باماکو رسماً به‌وجود آمد. شورای عالی اسلامی ‌مالی در حال حاضر هماهنگی امور اسلامی ‌کل کشور را بر عهده دارد و از سوی دولت مالی به‌عنوان مهم‌ترین نهاد اسلامی ‌این کشور به‌ رسمیّت شناخته شده است. هرچند تأسيس احزاب دینی براساس قانون اساسی و اصول لائیسیتۀ حاکم بر کشور ممنوع شده، ولی درخواست‌ گروه‌ها و سازمان‌های اسلامی ‌برای به رسمیّت شناخته شدن قانون این سازمان‌ها، از سوی دولت، به شورای عالی اسلامی ‌واگذار شده و این سازمان مسئولیت نهایی تأیید یا رد این درخواست‌ها را بر عهده دارد. شورای عالی اسلامی ‌مالی طیّ چند سال گذشته مورد حمایت کشورهای اسلامی ‌نظیر عربستان، کویت، مصر و مراکش قرار دارد و کمک‌هایی از این کشورها دریافت کرده است. برخی از مسلمانان انقلابی ضمن اعتراض به رویۀ محافظه‌کارانۀ رهبری شورای عالی اسلامی‌ از مناسبات تنگاتنگ آنها با شیوخ و علمای وهابی ناخرسندند و این سازمان را آلت دست دولت برای کنترل سازمان‌ها و گروه‌های اسلامی ‌می‌دانند<ref>جماعات الاسلاميه فی مالی، باماكو: 2007.ص.5.</ref>.
 
این سازمان عالی‌ترین سازمان اسلامی ‌کشور مالی است که درسال 1972 طیّ گردهم‌آیی بزرگ صدها تن از رهبران و شیوخ مسلمان مالی در مسجد جامع باماکو رسماً به‌وجود آمد1. شورای عالی اسلامی ‌مالی در حال حاضر هماهنگی امور اسلامی ‌کل کشور را بر عهده دارد و از سوی دولت مالی به‌عنوان مهم‌ترین نهاد اسلامی ‌این کشور به‌ رسمیّت شناخته شده است. هرچند تأسيس احزاب دینی براساس قانون اساسی و اصول لائیسیتۀ حاکم بر کشور ممنوع شده، ولی درخواست‌ گروه‌ها و سازمان‌های اسلامی ‌برای به رسمیّت شناخته شدن قانون این سازمان‌ها، از سوی دولت، به شورای عالی اسلامی ‌واگذار شده و این سازمان مسئولیت نهایی تأیید یا رد این درخواست‌ها را بر عهده دارد. شورای عالی اسلامی ‌مالی طیّ چند سال گذشته مورد حمایت کشورهای اسلامی ‌نظیر عربستان، کویت، مصر و مراکش قرار دارد و کمک‌هایی از این کشورها دریافت کرده است. برخی از مسلمانان انقلابی ضمن اعتراض به رویۀ محافظه‌کارانۀ رهبری شورای عالی اسلامی‌ از مناسبات تنگاتنگ آنها با شیوخ و علمای وهابی ناخرسندند و این سازمان را آلت دست دولت برای کنترل سازمان‌ها و گروه‌های اسلامی ‌می‌دانند. '''(جماعات اسلامیه فی مالی، 2007: 5)'''


شورای عالی اسلامی ‌مالی علی‌رغم انتقادات وارده، روابط خوبی با سازمان‌ها و گروه‌های اسلامی دارد و معمولاً با درخواست ثبت رسمی ‌سازمان‌های اسلامی ‌موافقت می‌کند.
شورای عالی اسلامی ‌مالی علی‌رغم انتقادات وارده، روابط خوبی با سازمان‌ها و گروه‌های اسلامی دارد و معمولاً با درخواست ثبت رسمی ‌سازمان‌های اسلامی ‌موافقت می‌کند.
 
=====انجمن توسعه و گسترش اسلام=====
'''انجمن توسعه و گسترش اسلام:'''
این سازمان در دهه 1950 در کشور مالی تأسیس گردید و در آن عهد بزرگ‌ترین و مهم‌ترین سازمان اسلامی کشور بشمار می‌رفت به گونه‌ای که کلیه مذاهب و فرق اسلامی مالی تحت نظارت انجمن توسعه و گسترش اسلام قرار داشتند. انجمن توسعه و گسترش اسلام پس از استقلال مالی تحت نظارت وزارت کشور مالی قرار گرفت و حوزه فعالیت‌های آن بنحو چشمگیری افزایش یافت بطوری که کلیه فعالیت‌های دینی نظیر اعزام حجاج به مکه، تعیین اعیاد اسلامی، اعلام اوقات شرعی، برگزاری کنفرانس‌های اسلامی، کمک به مساجد و تلاش برای توسعه اماکن مذهبی، اقامه نمازهای اعیاد اسلامی و تعیین امامان جمعه و جماعات مناطق مختلف توسط انجمن صورت می‌گرفت. علاوه بر آن کلیه درخواست‌های تأسیس گروه‌های اسلامی از وزارت کشور به این سازمان ارجاع می‌گشت و رأی منفی انجمن مترادف با مخالفت وزارت کشور با درخواست‌ها بود. هسته مرکزی سازمان مزبور متشکل از بیست و یک کرسی بود که 11 نفر از اعضاء آن توسط دولت و سایرین در برگیرنده علماء و روشنفکران بودند. هزینه انجمن توسعه و گسترش اسلام در آن دوره عمدتاً توسط دولت عربستان سعودی تأمین می‌شد و تقریباً اکثر اعضاء آن نیز به وهابیت تمایل داشتند. این سازمان در بروز درگیری‌های مذهبی بین مسلمانان و وهابیون در سال 1957 دخالت مستقیم داشت. انجمن توسعه و گسترش اسلام دراوایل دهه 1970 و در پی مخالفت‌های گسترده مسلمانان در مورد عملکرد این سازمان رسماً منحل گشت و بخش عمده فعالیت‌های آن بعدها به شورای عالی اسلامی منتقل گردید.
 
=====مجمع وحدت و توسعۀ اسلام=====
این سازمان در دهه 1950 در کشور مالی تأسیس گردید و در آن عهد بزرگ ترین و مهم ترین سازمان اسلامی کشور بشمار می رفت به گونه ای که کلیه مذاهب و فرق اسلامی مالی تحت نظارت انجمن توسعه و گسترش اسلام قرار داشتند. انجمن توسعه و گسترش اسلام پس از استقلال مالی تحت نظارت وزارت کشور مالی قرار گرفت و حوزه فعالیت های آن بنحو چشمگیری افزایش یافت بطوری که کلیه فعالیت های دینی نظیر اعزام حجاج به مکه، تعیین اعیاد اسلامی، اعلام اوقات شرعی، برگزاری کنفرانس های اسلامی، کمک به مساجد و تلاش برای توسعه اماکن مذهبي، اقامه نمازهای اعیاد اسلامی و تعیین امامان جمعه و جماعات مناطق مختلف توسط انجمن صورت می گرفت. علاوه بر آن کلیه درخواست های تأسیس گروه های اسلامی از وزارت کشور به این سازمان ارجاع می گشت و رأی منفی انجمن مترادف با مخالفت وزارت کشور با درخواست ها بود. هسته مرکزی سازمان مزبور متشکل از بیست و یک کرسی بود که 11 نفر از اعضاء آن توسط دولت و سایرین در برگیرنده علماء و روشنفکران بودند. هزینه انجمن توسعه و گسترش اسلام در آن دوره عمدتاً توسط دولت عربستان سعودی تأمین می‌شد و تقریباً اکثر اعضاء آن نیز به وهابیت تمایل داشتند. این سازمان در بروز درگیری های مذهبی بین مسلمانان و وهابیون در سال 1957 دخالت مستقیم داشت. انجمن توسعه و گسترش اسلام دراوایل دهه 1970 و در پی مخالفت های گسترده مسلمانان در مورد عملکرد این سازمان رسماً منحل گشت و بخش عمده فعالیت های آن بعدها به شورای عالی اسلامی منتقل گردید.1
این سازمان در برگیرنده گروهی از مسلمانان تحصیلکرده در کشورهای مختلف اسلامی است که در راستای وحدت و انسجام مسلمانان و توسعه فرهنگ اسلامی در این کشور فعالیت می‌کنند. مجمع وحدت و توسعه اسلام از نظر تشکیلات از نظم قابل ملاحظه‌ای برخوردار است و در رأس آن شورای عالی قرار دارد که اعضای آن را نمایندگان حوزه باماکو و مناطق مختلف مالی تشکیل می‌دهند. این سازمان هر سال چند گردهمایی در شهرهای مالی برگزار می‌کند و مورد حمایت کشورهای اسلامی نظیر عربستان، کویت و [[قطر]] قرار دارد با این حال اعضاء این سازمان در موضع گیری‌های خود فاقد دیدگاهی خاص نسبت به مذاهب گوناگون اسلامی می‌باشند<ref name=":21">گزارش سفارت جمهوری اسلامی ایران، 1371: 5-6</ref>.
 
=====جمعیّت انصارالدین=====
'''مجمع وحدت و توسعۀ اسلام:'''
جمعیّت انصارالدین در سال1984 و به‌دنبال درگيری‌های شیخ شریف عثمان مدن حیدرا با دولت مالی و جمعيت توسعه و گسترش اسلام و ممنوع کردن سخنرانی وی تأسیس شد. اطرافیان شیخ ابتدا نام این جمعیّت را جمعیّت انصارحیدرا گذاشته بودند ولی شیخ نام آن را به جمعیّت انصارالدین تغییر داد.
 
این سازمان در برگیرنده گروهی از مسلمانان تحصیلکرده در کشورهای مختلف اسلامی است که در راستای وحدت و انسجام مسلمانان و توسعه فرهنگ اسلامی در این کشور فعالیت می کنند. مجمع وحدت و توسعه اسلام از نظر تشکیلات از نظم قابل ملاحظه ای برخوردار است و در رأس آن شورای عالی قرار دارد که اعضای آن را نمایندگان حوزه باماکو و مناطق مختلف مالی تشکیل می دهند. این سازمان هر سال چند گردهمایی در شهرهای مالی برگزار می کند و مورد حمایت کشورهای اسلامی نظیر عربستان، کویت و قطر قرار دارد با این حال اعضاء این سازمان در موضع گیریهای خود فاقد دیدگاهی خاص نسبت به مذاهب گوناگون اسلامی می باشند. '''(گزارش سفارت جمهوری اسلامی ایران، 1371: 5-6)'''
 
'''جمعیّت انصارالدین:'''
 
جمعیّت انصارالدین در سال1984 و به‌دنبال درگيري‌هاي شیخ شریف عثمان مدن حیدرا با دولت مالي و جمعيت توسعه و گسترش اسلام و ممنوع کردن سخنرانی وی تأسیس شد. اطرافیان شیخ ابتدا نام این جمعیّت را جمعیّت انصارحیدرا گذاشته بودند ولی شیخ نام آن را به جمعیّت انصارالدین تغییر داد.


این جمعیّت طیّ سه دهۀ گذشته در جهت بهبود وضعیت معیشتی مسلمانان مالی اقدامات گوناگونی انجام داده که عمده‌ترین فعالیت‌های آن ساخت چند مسجد و درمانگاه در مناطق محروم کشور، جمع‌آوری صدقه و توزیع آن میان مستمندان، برگزاری مراسم و مناسبت‌های اسلامی ‌و برپایی برخی گردهم‌آیی‌ها بوده است.
این جمعیّت طیّ سه دهۀ گذشته در جهت بهبود وضعیت معیشتی مسلمانان مالی اقدامات گوناگونی انجام داده که عمده‌ترین فعالیت‌های آن ساخت چند مسجد و درمانگاه در مناطق محروم کشور، جمع‌آوری صدقه و توزیع آن میان مستمندان، برگزاری مراسم و مناسبت‌های اسلامی ‌و برپایی برخی گردهم‌آیی‌ها بوده است.


شیخ شریف عثمان عالم مشهور مالیایی که ریاست جمعیّت انصارالدین را بر عهده دارد، در طول سال ده‌ها بار با حضور در شبکه‌های رادیو تلویزیونی مختلف به بحث در خصوص موضوعات مختلف اسلامی ‌می‌پردازد. مشهور‌‌‌‌ترین فعالیت این سازمان که اعتبار ویژه‌ای به آن بخشیده است، برگزاری جشن میلاد النبی در باماكو است که هر سال بیش از 50 هزار نفر در این مراسم شرکت می‌کنند. مسئولان جمعیّت انصارالدین از مناسبات خوبی با سایر سازمان‌های اسلامی ‌مالی برخوردارند و همواره تنفر خود را از وهابیّت ابراز داشته‌اند.
شیخ شریف عثمان عالم مشهور مالیایی که ریاست جمعیّت انصارالدین را بر عهده دارد، در طول سال ده‌ها بار با حضور در شبکه‌های رادیو تلویزیونی مختلف به بحث در خصوص موضوعات مختلف اسلامی ‌می‌پردازد. مشهور‌‌‌‌ترین فعالیت این سازمان که اعتبار ویژه‌ای به آن بخشیده است، برگزاری جشن میلاد النبی در باماكو است که هر سال بیش از 50 هزار نفر در این مراسم شرکت می‌کنند. مسئولان جمعیّت انصارالدین از مناسبات خوبی با سایر سازمان‌های اسلامی ‌مالی برخوردارند و همواره تنفر خود را از وهابیّت ابراز داشته‌اند<ref>جماعات الاسلاميه فی مالی، باماكو: 2007.ص.7.</ref>.
 
=====اتّحاد الشباب المسلم فی مالی=====
'''(جماعات اسلامیه فی مالی، 2007: 7)'''.
این سازمان در سال 2007 توسط گروهی از مسلمانان تیجانی مسلک تأسیس شد با این حال مختص تیجانی‌ها نبوده و دیگر مسلمانان نیز در آن عضویت دارند. ویژگی [[اتحاد الشباب المسلم فی مالی]] حضور گسترده جوانان مسلمان در این سازمان است به گونه‌ای که ده‌ها شاخه جوانان سازمان‌های مختلف اسلامی در سازمان مزبور عضویت دارند. اتّحاد الشباب دارای سه جمعیّت شيعی زیر است:
 
'''اتّحاد الشباب المسلم فی مالی:'''
 
این سازمان در سال 2007 توسط گروهی از مسلمانان تیجانی مسلک تأسیس شد با این حال مختص تیجانی ها نبوده و دیگر مسلمانان نیز در آن عضویت دارند. ویژگی [[اتحاد الشباب المسلم فی مالی]] حضور گسترده جوانان مسلمان در این سازمان است به گونه ای که ده ها شاخه جوانان سازمان های مختلف اسلامی در سازمان مزبور عضویت دارند. اتّحاد الشباب دارای سه جمعیّت شيعي زیر است:


-  جمعیّت اهل‌البیت (ع)
-  جمعیّت اهل‌البیت (ع)
خط ۳۰۵: خط ۲۵۳:
-  جمعیّت سفینه‌النجاه
-  جمعیّت سفینه‌النجاه


هدف اصلی اتّحاد الشباب المسلم فی مالی وحدت و انسجام جوانان مسلمان مالی است و در این ارتباط هر سال برنامه‌های مختلفی شامل مراسم و مناسبت‌های اسلامی، سخنرانی، گردهم‌آیی‌های تبلیغی و دوره‌های دانش‌افزایی را با حضور جوانان مسلمان سراسر کشور برگزار می‌کند '''(عرب احمدی: 77)'''.
هدف اصلی اتّحاد الشباب المسلم فی مالی وحدت و انسجام جوانان مسلمان مالی است و در این ارتباط هر سال برنامه‌های مختلفی شامل مراسم و مناسبت‌های اسلامی، سخنرانی، گردهم‌آیی‌های تبلیغی و دوره‌های دانش‌افزایی را با حضور جوانان مسلمان سراسر کشور برگزار می‌کند <ref>عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، [https://modares.ac.ir/ دانشگاه تربیت مدرس]، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388.ص.77.</ref>.
 
=====جمعیّت مالی للاتّحاد و تقدم‌الاسلام=====
'''جمعیّت مالی للاتّحاد و تقدم‌الاسلام:'''
این جمعیّت یکی از قدیمی‌‌‌‌‌ترین سازمان‌های اسلامی‌ کشور مالی است که در اوایل دهۀ 1970 و در زمان حاکمیت موسی ترائوره تأسیس شد. جمعیّت مالی للاتّحاد و تقدم الاسلام در حال حاضر دومین سازمان مهم اسلامی‌ کشور مالی به‌شمار می‌رود و هدف اصلی آن از بدو تأسیس تاکنون، پیشرفت اسلام در کشور مالی بوده است. این سازمان در حال حاضر فاقد مسجد و مدرسۀ اسلامی ‌است و بخش عمدۀ مراسم و گردهم‌آیی‌های خود را در مجامع عمومی‌ برگزار می‌کند <ref name=":11">جماعات الاسلاميه فی مالی، باماكو: 2007.ص.9.</ref>.
 
===== جمعیّت ‌المبشرون=====
این جمعیّت یکی از قدیمی‌‌‌‌‌ترین سازمان‌های اسلامی‌ کشور مالی است که در اوایل دهۀ 1970 و در زمان حاکمیت موسی ترائوره تأسیس شد. جمعیّت مالی للاتّحاد و تقدم الاسلام در حال حاضر دومین سازمان مهم اسلامی‌ کشور مالی به‌شمار می‌رود و هدف اصلی آن از بدو تأسیس تاکنون، پیشرفت اسلام در کشور مالی بوده است. این سازمان در حال حاضر فاقد مسجد و مدرسۀ اسلامی ‌است و بخش عمدۀ مراسم و گردهم‌آیی‌های خود را در مجامع عمومی‌ برگزار می‌کند '''(جماعات اسلامیه فی مالی، 2007: 9)'''.
این سازمان متشکل از گروهی از مسلمانان مترقی و روشنفکر است که در زمینۀ تبلیغ و توسعۀ دین اسلام فعالیت می‌کنند. رئیس فعلی جمعیّت‌المبشرون شیخ عثمان ترائوره دانش‌آموختۀ مرکز فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در باماکو است و دیدگاه‌های روشنی در زمینۀ فعالیت‌های اسلامی‌ در مالی دارد. جمعیّت‌المبشرون مدرسۀ قرآنی ویژۀ زنان را تحت پوشش خود دارد <ref>ترائوره، شیخ عثمان ، ( گفت‌وگو)</ref>.
 
=====جمعیّت جنه‌الفردوس=====
'''جمعیّت ‌المبشرون:'''
این سازمان عمدتاً دربرگیرندۀ برخی از شیوخ و علمای باماکو است که در زمینۀ توسعۀ فرهنگ اسلامی ‌در کشور مالی فعالیت می‌کنند و دیدگاهی محافظه‌کارانه در روش‌های تبلیغی خود دارد<ref name=":11" />.
 
=====جمعیّت التربیه الحسنه=====
این سازمان متشکل از گروهی از مسلمانان مترقی و روشنفکر است که در زمینۀ تبلیغ و توسعۀ دین اسلام فعالیت می‌کنند. رئیس فعلی جمعیّت‌المبشرون شیخ عثمان ترائوره دانش‌آموختۀ مرکز فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در باماکو است و دیدگاه‌های روشنی در زمینۀ فعالیت‌های اسلامی‌ در مالی دارد. جمعیّت‌المبشرون مدرسۀ قرآنی ویژۀ زنان را تحت پوشش خود دارد '''(گفت‌وگوي نويسنده با شيخ عثمان ترائوره).'''
سازمان جمعیِت التربیه الحسنه در سال 2000 میلادی تأسیس شد و عهده‌دار تعلیم و تربیت مبلّغان دینی، تبلیغ حجاب اسلامی ‌و فعالیت‌های خیریّه ‌در سراسر کشور است <ref>جماعات الاسلاميه فی مالی، باماكو: 2007.ص.11.</ref>.
 
=====جمعیّت الطائفه القادریّه=====
'''جمعیّت جنه‌الفردوس:'''
این جمعیّت متشکل از گروهی شیوخ و علمای طریقت قادریّه مالی و فعالیت عمدۀ آن برگزاری مراسم و مناسبت‌های اسلامی ‌است. اعضای جمعیّت با دیگر سازمان‌های قادری غرب آفریقا ارتباط دارند<ref>عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، [https://modares.ac.ir/ دانشگاه تربیت مدرس]، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388.ص.78.</ref>.
 
=====اتّحاد النساء المسلمات فی مالی =====
این سازمان عمدتاً دربرگیرندۀ برخی از شیوخ و علمای باماکو است که در زمینۀ توسعۀ فرهنگ اسلامی ‌در کشور مالی فعالیت می‌کنند و دیدگاهی محافظه‌کارانه در روش‌های تبلیغي خود دارد '''(جماعات اسلاميه في مالي، 2007: 9)'''.
این سازمان متشکل از گروهی از زنان مسلمان بوده و از سازمان‌های قدیمی اسلامی مالی بشمار می‌رود. برپایی مناسبت‌های اسلامی، تلاش برای ارتقاء سطح معلومات اسلامی زنان مسلمان، برگزاری دوره‌های آموزش احکام اسلامی برای زنان، تشکیل کلاس‌های تعلیم قرآن و تشویق حجاب اسلامی از مهم‌ترین فعالیت‌های «اتحاد النساء المسلمات فی مالی» است<ref>عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، [https://modares.ac.ir/ دانشگاه تربیت مدرس]، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388.ص.79.</ref>.
 
=====جمعیّت مالی للشباب المسلم=====
'''جمعیّت التربیه الحسنه:'''
این سازمان در سال 1991 توسط گروهی از جوانان پرشور و انقلابی مالی تأسيس شده  و با هدف وحدت و انسجام جوانان مسلمان کشور و ارتقاء سطح معلومات اسلامی و علمی آنها فعالیت می‌کند. برگزاری اردوهای آموزشی ویژه جوانان، برپایی کنفرانس‌های اسلامی، انجام دوره‌های تخصصی حرفه‌ای و ... از اقدامات مهم جمعیت مالی للشباب المسلم طی دو دهه گذشته بوده است<ref>جماعات الاسلاميه فی مالی، باماكو: 2007.ص.12.</ref> .
 
===== رابطه‌الائمه و العلماء للتضامن‌الاسلامی=====
سازمان جمعیِت التربیه الحسنه در سال 2000 میلادی تأسیس شد و عهده‌دار تعلیم و تربیت مبلّغان دینی، تبلیغ حجاب اسلامی ‌و فعالیت‌های خیریّه ‌در سراسر کشور است '''(جماعات اسلاميه في مالي، 2007: 11).'''
این سازمان از مراکز مهم اسلامی‌کشور مالی است و گروهی از علما و شیوخ بزرگ کشور و جمعی از مسلمانان باماکو عضو آن هستند و در آن به بحث و تبادل نظر پیرامون موضوعات مختلف اسلامی کشور مالی می‌پردازند<ref>جباتی،شیخ محمد( استاد مرکز فرهنگی ج.ا.ایران ، شیوخ سرشناس شیعه )، باماکو،آذر 1387 (گفت‌وگو)</ref>.
 
=====جمعیّت شرفاء مالی=====
'''جمعیّت الطائفه القادریّه:'''
در جمعیّت شرفاء مالی، برخی از سادات و شریفان کشور مالی حضور دارند که خود را از نسل پیامبر اعظم (ص) می‌دانند. این سازمان به همین دلیل از اعتبار و جایگاه ویژه‌ای در محافل اسلامی ‌مالی برخوردار است. اعضای جمعیّت شرفاء در طول سال چندین مراسم دینی برگزار می‌کنند و هدف خود را وحدت مسلمانان این کشور می‌دانند <ref>جماعات الاسلاميه فی مالی، باماكو: 2007.ص.13.</ref>.
 
=====جمعیّت اتّحاد المدارس العربیه=====
این جمعیّت متشکل از گروهی شیوخ و علمای طریقت قادریّه مالی و فعالیت عمدۀ آن برگزاری مراسم و مناسبت‌های اسلامی ‌است. اعضای جمعیّت با دیگر سازمان‌های قادری غرب آفریقا ارتباط دارند. '''(عرب احمدي: 78)'''.
این سازمان در ردۀ سازمان‌های مهم فرهنگی دینی کشور مالی است که بخش عمدۀ مدارس اسلامی‌- عربی این کشور را پوشش خود دارد و درصدد انسجام برنامه‌های درسی و آموزشی این مراکز است. جمعیّت اتّحاد المدارس العربیه هر چند ماه یک بار طیّ جلسه‌ای با حضور مدیران مدارس اسلامی- ‌عربی، مشکلات گوناگون این مراکز را مورد بررسی قرار می‌دهد <ref name=":12">تشیّع و سازمان‌های شیعی در مالی، گزارش ارسالی از نمایندگی دینی ج.ا.ایران در باماکو، 1385.ص.3-4</ref>.
 
=====شبکۀ آفریقایی- اسلامی‌ سازمان جمعیّت و توسعه=====
'''اتّحاد النساء المسلمات فی مالی:'''
شبکۀ آفریقایی- اسلامی‌ سازمان جمعیّت و توسعه متشکل از سازمان‌های اسلامی‌ کوچک و هدف اصلی فعالیت‌های این شبکه، امور خیریّه و عام‌المنفعه و منسوخ ساختن برخی سنت‌های غلط نظیر ختنۀ دختران خردسال است. اعضای این شبکه هم‌چنین با همکاری یونسکو و یونیسف و برخی سازمان‌های امدادی اسلامی ‌بین‌المللی، در طول سال، چند کارگاه آموزشی برای روشنگری در میان مسلمانان از جهت عدم ابتلا به بیماری‌های واگیردار از جمله ایدز برگزار می‌کنند. جمع آوری کمک‌های نقدی و جنسی و توزیع آن در برخی مناطق فقیرنشین مالی، از دیگر اقدامات شبکۀ آفریقایی اسلامی‌ سازمان جمعیّت و توسعه است. بخش عمدۀ بودجۀ این سازمان از کمک‌های سازمان‌های بین‌المللی و مؤسسات اسلامی ‌تأمین می‌شود<ref name=":12" /> .
 
=====سازمان دعوه=====
این سازمان متشکل از گروهی از زنان مسلمان بوده و از سازمان های قدیمی اسلامی مالی بشمار می رود. برپایی مناسبت های اسلامی، تلاش برای ارتقاء سطح معلومات اسلامی زنان مسلمان، برگزاری دوره های آموزش احکام اسلامی برای زنان، تشکیل کلاس های تعلیم قرآن و تشویق حجاب اسلامی از مهم ترین فعالیت های «اتحاد النساء المسلمات فی مالی» است. '''(عرب احمدي: 79)'''
این سازمان متشکل از گروهی علما و شیوخ تحصیل‌کردۀ مالی است که عمدتاً در شهرهای باماکو، موپتی، کیدال و بلّاه مستقر هستند و فعالیت‌های آنها تبلیغ دین اسلام در بین غیرمسلمانان است. مرکز اصلی سازمان دعوه در شهر بلاه است که ساکنان این شهر زمانی در زمرۀ بردگان بزرگان طوارق بودند و از این راه درصدد تثبیت هویت اسلامی ‌خود هستند. مبلّغان این سازمان معمولاً از کشورهای مختلف اسلامی ‌نظیر عربستان، کویت و قطر کمک‌های نقدی دریافت می‌کنند <ref name=":14">تشیّع و سازمان‌های شیعی در مالی، گزارش ارسالی از نمایندگی دینی ج.ا.ایران در باماکو، 1385.ص.5.</ref>.
 
=====الجمعیه التنسیقیه للجمعیات الاسلامیه =====
'''جمعیّت مالی للشباب المسلم:'''
این سازمان از مراکز مهم اسلامی‌کشور مالی است و اکثر اعضای آن اعم از رئیس و اعضای هیأت امنا را تیجانی‌ها تشکیل می‌دهند. [[الجمعیه التنسیقیه للجمعیات الاسلامیه]] عامل وحدت‌بخش بین سازمان‌های اسلامی ‌کشور و درصدد رفع اختلافات موجود بین مراکز اسلامی ‌مالی است<ref name=":22">عرب احمدی،امیربهرام (1391). جامعه و فرهنگ مالی . تهران:[https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی] ،ص.147-220</ref>.
 
=====جمعیّت خیرّالدین الاسلامیه=====
این سازمان در سال 1991 توسط گروهی از جوانان پرشور و انقلابی مالی تأسيس شده  و با هدف وحدت و انسجام جوانان مسلمان کشور و ارتقاء سطح معلومات اسلامی و علمی آنها فعالیت می کند. برگزاری اردوهای آموزشی ویژه جوانان، برپایی کنفرانس های اسلامی، انجام دوره های تخصصی حرفه ای و ... از اقدامات مهم جمعیت مالی للشباب المسلم طی دو دهه گذشته بوده است. '''(جماعات اسلاميه في مالي، 2007: 12)'''.
این سازمان بیشتر به فعالیت‌های عام‌المنفعه در بین مسلمانان مستمند و فقیر اشتغال دارد و اعضای آن از راه جمع‌آوری صدقه و اعانه و توزیع این کمک‌ها بین روستاییان مناطق محروم، سعی می‌کنند وضعیت زندگی آنها را اندکی بهبود بخشند. جمعیّت خیرالدین الاسلامیه هر سال چند مناسبت و گردهم‌آیی دینی را در شهرهای مالی ترتیب می‌دهد<ref>عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، [https://modares.ac.ir/ دانشگاه تربیت مدرس]، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388.ص.85.</ref>.
 
=====جمعیه المهاجرین=====
'''[[رابطه‌الائمه و العلماء للتضامن‌الاسلامی]]:'''
این جمعیّت متشکل از برخی مسلمانان مالکی مذهب است. فعالیت عمدۀ این سازمان برپایی مناسبت‌های اسلامی ‌نظیر جشن میلاد النبی، جشن عید قربان و برپایی مناسبت‌های دینی در ماه مبارک رمضان است <ref name=":13">تشیّع و سازمان‌های شیعی در مالی، گزارش ارسالی از نمایندگی دینی ج.ا.ایران در باماکو، 1385.ص.6.</ref>.
 
=====جمعیه ‌الدعوه الاسلامیه =====
این سازمان از مراکز مهم اسلامی‌کشور مالی است و گروهی از علما و شیوخ بزرگ کشور و جمعی از مسلمانان باماکو عضو آن هستند و در آن به بحث و تبادل نظر پیرامون موضوعات مختلف اسلامی کشور مالی می‌پردازند '''(گفت‌وگو با شيخ محمد جباتي، 1387)'''.
سازمان جمعیه الدعوه الاسلامیه از مراکز مهم اسلامی ‌کشور مالی ‌به‌شمار می‌رود و فعالیت‌های آن بیشتر در زمینۀ تبلیغ دین اسلام در بین غیرمسلمانان و تلاش برای توسعۀ فرهنگ اسلامی مناطق شهری و روستایی کشور است<ref name=":13" />.
=====الحرکه الاسلامیه للاصلاح=====
این سازمان متشکل از گروهی از علماء و شیوخ مترقی و روشنفکر مالی است که در صدد ایجاد تحولاتی در جامعه اسلامی مالی و معرفی هر چه بهتر دین اسلام به مسلمانان بوده و در این راستا از ابزارهای مختلف نظیر دعوه، سخنرانی و گردهمایی‌های دینی بهره می‌گیرند <ref>عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، [https://modares.ac.ir/ دانشگاه تربیت مدرس]، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388.ص.86.</ref>.
=====جمعیه‌المتصوفین=====
این سازمان متشکل از شیوخ و علمای طریقت‌های مهم مالی به‌ویژه تیجانی‌هاست. آنان معمولاً در طول ماه چند بار گرد هم می‌آیند و به انجام اعمال عبادی خاص مانند ذکر و تلاوت قرآن می‌پردازند<ref>جماعات الاسلاميه فی مالی، باماكو: 2007.ص.15.</ref> .
=====جمعیه التحفیظ القرآن=====
سازمان مزبور در زمرۀ معدود مراکز تعلیم قرآن در مالی است که طلاب و دانش‌آموزان آن مرکز به روش علمی‌ حفظ قرآن کریم را فرا می‌گیرند. مدرسان جمعیه‌التحفیظ القرآن را بیشتر مدرسان مصری تشکیل می‌دهند. این جمعیّت درصدد بهبود دانش قرآنی در بین مسلمانان مالیایی و تشویق آنان برای شرکت در مسابقات بین‌المللی حفظ و قرائت قرآن کریم است<ref>جماعات الاسلاميه فی مالی، باماكو: 2007.ص.16.</ref>.
=====منظمه المخطوطات=====
این مرکز با هدف حمایت از کتب و نسخ خطی اسلامی و دفاع از ارزش‌های اسلامی این کشور در قرون نخستین و میانه اسلامی تأسیس شده و در واقع همان کتابخانه باباحیدرا شهر تمبوکتو است که بدلیل دارا بودن انبوه نسخه‌های خطی اسلامی شهرت جهانی یافته است<ref name=":13" />.
===== انجمن اقدام اسلامی=====
  این سازمان متشکل از گروهی از شیوخ تحصیلکرده در کشورهای اسلامی است که با سازمان‌ها و مجامع بین‌المللی نیز دارای ارتباطاتی می‌باشند. اعضاء انجمن اقدام اسلامی درصدد ایجاد جامعه‌ای اسلامی بدور از مشکلات موجود بوده و معتقدند برخی از آداب و رسوم و سنت‌های اسلامی موجود در جامعه که ریشه آنها به دوره پرستش آئین‌های سنتی سیاهان مالی باز می‌گردد باید از طریق فرهنگ‌سازی تغییر نموده و چهره دین اسلام از این گونه آلودگی‌ها پالایش یابد. آنان سحر و جادو و توسل به اشیاء بی‌جان و اعمالی همچون ختنه زنان را در زمره این گونه سنت‌های غلط می‌دانند و معتقدند تمامی سازمان‌های اسلامی باید دست به دست یکدیگر داده و با کمک و مساعدت دولت در راه بهبود وضعیت اجتماعی و فرهنگی مسلمانان بکوشند<ref>عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، [https://modares.ac.ir/ دانشگاه تربیت مدرس]، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388.ص.88.</ref> .
====تشیّع====
=====پیشینه تشیّع در مالی=====
ظهور مذهب اهل بیت (ع) در کشور مالی به اولین سال‌های پیروزی انقلاب اسلامی باز می‌گردد. بدنبال دستور حضرت امام (ره) در خصوص توسعه روابط با کشورهای آفریقایی و اعزام چند هئیت به کشورهای مختلف غرب آفریقا از جمله مالی بتدریج توجه مسلمانان این کشور به مذهب تشیع جلب شد. در سال‌های 1359 و 1360 گروه اندکی از شیعیان لبنانی که از سنگال به این کشور مهاجرت کرده بودند نيز اقداماتی برای معرفی تشیع به بومیان مسلمان انجام دادند که صرفاً در حد شناسایی این مذهب به بومیان بود.پس از تأسیس سفارت ج.ایران در اوایل دهه 1360 و آغاز مناسبات رسمی دو کشور بتدریج چند تن  از روحانیون ایرانی با هدف تبلیغ مذهب اهل بیت (ع) رهسپار این کشور شده و با شیوخ و علماء مالیایی ارتباط برقرار کردند. علاوه بر آن در سال 1363 یک گروه تواشیح از جمهوری اسلامی برنامه‌هایی را در مساجد مختلف مالی برگزار کرد که بسیار مورد توجه مسلمانان واقع شد. ارسال کتب اسلامی به زبان‌های عربی و فرانسه از سوی سازمان تبلیغات اسلامی و توزیع بین مسلمانان نیز نقش مهمی در معرفی تشیع به مسلمانان طریقت مسلک تیجانیه و قادریه -که عموماً محب اهل بیت (ع) بودند- داشت<ref>غوث، شیخ موسی ( استاد مرکز فرهنگی ج.ا.ایران) ، باماکو ، آذر 1387 (گفت‌وگو)</ref>.


'''جمعیّت شرفاء مالی:'''
در سال 1363 بدنبال توسعه مناسبات بین سفارت ج.ایران و برخی سازمان‌های اسلامی و درخواست‌های مکرر برخی جوانان مسلمان برای ادامه تحصیل در ایران ده‌ها تن از مسلمانان علاقمند طی دو دوره متناوب به مرکز جهانی علوم اسلامی قم اعزام شده و در  مدارس این مرکز مشغول به تحصیل شدند. با بازگشت این شیوخ از ایران و آغاز فعالیت‌های تبلیغی آنها در شهرها و روستاهای مختلف مالی مذهب تشیع بتدریج به مسلمانان کشور معرفی شده و ظرف مدت کوتاهی مورد توجه برخی از پیروان طریقت‌های متصوفه بویژه تیجانیه (که کم و بیش اطلاعاتی از تشیع داشتند) قرار گرفت. پس از تأسیس نمایندگی دینی ج.ایران در این کشور و ثبت نام تعداد قابل توجهی از نوجوانان مسلمان در این حوزه علمیه تبلیغ تشیع وارد دوره نوینی از فعالیت‌های تبلیغی خود شد به گونه‌ای که علاوه بر طلبه‌های شاغل به تحصیل بسیاری از خویشاوندان آنها رسماً در زمره پیروان تشیع جای گرفتند. علاوه بر آن حوزه علمیه ج.ایران در راستای شناسایی هر چه بیشتر و بهتر تشیع به مسلمانان مقدمات تأسیس چند جمعیت شیعی را فراهم آورده و چند تن از شیوخ و شخصیت‌های سرشناس شیعه در رأس این سازمان‌ها قرار گرفتند <ref>شیخ سیدی حنا ( استاد مرکز فرهنگی ج.ا.ایران ) ، باماکو، آذر 1387 (گفت‌وگو)</ref>. سازمان‌های مزبور پس از مدتی شعباتی در دیگر شهرهای مالی تأسیس کرده و بنوبه خود به گسترش تشیع در کشور و معرفی آن به مسلمانان بومی خدمت شایانی نمودند. بدنبال ورود اولین و دومین گروه دانش آموختگان حوزه علمیه ج.ایران به جامعه مالی، تبلیغ تشیع روند گسترده‌تری بخود گرفت به گونه‌ای که بتدریج تعداد شیعیان بومی به رقم قابل توجه بیست تا سی هزار نفر بالغ گشت<ref name=":12" />.
 
در جمعیّت شرفاء مالی، برخی از سادات و شریفان کشور مالی حضور دارند که خود را از نسل پیامبر اعظم (ص) می‌دانند. این سازمان به همین دلیل از اعتبار و جایگاه ویژه‌ای در محافل اسلامی ‌مالی برخوردار است. اعضای جمعیّت شرفاء در طول سال چندین مراسم دینی برگزار می‌کنند و هدف خود را وحدت مسلمانان این کشور می‌دانند '''(جماعات اسلاميه في مالي، 2007: 13).'''
 
'''جمعیّت اتّحاد المدارس العربیه:'''
 
این سازمان در ردۀ سازمان‌های مهم فرهنگی دینی کشور مالی است که بخش عمدۀ مدارس اسلامی‌- عربی این کشور را پوشش خود دارد و درصدد انسجام برنامه‌های درسی و آموزشی این مراکز است. جمعیّت اتّحاد المدارس العربیه هر چند ماه یک بار طیّ جلسه‌ای با حضور مدیران مدارس اسلامی- ‌عربی، مشکلات گوناگون این مراکز را مورد بررسی قرار می‌دهد '''(گزارش ارسالی از نمایندگی دینی ج.ا.ایران در مالی، 1384: 3-4).'''
 
'''شبکۀ آفریقایی- اسلامی‌ سازمان جمعیّت و توسعه:'''
 
شبکۀ آفریقایی- اسلامی‌ سازمان جمعیّت و توسعه متشکل از سازمان‌های اسلامی‌ کوچک و هدف اصلی فعالیت‌های این شبکه، امور خیریّه و عام‌المنفعه و منسوخ ساختن برخی سنت‌های غلط نظیر ختنۀ دختران خردسال است. اعضای این شبکه هم‌چنین با همکاری یونسکو و یونیسف و برخی سازمان‌های امدادی اسلامی ‌بین‌المللی، در طول سال، چند کارگاه آموزشی برای روشنگری در میان مسلمانان از جهت عدم ابتلا به بیماری‌های واگیردار از جمله ایدز برگزار می‌کنند. جمع آوری کمک‌های نقدی و جنسی و توزیع آن در برخی مناطق فقیرنشین مالی، از دیگر اقدامات شبکۀ آفریقایی اسلامی‌ سازمان جمعیّت و توسعه است. بخش عمدۀ بودجۀ این سازمان از کمک‌های سازمان‌های بین‌المللی و مؤسسات اسلامی ‌تأمین می‌شود '''(گزارش ارسالی از''' '''نمایندگی دینی ج.ا.ایران در مالی، 1384: 4)'''
 
'''سازمان دعوه:'''
 
این سازمان متشکل از گروهی علما و شیوخ تحصیل‌کردۀ مالی است که عمدتاً در شهرهای باماکو، موپتی، کیدال و بلّاه مستقر هستند و فعالیت‌های آنها تبلیغ دین اسلام در بین غیرمسلمانان است. مرکز اصلی سازمان دعوه در شهر بلاه است که ساکنان این شهر زمانی در زمرۀ بردگان بزرگان طوارق بودند و از این راه درصدد تثبیت هویت اسلامی ‌خود هستند. مبلّغان این سازمان معمولاً از کشورهای مختلف اسلامی ‌نظیر عربستان، کویت و قطر کمک‌های نقدی دریافت می‌کنند '''(گزارش ارسالی نمایندگی دینی ج.ا.ایران در مالی، 1384: 5).'''
 
'''[[الجمعیه التنسیقیه للجمعیات الاسلامیه]]:'''
 
این سازمان از مراکز مهم اسلامی‌کشور مالی است و اکثر اعضای آن اعم از رئیس و اعضای هیأت امنا را تیجانی‌ها تشکیل می‌دهند. الجمعیه التنسیقیه للجمعیات الاسلامیه عامل وحدت‌بخش بین سازمان‌های اسلامی ‌کشور و درصدد رفع اختلافات موجود بین مراکز اسلامی ‌مالی است '''(عرب احمدي: 1384)'''.
 
'''جمعیّت خیرّالدین الاسلامیه:'''
 
این سازمان بیشتر به فعالیت‌های عام‌المنفعه در بین مسلمانان مستمند و فقیر اشتغال دارد و اعضای آن از راه جمع‌آوری صدقه و اعانه و توزیع این کمک‌ها بین روستاییان مناطق محروم، سعی می‌کنند وضعیت زندگی آنها را اندکی بهبود بخشند. جمعیّت خیرالدین الاسلامیه هر سال چند مناسبت و گردهم‌آیی دینی را در شهرهای مالی ترتیب می‌دهد '''(عرب احمدي: 85).'''
 
'''جمعیه المهاجرین''' :
 
این جمعیّت متشکل از برخی مسلمانان مالکی مذهب است. فعالیت عمدۀ این سازمان برپایی مناسبت‌های اسلامی ‌نظیر جشن میلاد النبی، جشن عید قربان و برپایی مناسبت‌های دینی در ماه مبارک رمضان است '''(گزارش ارسالی از نمایندگی دینی ج.ا.ایران در مالی، 1384: 6)'''.
 
'''جمعیه ‌الدعوه الاسلامیه:'''
 
سازمان جمعیه الدعوه الاسلامیه از مراکز مهم اسلامی ‌کشور مالی ‌به‌شمار می‌رود و فعالیت‌های آن بیشتر در زمینۀ تبلیغ دین اسلام در بین غیرمسلمانان و تلاش برای توسعۀ فرهنگ اسلامی مناطق شهری و روستایی کشور است '''(گزارش ارسالی از''' '''نمایندگی دینی ج.ا.ایران در مالی، 1384: 6)'''
 
'''الحرکه الاسلامیه للاصلاح:'''
 
این سازمان متشکل از گروهی از علماء و شیوخ مترقی و روشنفکر مالی است که در صدد ایجاد تحولاتی در جامعه اسلامی مالی و معرفی هر چه بهتر دین اسلام به مسلمانان بوده و در این راستا از ابزارهای مختلف نظیر دعوه، سخنرانی و گردهمایی های دینی بهره می گیرند '''(عرب احمدي: 86).'''
 
'''جمعیه‌المتصوفین:'''
 
این سازمان متشکل از شیوخ و علمای طریقت‌های مهم مالی به‌ویژه تیجانی‌هاست. آنان معمولاً در طول ماه چند بار گرد هم می‌آیند و به انجام اعمال عبادی خاص مانند ذکر و تلاوت قرآن می‌پردازند. '''(جماعات اسلاميه في مالي، 2007: 15).'''
 
'''جمعیه التحفیظ القرآن:'''
 
سازمان مزبور در زمرۀ معدود مراکز تعلیم قرآن در مالی است که طلاب و دانش‌آموزان آن مرکز به روش علمی‌ حفظ قرآن کریم را فرا می‌گیرند. مدرسان جمعیه‌التحفیظ القرآن را بیشتر مدرسان مصری تشکیل می‌دهند. این جمعیّت درصدد بهبود دانش قرآنی در بین مسلمانان مالیایی و تشویق آنان براي شرکت در مسابقات بین‌المللی حفظ و قرائت قرآن کریم است '''(جماعات اسلاميه في مالي، 2007: 16)'''.
 
'''منظمه المخطوطات'''
 
این مرکز با هدف حمایت از کتب و نسخ خطی اسلامی و دفاع از ارزش های اسلامی این کشور در قرون نخستین و میانه اسلامی تأسیس شده و در واقع همان کتابخانه باباحیدرا شهر تمبوکتو است که بدلیل دارا بودن انبوه نسخه های خطی اسلامی شهرت جهانی یافته است. '''(گزارش ارسالی از نمایندگی دینی ج.ا.ایران در مالی،1384: 6)'''.
 
'''انجمن اقدام اسلامی'''
 
          این سازمان متشکل از گروهی از شیوخ تحصیلکرده در کشورهای اسلامی است که با سازمان ها و مجامع بین المللی نیز دارای ارتباطاتی می باشند. اعضاء انجمن اقدام اسلامی درصدد ایجاد جامعه‌ای اسلامی بدور از مشکلات موجود بوده و معتقدند برخی از آداب و رسوم و سنت های اسلامی موجود در جامعه که ریشه آنها به دوره پرستش آئین های سنتی سیاهان مالی باز می گردد باید از طریق فرهنگ سازی تغییر نموده و چهره دین اسلام از این گونه آلودگی ها پالایش یابد. آنان سحر و جادو و توسل به اشیاء بی جان و اعمالی همچون ختنه زنان را در زمره این گونه سنت های غلط می دانند و معتقدند تمامی سازمان های اسلامی باید دست به دست یکدیگر داده و با کمک و مساعدت دولت در راه بهبود وضعیت اجتماعی و فرهنگی مسلمانان بکوشند. '''(عرب احمدي: 88).'''
 
'''7-1-6''' '''تشیّع'''
 
'''1-7-1-6''' '''پیشینه تشیّع در مالی'''
 
ظهور مذهب اهل بیت (ع) در کشور مالی به اولین سال های پیروزی انقلاب اسلامی باز می گردد. بدنبال دستور حضرت امام (ره) در خصوص توسعه روابط با کشورهای آفریقایی و اعزام چند هئیت به کشورهای مختلف غرب آفریقا از جمله مالی بتدریج توجه مسلمانان این کشور به مذهب تشیع جلب شد. در سال های 1359 و 1360 گروه اندکی از شیعیان لبنانی که از سنگال به این کشور مهاجرت کرده بودند نيز اقداماتی برای معرفی تشیع به بومیان مسلمان انجام دادند که صرفاً در حد شناسایی این مذهب به بومیان بود.پس از تأسیس سفارت ج.ایران در اوایل دهه 1360 و آغاز مناسبات رسمی دو کشور بتدریج چند تن  از روحانیون ایرانی با هدف تبلیغ مذهب اهل بیت (ع) رهسپار این کشور شده و با شیوخ و علماء مالیایی ارتباط برقرار کردند. علاوه بر آن در سال 1363 یک گروه تواشیح از جمهوری اسلامی برنامه هایی را در مساجد مختلف مالی برگزار کرد که بسیار مورد توجه مسلمانان واقع شد. ارسال کتب اسلامی به زبان های عربی و فرانسه از سوی سازمان تبلیغات اسلامی و توزیع بین مسلمانان نیز نقش مهمی در معرفی تشیع به مسلمانان طریقت مسلک تیجانیه و قادریه -که عموماً محب اهل بیت (ع) بودند- داشت. '''(گفت‌وگو با شيخ موسي غوث، 1387).'''
 
در سال 1363 بدنبال توسعه مناسبات بین سفارت ج.ایران و برخی سازمان های اسلامی و درخواست های مکرر برخی جوانان مسلمان برای ادامه تحصیل در ایران ده ها تن از مسلمانان علاقمند طی دو دوره متناوب به مرکز جهانی علوم اسلامی قم اعزام شده و در  مدارس این مرکز مشغول به تحصیل شدند. با بازگشت این شیوخ از ایران و آغاز فعالیت های تبلیغی آنها در شهرها و روستاهای مختلف مالی مذهب تشیع بتدریج به مسلمانان کشور معرفی شده و ظرف مدت کوتاهی مورد توجه برخی از پیروان طریقت های متصوفه بویژه تیجانیه (که کم و بیش اطلاعاتی از تشیع داشتند) قرار گرفت1. پس از تأسیس نمایندگی دینی ج.ایران در این کشور و ثبت نام تعداد قابل توجهی از نوجوانان مسلمان در این حوزه علمیه تبلیغ تشیع وارد دوره نوینی از فعالیت های تبلیغی خود شد به گونه ای که علاوه بر طلبه های شاغل به تحصیل بسیاری از خویشاوندان آنها رسماً در زمره پیروان تشیع جای گرفتند. علاوه بر آن حوزه علمیه ج.ایران در راستای شناسایی هر چه بیشتر و بهتر تشیع به مسلمانان مقدمات تأسیس چند جمعیت شیعی را فراهم آورده و چند تن از شیوخ و شخصیت های سرشناس شیعه در رأس این سازمان ها قرار گرفتند '''(گفت‌وگو با شيخ سيدي حنا، 1387)'''. سازمان های مزبور پس از مدتی شعباتی در دیگر شهرهای مالی تأسیس کرده و بنوبه خود به گسترش تشیع در کشور و معرفی آن به مسلمانان بومی خدمت شایانی نمودند. بدنبال ورود اولین و دومین گروه دانش آموختگان حوزه علمیه ج.ایران به جامعه مالي، تبلیغ تشیع روند گسترده تری بخود گرفت به گونه ای که بتدریج تعداد شیعیان بومی به رقم قابل توجه بیست تا سی هزار نفر بالغ گشت. '''(گزارش نمایندگی دینی ج.ا.ایران در باماکو، 1385: 3).'''
 
تبلیغ تشیع در دهه 1380 در رأس فعالیت های تمامی جمعیت های شیعه قرار گرفت و حوزه علمیه جمهوری اسلامی ایران نیز از طرق مختلف از جمله برگزاری مراسم و مناسبت های مختلف، ایجاد ارتباطات گسترده با شیوخ و علماء با نفوذ، توزیع کتب و مجلات اسلامی دریافتی از جمهوری اسلامی ایران و افزایش تعداد طلاب خود مدیریت تبلیغ مذهب اهل البیت (ع) را بر عهده داشت و با ارائه رهنمودهای لازم به شیوخ و جمعیت های شیعی آنها را در تحقق هدف مقدس خود مساعدت  مي‌ نمود.در راستای این اقدامات درحال حاضر جمعیت شیعیان بومی کشور مالی در حدود 50 هزار نفر ارزیابی می شود. این در حالی است که برخی از شیوخ شیعه معتقدند تعداد شیعیان مالی بیشتر از 50 هزار نفر بوده و بسیاری از تیجانی ها از جمله مریدان شیخ شریف عثمان را نیز در زمره پیروان مذهب تشیع می دانند1. بر اساس شواهد موجود جمعیت شیعیان در کشور مالی در حال افزایش بوده و پیش بینی می شود تا پایان سال 2015 میلادی شمار پیروان مذهب اهل بیت (ع) به یکصد هزار نفر افزايش يابد که در نوع خود بسیار امیدوار کننده است. علاوه بر آن شیعیان بومی درصددند با افزایش تعداد خود بتدریج به شورای عالی اسلامی مالی راه یافته و به یک یا دو کرسی در داخل این سازمان مهم دست یابند. از این روی شیوخ مهم شیعه در تلاشند در انتخابات آتی شورای عالی اسلامی در این سازمان جای گرفته و به نوعی با وهابیون حاکم بر شورای عالی به مقابله برخیزند که این امر با توجه به قانون شورای عالی مسلمانان و لزوم اعطای حداقل یک کرسی به مذاهبی که در برگیرنده چند هزار نفر می باشند قطعی بنظر می رسد. '''(گفت‌وگو با شيخ موسي ترائوره، 1387)'''.
 
'''2-7-1-6 سازمان‌های شیعی'''
 
در حال حاضر چندین سازمان شیعی در کشور مالی فعالیت دارند که در مسیر پیشرفت و توسعۀ مذهب تشیّع تلاش می‌کنند. این گروه‌ها خود را یکی می‌دانند و تفاوتی در اقداماتشان قائل نیستند. با این حال، هرکدام مجوزهای جداگانه از وزارت کشور دریافت می‌کنند و در تلاشند از این راه تعداد شیعیان و جایگاه آنها را در کشور مالی افزایش بخشند. این جمعیّت‌ها عبارتند از:
 
'''مرکز اهل البیت(ع)''' :


تبلیغ تشیع در دهه 1380 در رأس فعالیت‌های تمامی جمعیت‌های شیعه قرار گرفت و حوزه علمیه جمهوری اسلامی ایران نیز از طرق مختلف از جمله برگزاری مراسم و مناسبت‌های مختلف، ایجاد ارتباطات گسترده با شیوخ و علماء با نفوذ، توزیع کتب و مجلات اسلامی دریافتی از جمهوری اسلامی ایران و افزایش تعداد طلاب خود مدیریت تبلیغ مذهب اهل البیت (ع) را بر عهده داشت و با ارائه رهنمودهای لازم به شیوخ و جمعیت‌های شیعی آنها را در تحقق هدف مقدس خود مساعدت  می‌نمود.در راستای این اقدامات درحال حاضر جمعیت شیعیان بومی کشور مالی در حدود 50 هزار نفر ارزیابی می‌شود. این در حالی است که برخی از شیوخ شیعه معتقدند تعداد شیعیان مالی بیشتر از 50 هزار نفر بوده و بسیاری از تیجانی‌ها از جمله مریدان شیخ شریف عثمان را نیز در زمره پیروان مذهب تشیع می‌دانند. بر اساس شواهد موجود جمعیت شیعیان در کشور مالی در حال افزایش بوده و پیش بینی می‌شود تا پایان سال 2015 میلادی شمار پیروان مذهب اهل بیت (ع) به یکصد هزار نفر افزايش يابد که در نوع خود بسیار امیدوار کننده است. علاوه بر آن شیعیان بومی درصددند با افزایش تعداد خود بتدریج به شورای عالی اسلامی مالی راه یافته و به یک یا دو کرسی در داخل این سازمان مهم دست یابند. از این روی شیوخ مهم شیعه در تلاشند در انتخابات آتی شورای عالی اسلامی در این سازمان جای گرفته و به نوعی با وهابیون حاکم بر شورای عالی به مقابله برخیزند که این امر با توجه به قانون شورای عالی مسلمانان و لزوم اعطای حداقل یک کرسی به مذاهبی که در برگیرنده چند هزار نفر می‌باشند قطعی بنظر می‌رسد<ref>ترائوره، شیخ موسی ( شیوخ مهم شیعه ) ، باماکو ، آذر 1387 ( گفت‌وگو)</ref>.
====سازمان‌های شیعی====
در حال حاضر چندین سازمان شیعی در کشور مالی فعالیت دارند که در مسیر پیشرفت و توسعۀ مذهب تشیّع تلاش می‌کنند. این گروه‌ها خود را یکی می‌دانند و تفاوتی در اقداماتشان قائل نیستند. با این حال، هرکدام مجوزهای جداگانه از وزارت کشور دریافت می‌کنند و در تلاشند از این راه تعداد شیعیان و جایگاه آنها را در [[مالی|کشور مالی]] افزایش بخشند. این جمعیّت‌ها عبارتند از:
=====مرکز اهل البیت(ع) =====
این مرکز از سازمان‌های مهم شیعی مالی است و مدیریت آن را احمد جالو بر عهده دارد. مرکز اهل البیت (ع) گذشته از برگزاری مراسم‌ مختلف شیعی، هر ماه نشریه‌ای فرانسوی زبان به نام سکینه (عاشورا) را چاپ و منتشر می‌کند و مطالب آن عمدتاً حول محور زندگی ائمۀ اطهار (ع) و تشریح عقاید شیعه است. تعدادی از نسخه‌های این نشریه هر ماه به کشورهای همسایه ارسال می‌شود.
این مرکز از سازمان‌های مهم شیعی مالی است و مدیریت آن را احمد جالو بر عهده دارد. مرکز اهل البیت (ع) گذشته از برگزاری مراسم‌ مختلف شیعی، هر ماه نشریه‌ای فرانسوی زبان به نام سکینه (عاشورا) را چاپ و منتشر می‌کند و مطالب آن عمدتاً حول محور زندگی ائمۀ اطهار (ع) و تشریح عقاید شیعه است. تعدادی از نسخه‌های این نشریه هر ماه به کشورهای همسایه ارسال می‌شود.
=====جمعیّت اهل بیت (ع)=====
جمعبّت اهل بیت (ع) هم اکنون از مهم‌ترین جمعیّت‌های شیعی [[مالی|کشور مالی]] است که در [[باماکو در مالی|شهر باماکو]] فعالیت می‌کند. ریاست جمعیّت اهل بیت (ع) برعهدۀ شیخ ادریس ترائوره، از برجسته‌ترین شیوخ شیعه این کشور، است. جمعیت اهل البیت (ع) دارای 21 عضو رسمی در [[باماکو در مالی|باماکو]] است. این سازمان دارای شعباتی در مناطق مختلف [[مالی]] بوده و در تمام استان های کشور نمایندگی دارد<ref>عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، [https://modares.ac.ir/ دانشگاه تربیت مدرس]، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388.ص.123.</ref>.
=====جمعیّت فاطمه زهرا (س)=====
این سازمان در برگیرنده گروهی از زنان شیعه مالی است و بیشتر در صدد تبلیغ مذهب تشیع بین بانوان سنی و تیجانی می‌باشد. ریاست جمعیت فاطمه زهرا (س) را خانم سیسه آدم در منطقه تاجیکیلا [[باماکو در مالی|باماکو]] بر عهده دارد<ref name=":15">عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، [https://modares.ac.ir/ دانشگاه تربیت مدرس]، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388.ص.124.</ref>.
=====جمعیّت فاطمه زهرا (س)=====
این سازمان از نظر نام با دیگر سازمان اشاره شده و نوع فعالیت‌ آنها مشابهت دارد. به‌دلیل کثرت مسلمانان در مناطق مختلف شهر باماکو و علاقۀ فراوان زنان مسلمان این مناطق به مذهب تشیّع، جمعیّت فاطمه زهرا (س) ديگری، در منطقۀ باگداژی [[باماکو در مالی|باماکو]] تشکیل شده است. ریاست این جمعیّت را خانم حوا توره از بانوان تحصیل‌کرده در جمهوری اسلامی ‌ایران بر عهده دارد<ref>توره ، حوا ، 1387 ( گفت‌وگو)</ref>.
=====جمعیّت خدیجۀ کبری=====
این انجمن از مراکز مهم شیعی است که به تبلیغ تشیّع در بین بانوان مسلمان می‌پردازد. فعالیت‌های مهم جمعیّت خدیجه کبری عبارت است از: برگزاری مراسم دعوه، اعزام برخی خواهران شیعه به روستاهای اطراف [[باماکو در مالی|باماکو]]، برگزاری اردوهای آموزشی ویژۀ ماه رمضان و برپایی کلاس‌های دانش‌افزایی برای زنان مسلمان<ref name=":15" /> .
=====جمعیّت البتول=====
این جمعیّت در شهر گائو قرار دارد و موسی غوس ترائوره از شیوخ تحصیل‌کرده در جمهوری اسلامی ‌ایران مؤسس آن است. عمده اقدامات جمعیّت البتول تبلیغ مذهب اهل بیت (ع) در بین زنان مسلمان شهر گائو و روستاهای اطراف آن است<ref name=":14" /> .
=====جمعیّت اهل البیت (ع) سگو=====
این مرکز در سال 1996 و با همّت شیخ یوسف جیری، نایب امام مسجد جامع سگو، تأسیس شد و فعالیت عمدۀ آن عبارتند از: برنامه‌های تبلیغی موسوم به دعوه، برگزاری مراسم و مناسبت‌های دینی، تدریس معارف شیعی، تفسیر قرآن در ماه رمضان. جمعیّت اهل البیت (ع) سگو تاکنون موفق شده حدود 500 نفر از مسلمانان این شهر را پیرو مذهب تشیّع نماید<ref name=":13" /> .


'''جمعیّت اهل بیت (ع):'''
=== اقلیت‌های شیعی غیر بومی ===
 
علاوه بر شيعيان بومی، در حال حاضر تعداد اندكی از لبنانی‌ها و پيروان آقاخانيه مقيم كشور مالی، اقليت‌های بسيار كوچک غيربومی شيعه مالی را تشكيل می‌دهند.
جمعبّت اهل بیت (ع) هم اکنون از مهم‌ترین جمعیّت‌های شیعی کشور مالی است که در شهر باماکو فعالیت می‌کند. ریاست جمعیّت اهل بیت (ع) برعهدۀ شیخ ادریس ترائوره، از برجسته‌ترین شیوخ شیعه این کشور، است. جمعیت اهل البیت (ع) دارای 21 عضو رسمی در باماکو است. این سازمان دارای شعباتی در مناطق مختلف مالی بوده و در تمام استان های کشور نمایندگی دارد. '''(عرب احمدي: 123).'''
 
'''جمعیّت فاطمه زهرا (س) :'''
 
این سازمان در برگیرنده گروهی از زنان شیعه مالی است و بیشتر در صدد تبلیغ مذهب تشیع بین بانوان سنی و تیجانی می باشد. ریاست جمعیت فاطمه زهرا (س) را خانم سیسه آدم در منطقه تاجیکیلا باماکو بر عهده دارد. '''(عرب''' '''احمدي:''' '''124).'''
 
'''جمعیّت فاطمه زهرا (س) :'''
 
این سازمان از نظر نام با دیگر سازمان اشاره شده و نوع فعالیت‌ آنها مشابهت دارد. به‌دلیل کثرت مسلمانان در مناطق مختلف شهر باماکو و علاقۀ فراوان زنان مسلمان این مناطق به مذهب تشیّع، جمعیّت فاطمه زهرا (س) ديگري، در منطقۀ باگداژی باماکو تشکیل شده است. ریاست این جمعیّت را خانم حوا توره از بانوان تحصیل‌کرده در جمهوري اسلامی ‌ایران بر عهده دارد '''(گفت‌وگو با خانم حوا توره 1387)'''.
 
'''جمعیّت خدیجۀ کبری:'''
 
این انجمن از مراکز مهم شیعی است که به تبلیغ تشیّع در بین بانوان مسلمان می‌پردازد. فعالیت‌های مهم جمعیّت خدیجه کبری عبارت است از: برگزاری مراسم دعوه، اعزام برخی خواهران شیعه به روستاهای اطراف باماکو، برگزاری اردوهای آموزشی ویژۀ ماه رمضان و برپایی کلاس‌های دانش‌افزایی برای زنان مسلمان '''(عرب احمدي: 124).'''
 
'''جمعیّت البتول''' :
 
این جمعیّت در شهر گائو قرار دارد و موسی غوس ترائوره از شیوخ تحصیل‌کرده در جمهوری اسلامی ‌ایران مؤسس آن است. عمده اقدامات جمعیّت البتول تبلیغ مذهب اهل بیت (ع) در بین زنان مسلمان شهر گائو و روستاهای اطراف آن است '''(گزارش نمایندگی دینی ج.ا.ایران در باماکو،1385: 5)'''.
 
'''جمعیّت اهل البیت (ع) سگو:'''


این مرکز در سال 1996 و با همّت شیخ یوسف جیری، نایب امام مسجد جامع سگو، تأسیس شد و فعالیت عمدۀ آن عبارتند از: برنامه‌های تبلیغی موسوم به دعوه، برگزاری مراسم و مناسبت‌های دینی، تدریس معارف شیعی، تفسیر قرآن در ماه رمضان. جمعیّت اهل البیت (ع) سگو تاکنون موفق شده حدود 500 نفر از مسلمانان این شهر را پیرو مذهب تشیّع نماید '''(گزارش نمایندگی دینی ج.ا.ایران در باماکو، 1385: 6)'''
==== شیعیان لبنانی ====
در حال حاضر تعداد اندکی از لبنانی‌ها در [[مالی|کشور مالی]] حضور دارند که شمار آنها در حدود 900 تا 1000 نفر است. این لبنانی‌ها که عمدتاً طی چهار دهه گذشته بتدریج رهسپار مالی شده و بیشتر در [[باماکو در مالی|شهر باماکو]] استقرار يافته‌اند  بر خلاف دیگر کشورهای غرب آفریقا اکثراً مسیحی و سنی می‌باشند. شیعیان لبنانی که تعداد آنها در حدود 150 نفر است حدود 10 سال پیش از [[لبنان]] و دیگر کشورهای غرب آفریقا نظیر [[سنگال]] و [[ساحل عاج]] وارد این کشور شده و بیشتر آنها در [[باماکو در مالی|باماکو]] متمرکز می‌باشند. شیعیان لبنانی بدلیل آن که تعداد بسیار کمی را در این کشور تشکیل می‌دهند فاقد امکانات و تشکیلات مذهبی نظیر مسجد و حسینیه خاص می‌باشند و فقط منزلی استيجاری در یکی از مناطق [[باماکو در مالی|شهر باماکو]] را به حسینیه تبدیل کرده‌اند و جلسات، گردهم‌آیی‌ها، مراسم و مناسبت‌های مذهبی نظیر دعای کمیل، دعای توسل، عزاداری ماه محرم و ماه رمضان، تولد و شهادت ائمۀ اطهار (ع) را در این مکان برگزار می‌کنند.


'''8-1-6 اقلیت‌های شیعی غیر بومی:'''
شیعیان لبنانی هم‌چون دیگر لبنانی‌های ساکن [[مالی]]، عهده‌دار مشاغل تجاری و اقتصادی در این كشورند و برخی از شرکت‌ها و سوپرمارکت‌های بزرگ [[باماکو در مالی|باماکو]] به آنها تعلق دارد. آنان کمتر با شیعیان بومی‌ ارتباط دارند و تاکنون کمک‌ قابل توجّهی در اختیار سازمان‌ها و جمعیّت‌های شیعی قرار نداده‌اند؛ از این رو، شیعیان بومی ‌بارها از عملکرد آنها ابراز ناخرسندی و شیعیان لبنانی را به بی‌توجّهی نسبت به برادران شیعۀ خود متهم کرده‌اند<ref>احسان محمد ( لبنانی مقیم مالی )، باماکو ، آذر 1387 ( گفت‌وگو)</ref> .


علاوه بر شيعيان بومي، در حال حاضر تعداد اندكي از لبناني‌ها و پيروان آقاخانيه مقيم كشور مالي، اقليت‌هاي بسيار كوچك غيربومي شيعه مالي را تشكيل مي‌دهند.
==== فرقۀ آقاخانیه ====
فرقه آقاخانیه [xv] از اواسط دهه 1960 فعالیت خود را در [[مالی|کشور مالی]] آغاز نموده است. در حال حاضر آمار دقیقی از تعداد پیروان این فرقه در این کشور وجود ندارد ولی گروه بسیار کوچکی از آقاخانی‌ها درشهرهای باماکو و تمبوکتو زندگی می‌کنند. این افراد که اکثراً هندی می‌باشند بیشتر به فعالیت‌های تجاری و داد و ستد کالاهای مختلف اشتغال داشته و از وضعیت مرفه ی نیز برخوردارند. علیرغم تعداد بسیار کم آقاخانی‌های مالی بنیاد آقاخان و شخص پرنس آقاخان اهمیت خاصی برای این کشور قائل بوده و تراست فرهنگی آقاخان نیز برنامه‌های فرهنگی متعددی را در این کشور اجرا نموده است.احداث چند مسجد و مدرسه در شهرهای مختلف و ترمیم برخی از مساجد تاریخی مالی در زمره این برنامه‌ها است که با استقبال دولت‌مردان عالی‌رتبه این کشور نیز مواجه شده است.


'''1-8-1-6 شیعیان لبنانی'''
در واقع دولت [[مالی]] درصدد فراهم آوردن بستر مناسبی برای سرمایه‌گذاری این فرقه ثروتمند در [[مالی]] است و تلاش دارد بخشی از سرمایه‌های عظیم‌تراست فرهنگی آقاخان را جذب نماید. در این ارتباط در اواسط سال 2008 میلادی طی مراسمی با حضور پرنس آقاخان چهارم رئیس جمهور و مسئولان بلند پایه دولتی پروژه بازسازی کامل مسجد تاریخی بزرگ موپتی موسوم به مسجد کوموگول درمنطقه تاریخی کوموگول خاتمه یافت و این مسجد که بطرز باشکوهی با هزینه بنیاد آقاخان ترمیم شده بود به دولت [[مالی]] هدیه گشت<ref>برگرفته از سایت https://www.west&#x20;africa&#x20;.&#x20;ismaili&#x20;.com<nowiki/>/mail/2011</ref>.


در حال حاضر تعداد اندکی از لبنانی ها در کشور مالی حضور دارند که شمار آنها در حدود 900 تا 1000 نفر است. این لبنانی ها که عمدتاً طی چهار دهه گذشته بتدریج رهسپار مالی شده و بیشتر در شهر باماکو استقرار يافته اند  بر خلاف دیگر کشورهای غرب آفریقا اکثراً مسیحی و سنی می باشند. شیعیان لبنانی که تعداد آنها در حدود 150 نفر است حدود 10 سال پیش از [[لبنان]] و دیگر کشورهای غرب آفریقا نظیر سنگال و ساحل عاج وارد این کشور شده و بیشتر آنها در باماکو متمرکز می باشند.شیعیان لبنانی بدلیل آن که تعداد بسیار کمی را در این کشور تشکیل می دهند فاقد امکانات و تشکیلات مذهبی نظیر مسجد و حسینیه خاص می باشند1 و فقط منزلی استيجاري در یکی از مناطق شهر باماکو را به حسینیه تبدیل کرده‌اند و جلسات، گردهم‌آیی‌ها، مراسم و مناسبت‌های مذهبی نظیر دعای کمیل، دعای توسل، عزاداری ماه محرم و ماه رمضان، تولد و شهادت ائمۀ اطهار (ع) را در این مکان برگزار می‌کنند.
تراست فرهنگی آقاخان طی موافقت نامهای با وزارت فرهنگ و دپارتمان میراث فرهنگی ملی این کشور قول داده است چند مسجد تاریخی ديگر این کشور را با توجه به ویژگیهای خاص معماری این مساجد بازسازی و به مسلمانان مالی هدیه نماید و در حال حاضر ترميم و بازسازی چند مسجد در [[تمبوکتو در مالی|تمبوكتو]] و جنه را در دستور كار خود دارد[xvi]. بنیاد آقاخان حفر چند چاه آب، احداث برخی پروژه‌های آموزشی، فنی و حرفه‌ای و ترمیم شبکه فاضلاب را در شهرهای [[مالی]] بر عهده گرفته است[xvii].


شیعیان لبنانی هم‌چون دیگر لبنانی‌های ساکن مالی، عهده‌دار مشاغل تجاری و اقتصادی در این كشورند و برخی از شرکت‌ها و سوپرمارکت‌های بزرگ باماکو به آنها تعلق دارد. آنان کمتر با شیعیان بومی‌ ارتباط دارند و تاکنون کمک‌ قابل توجّهی در اختیار سازمان‌ها و جمعیّت‌های شیعی قرار نداده‌اند؛ از این رو ، شیعیان بومی ‌بارها از عملکرد آنها ابراز ناخرسندی و شیعیان لبنانی را به بی‌توجّهی نسبت به برادران شیعۀ خود متهم کرده‌اند '''(گفت‌وگو با احسان محمد: 1387)'''.
بنیاد آقاخان دربخش تولید برق در [[مالی]] نیز سرمایه گذاری قابل توجهی انجام داده است بطوری که 40% از سرمایه اداره برق [[مالی]] را به خود اختصاص داده  است. بنیاد آقاخان درهیئت مدیره اداره برق [[مالی]] دارای نمایندهای دائمی می‌باشد، پارک ملی باماکو نیز توسط بنیاد آقاخان مرمت و بازسازی گردیده و هم اکنون یکی از بهترین مکان‌های تفریحی  [[باماکو در مالی|باماکو]] بشمار می‌رود<ref>عرب احمدی، امیر بهرام(1392). جامعه و فرهنگ [[مالی]]. ناظر علمی ابوالحسن شریف محمدی. تهران: [https://www.gisoom.com/book/1944547/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%87-%D9%88-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C/ موسسه فرهنگی، هنری و انتشارات بین المللی الهدی]، ص.147-215.</ref>.  


'''2-8-1-6 فرقۀ آقاخانیه'''[55]
== نیز نگاه کنید به ==
[[اسلام و مسلمانان کانادا]]؛ [[اسلام و مسلمانان کوبا]]؛ [[اسلام و مسلمانان لبنان]]؛ [[اسلام و مسلمانان مصر]]؛ [[اسلام در چین]]؛ [[اسلام و مسلمانان تونس]]؛ [[اسلام و مسلمانان روسیه]]؛ [[اسلام و مسلمانان سنگال]]؛ [[اسلام و مسلمانان فرانسه]]؛ [[اسلام و مسلمانان آرژانتین]]؛ [[اسلام در اردن]]؛ [[اسلام در ساحل عاج]]؛ [[اسلام و مسلمانان زیمبابوه]]؛ [[اسلام و مسلمانان تایلند]]؛ [[اسلام و مسلمانان اوکراین]]؛ [[اسلام و مسلمانان اسپانیا]]؛ [[اسلام در اردن]]؛ [[اسلام و مسلمانان اتیوپی]]؛ [[اسلام و مسلمانان سیرالئون]]


فرقه آقاخانیه از اواسط دهه 1960 فعالیت خود را در کشور مالی آغاز نموده است. در حال حاضر آمار دقیقی از تعداد پیروان این فرقه در این کشور وجود ندارد ولی گروه بسیار کوچکی از آقاخانی ها درشهرهای باماکو و تمبوکتو زندگی می کنند. این افراد که اکثراً هندی می باشند بیشتر به فعالیت های تجاری و داد و ستد کالاهای مختلف اشتغال داشته و از وضعیت مرفهی نیز برخوردارند.علیرغم تعداد بسیار کم آقاخانی های مالی بنیاد آقاخان و شخص پرنس آقاخان اهمیت خاصی برای این کشور قائل بوده و تراست فرهنگی آقاخان نیز برنامه های فرهنگی متعددی را در این کشور اجرا نموده است.احداث چند مسجد و مدرسه در شهرهای مختلف و ترمیم برخی از مساجد تاریخی مالی در زمره این برنامه ها است که با استقبال دولتمردان عالیرتبه این کشور نیز مواجه شده است. در واقع دولت مالی درصدد فراهم آوردن بستر مناسبی برای سرمایه گذاری این فرقه ثروتمند در مالی است و تلاش دارد بخشی از سرمایه های عظیم تراست فرهنگی آقاخان را جذب نماید. در این ارتباط در اواسط سال 2008 میلادی طی مراسمی با حضور پرنس آقاخان چهارم رئیس جمهور و مسئولان بلند پایه دولتی پروژه بازسازی کامل مسجد تاریخی بزرگ موپتی موسوم به مسجد کوموگول درمنطقه تاریخی کوموگول خاتمه یافت و این مسجد که بطرز باشکوهی با هزینه بنیاد آقاخان ترمیم شده بود به دولت مالی هدیه گشت. '''(www.west Africa.Ismaili.com).'''
== پاورقی ==
<small>[i]. ابن‌بطوطه در سفرنامۀ خود از توجّه مسلمانان به نمازهای یومیه و به‌ویژه نمازهای جمعه به نیکی یاد کرده و سلطان را پادشاهی عادل دانسته است که از ظلم و ستم بر مردم خود پرهیز می‌کرد.</small>


تراست فرهنگی آقاخان طی موافقت نامه ای با وزارت فرهنگ و دپارتمان میراث فرهنگی ملی این کشور قول داده است چند مسجد تاریخی ديگر این کشور را با توجه به ویژگی های خاص معماری این مساجد بازسازی و به مسلمانان مالی هدیه نماید و در حال حاضر ترميم و بازسازي چند مسجد در تمبوكتو و جنه را در دستور كار خود دارد.[56]بنیاد آقاخان حفر چند چاه آب، احداث برخی پروژه‌های آموزشی، فنی و حرفه‌ای و ترمیم شبکه فاضلاب را در شهرهای مالی بر عهده گرفته است.[57]
<small>[xi]- توسعه پارک باماکو از مهم‌‌‌ترین برنامه‌های تراست فرهنگی آقاخان است. دولت مالی در بازدید آقاخان از شهر تمبوکتو مقام عالی شهروند افتخاری تمبوکتو و دکترای افتخاری دانشگاه سانکوره را به وی اعطا نمود<ref name=":24">برگرفته از سایت [https://www.west+AfricaIsmaili.com https://www.west+Africa&#x20;Ismaili&#x20;.com]</ref>.</small>


بنیاد آقاخان دربخش تولید برق در مالی  نیز سرمایه گذاری قابل توجهی انجام داده است بطوری که 40% از سرمایه اداره برق مالی را به خود اختصاص داده  است . بنیاد آقاخان درهیئت مدیره اداره برق مالی  دارای نماینده ای دائمی می باشد، پارک ملی باماکو نیز توسط بنیاد آقاخان مرمت و بازسازی گردیده  و هم اکنون یکی از بهترین مکان های تفریحی  باماکو بشمار می رود.
<small>[xii]- شبکه توسعه آقاخان (AKDN) در حدود سه دهه در این کشور به فعالیت‌های مختلف اقتصادی اشتغال دارد. برخی محققان معتقدند علت توجّه بنیاد آقاخان و سازمان‌های اقتصادی این فرقه مذهبی به کشور مالی تلاش برای گسترش دامنه نفوذ آقاخانی‌ها در منطقه غرب آفریقاست<ref name=":24" />.</small>
== کتابشناسی ==

نسخهٔ کنونی تا ‏۱ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۹:۵۰

کشور مالی با جمعیّتی حدود 95 درصد مسلمان، یکی از کشورهای مهم اسلامی ‌ قارۀ آفریقا محسوب می‌شود. از این رو با وجود آن که دولت مالی، این سرزمین را سکولار خوانده و تأکید دارد که دین هیچ نقشی در تصمیم‌گیری‌های حکومت ندارد [۱]، ولی واقعیات موجود و ریشه‌دار بودن دین اسلام در بین مردم شهری، روستایی و طوایف، خطّ بطلانی بر تفکرات و اقدامات دولت‌مردان (ناشی از دریوزگی آنها در مقابل غرب و به‌ویژه فرانسه) مالی است.

تاریخ اسلام در مالی

از زمان دقیق ورود اسلام به این کشور اطلاعات دقیقی وجود ندارد با این حال بر اساس برخی از کتب و نوشتجات موجود در کتابخانه‌های قدیمی تمبوکتو که متعلق به قرن دوم هجری قمری می‌باشند می‌توان این گونه نتیجه گیری کرد که دین اسلام در قرون اول یا دوم هجری توسط برخی از بازرگانان عرب که به شوق تجارت صحرای بزرگ را در نوردیده و رهسپار غرب آفریقا شدند وارد بخش‌هایی از این کشور شده است. این تماس‌ها بتدریج موجب شد تا برخی از بومیان این سرزمین با دین اسلام آشنا گشته و در زمره اولین مسلمانان مالی جای‌گیرند. از قرون سوم و چهارم هجری به بعد ارتباطات مسلمانان با بومیان این سرزمین بیشتر شد و اعراب که این سرزمین را بلادالسودان  می‌نامیدند درصدد شناسایی مردم آن برآمدند از این روی از قرون اولیه هجری اطلاعاتی از مالی در کتب و نوشتجات جغرافی‌دانان و مورخان مسلمان آن عهد به‌چشم می‌خورد. یعقوبی (قرن نهم میلادی)، ابن حوقل (قرن دهم میلادی)، ابوعبیدالبکری (1029-1094م)،الادریسی (1100-1166م)، المحلبی، ابوالفداء (1272-1331م)، العمری (1301-1349م)، ابن بطوطه (1304-1469م)، ابن خلدون (1332-1406م) و ...از مشهورترین این دانشمندان بشمار می‌روند که در کتب خود اطلاعات قابل توجهی از سیاهان این سرزمین ارائه داده و به تشریح وضعیت اسلام و نحوه گسترش آن در مناطق مختلف مالی امروزین پرداخته‌اند . این اطلاعات با وجود اشتباهات و نقائص موجود ازاهمیت زیادی در شناسایی موقعیت اسلام و مسلمانان در این کشور برخوردارند (هیسکت،1369: 234). این دانشمندان اسلام‌گرایی و گرایش به دین اسلام در مالی را، هم‌چون دیگر کشورهای غرب آفریقا، ناشی از ارتباط بین مغربی‌ها و امپراطوری سودان می‌دانند که در آن عهد بر تمام منطقۀ غرب آفریقا گسترده بود. در آن دوره، سودان قدیم از نقطه نظر جغرافیایی، منطقه‌ای وسیع بین صحرا در شمال و منطقۀ جنگلی در جنوب آفریقا را در برمی‌گرفت. سودان قدیم که از اقیانوس اطلس تا منطقۀ دارفور امتداد داشت، سرزمین پهناوری بود که کشورهای امروزی  سنگال، گامبیا، گینه بیسائو، گینه کوناکری، بورکینافاسو، نیجر، جنوب موریتانی و الجزایر، شمال ساحل عاج، غنا، بنین، توگو، نیجریه، کامرون، نیمۀ جنوبی چاد و از جمله مالی را دربر می‌گرفت[۲].

همان گونه که اشاره شد دین اسلام از قرن نخست هجری قمری از طریق بازرگانان مسلمانی که در مناطق شمال و جنوب صحرای آفریقا فعالیت داشتند به مردم سودان بزرگ که مالی نیز بخشی از آن بود معرفی شد و بتدریج روند اسلام گرایی در مالی کنونی آغاز گشت. در آن عهد - قرن اول تا جهارم هجری قمری- شمار قابل توجهی از سیاهان مالی که شیفته برخورد و رفتار مناسب تجار مسلمان و البته ثروت آنها شده بودند به اسلام گرویده و بتدریج خود نیز به تبلیغ این دین مبین پرداختند. مهم‌ترین حکومت‌های ملی و  محلی این کشور که در قرون نخستین و  میانه اسلامی دین اسلام را به عنوان نظام حکومتی خود پذیرفته و در زمره حکومت‌های اسلامی این کشور جای گرفتند عبارت بودند از:

پادشاهی واگادو

پادشاهی واگادو در قرون نه تا ده میلادی که علاوه بر مالی دیگر کشورهای غرب آفریقا از جمله نیجر و غنا را نیز در بر می‌گرفت نخستین پادشاهی بود که با اسلام آشنایی یافت. این امپراطوری که بیشتر بر قلمرو غنای کنونی متمرکز بود با ورود برخی مبلغان و بازرگانان مسلمان بتدریج بسوی اسلام سوق یافت و با گذشت زمان برخی از مردمان آن به اسلام گرویدند به گونه ای که در قرن دهم میلادی (قرن چهارم) مسلمانان شمال آفریقا و اعراب بربر در پايتخت آن کومبی محله‌ای را به خود اختصاص داده بودند که بیشتراین مسلمانان را بازرگانان و علماء تشکیل می‌دادند. با این حال پادشاهان آنیمیست این سلسله پادشاهی در مقابل پذیرش اسلام و اعلام آن به عنوان دین رسمی مقاومت می‌کردند و با وجود آن که با اعراب و بربرهای مسلمان ساکن شهر کومبی مناسبات مسالمت جویانه‌ای داشتند تمایلی به قبول دین اسلام و تبلیغ آن در بین مردم خود نداشتند . این امر موجب یورش بربرهای مغربی موسوم به الموراویدی‌ها (المرابطون) به این پادشاهی شد. این حمله تحت تأثیر سخنان دو تن از بزرگان مرابطون به نام یحیی بن ابراهیم و عبدا...یاسین که جنگ مقدس (جهاد) را استراتژی مهمی برای گرایش قبایل بت پرست این سرزمین به دین اسلام می‌دانستند صورت گرفت و موجب شد که رشد اسلام در غرب آفریقا از جمله مالی تسریع گردد.پس از فروپاشی پادشاهی مزبور چند دولت محلی کوچک در قلمرو سرزمین کنونی مالی بوجود آمده و هر یک بر مناطقی از این کشور تسلط يافتند.

امپراطوری ماندینگو

اعلام موجوديت امپراطوری ماندینگو در قرن سيزدهم ميلادی در منطقۀ بین رودخانه‌های سنگال و نیجر که بخش اعظم مالی امروز را شامل می‌شد، فصل نوینی در گسترش دین اسلام گشود که در دراز مدت نتایج درخشانی در این سرزمین به‌دنبال داشت. این پادشاهی پس از پیروزی یکی از پادشاهان محلی به نام سوندیاکیتا بر سپاه کانته پادشاه آنیمیست سوسوها در جنگ کرنیا در سال 1235 تأسیس شد.

سلطان سوندیا کیتا

سوندیا کیتا پادشاه این امپراطوری با وجود آن که خود آنیمیست بود، ولی مخالفتی با گسترش اسلام نداشت و به شیوخ و روحانیون مسلمانی که در دربار وی و در محدوده این پادشاهی بودند، اجازه داد در قلمروی این پادشاهی به تبلیغ اسلام بپردازند. پس از مرگ سوندیا کیتا در سال 1255م. امپراطوری ماندینگو توسعه یافت. جانشینان سوندیاکیتا هم‌ مانند وی علاوه‌بر حکومت مرکزی از نوعی تشکیلات محلی برای ادارۀ این پادشاهی وسیع بهره می‌گرفتند. در حکومت مرکزی تعدادی از بازرگانان و علمای مسلمان با سمت مشاور و کارگزار حضور داشتند و تحت تأثیر آنان، برخی از شاهان سلسلۀ ماندینگو به دین اسلام گرویدند و با ادامه کشورگشایی، امپراطوری مالی را به غرب و شرق گسترش دادند.

ساکورو از برده‌های آزاد شده، یکی از این مشاوران مسلمان معتقد و متعهد بود که نقش زیادی در گسترش و توسعۀ اسلام در غرب آفریقا داشت. ساکورو پادشاهی مالی را وسعت بخشید و برای نخستین بار به سفر حج رفت و در راه بازگشت از مکه در ساحل طرابلس کشته شد[۳].

سلطان ابوبکر دوم

ابوبکر دوم خواهرزاده سوندیاکیتا از دیگر پادشاهان ماندینگو بود که دین اسلام را توسعه داد. وی که سودای کشف سرزمین‌های جدید را در سر می‌پروراند، معتقد بود در ماورای دریا (اقیانوس اطلس)، سرزمین پهناوری وجود دارد. ابوبکر در پی تلاشی نافرجام برای کشف این سرزمین جديد که موجب نابودی دویست کشتی اعزامی ‌شد، در سال 1311م با ناوگانی متشکل از دو هزار کشتی که بسیاری از کارکنان و ملوانان این کشتی‌ها را مسلمانان تشکیل می‌دادند، رهسپار غرب (قاره آمریکا) شد. ابوبکر هیچ‌گاه از این سفر بازنگشت ولی برخی از مورّخان در دهۀ 1980 ثابت کرده‌اند وی نخستین فردی بود که دو قرن پیش از کریستف کلمب به خاک آمریکا پا نهاد.پس از غیبت ابوبکر که یک سال طول کشید، بزرگان امپراطوری ماندینگو در سال 1312م. یکی از فرماندهان وی موسوم به مانساموسی را به پادشاهی برگزیدند.

امپراطور مانساموسی

مانساموسی پادشاهی بزرگ و با تدبیر بود. در دورۀ حکومت مانسا امپراطوری ماندینگو گسترش یافت و به‌دلیل اقدامات داخلی و بین‌المللی موسی، کشور مالی شهرتی جهانی یافت. مانسا اجرای قوانین اسلامی‌ را در قلمرو حکومت خود الزامی ‌ساخت و پایگاه‌های آموزشی و حوزه‌های علمیۀ بزرگی بنیان نهاد. مانساموسی علما و اندیشمندان دیگر نقاط جهان اسلام را به مالی دعوت و با توسعۀ تجارت بین قلمرو خود و دیگر مناطق جهان اسلام، روابط کشور را ‌مستحکم کرد. موسی با دعوت مبلّغان اسماعیلی از سادات و شریفان مکه، مذهب تشیّع را جسته و گریخته به مسلمانان مالی معرفی کرد. در دورۀ پادشاهی وی شهر تمبوکتو مرکز مطالعات اسلامی‌ بود. دانشگاه بزرگ سانکوره فعالیت‌های خود را در نشر و توسعۀ علوم و معارف اسلامی ‌آغاز کرد و زبان عربی از آن زمان در دستگاه حکومتی راه یافت که این امر به نوبۀ خود موجب سهولت انتقال اندیشه‌های اسلامی ‌از شمال آفریقا، که در آن روزگار از مراکز دینی مهم تلقی می‌شد، به مالی و دیگر سرزمین‌های غرب آفریقا شد. یکي از مهم‌ترین اقدامات مانساموسی، سفر تاریخی او به مکه بود که موجب ترغیب هرچه بیشتر او در انجام اصلاحات دینی در جامعه گشت. این حج که در سال‌های 25-1324 میلادی صورت گرفت، موجب شد نام موسی و سرزمین مالی تا اقصی نقاط جهان آن روز طنین‌انداز شود و شهرت عظیمی‌ به بار آورد. براساس نوشتۀ العمری، مانساموسی پیش از سفر حج، مقدمات آن را در سراسر امپراطوری فراهم نمود و سپس مالی را با صد بار شتر طلا در حالی که 60 هزار نفر او را همراهی می‌کردند، به مقصد مکه ترک کرد. 12000 نفر بردۀ جوان با لباس‌های ابریشم ایرانی، در معیت این کاروان بودند و 500 غلام پیشاپیش این قافلۀ عظیم حرکت می‌کردند و هریک نیزه‌ای طلا به وزن چهار پوند با خود داشتند. مانساموسی از راه نیجر رهسپار مصر شد و در سال 1324 وارد این کشور شد. وی پس از سه ماه توقف در مصر به مکه رفت و پس از چهار ماه مجدداً به مصر و از آنجا به مالی بازگشت. موسي در مصر نسبت به حکام و بزرگان این کشور گشاده‌دستی بسیاری به خرج داد و به تمام درباریان و بزرگان مصر طلای فراوانی اهدا نمود. وی در مکه نیز به تمام حجاج و حتی گدایان شهر طلای فراوان بخشید و خیرات و مبرّات زیادی انجام داد. بخشش وی به‌اندازه‌ای بود که هنگام بازگشت دچار عسرت و تنگ‌دستی شد و برای ادامه مسیر از تاجری مصری، مبالغی پول قرض کرد[۳] .

زیارت خانۀ خدا نتایج زیادی را برای مانساموسی و امپراطوری ماندینگو مالی به همراه داشت. این سفر جایگاه و اعتبار کشور مالی را در سطح جهان ارتقا بخشید و برای اولین بار نام این کشور در نقشه‌های اروپایی و نقشۀ جهان که انجلنی دولسرت آن را در سال 1339 تهیه کرد ظاهر شد. به گفتۀ ابن‌خلدون، پس از حج مانساموسی، تجارت بین مصر و مالی و رفت و آمد تجّار بیت دو کشور  گسترش یافت و از آن زمان مالی به بازاری مطمئن برای کالاهای مصری بدل گشت. وی هم‌چنین برای معرفی هرچه بیشتر اسلام به مسلمانان و غیرمسلمانان مالی، گروهی از علما، مبلّغان و متخصصان حرفه‌های مختلف را به مالی آورد که از جملۀ آنها ابواسحاق ساحلی شاعر دانشمند و معمار عرب؛ المعمر مبلّغ اسماعیلی و چهار سید (شریف) از خاندان پیامبر بودند. مانساموسی با هدف گسترش دین اسلام در پادشاهی خود به ابواسحاق ساحلی معمار مسلمان دستور داد تا مساجد زیادی را در شهرهای مختلف مالی احداث نماید. بزرگ‌ترین این مساجد، مسجد جمعۀ شهر تمبوکتو بود که بعدها در همان جا دفن شد. ابواسحاق ساحلی قصری بزرگ و عجیب در تمبوکتو احداث کرد که ساختمانی گرد با گنبدی از طرح‌های رنگی داشت. این سبک معماری بعدها در آفریقای غربی رایج گشت. ساحلی هم‌چنین به دستور شاه، دیگر مساجد قدیمی ‌امپراطوری مالی را ترمیم و بازسازی کرد.

امپراطور مانساموسی با اعزام طلبه‌هایی از مالی به شهر فاس موجب شد که نسل جدیدی از علما و اندیشمندان بومی‌ در این کشور تربیت شوند که بعدها این افراد به عنوان اساتید مسلمان در دانشگاه اسلامی‌ سانکوره به تدریس پرداختند. وی در انجام اصول پنچ‌گانۀ دین اسلام بسیار جدی بود، نمازهای یومیه را با دقت تمام ادا می‌کرد، در نماز جمعه شرکت می‌کرد، در طول ماه مبارک رمضان روزه می‌گرفت، زکات اموالش را می‌پرداخت و حج را به‌جا می‌آورد. موسی عید فطر را جشن ملی و زبان و ادبیات عربی را زبان رسمی‌ امپراطوری مالی اعلام نمود و مساجد زیادی در شهرهای مالی و دیگر کشورهای اطراف احداث کرد. سیاست مانساموسی در حاکم ساختن قوانین اسلامی ‌و گماردن اندیشمندان مسلمان در رأس مسئولیت‌های مهم، عدالت و امنیّت را در سطح جامعه حکمفرما کرد و موجب شد که بسیاری از طلاب سراسر جهان اسلام برای کسب علم و دانش رهسپار تمبوکتو شوند و نام سلطان مالی در کنار سلاطیّن بزرگ آن روزگار جهان اسلام قرار گیرد. امپراطوری مالی در عهد مانساموسی از گینه تا صحرای جنوب و از اقیانوس اطلس تا سرزمین هوسا در نیجریه را در برمی‌گرفت[۴] . در دورۀ سلطنت وی حضور علما و فضلا در دربار پادشاه چشمگیر بود و قضات براساس دستورات قرآن عمل می‌کردند. پنج طایفۀ درباری نیز که وظیفۀ آموزش و نشر احکام اسلامی ‌را بر عهده داشتند عبارت بودند از:

-  سیسه‌ها

-  توره‌ها

-  دیانه‌ها

-  بیرته‌ها

-  سانوها

اصولی که مانساموسی در حکومت خود بنیان نهاد، جانشینان وی ادامه دادند، به‌گونه‌ای که در زمان سفر ابن‌بطوطه به مالی (در سال 1352)، که سلطان سلمان فرزند وی در رأس امپراطوری قرار داشت، احکام دین اسلام کماکان به‌طور کامل اجرا می‌شد و جهانگرد بزرگ مراکشی عمیقاً تحت تأثیر عدالت و امنیّت عمومی ‌قرار گرفته بود[i].

امپراطوری سونگای

امپراطور سنی علی بر

با فروپاشی امپراطوری مالی در قرن پانزدهم، امپراطوری جدیدالتأسیس سونگای با تصرف اکثر مناطق امروزی مالی شکل گرفت. سنی علی بر(بارو)، معروف‌ترین حکمران این سلسله، به اعتقادات سنتی خود نظیر جادو پای‌بند بود و در اجرای آیین‌ها و مراسم دینی اقتدار بسیاری داشت. وی با وجود آن که مسلمان بود، با مسلمانان برخورد خوبی نداشت. مورّخان و سیاحان عرب وی را موجودی وحشی، مستبد و بربر توصیف کرده‌اند. سنی علی بر در تمبوکتو با علما و دانشمندان مذهبی نظیر المقیلی نیز رفتار تحقیرآمیز داشت و عده‌ای از آنها را زندانی کرد که این امر موجب شد برخی از علما با رقبای وی در امپراطوری سونگای ارتباط برقرار کنند و درصدد سرنگونی وی برآیند. سنی علی بر، نخستین فردی بود که پس از چند قرن، تبليغ اسلام در بين سیاهان را لغو و تلاش کرد تلفیقی بین باورهای سنتی و تعالیم اسلامی‌ به وجود آورد. این امر موجب کندی روند رو به رشد اسلام در بخش‌هایی از مالی شد. فرزند سنی علی بر مشهور به سنی بارو نیز هم‌چون پدر به مخالفت با دین اسلام پرداخت که در نهایت موجب سرنگونی وی شد.

امپراطور ازکیا محمد توره

پس از سرنگونی سنی بارو، سلسله جدیدی موسوم به ازکیا، در داخل امپراطوری سونگای بنیان نهاده شد و دین اسلام مجدداً قدرت گرفت. ازکیا محمد توره مسلمانی شجاع و متقی بود. وی در سال 1497 برای حج رهسپار مکه شد. این سفر هم‌چون مانساموسی با تشریفات فراوانی انجام شد و هزاران نفر از جمله گروهی از علما، دانشمندان و استادان علوم اسلامی ‌او را همراهی می‌کردند. ازکیا محمد با کمک این علمای مسلمان روش‌های قضایی و نظام اجرایی- اداری کشورهای مسیر را مطالعه کرد و پس از بازگشت به اصلاح سیستم حکومت قلمرو خود و پیاده نمودن احکام اسلامی ‌پرداخت. وی پس از آن، پادشاهی خود را اقتدار بخشید و مرزهای نظامی ‌امپراطوری سونگای را با کمک نیروی نظامی ‌قدرتمندی که تشکیل داده بود، توسعه داد. محمد توره حملات خود به مناطق هم‌جوار را که اکثراً آنیمیست بودند، رنگ و بوی مذهبی داد و آن را جهاد نامید. وی امپراطوری خود را تا سنگال، موریتانی و نیجر از یک ‌سو و بنین و بخش‌هایی از نیجریه تا سمت دیگر گسترش داد.

در دوره ازکیا محمد اسلام به اوج خود رسید و شهر تمبوکتو به مرکز اسلامی بزرگ منطقه مبدل گشت و ‌دانشگاه اسلامی‌ سانکوره در سراسر آفریقا و جهان اسلام شهرت یافت . وی که در بازگشت از سفر حج عنوان خلیفه و نشان‌های اقتدار مسلمانان یعنی شمشیر و دستار را دریافت کرده بود، همواره گروهی از علما و اندیشمندان اسلامی ‌را گرد خود داشت و آنها را در تصمیم‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی دخالت می‌داد[۲] .

امپراطور ازکیا محمد دوم

پس از مرگ ازکیا محمد، برادرزاده‌اش به نام ازکیا محمد دوم که خود دانش آموختۀ مرکز دانشگاهی سانکوره بود، به پادشاهی سونگای دست یافت. امپراطوری درخشان سونگای از این زمان وارد دورۀ افول خود شد و منازعات داخلی موجبات ضعف آن را فراهم آورد. سرانجام در اواخر قرن شانزدهم، نیروهای مغربی در محلی به نام تودیبی، بر سونگای غلبه و شهرهای مهم گائو و تمبوکتو را اشغال کردند[۵].

مغربی‌ها

پس از پیروزی سلطان احمد المنصور سلطان مراکش بر پادشاهی سونگای، دانشگاه تمبوکتو تعطیّل و اکثر بزرگان این شهر و علما و مدرسان دانشگاه سانکوره، از جمله شیخ احمد بابا معروف، به مراکش تبعید شدند.

در قرن هفدهم پادشاهان محلی موسوم به پاشا از طرف سلاطیّن مراکش بر مالی امروزی و سرزمین‌های هم‌جوار حاکمیت یافتند. این دوره مصادف با هرج و مرج عظیمی‌ در این سرزمین بود که منجر به روی كار آمدن پاشادهای متعدّدی شد که تعداد آنها از سال 1612 تا 1750 بالغ بر 128 نفر بود. در این میان، ایالات هم‌جوار که از این تحولات بركنار مانده بودند، دولت‌های محلی کوچکی تشکیل دادند و به‌تدریج به قدرت و مکنت رسیدند. حکومت دینا و طوایف پل در ناحیه مسینا از این دست حکومت‌های محلی بودند.این سلسله‌ها همگی رنگ و بوی اسلامی‌ داشتند و نبردهای آنها با همسایگان به نام جهاد و گسترش اسلام صورت می‌گرفت.

مهم‌ترین پادشاه این عهد که در توسعۀ دین اسلام در مالی نقش مهمّی ‌بر عهده داشت، شیخ احمدو حمدی بوبو از اقوام پل (فولانی) بود که خود را دادگستر الله می‌نامید. وی با حملات جهادی، بسیاری از بت‌پرستان پل را به دین اسلام سوق داد و در سال 1819 شهر مهم جنه را به تصرف خود در آورد و پایتخت جدیدی به نام شهر مقدس حمداللهی تأسیس کرد. در دورۀ حکومت وی اسلام در تمامی جامعه کاملاً حکمفرما بود. جانشینان وی امام احمد دوم و فرزندش شیخ احمدی احمدو نیز در اجرای قوانین و تعالیم اسلامی‌ تأکید خاصی داشتند[۵].                                                                                                                    

حکومت جهادی توکولور (الحاج عمرتال)

یکی از بزرگ‌ترین رهبران مسلمان غرب آفریقا که نقش بسیار مهمّی‌ در توسعۀ دین اسلام در مناطقی از کشور‌ امروزی مالی و گینه کوناکری داشت، شیخ الحاج عمر بن سعید الفوتی موسوم به حاج عمرتال بود. وی حکومت اسلامی‌ نیرومندی را مبتنی بر قوانین اسلامی‌ در منطقۀ نسبتاً وسيعی از غرب آفريقا تأسیس کرد.

الحاج عمر بن سعید الفوتی موسوم به الحاج عمرتال[ii] سیاست‌مدار، عالم، نویسنده، مصلح اجتماعی و از رهبران بزرگ مسلمان قرن نوزدهم در غرب آفریقا و به طور خاص در بخش‌هایی از کشورهای کنونی سنگال، مالی و گینه کوناکری بود که از اوايل دهۀ 1850 تا اواسط دهۀ 1860م (حدود 15 سال)، تحولات قابل ملاحظه‌ای در این مناطق پدید آورد و دین اسلام را در منطقۀ وسيعی از غرب آفريقا گسترش داد. بسیاری از متفکران و اندیشمندان وی را در کنار شیخ عثمان دان فودیو، مشهور‌‌‌‌ترین شخصیت مسلمان غرب آفریقا در قرن نوزدهم، می‌دانند (Clark, peter b, ibid,p.81 )که درصدد ترویج اسلام در سراسر منطقه غرب آفریقا و ارائۀ تصويری واقعی از دین اسلام به عموم مردم این منطقۀ وسیع از مسلمان و غیرمسلمان بود.[iii]

الحاج عمرتال هرچند در فوتاتورو،(Futa toro) در شمال سنگال امروز به دنیا آمد و بخشی از دوران نوجوانی و جوانی‌اش را در فوتاجالون(Fu Jallonta) سپری نمود، ولی امپراطوری بزرگ خود موسوم به پادشاهی توکولور(Tukulor) را با حمایت اقوام فولبه(Fulbe) و توکولور در خارج از زادگاهش فوتاتورو تأسیس کرد. شیخ عمرتال هیچ‌گاه موفق به رهبری نهضت جهانی خود در فوتاتورو نشد، زیرا دولت این منطقۀ اسلامی و هدف اصلی شيخ نیز گسترش دین اسلام در بین پیروان آیین‌های سنتی بود [۶]. با این حال حکومت جهادی وی در درازمدت تأثیرات قابل ملاحظه‌ای در مناطق مختلف بر جای نهاد.

الحاج عمرتال در سال 1794 میلادی در روستای هلوار(Hallwar) یا آلوار(Aloar)، حوالی پودور(Podor) در فوتاتورو، شمال کشور امروزی سنگال و در خانواده‌ای متدین به دنیا آمد[۷]. پدر عمرتال مشهور به الایمان سعیدو(El iman saidu)، از رهبران مسلمان روستای هلوار بود که در شورش تورودبه(Torodbe) بر ضد سلسلۀ دنیانکه(Denyanke) شرکت کرده بود. عمر در کودکی تحت تأثیر دیانت و تقوای مادرش سوخنا آداما تیام(Sokhne Adama Thiam) قرار داشت و احکام اولیۀ اسلامی‌ را از او آموخت. پدر و مادر الحاج عمرتال هر دو از پیروان طریقت قادریّه بودند[۸]. وی پس از انجام تحصیلات مقدماتی شامل فراگیری قرآن و حدیث، در 15 سالگی و به منظور ادامۀ تحصیل و ارتقای معلومات اسلامی ‌خود خانۀ پدری‌اش را ترک کرد. شیخ عمرتال از نوجوانی به تصوف بیش از فقه علاقه‌مند بود و در حین سفر به فوتاجالون و در حالی که در جستجوی استادی بود، به‌تدریج به طریقت تیجانیه متمایل شد و در سال 1823 تحت تأثیر یکی از معلمانش به‌نام استاد عبدالکریم بن احمد به طریقت تیجانیه راه یافت[۷] .

الحاج عمرتال سال 1825 میلادی عازم مکه شد. وی در مکه در کلاس‌های شیخ محمدالغالی ابوطالب، رئیس طریقت تیجانیه در حجاز، شرکت کرد و پس از چند سال شیخ محمدالغالی عضویت کامل طریقت تیجانیه را به او بخشید و عمرتال خلیفه و یکی از رهبران معنوی تیجانیۀ غرب آفریقا شد و به او توصیه گشت به غرب آفریقا بازگردد و ضمن زدودن بقایای کفر در این منطقه، بومیان آفریقای غربی را به دین اسلام ترغیب کند.. عمرتال بدنبال آن بود که فکر، قلب و زبان خود را وقف دین اسلام کند و با تکیه بر شمشیر و جهاد، آن را گسترش بخشد. این هدف در مکتوبات او طیّ سال‌های 1828 و 1831، که مسلمانان را به ایمان، نیایش به درگاه خداوند، روزه، حج و جهاد فراخوانده، کاملاً به چشم می‌خورد[۷] [۹].شيخ هم‌چنین درصدد مقابله با تجّار محلی و حاکمانی بود که كماكان به تجارت برده و اعزام بردگان سیاه از مناطق مختلف غرب آفریقا به مزارع کشاورزی کشورهای غربی ادامه می‌دادند

الحاج عمرتال در سال 1831 تصمیم به بازگشت به غرب آفریقا گرفت. بازگشت الحاج عمرتال به غرب آفریقا 9 سال به طول انجامید و وی در مسیر بازگشت به زادگاهش، شش سال در دربار خلافت اسلامی ‌سوکوتو مقیم شد [۶] و با دختر محمدو بلّو(Muhamedu Bello) نیز ازدواج کرد [۱۰]. الحاج چندی نیز در حکومت اسلامی ‌مسینا اقامت گزید و اطلاعات بسیاری در مورد دولت‌های جهادی غرب آفریقا کسب کرد.

عمرتال در سال 1840 جامعه‌ای متشکل از دانشمندان در "جه‌گونکو(Jegunko)" مرزهای شرقی فوتاجالون تأسیس و تعداد زیادی از بومیان مسلمان را به‌سوی خود جلب کرد. این افراد اکثراً فولبه(Fulbe) و توکولور بودند و در فوتاتورو به خدمت گرفته شدند. ورود الحاج عمرتال به فوتاجالون، از سوی المامی ‌دولت اسلامی ‌تیمبو(Timbo)، تهدیدی برای حاکمیت او محسوب ‌شد و با اوج گرفتن اختلافات بین آن دو، عمرتال به دینگوئیرای(Dinguiray) که منطقه‌ای جنگلی خارج از محدودۀ قدرت و نفوذ المامی ‌تیمبو بود، نقل مکان کرد[۷].

این مهاجرت در سال 1849 صورت گرفت [۶]و الحاج عمرتال پس از آن، مقدمات تأسیس امپراطوری توکولور را فراهم و با ایجاد ارتشی نيرومند، پیروان خود را آمادۀ جهادی مقدس علیه دولت‌های کافر هم‌جوار ساخت. جهاد اسلامی ‌الحاج عمرتال پس از حمله ییمبا(Yimba) حاکم غیرمسلمان دولت تاملا(Tamla) به دینگوئیرای آغاز شد. عمرتال در سال 1852 اعلام کرد که به فرمان خداوند ملزم به جهاد علیه کفار شده و این در شرایطی بود که وی دشمنان زیادی در بین مسلمانان و غیرمسلمانان داشت[۷].

عمرتال پس از ضمیمه کردن دولت کوچک تامبا به امپراطوری در حال گسترش خود، در سال 1853، نام تامبا را طیّبتو(Taibatu) به معنای پاک و منزه نامید. شيخ در ادامۀ حملات جهادی در سال 1854، تعداد دیگری از دولت‌های غیراسلامی‌ کوچک در کشورهای امروزی مالی، سنگال و گینه نظیر بامبوک(Bambuk) و برخی ایالات دولت خاسو(Khasso) را به پادشاهی خود ملحق ساخت و بین سال‌های 1855 و 1857، دولت‌های بامبارا( Bambara)و کارتا(Kaarta) را نیز تصرف کرد [۷].

گسترش دامنۀ فتوحات الحاج عمرتال به‌تدریج موجب نگرانی فرانسوی‌ها را فراهم آورد که در کشورهای امروزی سنگال و گامبیا حضور گسترده‌ای داشتند و به غارت منابع طبیعی این کشورها مشغول بودند. در واقع کارگزاران دولت فرانسه، اقدامات شیخ عمرتال را مانع منافع سیاسی اقتصادی و اهداف توسعه‌طلبانۀ خود در سنگامبیا[iv] می‌دانستند. الحاج عمرتال نیز، مخالف حضور استعمار فرانسه در سنگامبیا بود و از فرانسوی‌های مستقر در سنگال و گامبیا خواستار پرداخت جزیه شد و علت آن را نیز مسیحی بودن آنان عنوان کرد که در مناطق تحت حاکمیت مسلمانان به تجارت مشغول و طبق قوانین اسلامی ‌ملزم به پرداخت مالیات بودند[۷].

فرانسه ضمن رد درخواست شیخ عمرتال در مورد پرداخت جزیه، از تهدیدات وی بر ضد حکومت‌های محلی کوچک در مسیر رودخانه نیجر که بر اثر رقابت‌های داخلی به چند دسته تقسیم شده بودند، برای احداث قلاعی در منطقۀ علیای رود نیجر استفاده کرد و به تدریج قلعه‌هایی در باکل(Bakel)، پودور(Podor)در غرب تورو در 1854، سه‌نوبدو(Senubedu) در فالمه(Faleme) در مسیر معادن طلای بامبوک(Bambuk) و مدینا(Medina) در خاسو در سال 1855 ساخت[۱۱] . این امر موجب رودررویی ارتش توکولور با نظامیان فرانسه شد. سیاست الحاج عمرتال در قبال فرانسه محتاط‌آمیز بود و چندان تمایلی به جنگ با فرانسوی‌ها نداشت، زیرا جهاد مقدس خود را بر ضد مسیحیان فرانسوی نمی‌دانست و در زمینۀ خرید تسلیحات نیز با آنها معاملاتی داشت. عمرتال پس از جنگ‌های پراکنده با فرانسوی‌ها از آوریل تا جولای سال 1857 میلادی و رویارویی ارتش پانزده هزار نفری‌اش در مقابل پیشروی فرانسوی‌ها در مدینا، که منجر به از دست رفتن دو هزار نفر از نیروهای جهادی‌اش شد، به سمت شرق و به مناطق وسیع موسوم به سودان غربی (مالی کنونی) عقب نشینی کرد. پس از شکست ارتش توكولور در مقابل فرانسوی‌ها، که منجر به واگذاری شهر مدینا به فرانسوی‌ها شد، الحاج عمرتال در سال 1860 به آتش‌بس راهبردی با فرانسه رضایت داد. این آتش‌بس زمینه‌ساز فتوحات فرانسوی‌ها در کشور مالی طیّ ده سال بعد شد (Brenner, 1994: 276). پس از شکست مدینا در سال 1857 و پیش از قرارداد نانوشتۀ صلح 1860، الحاج عمرتال حضور فرانسوی‌ها را در سنگامبیا به رسمیّت شناخت و فرانسه نیز در مقابل، تصمیم گرفت مزاحمتی در فرآیند توسعۀ امپراطوری توکولور در منطقه علیا و میانۀ نیجر ایجاد نکند [۷].

به موازات این امر الحاج عمرتال مسلمانان ساکن مناطق تحت اشغال فرانسوی‌ها را به ترک سرزمین‌های خود و پیوستن به حکومت اسلامی ‌توکولور فراخواند و با اشاره به هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه در سال‌های نخستین ظهور اسلام، مسلمانان را دعوت کرد به همراه اموال و احشام، به سمت مشرق مناطق سکونت خود مهاجرت کنند. طیّ مهاجرتی که تا آن زمان بزرگ‌‌‌‌ترین مهاجرت در غرب آفریقا به شمار می‌رفت، هزاران نفر از ساکنان بوندو و حدود یک چهارم از ساکنان فوتاتورو گرد هم آمدند و تقریباً چهل هزار نفر از مسلمانان به همراه احشام و اغنام خود به حکومت اسلامی‌ توکولور پیوستند. هجرت این مسلمانان که در زبان محلی این منطقه، فرگو(Fergo) نامیده می‌شود، در آن دوره (قرن نوزدهم میلادی)، نقطۀ عطفی در تاریخ غرب آفریقا به‌شمار می‌رفت[۱۱].

شیخ عمرتال پس از صلح با فرانسه و آسوده خاطر شدن از خطر فرانسویان مستقر در غرب آفریقا، تلاش کرد امپراطوری خود را در منطقۀ علیای رود نیجر استحکام بخشد و به حملات گسترده‌ علیه دولت‌های محلی این منطقه بپردازد [۱۲]. نخستین عملیات جنگی الحاج عمرتال علیه دولت بامبارا سگو(Bambara Segu) صورت گرفت. وی در سال 1860 با 25 هزار سرباز لشکرکشی خود را آغاز کرد. عمرتال در نبرد ووی تالا(Voodi tala ) که موجب شهرت وی در سراسر مالی شد، دولت بامبارا سگو را که مردم آن از آیین‌های سنتی پیروی می‌کردند، شکست داد و سگو را به پایتخت دوم امپراطوری خود تبدیل کرد[۱۳]. سگو پادشاهی نیرومندی بود و این دولت مناطقی را که زمانی متعلق به حکومت‌های سونگای(Songhay) و مالی بود، در کنترل خود داشت[۱۴] .

پیروزی بر سگو نقطه عطفی در جهاد اسلامی‌ علیه کفار بود، اما حکومت اسلامی ‌توکولور، پس از آن که عمرتال به خلافت اسلامی ‌مسینا حمله برد و به‌دلیل این اقدام مشروعیت دینی خود را تا حدودی از دست داد، با چالش‌های سنگینی مواجه گشت[۱۵] .

الحاج عمرتال پس از فتح سگو، متوجّه دولت اسلامی‌ مسینا شد و در سال 1862 به آن حمله کرد. دلیل عمرتال برای حمله به دولت مسلمان‌نشین مسینا، این بود که حاکم آن تلاشی برای گسترش دین اسلام و حرکت‌های جهادی بر ضد بت‌پرستان انجام نمی‌داد [۱۲] و برخی از مردم حکومت اسلامی‌ مسینا هم‌چنان بت‌پرست بودند. در آن دوره احمدو شیخو(Ahmedu Sheikhu) بر مسینا حکومت می‌کرد که حاکمی ‌مسلمان و با کفار آفریقایی جنگیده بود[۱۶] . پس از تصرف حکومت اسلامی ‌مسینا افول الحاج عمرتال آغاز شد. وی پس از تسخير حکومت اسلامی ‌مسینا، هیچ‌گاه نتوانست مشروعیت جهاد اسلامی ‌خود را به اثبات رساند و تا زمان مرگش موفق نشد طریقت تیجانیه را در بین مسلمانان مسینا که از رقیب او، طریقت قادریّه حمایت می‌کردند، رواج دهد[۱۷]. جمع‌آوری خراج از مردم مسینا نیز که اکثراً مسلمان بودند، با مخالفت شدید آنها مواجه شد؛ زیرا طبق قوانین اسلامی، ‌مسلمانان از پرداخت خراج معاف بودند.

پس از فتح مسینا، ائتلافی بین دولت‌های مسلمان هم‌جوار، که پیش از آن با یکدیگر اختلاف داشتند، صورت گرفت. در رأس این ائتلاف احمد البکّی(Ahmad al-Bakkay) حاکم دولت اسلامی ‌تمبوکتو و خلیفۀ طریقت قادریّه قرار داشت که مخالف سرسخت اقدامات توسعه‌طلبانۀ الحاج عمرتال بود و عملیات جنگی وی را، برای اقتصاد منطقه که مبتنی بر تفاهم بین مسلمانان و آنیمیست‌ها بود، مشکل آفرین می‌دانست [۱۱]. وی پیش از آن، در زمان حملۀ الحاج عمرتال، به همراه احمدو شیخو حاکم مسینا، از دولت سگو در مقابل حملات الحاج عمرتال حمایت و تلاش کرده بود مانع تصرف این حکومت محلی توسط ارتش توکولور شود. بنابراین، دشمنی عمیقی بین او و عمرتال وجود داشت.

در سال 1862 علیه حاکمیت عمرتال در مسینا شورشی بوجود آمد که مورد حمایت برخی عوامل حاکم تمبوکتو قرار گرفت. سرانجام الحاج عمرتال در فوریۀ سال 1864، در نبرد علیه شورشیانی که شهر حمداللهی را محاصره کرده بودند به قتل رسید[۱۲].

الحاج عمرتال اهداف مشخص دینی و نظامی ‌برای نهضت داشت و عمیقاً درصدد گسترش دین اسلام و برچیده شدن آیین‌های سنتی در مالی و دیگر کشورهای غرب آفریقا بود. عمرتال و اطرافیان او استعدادی در سیاست و تجارت نداشتند و علی‌رغم آن که پادشاهی توکولور موفق به تأسیس ارتشی منظم شده بود، نظام اداری و قانون‌گذاری منسجمی نداشت. بسیاری از مناطق پس از فتح به حال خود رها می‌شدند و نظام اداری خاصی برای آن تعیین نمی‌شد. هم‌پیمانان الحاج عمرتال نیز صادق نبودند و هیچ‌گاه حاکمیت وی را قلباً نپذیرفتند. امپراطوری توکولور از ظرفیت‌های تجاری مناطقی که فتح کرده بود، نتوانست بهره‌برداری کند. به‌عنوان مثال سگو که تحت حاکمیت احمدو پسر شیخ عمرتال قرار داشت و تا پیش از آن مرکز تجاری آن منطقه به‌شمار می‌رفت، به حال خود رها شد و موجب قطع منابع ثروت آن گردید[۱۱].

پس از مرگ الحاج عمرتال امپراطوری توکولور به حیات خود ادامه داد و برادرزادۀ عمر نیروهای شورشی مسینا و تمبوکتو را که موجب مرگ شیخ شده بودند شکست داد. با این حال بعد از قتل عمرتال، این پادشاهی با بحران جانشینی مواجه گشت . برخی از اطرافیان الحاج عمرتال، خواستار انتخاب جانشیني بعد از او شدند، اما دیگران معتقد بودند وی احمدو پسر بزرگش را به جانشینی خود منصوب کرده و بدين‌سان قدرت را به او انتقال داده است. اين اختلافات و دودستگي‌ها موجب شد كه حاکمیت احمدو بر امپراطوری توکولور هیچ‌گاه کامل پذیرفته نشود و اگرچه او بخش عمدۀ دورۀ حاکمیت‌ را در سگو سپری کرد، اما دیگر شهرهای بزرگ پادشاهی، عملاً تحت اختیار احمدو نبود. پسرعموی وی، احمدو تیجانی بر مسینا، یکی از برادرانش بر کارتا و برادر کوچک‌تر بر دینگوئیرای حکومت می‌کردند.

پادشاهی توکولور سرانجام در سال 1893، در حالی که از درون و بر اثر اختلافات داخلی تضعیف شده بود، مورد حمله فرانسوی‌ها قرار گرفت و بساط آن برای همیشه برچیده شد (Clark: 136). تأسیس امپراطوری وسیع توکولور که منطقۀ وسیعی از شمال سنگال امروزی تا بخش‌هایی از کشور مالی[۱۸] ، گینه کوناکری و موریتانی را با وسعت حدود 150 هزار مایل شامل می‌شد[۱۹] هرچند از قبایلی ناهمگون از غرب گینه، سنگامبیا و شرق مالی تشکیل شده بود ولی نتایج درخشانی به همراه داشت. دوام و بقای پادشاهی توکولور به مدت سی سال، پس از مرگ شیخ عمرتال، نمایانگر موفقیت‌های بنيان‌گذار این امپراطوری و کیفیت رهبری او بود و مسلماً اگر الحاج عمرتال، پیش از مرگ دور از انتظارش، می‌توانست نظام مرکزی اداری نیرومندی، مبتنی بر قوانین اسلامی ‌پدید آورد، این امپراطوری به پیشرفت‌های بیشتری دست می‌یافت[۶]،

اگرچه سیمای کاریزماتیک شیخ عمرتال، موجب وحدت پادشاهی توکولور بود، اما این شور و اشتیاق، پس از مرگ وی، به‌تدریج از بین رفت[۱۲]. نهضت اسلامی ‌الحاج عمرتال، هرچند منجر به تأسیس جامعۀ اسلامی‌ ایده‌آلی در مناطق میانه و علیای نیجر نشد، ولی در زمینۀ گسترش اسلام به‌ویژه در این منطقه نتایج مثبتی به همراه داشت[۱۲]و سبب توسعۀ نظام آموزشی اسلامی ‌در منطقۀ علیا و وسطای نیجر و بخش‌هایی از کشور امروزی مالی و سنگال شد، به‌نحوی که فرانسوی‌ها پس از ورود به این مناطق و برخورد با تعداد زیاد مدارس قرآنی، بسیار شگفت‌زده شدند[۲۰] .

افزون‌ بر گسترش دین اسلام و مراکز و مدارس اسلامی‌ قرآنی، طریقت تیجانیه نیز در نتیجۀ اقدامات جهادی الحاج عمرتال در سطح وسیعی از غرب آفریقا گسترش یافت[۲۱]. نهضت جهادی الحاج عمرتال موجب تسلّط طریقت جدید تیجانیه بر حکومت‌های قادریّه این منطقه (فوتاجالون، کونتا و مسینا) گردید[۲۲]. طریقت تیجانیه بعدها بوسیله آلفاهاشم(Alfa Hashim)، برادرزادۀ الحاج عمرتال و موروفوتی(Moro Futi) برادر کوچک‌تر عمرتال، به کشور غنا راه یافت[۲۳]. حضور گروه قابل ملاحظه‌ای از پیروان طریقت در شمال نیجریه کنونی نیز یادگاری از اقامت شش سالۀ شیخ در خلافت سوکوتو در سال‌های پیش از نهضت جهادی است [۲۴].

الحاج عمرتال در زمینۀ انتقال فلسفۀ انتظار میان مسلمانان بسیار نقش آفرین بود و هم‌چون دیگر رهبران قرن نوزدهم جهادی غرب آفریقا، به ظهور حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالی فرجه‌الشریف) به عنوان منجی مسلمانان اعتقاد داشت[v]. الحاج عمرتال شریعت اسلام را ستون فقرات دولتش در امپراطوری توکولور می‌دانست[۲۵] و هرچند قوانین اسلامی‌ این پادشاهی، پس از مرگ وی، کم‌رنگ شد ولی تا آخرین روزهای حیات امپراطوری توکولور، رکن اصلی این دولت بود. الحاج عمرتال در مدت نسبتاً کوتاه فرمانروایی خود بر پادشاهی توکولور نتوانست نظام اداری منسجمی‌ را در متصرفات خود جاری سازد و در تأسیس حکومت پایداری نظیر خلافت اسلامی‌ سوکوتو، در شمال نیجریه نیز ناموفق بود. با این همه، در سایۀ استعداد درخشان نظامی‌ وی  ارتش نیرومندی به وجود آمد که نقش بسیار مهمّی ‌در فتوحات و گسترش متصرفاتش داشت[۲۶].

مجاهدان مسلمان تیجانیه که در ارتش توکولور حضور داشتند، بر پایۀ رابطۀ مراد و مریدی با شیخ، تصویری درخشان از دليري و شور و اشتیاق اسلامی ‌را در سراسر سنگامبیای آن عهد نشان می‌دادند. علاوه‌بر آن، ارتش الحاج عمرتال از نظر سلسله مراتب نظامی، نظم تحسین‌برانگیزی داشت و از دو بخش سواره‌ نظام مجهز به تفنگ‌های فتیله‌دار، شمشیرهای بلند و نیزه و پیاده نظام عمدتاً مجهز به تفنگ‌های فتیله‌دار تشکیل شده بود [۲۷]. ارتش توکولور در دورۀ شیخ عمرتال، در جنگ‌های این پادشاهی با دولت‌های همسایه و حتی فرانسوی‌ها، بارها نظم و کارآمدی خود را به اثبات رساند و سربازان توکولور در مدت محاصرۀ مدینا در سال 1857، با وجود برتری شکنندۀ فناوری نظامی ‌فرانسوی‌ها، دلاورانه در مقابل آنها پایداری کردند و شجاعانه برای فتح مدینا جنگیدند[۱۱] .

نظامیان الحاج عمرتال، در جنگ با حاکم سگو نیز جنگاوری و دلاوری زیادی از خود نشان دادند و پیروزی بر جنگجویان بامبارا سگو، طیّ نبرد معروف "ووی‌تالا" شهرت بسیاری برای آنها در سراسر غرب سودان به‌بار آورد. ارتش توکولور پس از پیروزی سنگین بر حاکم دولت اسلامی ‌مسینا که سواره نظام آن، لقب سواره نظام شکست‌ناپذیر داشت، به شهرت عظیمی‌ در سراسر غرب آفریقا دست یافت و جنگجویان توکولور در نبرد سهمناک کایاوال نيز شجاعت شگفت‌انگیزی از خود نشان دادند[۱۱] .

کتاب‌ها و اظهارات پندآموز و اخلاقی زیادی از شیخ الحاج عمرتال بر جای مانده است که برخی نویسندگان غربی آنها را در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند[۱۹] . کتاب اصلی باقی مانده از وی «رماح الحزب الرحیم علی نحو الحزب الرجیم» است[۲۴]. این کتاب و دیگر نوشته‌های عمرتال اندیشه و تفکر را در بین بسیاری از روشنفکران مسلمان غرب آفریقا برانگیخت[۲۶]  .

نهضت اسلامی‌ الحاج عمرتال بعدها الهام‌بخش دیگر رهبران غرب آفریقا از جمله پادشاهان وولوف (پس از اسلام آوردن) شد که در پی ایجاد نیروی متحد بر ضد توسعه‌طلبی فرانسوی‌ها بودند و خصوصاً مقاومت او در مقابل فرانسوی‌ها به سال 1857 شهرت فراوانی به‌بار آوردكه بعدها به الگویی برای دیگر دولت‌های محلی در مقابله با روند افزون‌خواهی فرانسه در غرب آفریقا تبدیل شد. نهضت اسلامی ‌الحاج عمرتال پس از مرگ او نیز در جنگ‌های مسلمانان با فرانسوی‌ها تأثیرگذار بود[۲۸].

امروزه مردم کشورهای مالی، سنگال و گینه از الحاج عمرتال با افتخار و غرور نام می‌برند و از او به‌عنوان یکی از قهرمانان بزرگ غرب آفریقا یاد می‌کنند.

گسترش اسلام در دوره استعمار فرانسه

اگر چه در قرن نوزدهم چند تن از بزرگان مسلمان در مناطق مختلف مالی حکومت‌های مستقلی تشکیل دادند و به اشاعه و گسترش دین اسلام پرداختند اما این پادشاهان محلی، به‌جای اتّحاد علیه دشمن خارجی (فرانسه)، به رقابت و سرکوب نیروهای یکدیگر مشغول شدند و همین موجب تضعیف آنها و سوء استفادۀ استعمار فرانسه در چیرگی بر دولت‌های اسلامی‌ مالی شد. در شرایطیّ که فرانسوی‌ها به‌تدریج در حال پیشروی به مناطق مختلف مالی بودند، مسلمانان متعصب فولانی، به جنگ با نیروهای تیجانی الحاج عمرتال برخاستند و بامباراها نیز وارد این نبرد شدند. این نبردهای داخلی، علاوه‌بر تضعیف نیروهای مسلمان، موجب شد ارتش فرانسه بتواند به راحتی جنبش‌های مقاومت را درهم شکسته و بر این کشور مستولی شود. با ورود استعمار فرانسه به مالی و دیگر مناطق غرب آفریقا در اواخر قرن نوزدهم و درگیری‌های آنها با نیروهای الحاج عمرتال و پس از وی ساموری توره، گسترش اسلام در این کشور تا حدودی کند شد. با این حال علی‌رغم سرکوب این دو آزادی‌خواه بزرگ مسلمان و تأسیس کلیساها و مراکز تبلیغ مسیحیت اسلام کماکان به رشد خود در مالی ادامه داد و اکثر قبایل غیراسلام تا اواسط قرن بیستم به دین اسلام پیوستند به گونه‌ای که مالی در اواسط قرن بیستم و در دوره حاکمیت فرانسوی‌ها بر این کشور به سرزمینی کاملاً اسلامی تغییر یافته بود [۲۷].

مسلمانان در دهه‌های اولیۀ قرن بیستم بارها به مخالفت با استعمارگران فرانسوی پرداختند و تحت رهبری مسلمانان بزرگی هم‌چون شیخ حمدالله و دیوسه ترائوره، رشادت‌ها و دلاوری‌های بسیاری از خود به یادگار گذاشتند که در این شورش‌های بزرگ انعکاس یافت. ادامۀ این اعتراضات و مخالفت‌ها، که پس از جنگ جهانی دوم به اوج خود رسید، موجبات رهایی این کشور از چنگال استعمار فرانسه را فراهم آورد[۲۹] .

مسلمانان مالی از بدو استقلال این کشور تا کنون با وجود مشکلات مختلف اعم از سیاسی، اجتماعی و اقتصادی همواره درصدد تحکیم وحدت و انسجام اسلامی این کشور بوده اند از این روی با وجود دیدگاه لائیک  دولت‌های مالی که از زمان استقلال همواره در رأس سیاست‌های حکومت بوده است و علیرغم تحولات سیاسی ناشی از روی کار آمدن دولت‌های مختلف ، پیروان  دین اسلام کماکان سعی در حفظ آرامش جامعه ، اتحاد خود و بر پای نگهداشتن مشعل فروزان اسلام در این کشور داشته‌اند. از این روی می‌توان گفت شورش قبایل مسلمان طوارق نیز تنها تجلی خشم و انزجار این  مسلمانان از وضعیت موجود و نادیده انگاشتن حقوق مسلم و طبیعی آنها محسوب می‌شود. با این همه بسیاری از مسلمانان معتقدند حتی شورش طوارق که موجب خونریزی و کشتار بسیاری از مسلمانان در مناطق شمالی کشور شده نیز از خارج از مرزهای این سرزمین هدایت شده و سیاست‌های اختلاف برانگیز و تفقه افکنانه فرانسه را عامل اصلی بروز جنگ داخلی مالی می‌دانند. آنها معتقدند پیروان دین اسلام در مالی هرگز تمایلی به خشونت و به راه افتادن حمام خون ندارند و این گونه اعمال هیچ نتیجه‌ای بجز تفرقه و تشتت بین مسلمانان مالی بدنبال نخواهد داشت.

مدارس قرآنی

مدارس سنتی قرآنی از صدها سال پیش در کشور مالی فعالیت داشته‌اند و از قدیمی‌ترین مراکز آموزشی این کشور بشمار می‌روند که محدوده فعالیت آنها از دیرباز تعلیم علوم و معارف قرآنی بوده است.این مدارس که معمولاً در جوار مساجد کوچک و بزرگ شهرها و روستاهای کشور فعالیت دارند عمدتاً مختص آموزش نحوه حفظ و قرائت قرآن کریم می‌باشند. اساتید این مدارس نیز معمولاً شیوخ و ائمه جمعه و جماعات مساجد مالی بشمار می‌روند که با دریافت شهریه‌ای بسيار اندک از دانش آموزان علوم قرآنی را به آنها می‌آموزند.

مدارس سنتی قرآنی تا پیش از ورود استعمار فرانسه تنها مراكز آموزشی اسلامی محسوب می‌شدند . کودکان مسلمان در این مدرسه‌های کوچک به یادگیری الفبای عربی و اصوات و حروف قرآنی پرداخته و پس از آن از طریق لوح‌های چوبی خود و تکرار واژه‌هایی که توسط معلمان آنها قرائت می‌شد با نحوه قرائت آیات قرآن آشنا می‌شدند. شیوه تدریس در این مدارس سنتی که بسیار مشابه مکتب خانه‌های قدیمی کشورهای اسلامی بود صرفاً مبتنی بر تکرار اصوات و حروف بود و دانش آموزان موظف بودند هر روز تکالیف اساتید خود را بر روی لوح‌ها نگاشته و آنها را به وی ارائه دهند. در این مدارس سنتی تنبیه بدنی در زمره ضروریات تدریس بشمار می‌رفت و دانش آموزان با کوچک‌ترین نافرمانی توسط معلمان خود تنبیه می‌شدند.مدارس سنتی قرآنی که در کشورهای هوسا زبان ماکارانتا خوانده می‌شوند پس از ورود استعمار فرانسه و تأسیس مدارس سبک جدید بتدریج جايگاه خود را از دست دادند با این حال به فعالیت خود ادامه داده و تاکنون توانسته‌اند به بقای خود تداوم بخشند. در حال حاضر این مراکز علاوه بر محوطه مساجد در منازل معلمان قرآن (مارابوها) نیز برگزار می‌شوند و عمده شرکت کنندگان در این کلاس‌ها را دانش آموزان بی‌بضاعت و مستمندی تشکیل می‌دهند که خانواده‌های آنها قادر به تأمین هزینه‌های تحصیل آنها نمی‌باشند[۳۰]. برخی از دانش‌آموزان این مدارس قرآنی را نیز کودکان خیابانی تشکیل می‌دهند که پس از پایان کلاس‌های روزانه رهسپار خیابان‌های شهرها شده و با گدایی امرار معاش می‌کنند[vi. مدارس سنتی قرآنی هم اکنون در تمام شهرها و روستاهای مالی فعالیت دارند و امکانات این مدارس تخته سیاهی است که معلم با آن درس می‌دهد. دانش‌آموزان نیز دروس خود را بر روی لوح‌های چوبی استوانه‌ای شکل یادداشت می‌کنند که شکل ظاهری آن بسیار جالب توجّه است. در این مدارس متون درسی خاصی تدریس نمی‌شود و معمولاً معلمان در نحوۀ تعلیم عربی، قرائت و حفظ قرآن کریم از شیوه‌های آموزشی و تجربۀ خود بهره می‌گیرند[۳۱]  .

در برخی از مناطق مالی که مسلمانان در عسرت و تنگدستی به‌سر می‌برند، بسیاری از کودکان مسلمان بی‌سرپرست، شب‌ را در این مدارس که عبارت از اطاق‌های تنگ و تاریک در جوار مساجد است، سپری می‌کنند[vii].

خاطر نشان می‌گردد طی دو دهه گذشته سازمان همكاری اسلامی و برخی کشورهای اسلامی نظیر ایران، عربستان، کویت، قطر، امارات متحده عربی، مصر، الجزایر، لیبی و عمان اقداماتی را برای بهبود وضعیت این مدارس قرآنی انجام داده‌اند. در این راستا علاوه بر اعطای بورسیه تحصیلی دانشگاه‌های این کشورها به برخی از معلمان قرآنی؛ مدارس مزبور مرمت شده و مکان‌های خاصی نیز در جنب مساجد برای این مراکز در نظر گرفته شده‌اند[۳۲] .

مدارس سنتی قرآنی باوجود مشکلات فراوان و کمبود امکانات هم‌چنان از پایگاه‌های اصلی نشر و توسعه دین اسلام به‌شمار می‌روند و تقریباً تمام مسلمانان کشور و بعضی از مقامات عالی‌رتبۀ کشوری و لشکری نیز در ایام طفولیت در این مدارس تحصیل کرده‌اند.

مدارس اسلامی‌‌

علاوه بر مدارس دولتی موجود در کشور مالی، مدارس اسلامی ‌مشهور به مدارس عربی نیز در شهرها و روستاهای مالی فعالیت دارند. در این مدارس که از نظر امکانات آموزشی در سطح ضعیف‌تری نسبت به مدارس دولتی قرار دارند، دانش‌آموزان پس از گذراندن دوران تحصیلی از ابتدایی تا آخر دبیرستان، دیپلم رسمی‌ دریافت می‌کنند. پیشینۀ این مدارس به اوایل قرن نوزدهم میلادی بازمی‌گردد. پس از تأسیس مدارس جدید از سوی هيأت‌های میسیونری وابسته به کلیساها، که مورد حمایت استعمار فرانسه بودند، دولت استعماری وقت، مسلمانان این کشور را تشویق کرد تا فرزندان خود را در این مراکز آموزشی ثبت نام نمایند و رسماً اعلام کرد دانش‌آموزانی که در مدارس سنتی قرآنی تحصیل می‌کنند، فرصتی برای یافتن شغل مناسب ندارند و فقط دانش‌آموختگان این مدارس می‌توانند در ادارات دولتی مشغول به کار شوند. این امر با مخالفت مسلمانان مواجه شد و آنها که وجود این مدارس را خطری بالقوه برای تغییر مذهب فرزندان خود می‌دانستند، از ثبت نام در این مدارس خودداری کردند و فقط تعداد کمی از مردم حاضر شدند فرزندان خود را به این مراکز آموزشی بفرستند. با این حال بنا به ضرورت حضور نسل آیندۀ مسلمانان در جامعه و نیاز به فراگیری علوم و دانش جدید، گروهی از شیوخ مسلمان این کشور تصمیم گرفتند افزون‌بر مدارس قرآنی، شکل جدیدی از مدارس اسلامی‌ را تأسیس کنند تا همراه با علوم و معارف قرآنی، علوم جدید نیز به دانش‌آموزان آموخته شود.

این‌گونه مدارس در دهه‌های نخست قرن بیستم، به‌تدریج در مناطق مختلف مالی شکل گرفت و شمار کثیری از دانش‌آموزان مسلمان در آن مشغول تحصیل شدند. مدرّسان این مدارس اسلامی، ‌شیوخ و علمای تحصیل‌کردۀ حوزه‌های علمیۀ مراکش، موریتانی، الجزایر و مصر بودند و شیوۀ آموزشی آنها با مدارس سنتی قرآنی کاملاً متفاوت بود. پس از استقلال کشور مالی و با توجه به ریشه دار بودن مدارس اسلامی مزبور و تقاضاهای مکرر رهبران مسلمان این کشور مبنی بر برسمیت شناخته شدن این مراکز آموزشی توسط دولت؛ وزارت آموزش و پرورش مالی در سال 1962 و پس از تعیین کمیته‌ای ویژه،  مدارس اسلامی را با این شرط که دروس مصوب آموزش و پرورش در آنها تدریس گردیده و اصلاحاتی در این مراکز آموزشی بوجود آید برسمیت شناخت. از آن تاریخ تا کنون در این مدارس که بصورت خصوصی و دریافت شهریه‌ای (نه چندان زیاد) اداره می‌شوند علاوه بر دروس اسلامی نظیر قرائت و حفظ قرآن، صرف و نحو، فقه، معارف اسلامی و عربی؛ دروس مصوب وزارت آموزش و پرورش مالی نظیر ریاضی، شیمی، فیزیک، زیست شناسی و... نیز تدریس می‌شوند. با این حال تفاوت عمده این مدارس با مراکز آموزشی دولتی زبان مورد تدریس است بدین گونه که تمامی دروس در این مدارس به عربی ارائه می‌شوند ودانش آموزان پس از پایان دوره متوسطه و اخذ دیپلم به زبان عربی کاملاً تسلط می‌یابند[۳۳].

دانش‌آموختگان این مدارس که به مدارس اسلامی- ‌عربی شهرت دارد، تا سال 1996، پس از اخذ دیپلم، هم‌چون دانش‌آموختگان مدارس دولتی، می‌توانستند تحصیلات خود را در دانشگاه مالی ادامه داده دهند و یا با بورسیۀ تحصیلی عازم خارج از کشور شوند. استخدام آنان در مراکز و ادارات دولتی و خصوصی با هیچ منع قانونی مواجه نبود و مدرک تحصیلی آنها در شرایطیّ کاملاً مساوی با مدارس دولتی قرار داشت. با این حال در سال 1996، دولت مالی طیّ مصوبه‌ای سراسری، ورود دانش‌آموختگان به دانشگاه مالی و استخدام آنان در مراکز دولتی را صرفاً مستلزم دیپلم مدارس دولتی و تسلّط به زبان فرانسه ‌دانست. این امر با توجّه به آن که دانش‌آموختگان مقطع دیپلم مدارس اسلامی‌- عربی، به زبان فرانسه مسلط نبودند و در طول تحصیل، فقط زبان عربی را فرا می‌گرفتند، ادامۀ تحصیل آنان را در مقاطع آموزش عالی و مراکز اداری با مشکل مواجه ساخت، زیرا به‌دلیل عدم توانایی در صحبت کردن به زبان فرانسه، از دست‌یابی به مشاغل دولتی و ورود به تنها دانشگاه کشور محروم ‌شدند. البته طیّ چند دهۀ گذشته، سازمان همكاری اسلامی ‌و کشورهای اسلامی‌، کمک‌های قابل توجّهی برای توسعۀ مدارس اسلامی‌- عربی و ارتقای سطح کیفی دروس این مراکز در اختیار وزارت آموزش و پرورش این کشور قرار داده‌اند با این حال به نظر می‌رسد برای تطبیق شرایط این مدارس با نظام آموزشی مالی راه  طولانی در پیش است[۳۴].

طی چند سال گذشته رهبران مسلمان مالی بارها از دولت درخواست کرده‌اند ضمن ایجاد تغییراتی در مصوبه هئیت دولت تسهیلاتی را برای اشتغال و ادامه تحصیل دانش آموختگان مدارس اسلامی عربی فراهم آورد. با اين حال مقامات دولتی با تأکید بر آن که بر اساس قانون اساسی مالی زبان رسمی و اداری این کشور فرانسه است تأکید دارند تنها در صورت ایجاد تغییراتی ساختاری در این مدارس و تغییر زبان آن از زبان عربی به فرانسوی می‌توانند شرایطی مساوی را در راهیابی به دانشگاه و یا استخدام در مراکز دولتی برای آنها در نظر بگیرند. در این ارتباط اخیراً برخی از رهبران مسلمان این کشور با برگزاری جلساتی با مدیران این مدارس پیشنهاد کرده‌اند مدارس عربی همانند دیگر کشورهای غرب آفریقا نظیر گینه کوناکری به مدارس اسلامی فرانکو عرب تغییر یافته و دروس اسلامی به زبان عربی و دروس مصوب آموزش و پرورش به زبان فرانسه تدریس گردد. آنها معتقدند با اجراء این سیستم دانش آموزان ضمن فراگیری زبان اسلام (عربی) به زبان فرانسوی نیز تسلط می‌یابند[۳۵].

با وجود مشکلات موجود در زمینۀ اشتغال و ادامۀ تحصیل دانش‌آموختگان مدارس عربی، مسلمانان این کشور هم‌چنان به این مراکز اعتقاد دارند و ترجیح می‌دهند فرزندانشان در این مدارس تحصیل کنند. آنها بر این باورند که دانش‌آموزان در مدارس دولتی از ارزش‌های سنتی خود دور می‌شوند و مدارس اسلامی- ‌عربی، روح اسلام را در وجود آنها تقویت می‌کند.

شهرهای تاریخی اسلامی‌

به دلیل حاکمیت دین اسلام در سراسر کشور مالی، اکثر شهرهای این کشور رنگ و بوی اسلامی‌ کامل دارند و حضور در این شهرها، تداعی‌کنندۀ پیشینۀ عمیق دین اسلام در این سرزمین تاریخی است. از مهم‌ترین شهرهای اسلامی ‌مالی که عمق راهبردی اسلام را در این کشور، از گذشته‌های دور تاکنون، به تصویر می‌کشد عبارتند از:

نماز عید فطر در باماکو

باماکو

شهر باماکو پایتخت کشور مالی نه تنها به عنوان مرکز سیاسی بلکه به عنوان شهری اسلامی و مرکز حضور اقوام و قبایل مسلمان این کشور از اهمیت خاصی برخوردار است. این شهر دارای قدمت دیرینه‌ای است و کاوش‌های باستان‌شناسی پيشينه دین اسلام در آن را به صدها سال پیش باز می‌گرداند. بر اساس شواهد موجود باماکوی امروزین در قرن شانزدهم توسط خاندان نیاره و توره از قوم بامبارا بنیان نهاده شد و از سال 1883 توسط فرانسوی‌هایی که در این شهر استقرار یافتند به عنوان مرکز اداری مستعمره مالی در نظر گرفته شد. باماكو با وجود آن که سال‌ها پایتخت این کشور بوده است ولی هنوز بیشتر چهره روستایی مسلمان نشین  بزرگ را دارد تا مرکز سیاسی و اداری کشور مالی! شهر در اکثر روزها در گرد و غبار سرخ رنگ فرو رفته است و ساختمان‌های آن اکثراً گلی و خشتی می‌باشند و مردم در خانه‌های بزرگ بصورت دسته جمعی زندگی می‌کنند[viii] .از جالب‌ترین چشم‌اندازهای باماکو مساجد بزرگ و کوچک آن است که در سراسر محلات شهر و روستاهای اطراف آن به چشم می‌آید[۳۶].

بر اساس آمار موجود در حدود 210 مسجد در این شهر وجود دارند که با توجه به جمعیت یک میلیون و هشتصد هزار نفری آن و اشتیاق فراوان مردم برای حضور در مساجد کافی بنظر نمی‌رسند. مساجد شهر معمولاً شلوغ بوده و هر روز نمازهای جماعت در مساجد کوچک و بزرگ باماکو برگزار می‌شود که این امر در روز جمعه به اوج خود می‌رسد به گونه‌ای که در روزهای جمعه خیابان‌های اطراف مساجد مملو از زنان و مردانی است که با البسه سفید و تمیز عازم برگزاری نماز جمعه می‌باشند. تقریباً تمام مردم باماکو مسلمانند و تنها اقلیت بسیار کوچکی از مردم این شهر را مسیحی‌ها تشکیل می‌دهند. مردمان باماکو انسان‌هایی صبور و آرام بوده و مقدم مهمانان بویژه مسلمانان دیگر کشورهای جهان را گرامی می‌دارند. شغل اصلی بومیان ساکن باماکو فعالیت در زمینه صنایع دستی است و جدای از آن تجارت نیز در این شهر از جایگاه والایی برخوردار است[۳۲].

سگو

شهر تاریخی سگو از شهرهای اسلامی ‌و مهم مالی و مرکز استان چهارم این کشور است. این شهر که در فراز و نشیب‌های تاریخ سیاسی این سرزمین، در قرون هجده و نوزده میلادی نقش مهمّی‌ داشته، در قرن نوزدهم به مدت بیست سال پایتخت پادشاهی توکولور و مدتی نیز پایتخت سلسلۀ بامبارا بود.

شهر سگو مانند دیگر شهرهای مالی، چهره‌ای روستایی دارد و چندان پیشرفت نکرده است. از نظر جمعیّت، سگو سومین شهر کشور پس از باماکو و سیکاسو به‌شمار می‌رود.[ix] در حدود 90 درصد مردم سگو مسلمان‌اند و 10 درصد باقیمانده را مسیحیان و پیروان آیین‌های بومی‌ تشکیل می‌دهند. سگو مرکز کشت پنبۀ مالی است و اکثر اهالی آن در کارخانجات نساجی شهر فعالیت دارند[۳۷] .

مساجد فراوانی در سگو وجود دارد که قدمت برخی از آنها به بیش از دویست سال می‌رسد[۳۸]. شیوۀ زندگی مردم سگو، هم‌چون دیگر شهرهای مالی به‌صورت جمعی است و آنان در خانه‌های بزرگ و گروهی زندگی می‌کنند.

موپتی

شهر موپتی از مشهور‌‌‌‌ترین شهرهای مالی و مرکز استان پنجم این کشور است. موپتی از نظر قدمت یکی از شهرهای تاریخی و اسلامی ‌مهم کشور مالی به‌شمار می‌رود. تاریخ تأسیس موپتی به قرن دوازدهم و اوایل ورود تجّار مسلمان به این سرزمین بازمی‌گردد. موپتی در دورۀ حاکمیت الحاج عمرتال پادشاه سلسلۀ توکولور به اوج عظمت خود رسید و اهمّیت خود را در این کشور از آن زمان حفظ کرده است.

جمعیّت فعلی موپتی در حدود صد هزار نفر است و به‌دلیل آنکه در میان دو رودخانۀ نیجر و بانی قرار دارد و وجود سدهای خاکی متعدّدی که شهر را از سیلاب این دو رودخانه حفظ می‌کند، از شهرت زیادی برخوردار است. شغل اکثر مردم موپتی کشاورزی، ماهی‌گیری و دامداری است[x] در این شهر مساجد زیادی وجود دارد که مسجد کوموگل از مشهور‌‌‌‌ترین آنها به‌شمار می‌رود [۳۸].

مردم موپتی اکثراً مسلمان‌اند و تعداد اندکی از آنها را مسیحیان و پیروان آیین‌های سنتی تشکیل می‌دهند. در حومۀ این شهر خرابه‌های شهر تاریخی حمداللهی نیز وجود دارد که شیخ سلطان احمدو در سال 1819 احداث و در سال 1862 الحاج شیخ عمرتال پس از تصرف، آن را ویران کرد. در شهر موپتي ده‌ها مدرسه قرآنی وجود دارد  از این رو موپتی به شهر قرآنی مالی شهرت يافته است[۳۹].

مسجد بزرگ جنه

شهر جنه

شهر جنه یکی از سه شهر قدیمی‌ و مسلمان‌نشین کشور مالی (جنه، تمبوکتو و گائو) به‌شمار می‌رود. تاریخ ساخت جنه به قرن نهم میلادی بازمی‌گردد. در سال 800 گروهی از بازرگانان این شهر را احداث کردند و جنه تا مدت‌های مدیدی مرکز تلاقی و ارتباط تجّار مسلمان صحرای بزرگ و بومیان مناطق جنگلی استوایی گینه بود [۴۰].

شهرت شهر جنه جدای از قدمت تاریخی آن و قرار گرفتن در رودخانه بانی که شهر را از دو سوی در خود جای داده است بیشتر بدلیل معماری سنتی بسیار زیبای سبک سودانی آن است که در سرتاسر غرب آفریقا از ویژگی خاصی برخوردار است. جنه در قرن های 14 و 15 میلادی به عنوان مرکز بزرگ علوم و معارف اسلامی و حج شهرت داشت و ده‌ها تن از دانش آموزان و طلاب مسلمان این سرزمین و دیگر مناطق غرب آفریقا برای تحصیل علوم اسلامی در حوزه‌های علمیه این شهر حضور می‌یافتند[۴۱] .

مسجد بزرگ جنه در آن عهد در برگیرنده مراکز ُآموزشی و کتابخانه‌های متعددی بود و اساتیدی از عربستان، مصر، الجزایر، تونس و طلابی از کشورهای مختلف آفریقایی در این مراکز به تدریس و تحصیل علوم اسلامی اشتغال داشتند. در آن دوره جنه رقیب جدی شهر تمبوکتو بود. جنه در سال 1461 توسط سنی علی بر پادشاه سونگای تسخیر شد و در قرن شانزدهم به یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری مالی مبدل گشت.شهرجنه بین سال های 1591 و 1780 تحت کنترل پادشاهان مراکشی قرار داشت و بازارهای آن در این دوره طولانی گسترش قابل ملاحظه‌ای یافت به گونه‌ای که اجناس و کالاهای مختلف از شمال و غرب و مرکز آفریقا در بازارهای این شهر عرضه و مبادله می‌شوند[۴۲].

جنه در سال 1861 بوسیله الحاج عمرتال تصرف گشت و در سال 1893 به اشغال نیروهای فرانسوی در آمد[۳۷]. این شهر در حال حاضر در لیست میراث فرهنگی جهانی یونسکو قرار گرفته و بسیاری از بناهای تاریخی آن از جمله مسجد بسیار زیبای جنه با هزینۀ سازمان یونسکو بازسازی و مرمت شده است[۴۳].

گائو

شهر اسلامی ‌گائو مرکز استان هفتم مالی است و به‌دلیل آنکه آخرین شهر مالی پیش از ورود به صحرای الجزایر است، مروارید صحرا نامیده می‌شود[۴۴] . این شهر تاریخی در اواخر قرن هفتم میلادی تأسیس شد و از سال 1464 تا 1591 میلادی پایتخت امپراطوری سونگای بود و به همین دلیل در آن زمان شهرت زیادی ‌داشت.

در این شهر ده‌ها مسجد قدیمی ‌از جمله مسجدی  که در سال 1495 ازکیا محمد آن را ساخته بود، وجود دارد که هنوز نمازگزاران از آن استفاده می‌کنند[۳۸] . علاوه‌بر این، گائو دارای آثار تاریخی اسلامی‌ متعدّدی است که همه از شکوه و عظمت این شهر در قرون میانۀ میلادی حکایت دارد [۳۷].

مقبره خاندان ازکیا که بنایی هرم شکل است یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی این شهر بشمار می‌رود که قبر ده تن از سلاطین سلسله سونگای و امامان مسجد ازکیا محمد در این مقبره قرار دارد [۴۵] . جمعیّت فعلی این شهر در حدود چهارصد هزار نفر است که بیشتر مردم آن مسلمان و بخش کوچکی را مسیحیان تشکیل می‌دهند. مسلمانان گائو مانند دیگر مردم مالی، مهمان‌نوازند و با وجود فقر و مسکنت، از مهمانان خود به بهترین وجه پذیرایی می‌کنند. شغل اکثر مردم گائو دامپروری است و به‌دلیل آنکه این شهر در صحرای بزرگ آفريقا واقع شده، کشاورزی در آن چندان رواج ندارد.[xi] شهر گائو بدنبال کودتای مارس 2012 نظامیان ، توسط شورشیان طوارقی اشغال شد و در زمان بازبینی این کتاب ( پیش از چاپ) در اواسط بهمن ماه سال 1391 نیروهای فرانسوی موفق به بازپس گیری آن شدند.

ابن بطوطه

تمبوکتو

شهر تاریخی و زیبای تمبوکتو یکی از مشهورترین شهرهای منطقه غرب آفریقا بشمار می‌رود که شهرت و جایگاه خود را طی قرون متمادی همچنان حفظ کرده است. این شهر در قرن دوازدهم میلادی احداث شد و در قرن سیزدهم مرکز عمده تجارت این منطقه بود به گونه‌ای که اکثر کاروان‌های تجاری که از گینه عازم شمال آفریقا بودند از تمبوكتو عبور می‌کردند.این شهر در قرون 14 و 15 میلادی به اوج عظمت و شکوه خود دست یافت که علت اصلی آن وجود بیش از 150 مدرسه قرآنی و بویژه دانشگاه اسلامی سانکوره بود. دانشگاه اسلامی سانکوره که در آن عهد با دانشگاه‌های بزرگ اسلامی نظیر قاهره، فض و کوردوبا رقابت می‌کرد موقعیت ویژه ‌ی به این شهر بخشیده بود به گونه‌ای که تمبوکتو حالت شهری دانشگاهی بخود گرفته و از حدود هشتاد هزار جمعیت آن در قرون 14 و  15 میلادی در حدود بیست و پنج هزار نفر را طلاب علوم اسلامی تشکیل می‌دادند[۴۶].

تمبوکتو در آن زمان، علاوه‌بر محوریّت دینی، قطب تجاری منطقه به‌شمار می‌رفت و تجّار و بازرگانان، اغلب در مسیر سفر از شمال به غرب و مرکز آفریقا و بالعکس، چند روز در این شهر اقامت می‌کردند. یکی از ضرب‌المثل‌های رایج در زبان‌های بومی‌ به این مضمون: «نمک از شمال، طلا از جنوب و نقره از سرزمین سفیدپوستان می‌آید ولی کلام خداوند، داستان‌های زیبا و موضوعات حکیمانه و خردمندانه را فقط می‌توان در تمبوکتو یافت»، به‌خوبی اهمّیت تمبوکتو را در آن دوره نمایان می‌سازد [۴۷]. ابن‌بطوطه در نیمۀ دوم قرن چهاردهم از این شهر بازدید کرده و زیبایی و عظمت آن را ستوده است[۴۸].

تمبوکتو در حال حاضر از نظر سبک معماری خاص به سه سبک: سودانی ، مغربی و فرانسوی تقسیم می‌شود و به سبب مساجد بسیار زیبا و تاریخی سه گانه سید یحیی، جن گاریبر؛ سانکوره و کتابخانه‌های قدیمی و درب‌های چوبی کنده کاری شده در سر‌تا‌سر  غرب آفریقا شهرت دارد. این شهر مرکز استانی به همین نام است و اقوام مسلمانی از مناطق گوناگون مالی در آن حضور دارند. چهره کنونی تمبوكتو همچنان اسلامی باقی مانده و مردم شهر به رعایت امور شرعی و اسلامی تأکید دارند به گونه‌ای که در بسیاری از امور زندگی خود با امامان مساجد و قضات مشورت بعمل می‌آورند.1تمبوکتو در سال 1988 در فهرست میراث فرهنگی یونسکو به ثبت رسید. این شهر طی جنگ داخلی طوارق با دولت، در نيمۀ اول دهۀ 1990 و در جریان جنگ داخلی سال‌های 2011 و 2012، متحمل خساراتی شد که نگرانی عمیق سازمان یونسکو را در پی داشت[xii]. این شهر پس از کودتای سال 2012 بصورت ناگهانی به اشغال شورشیان درآمد و اسلام گرایان افراطی وابسته به سازمان تروریستی القاعده برخی از ساختمان‌های قدیمی آن را به عنوان مظاهر کفر ویران ساختند.

تمبوکتو در سال 2006 در لیست نامزدهای یکی از عجایب هفت‌گانۀ جهان کنونی قرار گرفت[۴۹] و در همان سال از سوی سازمان کنفرانس اسلامی‌، به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام معرفی شد.

طریقت‌های متصوفه

همچون دیگر کشورهای منطقه غرب آفریقا طریقت های متصوفه تیجانیه و قادریه شمار وسیعی از مسلمانان کشور مالی را تحت پوشش خود قرار داده‌اند. این طریقت‌ها هر چند مورد تأیید مذهب تشیع نمی‌باشند و برخی اعمال مذهبی آنها به نوعی کفرآمیز تلقی می‌شوند ولی بدلیل احترام زیادی که برای ائمه اطهار و اهل بیت (ع) قائلند در قاره آفریقا به عنوان هم‌پیمانی مطمئن برای مذهب تشیع در نظر گرفته می‌شوند. علاوه بر آن تیجانی‌ها و قادری‌ها وهابیت را دشمن اصلی خود  دانسته و همواره مسلمانان را از این فرقه ضاله برحذر داشته‌اند. از این روی بدليل وجوه مشترک بسیاری كه بین پیروان طریقت‌های مزبور و مذهب اهل البیت (ع) وجود دارد فرق متصوفه یاد شده همواره به عنوان دوستان شیعیان در این کشور در نظر گرفته می‌شوند.

در اين بخش تاریخچۀ ورود فرقه‌های متصوفۀ تیجانیه و قادریّه به کشور مالی و وضعیت کنونی آنها بررسی می‌شود.

طریقت تیجانیه

طریقت تیجانیه از مهم‌ترین فرقه‌های مذهبی کشور مالی است که در دیگر کشورهای غرب آفریقا نیز پیروان زیادی دارد. آغاز ورود این فرقۀ متصوفه به سال 1789 بازمی‌گردد. در این سال محمد الحافظ از قبیلۀ ایداد علی، فرقۀ تیجانیه را، به مناطقی از جنوب غربی موریتانی که در آن زمان مرکز تجمع دانشمندان پیرو مسلک قادریّه بود، وارد کرد. در طول زندگی شیخ محمد الحافظ تمام قبیله در زمرۀ پیروان تیجانیه قرار گرفتند و این طریقت به‌تدریج در مناطق دیگر غرب آفریقا از جمله مالی راه یافت.

با ظهور الحاج شیخ عمرتال، در اوایل قرن نوزدهم و پیوستن وی و عبدالکریم النقیلی از منطقۀ فوتاجالون به طریقت تیجانیه، این فرقه راه خود را با شتاب به کشورهای مختلف غرب آفریقا و از جمله بخش‌هایی از سرزمین کنونی مالی باز کرد و پس از آنکه عمرتال خلیفۀ کل تیجانیه در سراسر سودان غربی شد، این طریقت فرصت بیشتری برای توسعۀ خود در مناطق غرب آفریقا و از جمله مالی کنونی یافت[۵۰] .

پس از تأسیس امپراطوری الحاج عمرتال، موسوم به پادشاهی توکولور، در شرق سنگال و مالی، تیجانیه به طریقت بسیاری از مسلمانان کشور کنونی مالی بدل گشت و بسیاری از بومیان پیرو آیین‌های سنتی، در نتیجۀ حملات جهادی الحاج عمرتال، مسلمان شدند و به تیجانیه پیوستند. درگیری‌های عمرتال با نیروهای فرانسه، نتوانست مانع روند رو به رشد تیجانیه در مالی شود و در همین دوره، دین اسلام در مسلک تیجانیه، به بسیاری از غیرمسلمانان معرفی شد و الحاج علاوه‌بر دست‌یابی به مقامی رفیع در میان نومسلمانان، لقب امیرالمؤمنین گرفت و مدفن وی در روستای دگیمبره، در حوالی شهر باندیاگارا، به زیارت‌گاه تیجانی‌های مالی تبدیل شد[۵۱].

تیجانیه در قرن نوزدهم هم‌چنان در مالی گسترش پیدا کرد و چند تن از خلفای بزرگ این طریقت، با حملات منظم خود به قبایل آنیمیست و تأسیس دولت‌های جهادی فولبه، موجبات گسترش آن را در ایالات مختلف مالی فراهم آورند. امام عمر بن سعید یکی از مؤسسان دولت‌ جهادی تیجانیه در سال 1861 در شهر سگو بود که از سوی مریدان خود لقب امیرالمؤمنین گرفت. این دولت‌ها در اواخر قرن نوزدهم با حملۀ مستقیم فرانسوی‌ها از هم پاشیدند.

گسترش طریقت تیجانیه در دورۀ استعمار فرانسه، ادامه یافت و با وجود حساسیت نسبی دولت فرانسه و کارگزاران فرانسوی مستقر در ایالات مختلف مالی، زوایای تیجانیه از تحرک بسیاری برخوردار بودند. تیجانی‌ها درجریان فعالیت‌های آزادی‌خواهانۀ مسلمانان این کشور در دهۀ 1950، نقش مهمّی ‌بر عهده داشتند و چند تن از شیوخ تیجانیه، در ردۀ رهبران استقلال‌طلب این کشور قرار گرفتند. اگرچه آمار دقیقی از پیروان این مسلک در شهرها و روستاهای مالی وجود ندارد، ولی به‌نظر می‌رسد بیش از نیمی ‌از مسلمانان کشور مالی از این طریقت پیروی می‌کنند. انبوه زاویه‌های تیجانیه در سراسر کشور مالی حکایت از تعداد زیاد پیروان تیجانیه دارد[۵۲] .

اعمال عبادی تیجانی‌های مالی مانند دیگر کشورهای آفریقایی است. آنان با وجود آنکه به چند شاخه از جمله نیاسیه و حماویه[xiii] تقسیم می‌شوند، از نظر انجام عبادات که معمولاً به‌صورت دسته جمعی صورت می‌گیرد، چندان تفاوتی ندارند و خود را پیکرۀ واحدی می‌دانند که باید آن را همیشه حفظ و از تفرقه پرهیز کنند.[xiv] از مهم‌ترین عبادات آنها که تقریباً هرشب پس از پایان نماز مغرب انجام می‌گیرد، ذکر و دعاست که با تسبیح انجام می‌گیرد. ذکر تیجانی‌های مالی، هم‌چون سایر هم‌مسلکان سنگال و غنا، عبارت است از: استغفار، لااله‌الاالله، صلوات و قرائت آیاتی از قرآن کریم. اجتماع عبادی تیجانی‌ها عمدتاً با سرپرستی مقاماتی صورت می‌گیرد که شیوخ ردۀ دوم پس از خلفا به‌شمار می‌آیند. خلیفه‌های تیجانی که هریک در منطقه‌ای خاص از مالی حضور دارند، برخی اوقات در مراسم ذکر شرکت می‌کنند. از دیگر ادعیه مهم تیجانی‌های مالی می توان به  (( وظیفه )) اشاره کرد که متشکل از دو ورد و یک دعا است و تحت نظارت مقدمان انجام می‌گیرد. ذکر جمعه یا حضرت الجمعه از دیگر اعمال عبادی تیجانی‌ها است. زوایای تیجانی‌ها (که همان گونه که اشاره شد در سر تا سر کشور پراکنده شده‌اند)از مراکز اصلی عبادی آنان بشمار می‌روند و اکثر عبادت دسته جمعی و انفرادی پیروان این طریقت در زوایای مزبور انجام می‌شود. تیجانی‌ها وفاداری خاصی به زاویه‌های خود داشته و معمولاً تیجانی‌های هر منطقه در شهرها و روستاها از انجام اعمال عبادی خود در دیگر زوایا پرهیز می‌نمايند و معتقدند که باید جایگاه زاویه خود را پاس نهند. آنان همچون سایر هم مسلکان خود در کشورهای غرب آفریقا مراسم و مناسبت‌های اسلامی بویژه میلاد النبی (ص) را با تشریفات ویژه‌ای برگزار می‌کنند و جشن‌های میلاد النبی معمولاً بمدت چند ماه در زوایا و مساجد تیجانی‌ها برگزار می‌شود [۵۳]. علاوه بر آن، پیروان این طریقت، هر سال در جشن بزرگ میلاد النبی (ص) که در شهر پرانگ غنا و به رهبری خلیفه امام عبدالله میکانو برگزار می‌شود، شرکت می‌كنند و با وجود آن که این سفر برای آنان که معمولاً در فقر به‌سر می‌برند، مخارج زیادی به‌دنبال دارد، با علاقه و اشتياق در این جشن بزرگ حضور می‌یابند[۵۴].

تیجانی‌های مالی احترام ویژه‌ای برای شیخ احمد تیجانی بنیان‌گذار این طریقت و رهبران منطقه‌ای خود قائل‌اند و به سلسله مراتب موجود در این طریقت، که مبتنی بر اطاعت از مقامات روحانی تیجانی است، عمیقاً احترام می‌گذارند. آنان هم‌چون دیگر طریقت‌های متصوفه سر سلسلۀ خود را به حضرت علی (ع) منتهی می‌نمایند و از این‌رو حضرت علی (ع) و اولاد وي به‌ویژه امام حسن (ع) و امام حسین (ع) را سخت گرامی ‌می‌دارند [۵۵]. تیجانی‌ها در طول تاریخ مالی همواره با پیروان مذهب اهل بیت (ع) مناسبات خوبی داشته و از دشمنان سرسخت وهابیّت به‌شمار می‌روند. این طریقت در مقایسه با قادریّه از نظم و انسجام بیشتری برخوردار است.

قادریّه

طریقت متصوفه قادریّه یکی از فرقه‌های اسلامی ‌است که شمار قابل توجّهی از مسلمانان این کشور از پیروان این آیین به‌شمار می‌روند. تعداد پیروان این فرقه کاملاً مشخص نیست ولی آمار غیررسمی ‌نشان‌ می‌دهد که در حدود 30 درصد از پیروان دین اسلام از این طریقت پیروی می‌کنند. در حال حاضر بیشتر جماعات قادریّه در شهر تمبوکتو زندگی می‌کنند و بقیه در سگو، جنه و دیلی مستقرند. قادری‌ها دارای ده‌ها مسجد در شهرهای مختلف مالی‌اند و یکی از مساجد بزرگ باماکو متعلق به این جماعت است.

قادری‌های مالی همچون دیگر کشورهای آفریقایی مراسم عبادی خود را در روزهای پنج شنبه و یکشنبه بصورت جمعی در مساجد و زاویای خویش در شهرها و روستاهای مالی انجام می‌دهند. آنها نظیر دیگر هم مسلکان خود در کشورهای غرب آفریقا در حالی که دایره‌هایی را تشکیل می‌دهند به قرائت ذکر «لا اله الا الله» پرداخته و پس از چرخاندن تسبیح‌هایی 99 دانه، 99 بار و سپس 66 بار ذکر مزبور را تکرار نموده و دو حزب اول قرائت را بصورت همگانی می‌خوانند. سپس ادعیه مذهبی خاص خود را تکرار نموده و سرودهایی را قرائت می‌نمایند.

برای ورود به این فرقه باید «اجازه» مخصوص اخذ گردد که این اجازه توسط شیوخ جماعات قادری در مالی صادر می‌شود.پیروان طریقت قادریه مالی همچنین موظفند پس از نماز دعای «لازم» را قرائت کنند. آنان همچون دیگر قادری‌های غرب آفریقا تصوف را مرحله‌ خاص دوستان خدا می‌دانند و معتقدند رضایت خدا از هر چیز مهم تر است. شیوخ قادریه مالی پیام قادریه را پیام عشق و آزادی انسان از بند شیطان می‌دانند و معتقدند صوفیان و از جمله پیروان طریقت قادریه امانتدار تعلیمات در مورد واقعیات درونی می‌باشند و تأکید دارند اصول این طریقت از ابتدا و از زمان بنیانگذار آن شیخ عبدالقادر گیلانی بر پایه عشق به خدا و پیامبر اعظم (ص)، احترام به مذاهب اسلامی و وحدت خالق یکتا بنیان نهاده شده است (مونیه: 150). پیروان طریقت قادریّه مالی مردمی آرام، صبور و صمیمی‌اند و ارادت ویژه به پیروان مذهب اهل‌البیت (ع) دارند.

طریقت قادریّه در قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم وارد بخش‌هایی از مالی امروزی شد و در قرن نوزدهم به‌تدریج در مناطق مختلف مالی راه یافت. این طریقت در قرن نوزدهم پیروان زیادی داشت، ولی با گذشت زمان و از اواسط این سده، رفته رفته در مقابل تیجانیه عقب‌نشینی نمود.

قادریه در قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم وارد بخش هایی از مالی امروزین شد و در قرن نوزدهم بتدریج در مناطق مختلف مالی راه یافت. این طریقت در قرن نوزدهم از پیروان زیادی برخوردار بود ولی با گذشت زمان و از اواسط این سده رفته رفته در مقابل تیجانیه عقب نشینی نمود. قادریه در دوره استعمار فرانسه از روابط خوبی با دولت مستعمراتی برخوردار بود با این حال این روابط در حدی نبود که مانع فعالیت‌های آزادی‌خواهانه آنها شود. قادریه‌ها در دهه 1950 دوشادوش دیگر مسلمانان کشور در فعالیت‌های آزادی‌خواهانه علیه فرانسه مشارکت داشتند با این حال پیروان این طریقت بدلیل روحیات خاص خود مبنی بر عدم دخالت در امور سیاسی پس از استقلال مالی نقشی در حکومت کشور ایفا نکردند.

رهبر فعلی قادریه‌های مالی شیخ سیدی موديبوكان دیالو است که از سوی قادری‌ها لقب «ولی» یافته است و در شهر دیلی اقامت دارد. وی علیرغم کهولت سن بطور مداوم از مراکز اقامت قادری‌ها بازدید کرده و در روستاهای قادریه نشین با مسلمانان به گفتگو می‌نشیند. شيخ در طی این ملاقات‌ها مشکلات جماعات قادریه را رفع نموده و برخی اختلافات داخلی را برطرف می‌کند[۵۶]. سیدی هم‌چنین در سفرهای خود به مناطق مختلف مالی، برخی از سنت‌های غلط را که در تضاد با دین اسلام است، ملغی می‌سازد و لزوم پیروی از تعالیم اسلامی‌ را به پیروان خود تذکر می‌دهد [۵۷]. شیخ سیدی طیّ سال‌های دهۀ1980 و 1990، سفرهای بسیاری به کشورهای همسایه از جمله ساحل عاج داشت و در طیّ این سفرها، برخی از مهاجران مسلمان مالیایی شاغل در این کشور را، به طریقت قادریّه جذب می‌کرد.

شیخ الحسن خلیفۀ قادریّه در سگو از دیگر رهبران بزرگ این طریقت است. وی که در قدیمی‌‌‌‌‌ترین بخش شهر تاریخی سگو زندگی می‌کند، مریدان زیادی دارد و معمولاً در منزل خود به ذکر و دعا مشغول است. می‌گویند خلیفه الحسن فقط یک بار در طول سال از منزل خود خارج می‌شود و مریدان و مراجعان را به‌سختی می‌پذیرد و فقط خلفا و مقدّمان قادریّه می‌توانند او را ملاقات کنند. برادر وی نیز امام مسجد قدیمی ‌سگو است که قدمت آن مسجد به صدها سال پیش بازمی‌گردد. مقبرۀ جدّ بزرگ قادری‌ها که به اعتقاد آنها قرن‌ها پیش از عراق رهسپار این کشور شده، در نزدیکی مسجد قدیمی ‌سگو قرار دارد[۵۶] .

مریدان قادریّه برای قبور بزرگان خود احترام خاص قائل‌اند و معمولاً سالی یک بار به زیارت مقابر آنان می‌شتابند.

بقعیه

این طریقت در زمرۀ فرقه‌های کوچک متصوفۀ غرب آفریقا، و از اواسط قرن هجدهم میلادی، در برخی از کشورهای این منطقه نظیر مالی، نیجر، غنا، نیجریه و سنگال راه یافته است. مؤسس مسلک البقعیه شیخ احمد البقعی از شیوخ مستقر در شهر تمبوکتو است. برخی از مسلمانان معتقدند مریدان بقعیه نقش مهمّی ‌در گسترش دین اسلام در برخی از مناطق غرب آفریقا از جمله مالی بر عهده داشته‌اند [۵۶].

سازمان‌ها و مؤسسات اسلامی

طیّ دو دهۀ گذشته و از اوایل دهۀ 1990 میلادی، ده‌ها مؤسسۀ اسلامی ‌در این کشور به ثبت رسیده و فعالیت خود را در جهت اتّحاد و وحدت مسلمانان و تحرک‌بخشی به جامعۀ اسلامی ‌مالی آغاز کرده‌اند. آماری از رقم دقیق سازمان‌های اسلامی‌کشور مالی در دست نیست و گفته می‌شود حدود 120 مرکز و مؤسسه اسلامی ‌در شهرهای مختلف فعالیت دارند. براساس قانون اساسی مالی، تشکیل هرگونه احزاب دینی در کشور ممنوع است و این سازمان‌ها، درصددند کمبود احزاب اسلامی‌ را در این کشور جبران ‌کنند.

سازمان‌های‌های اسلامی ‌مالی از مشکلات گوناگون به‌ویژه کمبود بودجه رنج می‌برند. این سازمان‌ها از بدو تأسیس تاکنون، نقش قابل توجّهی در ارتقای سطح معلومات دینی مسلمانان ساکن شهرها و روستاهای مالی داشته‌اند. مهم‌ترین سازمان‌ها و مؤسسات اسلامی‌مالی عبارتند از:

شورای عالی اسلامی

این سازمان عالی‌ترین سازمان اسلامی ‌کشور مالی است که درسال 1972 طیّ گردهم‌آیی بزرگ صدها تن از رهبران و شیوخ مسلمان مالی در مسجد جامع باماکو رسماً به‌وجود آمد. شورای عالی اسلامی ‌مالی در حال حاضر هماهنگی امور اسلامی ‌کل کشور را بر عهده دارد و از سوی دولت مالی به‌عنوان مهم‌ترین نهاد اسلامی ‌این کشور به‌ رسمیّت شناخته شده است. هرچند تأسيس احزاب دینی براساس قانون اساسی و اصول لائیسیتۀ حاکم بر کشور ممنوع شده، ولی درخواست‌ گروه‌ها و سازمان‌های اسلامی ‌برای به رسمیّت شناخته شدن قانون این سازمان‌ها، از سوی دولت، به شورای عالی اسلامی ‌واگذار شده و این سازمان مسئولیت نهایی تأیید یا رد این درخواست‌ها را بر عهده دارد. شورای عالی اسلامی ‌مالی طیّ چند سال گذشته مورد حمایت کشورهای اسلامی ‌نظیر عربستان، کویت، مصر و مراکش قرار دارد و کمک‌هایی از این کشورها دریافت کرده است. برخی از مسلمانان انقلابی ضمن اعتراض به رویۀ محافظه‌کارانۀ رهبری شورای عالی اسلامی‌ از مناسبات تنگاتنگ آنها با شیوخ و علمای وهابی ناخرسندند و این سازمان را آلت دست دولت برای کنترل سازمان‌ها و گروه‌های اسلامی ‌می‌دانند[۵۸].

شورای عالی اسلامی ‌مالی علی‌رغم انتقادات وارده، روابط خوبی با سازمان‌ها و گروه‌های اسلامی دارد و معمولاً با درخواست ثبت رسمی ‌سازمان‌های اسلامی ‌موافقت می‌کند.

انجمن توسعه و گسترش اسلام

این سازمان در دهه 1950 در کشور مالی تأسیس گردید و در آن عهد بزرگ‌ترین و مهم‌ترین سازمان اسلامی کشور بشمار می‌رفت به گونه‌ای که کلیه مذاهب و فرق اسلامی مالی تحت نظارت انجمن توسعه و گسترش اسلام قرار داشتند. انجمن توسعه و گسترش اسلام پس از استقلال مالی تحت نظارت وزارت کشور مالی قرار گرفت و حوزه فعالیت‌های آن بنحو چشمگیری افزایش یافت بطوری که کلیه فعالیت‌های دینی نظیر اعزام حجاج به مکه، تعیین اعیاد اسلامی، اعلام اوقات شرعی، برگزاری کنفرانس‌های اسلامی، کمک به مساجد و تلاش برای توسعه اماکن مذهبی، اقامه نمازهای اعیاد اسلامی و تعیین امامان جمعه و جماعات مناطق مختلف توسط انجمن صورت می‌گرفت. علاوه بر آن کلیه درخواست‌های تأسیس گروه‌های اسلامی از وزارت کشور به این سازمان ارجاع می‌گشت و رأی منفی انجمن مترادف با مخالفت وزارت کشور با درخواست‌ها بود. هسته مرکزی سازمان مزبور متشکل از بیست و یک کرسی بود که 11 نفر از اعضاء آن توسط دولت و سایرین در برگیرنده علماء و روشنفکران بودند. هزینه انجمن توسعه و گسترش اسلام در آن دوره عمدتاً توسط دولت عربستان سعودی تأمین می‌شد و تقریباً اکثر اعضاء آن نیز به وهابیت تمایل داشتند. این سازمان در بروز درگیری‌های مذهبی بین مسلمانان و وهابیون در سال 1957 دخالت مستقیم داشت. انجمن توسعه و گسترش اسلام دراوایل دهه 1970 و در پی مخالفت‌های گسترده مسلمانان در مورد عملکرد این سازمان رسماً منحل گشت و بخش عمده فعالیت‌های آن بعدها به شورای عالی اسلامی منتقل گردید.

مجمع وحدت و توسعۀ اسلام

این سازمان در برگیرنده گروهی از مسلمانان تحصیلکرده در کشورهای مختلف اسلامی است که در راستای وحدت و انسجام مسلمانان و توسعه فرهنگ اسلامی در این کشور فعالیت می‌کنند. مجمع وحدت و توسعه اسلام از نظر تشکیلات از نظم قابل ملاحظه‌ای برخوردار است و در رأس آن شورای عالی قرار دارد که اعضای آن را نمایندگان حوزه باماکو و مناطق مختلف مالی تشکیل می‌دهند. این سازمان هر سال چند گردهمایی در شهرهای مالی برگزار می‌کند و مورد حمایت کشورهای اسلامی نظیر عربستان، کویت و قطر قرار دارد با این حال اعضاء این سازمان در موضع گیری‌های خود فاقد دیدگاهی خاص نسبت به مذاهب گوناگون اسلامی می‌باشند[۵۹].

جمعیّت انصارالدین

جمعیّت انصارالدین در سال1984 و به‌دنبال درگيری‌های شیخ شریف عثمان مدن حیدرا با دولت مالی و جمعيت توسعه و گسترش اسلام و ممنوع کردن سخنرانی وی تأسیس شد. اطرافیان شیخ ابتدا نام این جمعیّت را جمعیّت انصارحیدرا گذاشته بودند ولی شیخ نام آن را به جمعیّت انصارالدین تغییر داد.

این جمعیّت طیّ سه دهۀ گذشته در جهت بهبود وضعیت معیشتی مسلمانان مالی اقدامات گوناگونی انجام داده که عمده‌ترین فعالیت‌های آن ساخت چند مسجد و درمانگاه در مناطق محروم کشور، جمع‌آوری صدقه و توزیع آن میان مستمندان، برگزاری مراسم و مناسبت‌های اسلامی ‌و برپایی برخی گردهم‌آیی‌ها بوده است.

شیخ شریف عثمان عالم مشهور مالیایی که ریاست جمعیّت انصارالدین را بر عهده دارد، در طول سال ده‌ها بار با حضور در شبکه‌های رادیو تلویزیونی مختلف به بحث در خصوص موضوعات مختلف اسلامی ‌می‌پردازد. مشهور‌‌‌‌ترین فعالیت این سازمان که اعتبار ویژه‌ای به آن بخشیده است، برگزاری جشن میلاد النبی در باماكو است که هر سال بیش از 50 هزار نفر در این مراسم شرکت می‌کنند. مسئولان جمعیّت انصارالدین از مناسبات خوبی با سایر سازمان‌های اسلامی ‌مالی برخوردارند و همواره تنفر خود را از وهابیّت ابراز داشته‌اند[۶۰].

اتّحاد الشباب المسلم فی مالی

این سازمان در سال 2007 توسط گروهی از مسلمانان تیجانی مسلک تأسیس شد با این حال مختص تیجانی‌ها نبوده و دیگر مسلمانان نیز در آن عضویت دارند. ویژگی اتحاد الشباب المسلم فی مالی حضور گسترده جوانان مسلمان در این سازمان است به گونه‌ای که ده‌ها شاخه جوانان سازمان‌های مختلف اسلامی در سازمان مزبور عضویت دارند. اتّحاد الشباب دارای سه جمعیّت شيعی زیر است:

-  جمعیّت اهل‌البیت (ع)

-  جمعیّت فاطمه‌الزهرا (س)

-  جمعیّت سفینه‌النجاه

هدف اصلی اتّحاد الشباب المسلم فی مالی وحدت و انسجام جوانان مسلمان مالی است و در این ارتباط هر سال برنامه‌های مختلفی شامل مراسم و مناسبت‌های اسلامی، سخنرانی، گردهم‌آیی‌های تبلیغی و دوره‌های دانش‌افزایی را با حضور جوانان مسلمان سراسر کشور برگزار می‌کند [۶۱].

جمعیّت مالی للاتّحاد و تقدم‌الاسلام

این جمعیّت یکی از قدیمی‌‌‌‌‌ترین سازمان‌های اسلامی‌ کشور مالی است که در اوایل دهۀ 1970 و در زمان حاکمیت موسی ترائوره تأسیس شد. جمعیّت مالی للاتّحاد و تقدم الاسلام در حال حاضر دومین سازمان مهم اسلامی‌ کشور مالی به‌شمار می‌رود و هدف اصلی آن از بدو تأسیس تاکنون، پیشرفت اسلام در کشور مالی بوده است. این سازمان در حال حاضر فاقد مسجد و مدرسۀ اسلامی ‌است و بخش عمدۀ مراسم و گردهم‌آیی‌های خود را در مجامع عمومی‌ برگزار می‌کند [۶۲].

جمعیّت ‌المبشرون

این سازمان متشکل از گروهی از مسلمانان مترقی و روشنفکر است که در زمینۀ تبلیغ و توسعۀ دین اسلام فعالیت می‌کنند. رئیس فعلی جمعیّت‌المبشرون شیخ عثمان ترائوره دانش‌آموختۀ مرکز فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در باماکو است و دیدگاه‌های روشنی در زمینۀ فعالیت‌های اسلامی‌ در مالی دارد. جمعیّت‌المبشرون مدرسۀ قرآنی ویژۀ زنان را تحت پوشش خود دارد [۶۳].

جمعیّت جنه‌الفردوس

این سازمان عمدتاً دربرگیرندۀ برخی از شیوخ و علمای باماکو است که در زمینۀ توسعۀ فرهنگ اسلامی ‌در کشور مالی فعالیت می‌کنند و دیدگاهی محافظه‌کارانه در روش‌های تبلیغی خود دارد[۶۲].

جمعیّت التربیه الحسنه

سازمان جمعیِت التربیه الحسنه در سال 2000 میلادی تأسیس شد و عهده‌دار تعلیم و تربیت مبلّغان دینی، تبلیغ حجاب اسلامی ‌و فعالیت‌های خیریّه ‌در سراسر کشور است [۶۴].

جمعیّت الطائفه القادریّه

این جمعیّت متشکل از گروهی شیوخ و علمای طریقت قادریّه مالی و فعالیت عمدۀ آن برگزاری مراسم و مناسبت‌های اسلامی ‌است. اعضای جمعیّت با دیگر سازمان‌های قادری غرب آفریقا ارتباط دارند[۶۵].

اتّحاد النساء المسلمات فی مالی

این سازمان متشکل از گروهی از زنان مسلمان بوده و از سازمان‌های قدیمی اسلامی مالی بشمار می‌رود. برپایی مناسبت‌های اسلامی، تلاش برای ارتقاء سطح معلومات اسلامی زنان مسلمان، برگزاری دوره‌های آموزش احکام اسلامی برای زنان، تشکیل کلاس‌های تعلیم قرآن و تشویق حجاب اسلامی از مهم‌ترین فعالیت‌های «اتحاد النساء المسلمات فی مالی» است[۶۶].

جمعیّت مالی للشباب المسلم

این سازمان در سال 1991 توسط گروهی از جوانان پرشور و انقلابی مالی تأسيس شده  و با هدف وحدت و انسجام جوانان مسلمان کشور و ارتقاء سطح معلومات اسلامی و علمی آنها فعالیت می‌کند. برگزاری اردوهای آموزشی ویژه جوانان، برپایی کنفرانس‌های اسلامی، انجام دوره‌های تخصصی حرفه‌ای و ... از اقدامات مهم جمعیت مالی للشباب المسلم طی دو دهه گذشته بوده است[۶۷] .

رابطه‌الائمه و العلماء للتضامن‌الاسلامی

این سازمان از مراکز مهم اسلامی‌کشور مالی است و گروهی از علما و شیوخ بزرگ کشور و جمعی از مسلمانان باماکو عضو آن هستند و در آن به بحث و تبادل نظر پیرامون موضوعات مختلف اسلامی کشور مالی می‌پردازند[۶۸].

جمعیّت شرفاء مالی

در جمعیّت شرفاء مالی، برخی از سادات و شریفان کشور مالی حضور دارند که خود را از نسل پیامبر اعظم (ص) می‌دانند. این سازمان به همین دلیل از اعتبار و جایگاه ویژه‌ای در محافل اسلامی ‌مالی برخوردار است. اعضای جمعیّت شرفاء در طول سال چندین مراسم دینی برگزار می‌کنند و هدف خود را وحدت مسلمانان این کشور می‌دانند [۶۹].

جمعیّت اتّحاد المدارس العربیه

این سازمان در ردۀ سازمان‌های مهم فرهنگی دینی کشور مالی است که بخش عمدۀ مدارس اسلامی‌- عربی این کشور را پوشش خود دارد و درصدد انسجام برنامه‌های درسی و آموزشی این مراکز است. جمعیّت اتّحاد المدارس العربیه هر چند ماه یک بار طیّ جلسه‌ای با حضور مدیران مدارس اسلامی- ‌عربی، مشکلات گوناگون این مراکز را مورد بررسی قرار می‌دهد [۷۰].

شبکۀ آفریقایی- اسلامی‌ سازمان جمعیّت و توسعه

شبکۀ آفریقایی- اسلامی‌ سازمان جمعیّت و توسعه متشکل از سازمان‌های اسلامی‌ کوچک و هدف اصلی فعالیت‌های این شبکه، امور خیریّه و عام‌المنفعه و منسوخ ساختن برخی سنت‌های غلط نظیر ختنۀ دختران خردسال است. اعضای این شبکه هم‌چنین با همکاری یونسکو و یونیسف و برخی سازمان‌های امدادی اسلامی ‌بین‌المللی، در طول سال، چند کارگاه آموزشی برای روشنگری در میان مسلمانان از جهت عدم ابتلا به بیماری‌های واگیردار از جمله ایدز برگزار می‌کنند. جمع آوری کمک‌های نقدی و جنسی و توزیع آن در برخی مناطق فقیرنشین مالی، از دیگر اقدامات شبکۀ آفریقایی اسلامی‌ سازمان جمعیّت و توسعه است. بخش عمدۀ بودجۀ این سازمان از کمک‌های سازمان‌های بین‌المللی و مؤسسات اسلامی ‌تأمین می‌شود[۷۰] .

سازمان دعوه

این سازمان متشکل از گروهی علما و شیوخ تحصیل‌کردۀ مالی است که عمدتاً در شهرهای باماکو، موپتی، کیدال و بلّاه مستقر هستند و فعالیت‌های آنها تبلیغ دین اسلام در بین غیرمسلمانان است. مرکز اصلی سازمان دعوه در شهر بلاه است که ساکنان این شهر زمانی در زمرۀ بردگان بزرگان طوارق بودند و از این راه درصدد تثبیت هویت اسلامی ‌خود هستند. مبلّغان این سازمان معمولاً از کشورهای مختلف اسلامی ‌نظیر عربستان، کویت و قطر کمک‌های نقدی دریافت می‌کنند [۷۱].

الجمعیه التنسیقیه للجمعیات الاسلامیه

این سازمان از مراکز مهم اسلامی‌کشور مالی است و اکثر اعضای آن اعم از رئیس و اعضای هیأت امنا را تیجانی‌ها تشکیل می‌دهند. الجمعیه التنسیقیه للجمعیات الاسلامیه عامل وحدت‌بخش بین سازمان‌های اسلامی ‌کشور و درصدد رفع اختلافات موجود بین مراکز اسلامی ‌مالی است[۷۲].

جمعیّت خیرّالدین الاسلامیه

این سازمان بیشتر به فعالیت‌های عام‌المنفعه در بین مسلمانان مستمند و فقیر اشتغال دارد و اعضای آن از راه جمع‌آوری صدقه و اعانه و توزیع این کمک‌ها بین روستاییان مناطق محروم، سعی می‌کنند وضعیت زندگی آنها را اندکی بهبود بخشند. جمعیّت خیرالدین الاسلامیه هر سال چند مناسبت و گردهم‌آیی دینی را در شهرهای مالی ترتیب می‌دهد[۷۳].

جمعیه المهاجرین

این جمعیّت متشکل از برخی مسلمانان مالکی مذهب است. فعالیت عمدۀ این سازمان برپایی مناسبت‌های اسلامی ‌نظیر جشن میلاد النبی، جشن عید قربان و برپایی مناسبت‌های دینی در ماه مبارک رمضان است [۷۴].

جمعیه ‌الدعوه الاسلامیه

سازمان جمعیه الدعوه الاسلامیه از مراکز مهم اسلامی ‌کشور مالی ‌به‌شمار می‌رود و فعالیت‌های آن بیشتر در زمینۀ تبلیغ دین اسلام در بین غیرمسلمانان و تلاش برای توسعۀ فرهنگ اسلامی مناطق شهری و روستایی کشور است[۷۴].

الحرکه الاسلامیه للاصلاح

این سازمان متشکل از گروهی از علماء و شیوخ مترقی و روشنفکر مالی است که در صدد ایجاد تحولاتی در جامعه اسلامی مالی و معرفی هر چه بهتر دین اسلام به مسلمانان بوده و در این راستا از ابزارهای مختلف نظیر دعوه، سخنرانی و گردهمایی‌های دینی بهره می‌گیرند [۷۵].

جمعیه‌المتصوفین

این سازمان متشکل از شیوخ و علمای طریقت‌های مهم مالی به‌ویژه تیجانی‌هاست. آنان معمولاً در طول ماه چند بار گرد هم می‌آیند و به انجام اعمال عبادی خاص مانند ذکر و تلاوت قرآن می‌پردازند[۷۶] .

جمعیه التحفیظ القرآن

سازمان مزبور در زمرۀ معدود مراکز تعلیم قرآن در مالی است که طلاب و دانش‌آموزان آن مرکز به روش علمی‌ حفظ قرآن کریم را فرا می‌گیرند. مدرسان جمعیه‌التحفیظ القرآن را بیشتر مدرسان مصری تشکیل می‌دهند. این جمعیّت درصدد بهبود دانش قرآنی در بین مسلمانان مالیایی و تشویق آنان برای شرکت در مسابقات بین‌المللی حفظ و قرائت قرآن کریم است[۷۷].

منظمه المخطوطات

این مرکز با هدف حمایت از کتب و نسخ خطی اسلامی و دفاع از ارزش‌های اسلامی این کشور در قرون نخستین و میانه اسلامی تأسیس شده و در واقع همان کتابخانه باباحیدرا شهر تمبوکتو است که بدلیل دارا بودن انبوه نسخه‌های خطی اسلامی شهرت جهانی یافته است[۷۴].

انجمن اقدام اسلامی

  این سازمان متشکل از گروهی از شیوخ تحصیلکرده در کشورهای اسلامی است که با سازمان‌ها و مجامع بین‌المللی نیز دارای ارتباطاتی می‌باشند. اعضاء انجمن اقدام اسلامی درصدد ایجاد جامعه‌ای اسلامی بدور از مشکلات موجود بوده و معتقدند برخی از آداب و رسوم و سنت‌های اسلامی موجود در جامعه که ریشه آنها به دوره پرستش آئین‌های سنتی سیاهان مالی باز می‌گردد باید از طریق فرهنگ‌سازی تغییر نموده و چهره دین اسلام از این گونه آلودگی‌ها پالایش یابد. آنان سحر و جادو و توسل به اشیاء بی‌جان و اعمالی همچون ختنه زنان را در زمره این گونه سنت‌های غلط می‌دانند و معتقدند تمامی سازمان‌های اسلامی باید دست به دست یکدیگر داده و با کمک و مساعدت دولت در راه بهبود وضعیت اجتماعی و فرهنگی مسلمانان بکوشند[۷۸] .

تشیّع

پیشینه تشیّع در مالی

ظهور مذهب اهل بیت (ع) در کشور مالی به اولین سال‌های پیروزی انقلاب اسلامی باز می‌گردد. بدنبال دستور حضرت امام (ره) در خصوص توسعه روابط با کشورهای آفریقایی و اعزام چند هئیت به کشورهای مختلف غرب آفریقا از جمله مالی بتدریج توجه مسلمانان این کشور به مذهب تشیع جلب شد. در سال‌های 1359 و 1360 گروه اندکی از شیعیان لبنانی که از سنگال به این کشور مهاجرت کرده بودند نيز اقداماتی برای معرفی تشیع به بومیان مسلمان انجام دادند که صرفاً در حد شناسایی این مذهب به بومیان بود.پس از تأسیس سفارت ج.ایران در اوایل دهه 1360 و آغاز مناسبات رسمی دو کشور بتدریج چند تن  از روحانیون ایرانی با هدف تبلیغ مذهب اهل بیت (ع) رهسپار این کشور شده و با شیوخ و علماء مالیایی ارتباط برقرار کردند. علاوه بر آن در سال 1363 یک گروه تواشیح از جمهوری اسلامی برنامه‌هایی را در مساجد مختلف مالی برگزار کرد که بسیار مورد توجه مسلمانان واقع شد. ارسال کتب اسلامی به زبان‌های عربی و فرانسه از سوی سازمان تبلیغات اسلامی و توزیع بین مسلمانان نیز نقش مهمی در معرفی تشیع به مسلمانان طریقت مسلک تیجانیه و قادریه -که عموماً محب اهل بیت (ع) بودند- داشت[۷۹].

در سال 1363 بدنبال توسعه مناسبات بین سفارت ج.ایران و برخی سازمان‌های اسلامی و درخواست‌های مکرر برخی جوانان مسلمان برای ادامه تحصیل در ایران ده‌ها تن از مسلمانان علاقمند طی دو دوره متناوب به مرکز جهانی علوم اسلامی قم اعزام شده و در  مدارس این مرکز مشغول به تحصیل شدند. با بازگشت این شیوخ از ایران و آغاز فعالیت‌های تبلیغی آنها در شهرها و روستاهای مختلف مالی مذهب تشیع بتدریج به مسلمانان کشور معرفی شده و ظرف مدت کوتاهی مورد توجه برخی از پیروان طریقت‌های متصوفه بویژه تیجانیه (که کم و بیش اطلاعاتی از تشیع داشتند) قرار گرفت. پس از تأسیس نمایندگی دینی ج.ایران در این کشور و ثبت نام تعداد قابل توجهی از نوجوانان مسلمان در این حوزه علمیه تبلیغ تشیع وارد دوره نوینی از فعالیت‌های تبلیغی خود شد به گونه‌ای که علاوه بر طلبه‌های شاغل به تحصیل بسیاری از خویشاوندان آنها رسماً در زمره پیروان تشیع جای گرفتند. علاوه بر آن حوزه علمیه ج.ایران در راستای شناسایی هر چه بیشتر و بهتر تشیع به مسلمانان مقدمات تأسیس چند جمعیت شیعی را فراهم آورده و چند تن از شیوخ و شخصیت‌های سرشناس شیعه در رأس این سازمان‌ها قرار گرفتند [۸۰]. سازمان‌های مزبور پس از مدتی شعباتی در دیگر شهرهای مالی تأسیس کرده و بنوبه خود به گسترش تشیع در کشور و معرفی آن به مسلمانان بومی خدمت شایانی نمودند. بدنبال ورود اولین و دومین گروه دانش آموختگان حوزه علمیه ج.ایران به جامعه مالی، تبلیغ تشیع روند گسترده‌تری بخود گرفت به گونه‌ای که بتدریج تعداد شیعیان بومی به رقم قابل توجه بیست تا سی هزار نفر بالغ گشت[۷۰].

تبلیغ تشیع در دهه 1380 در رأس فعالیت‌های تمامی جمعیت‌های شیعه قرار گرفت و حوزه علمیه جمهوری اسلامی ایران نیز از طرق مختلف از جمله برگزاری مراسم و مناسبت‌های مختلف، ایجاد ارتباطات گسترده با شیوخ و علماء با نفوذ، توزیع کتب و مجلات اسلامی دریافتی از جمهوری اسلامی ایران و افزایش تعداد طلاب خود مدیریت تبلیغ مذهب اهل البیت (ع) را بر عهده داشت و با ارائه رهنمودهای لازم به شیوخ و جمعیت‌های شیعی آنها را در تحقق هدف مقدس خود مساعدت  می‌نمود.در راستای این اقدامات درحال حاضر جمعیت شیعیان بومی کشور مالی در حدود 50 هزار نفر ارزیابی می‌شود. این در حالی است که برخی از شیوخ شیعه معتقدند تعداد شیعیان مالی بیشتر از 50 هزار نفر بوده و بسیاری از تیجانی‌ها از جمله مریدان شیخ شریف عثمان را نیز در زمره پیروان مذهب تشیع می‌دانند. بر اساس شواهد موجود جمعیت شیعیان در کشور مالی در حال افزایش بوده و پیش بینی می‌شود تا پایان سال 2015 میلادی شمار پیروان مذهب اهل بیت (ع) به یکصد هزار نفر افزايش يابد که در نوع خود بسیار امیدوار کننده است. علاوه بر آن شیعیان بومی درصددند با افزایش تعداد خود بتدریج به شورای عالی اسلامی مالی راه یافته و به یک یا دو کرسی در داخل این سازمان مهم دست یابند. از این روی شیوخ مهم شیعه در تلاشند در انتخابات آتی شورای عالی اسلامی در این سازمان جای گرفته و به نوعی با وهابیون حاکم بر شورای عالی به مقابله برخیزند که این امر با توجه به قانون شورای عالی مسلمانان و لزوم اعطای حداقل یک کرسی به مذاهبی که در برگیرنده چند هزار نفر می‌باشند قطعی بنظر می‌رسد[۸۱].

سازمان‌های شیعی

در حال حاضر چندین سازمان شیعی در کشور مالی فعالیت دارند که در مسیر پیشرفت و توسعۀ مذهب تشیّع تلاش می‌کنند. این گروه‌ها خود را یکی می‌دانند و تفاوتی در اقداماتشان قائل نیستند. با این حال، هرکدام مجوزهای جداگانه از وزارت کشور دریافت می‌کنند و در تلاشند از این راه تعداد شیعیان و جایگاه آنها را در کشور مالی افزایش بخشند. این جمعیّت‌ها عبارتند از:

مرکز اهل البیت(ع)

این مرکز از سازمان‌های مهم شیعی مالی است و مدیریت آن را احمد جالو بر عهده دارد. مرکز اهل البیت (ع) گذشته از برگزاری مراسم‌ مختلف شیعی، هر ماه نشریه‌ای فرانسوی زبان به نام سکینه (عاشورا) را چاپ و منتشر می‌کند و مطالب آن عمدتاً حول محور زندگی ائمۀ اطهار (ع) و تشریح عقاید شیعه است. تعدادی از نسخه‌های این نشریه هر ماه به کشورهای همسایه ارسال می‌شود.

جمعیّت اهل بیت (ع)

جمعبّت اهل بیت (ع) هم اکنون از مهم‌ترین جمعیّت‌های شیعی کشور مالی است که در شهر باماکو فعالیت می‌کند. ریاست جمعیّت اهل بیت (ع) برعهدۀ شیخ ادریس ترائوره، از برجسته‌ترین شیوخ شیعه این کشور، است. جمعیت اهل البیت (ع) دارای 21 عضو رسمی در باماکو است. این سازمان دارای شعباتی در مناطق مختلف مالی بوده و در تمام استان های کشور نمایندگی دارد[۸۲].

جمعیّت فاطمه زهرا (س)

این سازمان در برگیرنده گروهی از زنان شیعه مالی است و بیشتر در صدد تبلیغ مذهب تشیع بین بانوان سنی و تیجانی می‌باشد. ریاست جمعیت فاطمه زهرا (س) را خانم سیسه آدم در منطقه تاجیکیلا باماکو بر عهده دارد[۸۳].

جمعیّت فاطمه زهرا (س)

این سازمان از نظر نام با دیگر سازمان اشاره شده و نوع فعالیت‌ آنها مشابهت دارد. به‌دلیل کثرت مسلمانان در مناطق مختلف شهر باماکو و علاقۀ فراوان زنان مسلمان این مناطق به مذهب تشیّع، جمعیّت فاطمه زهرا (س) ديگری، در منطقۀ باگداژی باماکو تشکیل شده است. ریاست این جمعیّت را خانم حوا توره از بانوان تحصیل‌کرده در جمهوری اسلامی ‌ایران بر عهده دارد[۸۴].

جمعیّت خدیجۀ کبری

این انجمن از مراکز مهم شیعی است که به تبلیغ تشیّع در بین بانوان مسلمان می‌پردازد. فعالیت‌های مهم جمعیّت خدیجه کبری عبارت است از: برگزاری مراسم دعوه، اعزام برخی خواهران شیعه به روستاهای اطراف باماکو، برگزاری اردوهای آموزشی ویژۀ ماه رمضان و برپایی کلاس‌های دانش‌افزایی برای زنان مسلمان[۸۳] .

جمعیّت البتول

این جمعیّت در شهر گائو قرار دارد و موسی غوس ترائوره از شیوخ تحصیل‌کرده در جمهوری اسلامی ‌ایران مؤسس آن است. عمده اقدامات جمعیّت البتول تبلیغ مذهب اهل بیت (ع) در بین زنان مسلمان شهر گائو و روستاهای اطراف آن است[۷۱] .

جمعیّت اهل البیت (ع) سگو

این مرکز در سال 1996 و با همّت شیخ یوسف جیری، نایب امام مسجد جامع سگو، تأسیس شد و فعالیت عمدۀ آن عبارتند از: برنامه‌های تبلیغی موسوم به دعوه، برگزاری مراسم و مناسبت‌های دینی، تدریس معارف شیعی، تفسیر قرآن در ماه رمضان. جمعیّت اهل البیت (ع) سگو تاکنون موفق شده حدود 500 نفر از مسلمانان این شهر را پیرو مذهب تشیّع نماید[۷۴] .

اقلیت‌های شیعی غیر بومی

علاوه بر شيعيان بومی، در حال حاضر تعداد اندكی از لبنانی‌ها و پيروان آقاخانيه مقيم كشور مالی، اقليت‌های بسيار كوچک غيربومی شيعه مالی را تشكيل می‌دهند.

شیعیان لبنانی

در حال حاضر تعداد اندکی از لبنانی‌ها در کشور مالی حضور دارند که شمار آنها در حدود 900 تا 1000 نفر است. این لبنانی‌ها که عمدتاً طی چهار دهه گذشته بتدریج رهسپار مالی شده و بیشتر در شهر باماکو استقرار يافته‌اند  بر خلاف دیگر کشورهای غرب آفریقا اکثراً مسیحی و سنی می‌باشند. شیعیان لبنانی که تعداد آنها در حدود 150 نفر است حدود 10 سال پیش از لبنان و دیگر کشورهای غرب آفریقا نظیر سنگال و ساحل عاج وارد این کشور شده و بیشتر آنها در باماکو متمرکز می‌باشند. شیعیان لبنانی بدلیل آن که تعداد بسیار کمی را در این کشور تشکیل می‌دهند فاقد امکانات و تشکیلات مذهبی نظیر مسجد و حسینیه خاص می‌باشند و فقط منزلی استيجاری در یکی از مناطق شهر باماکو را به حسینیه تبدیل کرده‌اند و جلسات، گردهم‌آیی‌ها، مراسم و مناسبت‌های مذهبی نظیر دعای کمیل، دعای توسل، عزاداری ماه محرم و ماه رمضان، تولد و شهادت ائمۀ اطهار (ع) را در این مکان برگزار می‌کنند.

شیعیان لبنانی هم‌چون دیگر لبنانی‌های ساکن مالی، عهده‌دار مشاغل تجاری و اقتصادی در این كشورند و برخی از شرکت‌ها و سوپرمارکت‌های بزرگ باماکو به آنها تعلق دارد. آنان کمتر با شیعیان بومی‌ ارتباط دارند و تاکنون کمک‌ قابل توجّهی در اختیار سازمان‌ها و جمعیّت‌های شیعی قرار نداده‌اند؛ از این رو، شیعیان بومی ‌بارها از عملکرد آنها ابراز ناخرسندی و شیعیان لبنانی را به بی‌توجّهی نسبت به برادران شیعۀ خود متهم کرده‌اند[۸۵] .

فرقۀ آقاخانیه

فرقه آقاخانیه [xv] از اواسط دهه 1960 فعالیت خود را در کشور مالی آغاز نموده است. در حال حاضر آمار دقیقی از تعداد پیروان این فرقه در این کشور وجود ندارد ولی گروه بسیار کوچکی از آقاخانی‌ها درشهرهای باماکو و تمبوکتو زندگی می‌کنند. این افراد که اکثراً هندی می‌باشند بیشتر به فعالیت‌های تجاری و داد و ستد کالاهای مختلف اشتغال داشته و از وضعیت مرفه ی نیز برخوردارند. علیرغم تعداد بسیار کم آقاخانی‌های مالی بنیاد آقاخان و شخص پرنس آقاخان اهمیت خاصی برای این کشور قائل بوده و تراست فرهنگی آقاخان نیز برنامه‌های فرهنگی متعددی را در این کشور اجرا نموده است.احداث چند مسجد و مدرسه در شهرهای مختلف و ترمیم برخی از مساجد تاریخی مالی در زمره این برنامه‌ها است که با استقبال دولت‌مردان عالی‌رتبه این کشور نیز مواجه شده است.

در واقع دولت مالی درصدد فراهم آوردن بستر مناسبی برای سرمایه‌گذاری این فرقه ثروتمند در مالی است و تلاش دارد بخشی از سرمایه‌های عظیم‌تراست فرهنگی آقاخان را جذب نماید. در این ارتباط در اواسط سال 2008 میلادی طی مراسمی با حضور پرنس آقاخان چهارم رئیس جمهور و مسئولان بلند پایه دولتی پروژه بازسازی کامل مسجد تاریخی بزرگ موپتی موسوم به مسجد کوموگول درمنطقه تاریخی کوموگول خاتمه یافت و این مسجد که بطرز باشکوهی با هزینه بنیاد آقاخان ترمیم شده بود به دولت مالی هدیه گشت[۸۶].

تراست فرهنگی آقاخان طی موافقت نامهای با وزارت فرهنگ و دپارتمان میراث فرهنگی ملی این کشور قول داده است چند مسجد تاریخی ديگر این کشور را با توجه به ویژگیهای خاص معماری این مساجد بازسازی و به مسلمانان مالی هدیه نماید و در حال حاضر ترميم و بازسازی چند مسجد در تمبوكتو و جنه را در دستور كار خود دارد[xvi]. بنیاد آقاخان حفر چند چاه آب، احداث برخی پروژه‌های آموزشی، فنی و حرفه‌ای و ترمیم شبکه فاضلاب را در شهرهای مالی بر عهده گرفته است[xvii].

بنیاد آقاخان دربخش تولید برق در مالی نیز سرمایه گذاری قابل توجهی انجام داده است بطوری که 40% از سرمایه اداره برق مالی را به خود اختصاص داده  است. بنیاد آقاخان درهیئت مدیره اداره برق مالی دارای نمایندهای دائمی می‌باشد، پارک ملی باماکو نیز توسط بنیاد آقاخان مرمت و بازسازی گردیده و هم اکنون یکی از بهترین مکان‌های تفریحی  باماکو بشمار می‌رود[۸۷].

نیز نگاه کنید به

اسلام و مسلمانان کانادا؛ اسلام و مسلمانان کوبا؛ اسلام و مسلمانان لبنان؛ اسلام و مسلمانان مصر؛ اسلام در چین؛ اسلام و مسلمانان تونس؛ اسلام و مسلمانان روسیه؛ اسلام و مسلمانان سنگال؛ اسلام و مسلمانان فرانسه؛ اسلام و مسلمانان آرژانتین؛ اسلام در اردن؛ اسلام در ساحل عاج؛ اسلام و مسلمانان زیمبابوه؛ اسلام و مسلمانان تایلند؛ اسلام و مسلمانان اوکراین؛ اسلام و مسلمانان اسپانیا؛ اسلام در اردن؛ اسلام و مسلمانان اتیوپی؛ اسلام و مسلمانان سیرالئون

پاورقی

[i]. ابن‌بطوطه در سفرنامۀ خود از توجّه مسلمانان به نمازهای یومیه و به‌ویژه نمازهای جمعه به نیکی یاد کرده و سلطان را پادشاهی عادل دانسته است که از ظلم و ستم بر مردم خود پرهیز می‌کرد.

[xi]- توسعه پارک باماکو از مهم‌‌‌ترین برنامه‌های تراست فرهنگی آقاخان است. دولت مالی در بازدید آقاخان از شهر تمبوکتو مقام عالی شهروند افتخاری تمبوکتو و دکترای افتخاری دانشگاه سانکوره را به وی اعطا نمود[۸۸].

[xii]- شبکه توسعه آقاخان (AKDN) در حدود سه دهه در این کشور به فعالیت‌های مختلف اقتصادی اشتغال دارد. برخی محققان معتقدند علت توجّه بنیاد آقاخان و سازمان‌های اقتصادی این فرقه مذهبی به کشور مالی تلاش برای گسترش دامنه نفوذ آقاخانی‌ها در منطقه غرب آفریقاست[۸۸].

کتابشناسی

  1. ↑ Moderate Islam,African-Style,Meet The Muslims Of Mali By Willy Stern  08/04/2008, Volume 013, Issue 4
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ P. M. Holt, Ann K. S. Lambton, Bernard Lewis( 1977 ) “The Cambridge History Of Islam “Volume 2,Cambridge University Press.p354
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ Lockard ,Craig A (2010  )”Societies, Networks, And Transitions:To 1500” Cengage Learning.p.301.
  4. ↑ Levtzion, N.(1973) “  Ancient Ghana And Mali “ London: Methuen & Co.p255-257
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ Spread Of Islam In West Africa (Part 2 Of 3): The Empires Of Mali And Songhay,Retrieved From: https://Www.Islamreligion.Com/Articles/2010
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ ۶٫۳ Isichei , Elizabeth Allo (1997)” A History Of African Societies To 1870 “ Cambridge University Press, 1997 p.306
  7. ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ ۷٫۳ ۷٫۴ ۷٫۵ ۷٫۶ ۷٫۷ Clark” ibid” p.131
  8. ↑ Gomez , Michael A (2002) “ Pragmatism In The Age Of Jihad: The Precolonial State Of Bundu “ Cambridge University Press.p.122
  9. ↑ Choueiri , Youssef M (1997) “ Islamic Fundamentalism “ Continuum International Publishing Group, 1997.p9.
  10. ↑ Voll, John Obert (1994)”Islam, Continuity And Change In The Modern World “ Syracuse University Press.p144
  11. ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ ۱۱٫۲ ۱۱٫۳ ۱۱٫۴ ۱۱٫۵ Catherine Coquery-Vidrovitch M.E. (2009)” Africa And The Africans In The Nineteenth Century: A Turbulent History “Sharpe.p66
  12. ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ ۱۲٫۲ ۱۲٫۳ ۱۲٫۴ Clark-ibid-p.135
  13. ↑ Catherine C-Vidrovitch M.E. (2009)” Africa And The Africans In The Nineteenth Century: A Turbulent History “Sharpe.p165
  14. ↑ Conrad, David C (2009)” Empires Of Medieval West Africa: Ghana, Mali, And Songhay “ Infobase Publishing.p126.
  15. ↑ Claude Brower, B.(2009)”A Desert Named Peace: The Violence Of France's Empire In The Algerian Sahara, 1844-1902 “Columbia University Press.p149.
  16. ↑ Schlee, Günther (2010)” How Enemies Are Made: Towards A Theory Of Ethnic And Religious Conflict “  , Berghahn Books.p232.
  17. ↑ Collins, R. (1990)” African History: Western African History” Markus Wiener Publishers.p102.
  18. ↑ Oliver R. , Donnelly Fage J. , G. N. Sanderson(1985) “ The Cambridge History Of Africa “( Volume 6 ) Cambridge University Press.p246
  19. ↑ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ Willis, J. (1989)”In The Path Of Allah: The Passion Of Al-Hajj Umar : An Essay Into The Nature Of Charisma In Islam “ Routledge.p1
  20. ↑ Villalón,L. (1995) “ Islamic Society And State Power In Senegal: Disciples And Citizens In Fatick “Cambridge University Press.p67
  21. ↑ Jalloh,Alusine (1999)” African Entrepreneurship: Muslim Fula Merchants In Sierra Leone” Ohio University Press.p159
  22. ↑ Walraven , K. (2003) “ Rethinking Resistance: Revolt And Violence In African History “  Brill.p63
  23. ↑ Weiss , H.(2002 ) “ Social Welfare In Muslim Societies In Africa “ Nordic Africa Institute.p143
  24. ↑ ۲۴٫۰ ۲۴٫۱ Loimeier, R. (1997) “Islamic Reform And Political Change In Northern Nigeria “Northwestern University Press.p24
  25. ↑ Philip J. Adler, Randall L. Pouwels(2007)”World Civilizations: Since 1500 “ Cengage Learning, 2007.p500
  26. ↑ ۲۶٫۰ ۲۶٫۱ Triaud J., Robinson D. “La Tijâniyya: Une Confrérie Musulmane A La Conquête De L'afrique “Karthala Editions(2000) .p102
  27. ↑ ۲۷٫۰ ۲۷٫۱ Illiffe, 2005: 192
  28. ↑ Kane , K. “ The Gambia And Senegal “Lonely Planet(2009) .p30
  29. ↑ برگرفته از سایت https:// www.islam in mali in the neoliberal era.com
  30. ↑ وانگاری ، شیخ احمد ( مدرس قرآن (مارابو)) ، تمبوکتو ، آذر 1387 ( گفت‌وگو)
  31. ↑ Saul, 1984: 71-87
  32. ↑ ۳۲٫۰ ۳۲٫۱ مطالعات ميدانی و مشاهدات عينيی نويسنده، باماكو ، سگو و تمبوكتو، 1387
  33. ↑ مدارس قرآنی در مالی، مرکز اسناد سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی‌، شمارۀ سند 1286
  34. ↑ سیوطی ، شیخ عبدالرحمن ، 1387 ( گفت‌وگو)
  35. ↑ برگرفته از سایت https://www.islamic+education+in+africa.com/west africa/mali/2005
  36. ↑ احمدی، سيروس. فرهنگ و تمدن كشور مالی، مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس، 1384.ص.189.
  37. ↑ ۳۷٫۰ ۳۷٫۱ ۳۷٫۲ برگرفته از سایت https://www.muslim+heritage.+com
  38. ↑ ۳۸٫۰ ۳۸٫۱ ۳۸٫۲ برگرفته از سایت https://www..mud+mosques+of+mali.com
  39. ↑ احمدی، سيروس. فرهنگ و تمدن كشور مالی، مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس، 1384.ص.211.
  40. ↑ برگرفته از سایت https://www.djenne,+mali.com/2012
  41. ↑ احمدی، سيروس. فرهنگ و تمدن كشور مالی، مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس، 1384.ص.213.
  42. ↑ Maas, Pierre. "Djenné: Living Tradition." Aramco World 41 (6): 18–29, 1990.p18-29.
  43. ↑ برگرفته از سایت https://www.unesco.org
  44. ↑ world travel guide. [online] retrieved from :https://www.wtgonline.comgen.html, 1998
  45. ↑ احمدی، سيروس. فرهنگ و تمدن كشور مالی، مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس، 1384.ص.235-236.
  46. ↑ برگرفته از سایت https:// www.sankore.com
  47. ↑ احمدی، سيروس. فرهنگ و تمدن كشور مالی، مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس، 1384.ص.224.
  48. ↑ ابن‌بطوطه: 123
  49. ↑ برگرفته از سایت https://www.+wonders+of+the+african+world.htm
  50. ↑ Sufism And The Modern In Islam, Retrieved From:https://+Www.+Islam+In+West+Africa+.Com
  51. ↑ Clark: 83
  52. ↑ برگرفته از سایت https://www.mali.com
  53. ↑ Louis Brenner. The Sufi Teaching Of Tierno Bokar Salif Tall. Journal Of Religion In Africa, Vol. 8, Fasc. 3 (1976).p208-226
  54. ↑ مونیه: 146
  55. ↑ عثمان حیدرا، شیخ شریف ( رهبر بزرگ تیجانی های مالی و رئیس سازمان انصارالدین )، باماکو، آذر 1387 ( گفت‌وگو )
  56. ↑ ۵۶٫۰ ۵۶٫۱ ۵۶٫۲ برگرفته از سایت https://www.isalm+in+mali.com
  57. ↑ عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، دانشگاه تربیت مدرس، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388.ص.155
  58. ↑ جماعات الاسلاميه فی مالی، باماكو: 2007.ص.5.
  59. ↑ گزارش سفارت جمهوری اسلامی ایران، 1371: 5-6
  60. ↑ جماعات الاسلاميه فی مالی، باماكو: 2007.ص.7.
  61. ↑ عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، دانشگاه تربیت مدرس، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388.ص.77.
  62. ↑ ۶۲٫۰ ۶۲٫۱ جماعات الاسلاميه فی مالی، باماكو: 2007.ص.9.
  63. ↑ ترائوره، شیخ عثمان ، ( گفت‌وگو)
  64. ↑ جماعات الاسلاميه فی مالی، باماكو: 2007.ص.11.
  65. ↑ عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، دانشگاه تربیت مدرس، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388.ص.78.
  66. ↑ عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، دانشگاه تربیت مدرس، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388.ص.79.
  67. ↑ جماعات الاسلاميه فی مالی، باماكو: 2007.ص.12.
  68. ↑ جباتی،شیخ محمد( استاد مرکز فرهنگی ج.ا.ایران ، شیوخ سرشناس شیعه )، باماکو،آذر 1387 (گفت‌وگو)
  69. ↑ جماعات الاسلاميه فی مالی، باماكو: 2007.ص.13.
  70. ↑ ۷۰٫۰ ۷۰٫۱ ۷۰٫۲ تشیّع و سازمان‌های شیعی در مالی، گزارش ارسالی از نمایندگی دینی ج.ا.ایران در باماکو، 1385.ص.3-4
  71. ↑ ۷۱٫۰ ۷۱٫۱ تشیّع و سازمان‌های شیعی در مالی، گزارش ارسالی از نمایندگی دینی ج.ا.ایران در باماکو، 1385.ص.5.
  72. ↑ عرب احمدی،امیربهرام (1391). جامعه و فرهنگ مالی . تهران:موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی ،ص.147-220
  73. ↑ عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، دانشگاه تربیت مدرس، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388.ص.85.
  74. ↑ ۷۴٫۰ ۷۴٫۱ ۷۴٫۲ ۷۴٫۳ تشیّع و سازمان‌های شیعی در مالی، گزارش ارسالی از نمایندگی دینی ج.ا.ایران در باماکو، 1385.ص.6.
  75. ↑ عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، دانشگاه تربیت مدرس، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388.ص.86.
  76. ↑ جماعات الاسلاميه فی مالی، باماكو: 2007.ص.15.
  77. ↑ جماعات الاسلاميه فی مالی، باماكو: 2007.ص.16.
  78. ↑ عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، دانشگاه تربیت مدرس، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388.ص.88.
  79. ↑ غوث، شیخ موسی ( استاد مرکز فرهنگی ج.ا.ایران) ، باماکو ، آذر 1387 (گفت‌وگو)
  80. ↑ شیخ سیدی حنا ( استاد مرکز فرهنگی ج.ا.ایران ) ، باماکو، آذر 1387 (گفت‌وگو)
  81. ↑ ترائوره، شیخ موسی ( شیوخ مهم شیعه ) ، باماکو ، آذر 1387 ( گفت‌وگو)
  82. ↑ عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، دانشگاه تربیت مدرس، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388.ص.123.
  83. ↑ ۸۳٫۰ ۸۳٫۱ عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، دانشگاه تربیت مدرس، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388.ص.124.
  84. ↑ توره ، حوا ، 1387 ( گفت‌وگو)
  85. ↑ احسان محمد ( لبنانی مقیم مالی )، باماکو ، آذر 1387 ( گفت‌وگو)
  86. ↑ برگرفته از سایت https://www.west+africa+.+ismaili+.com/mail/2011
  87. ↑ عرب احمدی، امیر بهرام(1392). جامعه و فرهنگ مالی. ناظر علمی ابوالحسن شریف محمدی. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشارات بین المللی الهدی، ص.147-215.
  88. ↑ ۸۸٫۰ ۸۸٫۱ برگرفته از سایت https://www.west+Africa Ismaili .com
برگرفته از «https://dmelal.ir/index.php?title=اسلام_در_مالی&oldid=36708»